Memoires 1983-B

[p. 117]

Moskou

30 september 1983

Hotel National

Na aankomst ben ik gisteravond eerst naar de flat van Volodja Molchanov gewandeld. Hij houdt het nog steeds voor mogelijk dat we Joeri Andropov voor de camera's kunnen krijgen. Ik liet hem kopies van berichten van Carel Enkelaar aan Andropov en Lapin lezen.¹⁷⁷

Omdat ik op de Sovjetambassade in Den Haag stennis had geschopt over de eeuwige visum-problemen schijnt Gribanov naar Koelisjov te zijn gestapt, die daarop Georgii Arbatov in Moskou belde, wat mijn vriend in verlegenheid had gebracht. Arbatov wendde zich daarop tot onze kameraad Popov, die in de cpsu Nederland behandelt, om een einde aan het gelazer te maken. Popov belde daarop ambassadeur Beletski en vroeg: ‘Heeft Oltmans ooit iets tegen de ussr gedaan? Heeft Oltmans ooit tegen ons geschreven? Waarom dan steeds visa-problemen?’ Het zal me benieuwen wat ik er in Den Haag over te horen krijg, want Beletski is uiteindelijk de loopjongen van Popov.

Ik besprak met Volodja de ontwikkeling met Van Eeghen en zijn laaghartige houding ten opzichte van de uitvoering van het contract. ‘De enige aan wie je me voorstelde, en die ik vertrouw,’ zei hij, ‘is Jan Cremer.’ Aan alle anderen, zoals Raymond van den Boogaard, zakenman Dirk Keijer, en dergelijke zat een luchtje. Hij adviseerde om Arbatov kort en zakelijk de situatie uit te leggen: ‘Hij is een koopman. Ik ben een journalist. Na het laatste diner met de Arbatovs op Berkenrode ben ik overbodig geworden. Hij heeft me slechts gebruikt. En laat het daarbij.’

Als Volodja naar Den Haag gaat krijgt hij een salaris van 1.600 roebel per maand, waarvan 150 roebel in de partijkas verdwijnt. Hij zal er tot 300 gulden vrij benzine krijgen en maakt zich terecht al grote zorgen dat hij van dit geld nauwelijks naar mij in Amsterdam zal kunnen komen.

Vanmorgen werd ik om 08:00 uur door de Indonesiër Surjono gewekt.

177 Zie bijlage 46.

[p. 118]

Van 10:45 tot 11:55 uur heb ik met Georgii Arbatov gesproken in zijn werkkamer. Zijn eerste vraag was of prins Claus echt was doorgedraaid en niet goed bij zijn hoofd was. Ik legde kort de situatie uit waarin een prins-gemaal aan het Nederlandse hof zich feitelijk bevindt, en daarbij uitgelegd dat ook het nogal overheersende karakter van Beatrix een rol speelt. Maar dat Claus in wezen een serieuze man was, die de poppenkast van de Nederlandse monarchie nooit werkelijk heeft kunnen accepteren of verwerken.

Professor Arbatov zei in Der Spiegel te hebben gelezen, dat ik als ‘ultra leftist’ werd omschreven, wat hem zeer had geamuseerd. Ik merkte op dat ik het blad hierover een protestbrief had gestuurd. Gisteren had Der Spiegel hem opnieuw om een interview gevraagd, waar hij wel voor voelde. ‘I consider it the best magazine in the world,’ zei hij, waar ik het bepaald niet mee eens ben.

Ook roerde ik - in de geest van Volodja's advies - de toestand met Van Eeghen aan. ‘Siline en zijn vrienden,’ reageerde hij, ‘zijn ook over Van Eeghen teleurgesteld. Maar misschien hadden zij te hoge verwachtingen.’ Ik vroeg hem of het hem ook was opgevallen dat de Van Eeghens er zorgvuldig op hadden toegezien dat ik als laatste gast op Berkenrode verscheen.¹⁷⁸ Dat was hem inderdaad opgevallen. Ik maakte duidelijk er zeker van te zijn door Van Eeghen te zijn gebruikt en veranderde vervolgens van onderwerp.

Stefan Landshoff heeft geregeld dat ons boek bij een linkse uitgever in Engeland zal verschijnen. Ook versierde hij een voorwoord, zonder ons te vragen, van Michael Foot. Ik zei daar zeer tegen te zijn. Arbatov antwoordde ook liever een voorwoord te hebben gehad van David Owen. Hij zei dat de uitgave in Joegoslavië en de royalty's naar de uitgever verantwoordelijk voor de Duitse uitgave Rogner & Bernhard Verlag zullen gaan in München, maar dat we wel zullen worden betaald voor de Poolse en Hongaarse uitgaven.¹⁷⁹ Hij wilde bij hen informeren of zij in een folder duidelijk maakten in welke talen ons boek reeds is verschenen.¹⁸⁰

Doug Logan vertrekt bij de uitgeverij Dodd & Mead in New York. Arbatov onderstreepte, dat er vrijwel geen promotie van ons boek in de vs was geweest, en nauwelijks enige advertenties

178 Zie Memoires 1983-A, 19 juni 1983, p. 220.

179 Ik ben in het bezit van de edities die verschenen in de Sovjet Unie en Bulgarije; van andere vertalingen in Oostbloklanden kreeg ik nooit een exemplaar, laat staan geld.

180 Heb hier nooit enig inzicht ingekregen.

[p. 119]

waren geplaatst. Hij had Robert Maxwell onze Amerikaanse uitgave getoond, die was er enthousiast over geweest.

Andropov was nog met vakantie in de Krim. Ik liet Arbatov de brieven en de telex aan Andropov en Lapin lezen. Hij stond op, liep heen en weer en dacht hardop. Het beste zou zijn via ambassadeur Beletski toch nog een nieuw verzoek in te dienen. Hij specificeerde: ‘Enkelaar should perhaps write an even more detailed letter.’ Hij dacht niet dat het ertoe deed - wat Volodja suggereerde - dat Nederland nog steeds geen duidelijk standpunt over de rakettenkwestie had ingenomen. Hij benadrukte vooral noch hem, noch Siline of iemand anders in de brief aan Andropov te nomen. ‘They might already think that it was me who launched this idea using you.’ Hij was van mening dat ons project een serieuze kans van slagen had.

‘Of course, it is Andropov who will decide. He will probably first react, and say, that he is already doing so much in regard to the press, for instance with official statements. But he will hesitate, since he never did television before. Of course, if he would ask me, and I have reason to expect that I will talk to him soon, I will try to convince him it must be done. The value of such a tv interview is clear to us all over here. But it is at the end of the day his decision alone.’

Op mijn vraag hoe groot hij de kans schatte, antwoordde hij: ‘I give it a chance. You have a decent position among other requests for such an interview.’ In het voorjaar had men de president ook proberen over te halen een dergelijk televisie-interview te geven, maar toen was hij van oordeel dat de tijd er nog niet rijp voor was. Kennelijk is Vadim Zagladin eveneens op de hoogte. Vriend Popov houdt ook alle betrokkenen warm.

Carel Enkelaar belde en nodigde me uit direct na Moskou naar Majorca te vliegen, waar hij en Liny met vakantie zijn. Daar heb ik best zin in.

Ik lunchte met Volodja in het Intourist Hotel. Hij was van mening dat niet Brugsma of Klaas Jan Hindriks Andropov moesten interviewen, maar André Spoor, wat ik een uitstekend idee vind.

Om 14:00 uur ontmoette ik, begeleid door Volodja, Popov bij apn Novosti. Hij stak meteen van wal en vroeg dringend aandacht voor de verklaring van Andropov van 28 september waarin de voorstellen ‘for limiting medium-range nuclear weapons in Europe’ van Ronald Reagan, als ‘niet acceptabel’ werden omschreven. The New York Times¹⁸¹ noemde dit een

181 The New York Times, John Burns, 29 september 1983.

[p. 120]

‘highly unusual and strongly worded personal statement’, en werd over twee hele pagina's in de krant afgedrukt. Het commentaar uit Washington: ‘the world will be deeply disappointed’.

Popov onderstreepte dat een dergelijke verklaring en waarschuwing maar één keer eerder door het Kremlin was verspreid en wel bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog.

Hij wuifde mijn visa-problemen weg en bekrachtigde deze kwestie regelrecht met ambassadeur Beletski te hebben besproken. Ook hij adviseerde dat de nos een nieuwe gedetailleerd verzoek aan Andropov moest sturen en ook hij benadrukte dit via Beletski te doen. Ik meldde na afloop de uitkomst van deze gesprekken meteen per telefoon aan Leo Kool in Hilversum. Popov begon een lange tirade over de honderden jaren dat Rusland en Nederland goede betrekkingen hadden onderhouden en nooit als vijanden tegenover elkaar hadden gestaan, maar als Nederland nu de Amerikaanse raketten zou plaatsen dan worden er voor het eerst in de geschiedenis aanvalswapens tegen de ussr op Nederlands grondgebied geplaatst.

Amerikaanse psychologen hebben een sense of humor test geconstrueerd die tijdens de jaarlijkse conventie van de American Psychological Association te Anaheim, Californië, onder de aandacht is gebracht. ‘The object of the test is not to say if you have a good or bad sense of humor, but to assess the type of humor you like and the role it plays in your personality’ aldus psycholoog Harvey Mindess.¹⁸² Men onderscheidt tien categorieën van humor: ‘nonsense, philosophical, social satire, ethnic, sexual, scatological, hostile, degrading to men, degrading to women and sick.’ Ik denk trouwens dat deze indeling specifiek voor het Noord-Amerikaanse continent op gaat. In Moskou zou men het merendeel van wat in de vs als grappig wordt ervaren absoluut niet begrijpen of als zodanig interpreteren.

182 The New York Times, Sandra Blakeslee, 30 augustus 1983.

1 oktober 1983

Surjono stond al weer vroeg voor mijn neus hunkerend naar contact met de buitenwereld. Hij zei, al was het statistisch niet te bewijzen, dat het Sovjetvolk zich in een vacuüm bevond. ‘In de tien jaar dat ik hier nu ben als vluchteling uit Indonesië is nog nooit iemand met mij een discussie begonnen over het Marxisme. Vooral de jeugd heeft hier sterke afwerende gevoelens over. Andropov is bezig dit aspect van ongeïnteresseerdheid in de marxistisch-leninistische leer aan te pakken. Maar

[p. 121]

wat moet er voor in de plaats komen? Jongeren brengen tegenwoordig liever bloemen bij het graf van Poesjkin dan van Lenin. Ook bij herdenkplaatsen van andere figuren uit het Russische verleden worden bloemen geplaatst.’

Wat me trof was dat hij Bung Karno citeerde, die eens zei: ‘The eagle always flies alone’.

Het kerkje van aartsbisschop Pitirim is nagenoeg helemaal gerestaureerd. Het is opgeschilderd met figuren uit de Bijbel. Er lagen bloemen in een vensterbank onder een Christusbeeld. Hoe zou het met Pitirim zijn?

Moskou - Parijs

Time¹⁸³ publiceerde een reportage over: ‘The unspeakable crimes that are being yanked out of the shadows.’ Ze noemen het public violence en verstaan er ‘assassinations, mob wars and mass murders, the stuff of screaming headlines and periodic soul searching’ onder. Hier staat tegenover private violence: ‘what people who know each other, even profess to love each other, do to each other.’ Volgens de fbi werden er in de vs in 1981 22.516 moorden gepleegd; één vijfde betrof het om zeep brengen van ‘loved ones’. Daarnaast werden 1.073.998 auto's gestolen. En - let op de volgorde in Time - 650.000 gevallen van kindermishandeling gemeld, maar het kunnen er ook één miljoen of zes miljoen zijn geweest. Er werden 178.000 verkrachtingen gemeld, maar doorgaans wordt één op de negen of één op de 25 maar gemeld. ‘There is no place so violent as home. About half of all rapes occur there.’ Hoe dikwijls nog zegt de Amerikaanse psycholoog Walker ‘is the man's wife the emotional glue that holds him together.’ Dat lijkt me zo waar. Ik ben iedere mogelijkheid om dit soort ontsporingen ontlopen door bewust alleen te blijven,

In 1776 verkondigde Humphrey Primatt: ‘Pain is pain whether it is inflicted on man or beast.’ Toen wetenschappers biologische overeenkomsten ontdekten tussen mens en dier begonnen ze te experimenteren op dieren met geneesmiddelen. In 1975 verscheen Animal Liberation, een boek van de Australische filosoof Peter Singer en kwam het debat over vivisectie tot volle bloei. In de vs alleen worden jaarlijks 17 miljoen dieren voor proeven gebruikt. Daar staat echter tegenover dat tien miljoen honden en katten - die geen tehuis meer hebben en nergens naar toe kunnen - worden afgemaakt. Niet minder dan vier miljard kippen komen op de guillotine terecht, terwijl in de vs

183 Time, 5 september 1983.

[p. 122]

128 miljoen schapen en koeien en varkens worden geslacht voor de vleesindustrie.¹⁸⁴

Dus waar de streep te trekken aangaande de rechten van dieren? Het is een dilemma zo oud als Methusalem.

Op de Universiteit van Californië zijn, onder de noemer sociopharmacology, proeven op apen uitgevoerd. Michael McQuire: ‘We are especially interested in how social situations affect body chemistry and physiology. We know that psychotropic drugs have different effects on different situations. (...) Psychotropic drugs are drugs that alter a person's perceptions or mental state.’ Na met ‘velvet monkeys’ te hebben geëxperimenteerd, gaat een team van de universiteit de volgende zomer de zeventien bemanningsleden van een Zweeds jacht dat aan een race rond de wereld gaat meedoen, bestuderen. Daar zou ik best tussen willen zitten.

Dominantie heeft te maken met serotine: ‘a neurotransmitter, a chemical used in sending information from cell to cell in the brain.’¹⁸⁵

Ik ga met Air France over Parijs terug naar Amsterdam. Vliegtuigen zijn om in te lezen. De meeste passagiers slapen, of vullen hun tijd met in de ruimte zwammen.

Het Amerikaanse ministerie van Defensie heeft tegenwoordig een ‘Wound Laboratory’.¹⁸⁶ Om schotwonden te bestuderen kopen ze, voor 80 dollar per stuk, honden op. De dieren worden ‘anesthesized with pentobarbital, suspended in nylon mesh-slings and shot with a 9-mm Mauser from a distance of twelve or fifteen feet.’ Dan worden ze naar een laboratorium gebracht en bestuderen militaire chirurgen ‘the damage’. De verwachting is dat met de resultaten uit dergelijke experimenten later op het slagveld mensenlevens gered zouden kunnen worden.

Thoreau schreef: ‘It often happens that a man is more humanely related to a cat or dog than to any human being.’ Lance Morrow herinnert eraan dat mentaal gestoorde mensen dikwijls meer van dieren dan mensen houden. ‘Hitler was a vegetarian.’ Dan zegt hij dat mensen ‘undoubtedly the dominant intelligence on the planet, assume that the rest of creation was provided for their convenience.’ ‘But people are not merely predators with a taste for meat. The relationship between humans and animals is deep and primitive and ambiguous, both violent and sometimes deeply loving. People admire

184 The New York Times, Bayard Webster, 27 september 1983.

185 The New York Times, Harold Schmeck, 27 september 1983.

186 Time, Lance Morrow, 3 oktober 1983.

[p. 123]

some animals, and shoot them precisely because they admire them. They wish to kill the tiger to take on his powers, to kill the deer, to feel some deep strange beauty in the deed, a fatal oneness. People fear some animals and devour others. Human teeths are not designed the way they are in order to eat tofu and alpha sprouts, but to tear and grind meat.’

Waar eindigt het beest in de mens en begint de mens, of waar eindigt de mens in het beest en begint het beest? In eeuwenlange omgang met mensen hebben huisdieren - dat weet ik zeker - begrip gekregen voor menselijke omgangsvormen en de grillen en grollen van hun bazen en bazinnen. Ik heb me dikwijls afgevraagd wie de wijste was van de twee, wanneer ik mensen met dieren zag omgaan, inbegrepen mezelf met mijn moeders hondje Keke dat ik in 1974 na haar overlijden heb verzorgd.

Animals are nothing but the forms of our virtues and vices, wandering before our eyes, the visible phantoms of our souls. - Victor Hugo

Parijs-Amsterdam

Margaret Thatcher heeft in Washington gezegd dat de Sovjets ‘are not constrained by our ethics’. Wat weet die dame er eigenlijk van? ‘Some may recoil at the thought of negotiating with men whose theories and actions have been responsible for so much suffering. Yet the character of modern weapons, not only nuclear but conventional, oblige us to do so.’ Dat is dus haar alibi. Inwoners van de ussr, inbegrepen de beleidmakers in het Kremlin, lijken in het brein van Thatcher geen ‘andere mensen’ te zijn, met andere waarden en doelstellingen dan de hare, die natuurlijk de enige correcte zijn.

Raymond Aron ageerde in 1955 in zijn boek The Opium of the Intellectuals¹⁸⁷ tegen de toenmalige mode in Parijse salons om het marxisme als de redding van de wereld te beschouwen. Hij zegt nu tegen Time: ‘Now anti-communism is à la mode.’¹⁸⁸ Misschien: toch wil de wereld, het vlaggenschip van het universum, al met al overleven, dan zal ze de grenzen van haar mogelijkheden scherp in de gaten moeten houden en de tering naar de nering leren zetten. Zo niet dan verzui-

187 Raymon Aron, L'Opium des intellectuels, Paris: Calmann-Lévy, 1955; The Opium of the Intellectuals, London: Secker & Warburg, 1957.

188 Time, 3 september 1983.

[p. 124]

pen we met zijn allen. Om dit te voorkomen is enigerlei vorm van socialisme onontbeerlijk.

Op Schiphol liep ik even de Transavia-garage binnen: er stonden drie rode Renaults, maar geen auto van Eduard.

2 oktober 1983

Amerbos

Opmerkelijk dat Daniel Ortega, de leider van de Sandinisten, zich in de vn uitsprak voor Suriname en Desi Bouterse. Hij wees op Amerikaanse pogingen de revolutionaire regering van Suriname te destabiliseren en omver te werpen.¹⁸⁹

Er is besloten dat de kinderen van prinses Margriet - vier zoons - leden van het koninklijk huis zullen blijven evenals Pieter van Vollenhoven. Het kabinet blijft verantwoordelijk voor hun doen en laten.¹⁹⁰

Het inkomen van Beatrix is 870.000 gulden: Claus krijgt 339.000 gulden, prinses Juliana 492.000 en prins Bernhard 237.000. Beatrix kan tot 15,5 miljoen gulden bij diverse departementen declaren voor de 228 personeelsleden van het hof. De rvd meldde dat prins Claus vooruit gaat en in overleg met professor Nijdam weer enkele officiële taken gaat vervullen. Telefoneerde met Adriaan van Dis en stelde voor dat hij Janmaat van de cp in zijn programma zou interviewen, waarop hij een lange donderpreek tegen rechts lanceerde. Een dergelijk interview kwam kennelijk niet in de verste verte in zijn brein op. Hij zei trouwens zelf geen televisietoestel te hebben.

De internationale vakbond van piloten heeft besloten de vluchten op Moskou te hervatten. De boycot was het gevolg van het neerschieten van de Koreaanse kal-007.¹⁹¹

The Washington Post schreef, dat Andropov zich in een wankele gezondheidstoestand bevindt en sinds augustus niet in het openbaar is verschenen. Andropov zweeg een maand lang na het incident met de Koreaanse Boeing in alle talen, tot hij dan onlangs een lange, ernstige verklaring publiceerde. ‘The impression is that’ de ussr een leiding heeft ‘that does not have its act together’. We leven in ‘the electronic age’, maar de ‘aapjes’ op het Noord-Amerikaanse continent begrijpen nog altijd niets van de ‘aapjes’ op de Euraziatische landmassa. Ik ben nu twaalf jaar in Moskou bezig en mij spreekt - na het gezever van Reagan de uitspraak van Andropov juist zeer aan, als hij waarschuwt: ‘Malicious attacks on the Soviet Union produce a nat-

189 De Volkskrant, Jan van Wieringen, 29 september 1983.

190 De Volkskrant, 1 oktober 1983.

191 The New York Times, Richard Witkin, 1 oktober 1983.

[p. 125]

ural feeling of indignation. Our nerves are strong, and we do not base our policies on emotions.’¹⁹² Reagan zou dat in zijn zak moeten steken, maar zijn anti-rood functionerende brein pikt deze terechtwijzing waarschijnlijk niet eens op.

Prins Philip, die andere prins-gemaal, kan er ook wat van. In gesprek met Kenneth Harris voor The Observer legt hij uit dat ouders van koningskinderen op twee manieren naar hun kroost kijken: als leden van het gezin en als ‘het bezit’ van de natie. ‘People expect us to be all things to all men and to all kinds at all times. The effect on our children is that instead of living in a kind of cocoon of a society composed of people brought up like them, an equal society of their own contemporaries, of their own kind,¹⁹³ they now grow up and live in an equal society which includes the whole nation. This has its problems: at one moment they are expected to be out in front or up there on high, and the next moment they are supposed to be having a drink in the pub.’¹⁹⁴

Deze schizofrene situatie geldt voor alle koningskinderen. Per definitie levert dit ontregeling van emotionaliteit en affectiviteit op waar prins Claus door wordt geteisterd, omdat hij niet in een cocon opgegroeid is en moeite met de situatie heeft. Een leeuwenwelp grootgebracht in een dierentuin is ook niet zonder risico in een jungle los te laten.

President François Mitterrand ontving op Palais de l'Élysée Thomas Sankara, president van Opper-Volta.¹⁹⁵ Sankara was gekleed in een uniform van de para's met een pistool op de heup. Zoiets kan bij de Fransen. Zou Sankara opgeleid en uitverkoren zijn door het Franse militaire establishment? Zoals Desi Bouterse in Suriname? In Nederland zie ik Bouterse niet zo gauw in uniform en een pistool in zijn holster de trappen van Huis ten Bosch beklimmen. Was dit wèl mogelijk geweest, dan zou de huidige verhouding Den Haag-Paramaribo wel heel anders zijn geweest. De heren aan het Binnenhof pruimen geen derdewereldleiders tegen wie ze het hebben afgelegd. De bakens kunnen verzetten is geen Haagse specialiteit. Trouwens Thomas Sankara eens goed bekijkende, zou ik hem wel eens te logeren willen hebben.¹⁹⁶

192 Herald Tribune, 1 oktober 1983.

193 Zoals Beatrix indertijd sprak over de koningskinderen op het jacht van het Griekse koningspaar.

194 The Observer, 2 oktober 1983.

195 In 1984 zou president Sankara het land tot Burkina Fasso omdopen.

196 Sankara was in 1983 door een staatsgreep aan de macht gekomen. Hij zou een marxistisch-leninistische koers volgen en werd in 1987 vermoord bij een nieuwe staatsgreep. Het vermoeden bestaat dat de Fransen hierachter zouden zitten. Maar dat wist ik toen niet. (WO).

[p. 126]

3 oktober 1983

Palma, Majorca

Ik arriveerde hier gisteren om 16:15 uur in hotel Playa de Mallorca in Santa Posa, twee sterren, vol met Hollanders, dus niet zo gezellig. Carel Enkelaar wachtte me in de hal op. Hij had een kamer voor me gereserveerd. We hebben vervolgens enkele uren op het terras zitten praten. We bereiden een uitgebreide tekst voor die naar Joeri Andropov getelext moest worden. Een kopie ervan moet naar Arbatov, en misschien ook een naar Popov. Alles verliep vlot. We waren het eigenlijk over alles meteen eens. Als hij maar uit die rotkliek in Hilversum weg is, valt er prima met hem te werken. We dineerden met Liny in een exclusief restaurant tot 23.00 uur.

Liny Enkelaar: ‘Toen jij het korte geding tegen de nos voerde om je film met George de Mohrenschildt boven water te krijgen, heb ik het steeds voor jou opgenomen, Willem,’ zei ze. Dat was misschien pijnlijk voor Carel, dus sprak ik er overheen. Alles verliep prettig en beter dan ooit te voren. Ook de 91-jarige moeder van Liny was mee, evenals de Enkelaar-kinderen.

Vanmorgen belde Carel ambassadeur Beletski en kondigde aan dat ik om 11 uur morgenochtend bij hem zou zijn om de telex voor president Andropov te overhandigen.¹⁹⁷ Om 14:00 uur zal ik vervolgens Guus Jansen en Leo Kool ontmoeten om hen in te lichten. Carel regelde dat ik alles met een auto van de nos zou kunnen doen.

Majorca is het eiland waar Chopin sommige van zijn meest romantische muziek schreef. Bezocht de kathedraal. Ik zou graag eens willen teruggaan.

197 Zie bijlage 47.

Palma-Zürich, Swiss Air 671

Broer Theo wachtte me op vliegveld Kloten op. We hadden een buitengewoon genoeglijk souper samen. Ze gaan drie weken naar Kaapstad. Nellie wil graag haar Zuid-Afrikaanse familie terugzien. Theo las de telex bestemd voor Andropov en vond het allemaal erg interessant.

Desi Bouterse heeft de klm verboden met ingang van 15 oktober a.s. nog op Paramaribo te vliegen. Omgekeerd mag de slm niet meer Schiphol aandoen. Wat een stom gedoe. Wat schiet Suriname daar nu mee op. Desi leest ook nog Andropov de les: ‘Our nerves are strong and our policies are not based on emotions.’ Neelie Smit-Kroes, minister van Verkeer en Waterstaat,

[p. 127]

had de wijste partij moeten zijn, en begrip hebben voor wat revolutionaire militairen beweegt en drijft.

Teruggekeerd op Schiphol ben ik eerst nog even in de Transavia-garage gaan kijken of Eds auto er stond. Niets.

4 oktober 1983

Amerbos

Carel Enkelaar belde me tegen middernacht op om te vragen Moskou ertoe te bewegen dat we Andropov op de 25 ste oktober zouden kunnen filmen. Ik geloof dat dit nodig was in verband met de verjaardag van Liny. ‘Arbatov heeft toch benadrukt dat we het tijdens een weekeinde zouden moeten doen?’

‘Oh, dat herinnerde ik me niet jongen, prima dan,’ aldus Carel. Volgens Dennis Livson zou een interview met Andropov bij cbs 400.000 dollar opbrengen, in Japan 600.000 en in West-Duitsland 300.000. Livson vertelde dat Enkelaar gebrand was op een deal met Guus Jansen van Strengholt, omdat hij dan extra poen onder tafel toegeschoven krijgt.

Na elkaar zegden Jansen en Kool de geplande ontmoeting voor vanmiddag af.¹⁹⁸

Arriveerde om 10:50 uur op de Sovjetambassade. Geen Beletski, terwijl Carel er zeker van was de juiste afspraak met hem te hebben gemaakt. Hij moest uit een van de huizen van de ambassade worden opgevist.

Beletski stelde zich koel op en deelde mee, na mij eerst geduldig te hebben aangehoord, dat hij een uur geleden door Leonid Zamyatin was opgebeld dat op het ogenblik geen interview mogelijk was. Zamyatin zou zelf naar Den Haag komen voor een gesprek met Relus ter Beek en dan zouden Carel en ik de zaak opnieuw kunnen bepleiten.

Cultureel-attaché Alex Lopeshinsky vertelde bericht uit Moskou te hebben ontvangen met een verzoek op te sturen wat Frans Kellendonk na zijn reis had geschreven. Het artikel in nrc Handelsblad was zo ironisch geweest dat hij het maar niet naar Moskou had verstuurd. Aan mij de vraag of Kellendonk geen ander artikel kon schrijven.

Intussen kwam ik met Beletski overeen dat hij de tekst van Enkelaar en mij rechtstreeks naar Zamyatin zou telexen.

Hierna bezocht ik ambassadeur Henk Herrenberg van Suriname. Hij riep de kanselier binnen en mijn ticket voor Paramaribo werd ter plekke geregeld.

198 Zie, voor de volledigheid, de eerdere brief van Kool over ons project, bijlage 48.

[p. 128]

Over het opzeggen van de vliegrechten van de klm op Paramaribo zei hij: ‘We zijn definitief met dekolonisatie bezig.’ Zijn bureau lag vol met artikelen over die affaire. Orlandini van de klm wilde hem spreken. Maar Suriname had intussen British Caledonian vliegrechten verleend en zij openen een nieuwe lijn naar Paramaribo. Ik vertelde dat dit conflict me pijnlijk veel deed denken aan de strubbelingen van de klm in Indonesië.

Desi Bouterse was achteraf niet naar de vn in New York gegaan. Premier Alibux was naar Amerika gereisd en had ondermeer met Indira Gandhi gesproken. De Indiase premier was voor een bezoek aan Paramaribo uitgenodigd.

Henk gaf me een artikel uit Elseviers¹⁹⁹ getiteld: surinaamse machthebbers snijden in eigen vlees waarmee de ‘gouden luchtvaartroute Amsterdam-Paramaribo’ wordt bedoeld. Het gaat om 80.000 passagiers die nu in de kou staan. Er worden wekelijks 6.000 kilogram groenten per vliegtuig vervoerd. Het zou de doodsteek voor Surinam Airways kunnen zijn. ‘Ons besluit is misschien wel mede gevallen door dit treiterartikel van mijnheer Wolf,’ zei Herrenberg. ‘Je moet hem maar eens opbellen en vragen wat hij nu gaat schrijven. Wat hij er mee heeft bereikt is, dat de verhouding Nederland-Suriname alleen maar slechter wordt. De klm is van Wolf en consorten de dupe geworden. Valt Paramaribo weg dan is de klm met haar lijn naar het zuiden reddeloos verloren.’

De ambassadeur vertelde dat gisteren op een Zuid-Koreaanse receptie allerlei mensen aan hem werden voorgesteld, tot en met mensen van Fokker toe. ‘Vroeger verwaardigden zij mij geen blik.’ Morgen is zijn rechtszaak tegen Het Parool. Hij telefoneerde waar ik bij zat met advocaat Boukema en complimenteerde hem met zijn pleitnota

Al pratende zat ik te denken: is er niets aan de impasse klm-slm te doen, want het is inderdaad funest wanneer alle verkeer met Paramaribo nu over Londen zou moeten lopen. Ik vroeg omzichtig hoe hij zou reageren, wanneer ik Orlandini zou opbellen. ‘Dat kan je doen,’ zei hij. ‘Zeg hem maar dat het probleem politiek Den Haag is en laat de pers zijn bek houden.’

‘Is er nog een uitweg te bedenken?’ vroeg ik vervolgens.

‘Laat mevrouw Schoo maar wat zeggen. Het gaat erom dat de ontwikkelingshulp wordt hervat.’

Vanuit Den Haag reed ik naar de nos in Hilversum en belde daar Orlandini. De secretaresse vroeg of ik in plaats van de pre-

199 Elseviers Magazine, Sig. W. Wolf, 3 september 1983.

[p. 129]

sident-directeur misschien met een bedrijfsdirecteur wilde spreken. Ik antwoordde: ‘Orlandini of niemand.’

Toen Orlandini me bij de nos terugbelde, stelde ik hem op de hoogte dat ik van Herrenberg van zijn verzoek tot een gesprek afwist en dat ik Herrenberg toen had aangeboden contact op te nemen. ‘De ambassadeur is onder instructie vanuit Paramaribo om geen contact met de klm of u te hebben.’ Ik vroeg dus of hij me kon ontvangen, want er was misschien een uitweg mogelijk. Als de klm me de tickets geeft dan ga ik Bouterse omlullen om de lijn weer te openen en dan vraag ik één ton honorarium.²⁰⁰

200 Hans Teengs Gerritsen, Bernhards vriend, zei me later, dat door een dergelijk absurd laag bedrag te vragen Orlandini me niet serieus nam.

5 oktober 1983

Ik bracht Henk Herrenberg al vroeg het bericht dat ik een gesprek met Orlandini zou hebben. ‘Jij bent goed geplaatst om daar naartoe te gaan,’ zei hij. ‘Succes!’

Ik schreef de volgende brief voor de president-directeur van de klm:

Zeer geachte heer Orlandini,
Gezien mijn zeer persoonlijke en voortreffelijke contacten met luitenant-kolonel Desi Bouterse, premier Alibux en ambassadeur Herrenberg heb ik de ambassadeur gisteren aangeboden (nadat hij mij meedeelde dat u contact had gezocht) als ‘trait d'union’ op te treden. Hij ging hier volgaarne mee akkoord.
In die sfeer hoop ik U dan ook heden te ontmoeten.
Ten eerste zeg ik U toe, dat ik dit als privépersoon zal doen, en niet als journalist, om bij U iedere aarzeling bij voorbaat weg te nemen. Ik geef U hierbij mijn woord.
Ten tweede ben ik bereid mijn bemiddeling, ook als ik bijvoorbeeld, naar Paramaribo zal moeten reizen, op basis van reis- en verblijfkosten aan te bieden, plus duizend gulden per dag, hetgeen het normale NVJ tarief is voor freelance arbeid.
Mocht de bemiddeling positieve resultaten afwerpen, dan bedraagt mijn ‘fee’ voor deze bemiddeling honderdduizend gulden.
Het leek me zakelijk en juist een en ander van te voren overeen te komen.
Hoogachtend, Willem Oltmans

[p. 130]

Broer Theo belde uit Neuheim, Zwitserland om te informeren hoe de plannen met Joeri Andropov verliepen. Zijn belangstelling hiervoor is oprecht en enthousiast.

Ik telefoneerde naar ambassadeur Negustan van Israël om eens te verifiëren wat Chanoeka had uitgespookt, ten aanzien van de voorgenomen lunch met Herrenberg en hem. Tot mijn stomme verbazing antwoordde zijn secretaresse dat Negustan niets met ons te maken wenste te hebben. Wat is dit nu weer?²⁰¹ Dan te bedenken dat Chanoeka's laatste vraag was of ik wist waar mortieren waren te verkrijgen, die hij aan Sri Lanka wilde verkopen.

Enkelaars secretaresse Riet van de Poppe nam zojuist de tekst van de brief aan ambassadeur Beletski op. Carel verzekerde me dat Riet expert was in het nabootsen van zijn handtekening.²⁰² Om 10:30 uur stond Rinus, de chauffeur van Orlandini, met een snelle bmw voor Amerbos 205.

Op het klm-kantoor in Amstelveen verwelkomde chef-pr Ron Wunderink mij in een roze hemd, met bijpassende das met roze olifantjes.

Orlandini: ‘We hadden een uitstekende relatie met de slm die we niets liever dan zouden hebben doorgezet.’

Ik: ‘Door deze maatregel lijkt de klm overigens eveneens in de problemen te raken.’

‘Ach, in de winter vliegen we maar eenmaal per week op Paramaribo. Suriname is een post die je achter de komma vindt.’ (Daar geloofde ik dus geen moer van.) Orlandini vervolgde: ‘De slm is steeds een goede partner geweest en de rechtstreekse verbinding moet blijven. Wij hadden geen enkele wens om in conflict te komen, in tegendeel. In de luchtvaart worden wel eens meer bedreigingen geuit, maar wat nu gebeurd is, komt nooit voor. Deze vijandigheid is onaanvaardbaar.’

Ik: ‘De klm is het slachtoffer van de slechte verhouding met Den Haag over de hele linie. Smit-Kroes (en ik citeerde Herrenberg) heeft blijkbaar gedacht: “Ze kunnen gewoon doorvliegen op vergunningen zonder een luchtvaartverdrag”.’

Orlandini: ‘Misschien herhaal ik mezelf nu, maar de botsing gaat veel verder dan financiële overwegingen. Het is een abrupte onderbreking van de slm-klm operatie. We moeten die doorzetten. Het is immers ondenkbaar dat er geen directe verbinding meer zou zijn tussen twee Surinaamse bevolkingsgroe-

201 Geen haar op mijn hoofd dacht toen aan inlichtingendiensten of BuZa die tegen mij ageerden.

202 Riet tekende hier ook namens Carel. Zie bijlage 49.

[p. 131]

pen. Het gaat bovendien om twee volstrekt vriendschappelijke volkeren.’

Ik informeerde naar zijn betrekkingen met Eegje Schoo, ook zo'n echte Hollandse dame. Hij pikte direct de hint op en zei dat het wellicht een idee was enige druk op haar uit te oefenen. ‘Herrenberg mag best weten,’ zei hij, ‘dat de klm niet de Haagse politiek bepaalt. We zitten in de feedback van een overall slechte verhouding. Wij willen natuurlijk ook niet dat het een prestigeslag wordt.’

Ik wist dat Herrenberg morgen met Finnair naar New York zou vliegen en vroeg daarom of Orlandini hem in de vip-room op Schiphol misschien even zou willen spreken. Vervolgens telefoneerde ik Henk vanaf het bureau van Orlandini. De ambassadeur zei dat ik direct langs kon komen om verslag te doen van het gesprek, maar Herrenberg had echter geen behoefte aan een ontmoeting met Orlandini morgen.

Op de terugweg uit het klm-hoofdkwartier ontmoette ik Ron Wunderink voor een broodje met melk. Ook overhandigde ik de brief met condities aan hem om er zeker van te zijn dat we achteraf geen misverstanden en gelazer zullen krijgen.

Lech Walesa, de leider van de verboden Poolse vakbeweging, Solidariteit, heeft de Nobelprijs voor de Vrede gekregen. Pure provocatie van de ussr.

Viktor Afanasjev heeft in Pravda gemeld dat westerse media zijn verklaring over het vliegongeluk met het Koreaanse vliegtuig hebben verdraaid. Ik denk niet dat dit waar is, maar dat hij er in Moskou gedonder over heeft gekregen. Toen ik hem ontmoette en interviewde verbaasde ik me al over zijn betrekkelijk vrije manier van praten.

Het spoor van de Van Eeghens is duister geworden. Na mijn protesten over het abrupt opgezegde contract, kreeg ik op 28 september een brief van Ernst in de bus, die ik wilde terugsturen. Dat heb ik uiteindelijk niet gedaan. Hij zit dicht gelaten in mijn dagboek.²⁰³ Dit ongelezen epistel werd twee dagen later door een brief van Central Buyers gevolgd.²⁰⁴

203 Ik vond de brief in 1996 en liet hem toen ook dicht.

204 Zie bijlage 50.

7 oktober 1983

Zou Kellendonk echt niet hebben begrepen waarom ik disgusted was over wat hij heeft geschreven over zijn reis naar Moskou? Ik heb hem een tamelijk emotionele brief geschreven. Bij Meulenhoff is zijn boek Namen en gezichten verschenen.²⁰⁵

205 Frans Kellendonk, Namen en gezichten. Verhalen. Meulenhoff, Amsterdam. 1983.

[p. 132]

Schreef prins Claus onder meer verheugd te zijn dat hij zijn taken weer gedeeltelijk opvatte. Verder: ‘Ik heb op mijn achterste benen gestaan om langs verschillende wegen de overtuiging te doen post vatten dat de monarchie een achterhaald instituut is. Maar wanneer de koningin meent (blijkbaar onherstelbaar daarin bevestigd door haar programmering en brainwashing from the craddle onwards), dat zij deze illusie (en hallucinatie) tot in lengte van dagen moet voortzetten - en de overgrote meerderheid van het volk (wat Gide noemde “la foule hideuse”) het daar mee eens is - dan moet dit ziekteproces zich maar verder uitkristalliseren en uitwoekeren. Dus toch maar op reis met 73 lakeien en trucks volgeladen met porselein, tapijten, vorken en messen. Absurd: maar de absurditeit wordt blijkbaar niet beseft en is vooralsnog niet aannemelijk te maken.’

Ik besloot hem ook een passage uit mijn dagboeken te melden: ‘In 1972, na een bezoek aan U en prinses Beatrix op Drakensteyn, zei mejuffrouw G. Buringh Boekhoudt eens tegen mij, “Ik maak me zorgen over Claus, vooral wanneer hij niet iets zinvols te doen krijgt”’. Ik vervolgde dat ik het vond dat in een moderne monarchie het mogelijk moest zijn de prins-gemaal zinvolle taken te laten vervullen. Nog één stapje verder en Claus zou minister van Ontwikkelingssamenwerking kunnen worden. ‘Dan kunnen Pieter en Margriet het werk van linten doorknippen blijven vervullen.’ Wanneer een en ander aldus in goede banen wordt geleid, ‘dan blijft de Oranjeshow nog zeker vijf en twintig jaar op de weg.’

In The New York Times staat het artikel: for friendship each

[p. 133]

sex usually turns to its own.²⁰⁶ ‘Given our society's strong emphasis on heterosexual relations and persistent ambivalence about homosexuality, it is surprising how little attention is paid to the fact that heterosexuals are so homosocial. We may be oriented toward the opposite sex for sex, but for other kinds of intimacy we tend to be gender-loyalists. (...) True friendship between women and men is rare because sex separatism is so rigorously ingrained during childhood.’²⁰⁷

Carel en Liny Enkelaar drinken Carlos primero brandy als water. Ik kreeg een door hem ondertekende declaratie mee voor 3.400 gulden. Weer voorlopig een gat gedicht. Ze hebben nu in hun buitenhuisje in Buurse een beeld van een Romeinse jongeling staan dat Petertje is gedoopt, dus naar mijn lieve Peter.

206 The New York Times, 6 oktober 1983.

207 Zie bijlage 51.

7 oktober 1983

Newsweek noemt Andropovs reactie op de ‘ouvertures’ van Reagan een klap in diens gezicht.²⁰⁸ Natuurlijk zijn de voorstellen van Reagan ‘mere declarations that can convince no one,’ zoals Andropov heeft gezegd.

The New York Times meldt intussen dat de cia heeft bekend gemaakt, dat onderzoek heeft uitgewezen dat de Sovjetpiloten bij het neerhalen van het Koreaanse verkeersvliegtuig niet wisten dat het om een burgertoestel ging. Het rapport van de cia is al drie weken geleden aan het Witte Huis en George Shultz op Buitenlandse Zaken aangeboden, maar iedereen hield natuurlijk zijn bek om vooral de antisovjet-propaganda rustig zijn werk te laten doen.

Chanoeka belde. Wie is die man? Hij zou onderzoeken waarom de Israëlische ambassade zo eigenaardig reageerde. Hij zei dat de firma Sultan uit Israël mortieren aan Sri Lanka wil verkopen, waarvoor ik dus oud-minister van Buitenlandse Zaken Tissa Wijeyeratne zou moeten benaderen. Heb hierover André Schneider in Genève gebeld,²⁰⁹ die op zijn beurt Wijeyeratne in Kandy zou contacten. André zei trouwens dat er prima berichten uit Tokio kwamen; mijn reis naar Japan gaat dus door. Met het geschrijf van Kellendonk heb ik geen enkel contact; het roept zelfs weerzin in me op: ‘Een lang ogenblik na tien voor half negen, zo lang dat geen klok het becijferen kan, komt zijn arm omhoog, verlangend en dreigend, zoals een slang zich

208 Newsweek, 10 oktober 1983.

209 De vertegenwoordiger in Zwitserland van Ernst van Eeghen.

[p. 134]

rekt naar de fluit van de slangenbezweerder, en drukt op de belknop.’ Of: ‘Zijn trots, een trots zo groot als een struisvogelei.’ Waar haal je de shit vandaan? Of: ‘Dit zijn herinneringen - zoals je ook wel krijgt aan allang betaalde rekeningen.’ Voer voor psychologen. ‘Zijn vaderland en het mijne. Beide zijn de open handpalm (wat betekent dit in hemelsnaam - wo) van een groot continent. Aan de vingers flonkeren havensteden.’ Met pijn en moeite kom ik bij pagina 31 van Namen en gezichten. De pundits betitelen dit als literatuur. Ik vind het puur geklets. Ik zal het hem maar niet vertellen.

Was op Schiphol om naar Eduard te zoeken.

8 oktober 1983

De cia heeft een Cessna naar Nicaragua gestuurd om het vliegveld bij Managua met bommen te bestoken. Het toestel stortte neer, de piloot Agustin Roman, eerder werkzaam voor de Sandinisten bij de Nicaraguaanse luchtmacht, liep over naar oppositiegroepen en ontpopte zich vervolgens als cia-agent.²¹⁰ Dezelfde trucjes werden tegen Sukarno en Indonesië uitgehaald, toen Allan Pope boven Ambon door afweergeschut werd neergehaald. Diezelfde cia heeft nu vastgesteld, dat de Sovjetpiloten niet konden weten dat het betreffende het kal-007-toestel om een verkeersvliegtuig ging. Als Reagan een gentleman was zou hij nu het Kremlin en Andropov verontschuldigingen aanbieden voor de haatcampagnes die vanuit Washington de wereld overgingen om de Sovjets in een kwaad daglicht te stellen.

Alfred Vierling bracht me gisteravond de antwoorden van Lubbers op Kamervragen van Janmaat.²¹¹ Die jongen wil toch echt te veel op te korte termijn. Hij speelt met de gedachte voor de cp in het Europese parlement te gaan zitten, wat me veel te vroeg lijkt. Ik adviseerde hem aan zijn zitvlak te werken en eigen prestige op te bouwen. Vierling heeft een uitstekend functionerend verstand. Daarmee moet hij zich eerst een eigen positie verwerven.

De staat Oregon overweegt maatregelen om de stad, die Bhagwan Shree Rajneesh daar met 1.200 van zijn volgelingen heeft opgezet, te ontmantelen. Waar zijn ze bang voor?

Newton woont nog steeds bij Hans Lonis. Ik herinner me de vraag van die jongen: ‘heb je er wel eens over nagedacht om iemand gelukkig te willen maken?’ Dàt blijft echter twee richtingsverkeer en is een lot uit de loterij.

210 The New York Times, 06 10 1983. Zie bijlage 52.

211 Zie bijlage 53.

[p. 135]

De man achter het loket op Centraal Station zei vandaag: ‘U gaat zo dikwijls naar Schiphol, waarom neemt u geen weekkaart?’ Altijd klopt mijn tikker sneller als ik ga zoeken naar Eduard.

Wanneer zal ik mijn lieve jongen op het spoor komen? Twee Transavia-vluchten zullen vertrekken en er komen er vier binnen. Ik wachtte heel lang, zelfs tot een vlucht uit Malaga om 16:00 uur binnen was. Maar geen Eduard. Het kostte echt moeite om door te zetten en te blijven wachten.

Soms denk ik dat Eduard misschien naar New York zal gaan om via mijn vriendin Mora Henskens bij de vn te gaan werken. Straks wordt hij voor de wintermaanden toch bij Transavia op non-actief gesteld. Hij is gek van New York.

Ik ging 's avonds naar de film Bronx Warriors en liep eruit komende voor de tweede maal in veertien dagen tegen Adriaan van Dis aan. Hij vertelde dat er ‘uitgebreid’ bij de vpro was gesproken of hij Alfred Vierling eens in zijn programma zou interviewen, zoals ik had geadviseerd. Men had besloten dit te zijner tijd te doen, ‘als de drukte wat voorbij is.’ Dat is dus ontwijkend geklets.

Bij zo'n ontmoeting als met Van Dis verbaast het me dat ik kan doen alsof er niets met me aan de hand is terwijl ik eigenlijk diep bedroefd ben, en in ‘diepe trance’ uit de cinema kwam vanwege mijn wanhoop over Eduard.

9 oktober 1983

Schreef peter dat ik me terugtrek en hij een tijdje niets van me zou horen. Ik begrijp nu pas dat eigenlijk niemand ooit (als lover) van me heeft gehouden en dat ik zelf ook niet in staat ben geweest in die totale overgave van iemand te houden. Ik schreef Peter: ‘Dat is eigenlijk op De Horst begonnen en nu is het te laat.’

10 oktober 1983

Als gevolg van het vreselijke gepieker gisteren en eigenlijk eergisteren al, een afgrijselijk nacht doorgemaakt. Toch wil ik het gevecht om Eduard niet opgeven. Wat mijn liefste wens zou zijn, waarom Eduard en ik - als we dan geen lovers kunnen zijn - niet vrienden zouden kunnen blijven. Hij weet toch zo goed hoe ‘raak’ het is tussen ons?

Carel vertelde laatst in Spanje dat prinses Irene hem had gezegd dat koningin Juliana wel tot een televisiegesprek bereid zou zijn. Maar wie kan interviewen? Ik stelde hem Mary Dresselhuis voor. Dit leek hem een mogelijkheid.

[p. 136]

Chanoeka belde weer. Suriname valt onder de Israëlische ambassade in Caracas en daarom kon de ambassadeur in Den Haag zich niet in die zaken mengen. Waarom heeft hij dit niet eerder uitgezocht? Het blijft een fishy affaire. Hij zei dat één telefoontje naar Suralco van Desi Bouterse voldoende zou zijn om ons aan de levering van 500 ton aluminium in de maand te helpen. Ik vertrouw die man eigenlijk voor geen cent.

Trein naar Hilversum

Gesprek van drie kwartier met Carel Enkelaar, Guus Jansen en Leo Kool. Guus lag voortdurend dwars en moest meegetrokken worden. Leo Kool daarentegen begreep onze tactiek goed en steunde ons voorstel naar Zamyatin te gaan. Jansen: ‘Maar verspelen we daarmee ons wapen, Carel Enkelaar, niet teveel in Moskou?’ Wat een onzin. Ik zette uiteen dat ambassadeur Beletski het gesprek met Zamyatin zou kunnen arrangeren. Dit zou de ernst van het verzoek onderstrepen. Wanneer Zamyatin ons ontvangt staat dit vrijwel gelijk aan het kunnen filmen van Andropov. Hierdoor winnen we alleen maar tijd. Gesteld dat Zamyatin zijn reis naar Den Haag in november afzou zeggen, zoals voortdurend met de sovjetcommunisten het geval is, dan verliezen we nog meer nodeloos tijd. Guus Jansen opperde nog dat het zou kunnen worden voorgesteld alsof Enkelaar op doorreis Moskou zou aandoen. ‘Zo'n suggestie maakt me misselijk,’ antwoordde ik hem in zijn gezicht. Carel wees dit zelf trouwens ook ogenblikkelijk af.

Guus Jansen, met zijn bijgeverfde haren, is eigenlijk een afschuwelijke man. Volgens Dennis Livson sleept Carel hem er slechts bij omdat hij dan onder tafel poen vangt. Enkelaar had vanmorgen ook Klaas Jan in het geheim geïnformeerd. Waarom toch in het geheim?

Broer Theo onderhoudt nu contacten met Pieter Baaij voor de levering van 5.000 ton zink in Antwerpen of Rotterdam.

Joeri Andropov gaat voor het eerst sinds januari naar het buitenland. Hij was in januari in Praag en gaat einde deze maand naar Sofia. Brezhnev was versleten. Zijn opvolger Tsjernenko bezweek onder de last van ouderdom. Hoe lang zal Andropov het maken?

11 oktober 1983

Bezoek in Den Haag aan Hans van der Voet van de Rijksvoorlichtingsdienst. Hij zei dat Bunte Illustrierte hem nog steeds over deze zaak bleef opbellen. Hij handhaafde dan stellig wat hij tegen Lex Runderkamp van Vrij Nederland had gezegd. Name-

[p. 137]

lijk dat mijn persconferentie alle roddels rond prins Claus de grond in had geboord. Hij was hier heel zeker van.

Ik zei overigens niet te begrijpen dat Beatrix en Claus gebruik maakten van de diensten van Frits Salomonson. Hij verzuimde mij de bandopname die ik hem toezonden had van de persconferentie te retourneren, tot ik hem er opnieuw om moest vragen. Ik kon zien dat Hans zich beraadde wat hierop te antwoorden. Hij ging er niet op in. Hij had overigens van Gijs van der Wiel gehoord, dat koningin Beatrix nog op tijd een schaal met bloemetjes naar Miss B.B. had gestuurd. ‘Was het een aardig mens?’ vroeg hij.

‘Het was een schat,’ antwoordde ik.

Daarna vroeg ik zijn steun in de affaire over de vijfduizend gulden die de Staat via Drooglever Fortuijn van mij terugeist, omdat ik de rechtszaak over het gedoe in India tijdens het bezoek van prins Claus zogenaamd verloren had.

‘Bedoelt u dat u dit proces anders zou moeten voortzetten?’ vroeg hij.

‘Nee, in die termen spreek ik nooit. Maar ik zou me kunnen voorstellen dat iemand een goed woordje bij Buitenlandse Zaken doet om die zaak te seponeren.’ Hij vroeg me hem dit te schrijven. Ik zou toch stapelgek zijn om na wat BuZa me in New Delhi heeft geflikt ook nog eens zoveel geld op de koop toe aan die rotzakken te gaan afdragen!

Van der Voet zei overigens: ‘Ik zeg steeds, kom Ruud²¹², moeten we nu niet eens naar Moskou? Er is nog nooit een Nederlandse premier in de Sovjet Unie geweest.’ Hij wilde weten hoe ik een interview met Andropov voor elkaar wilde krijgen. Het artikel in Time over de mishandeling van kinderen houdt me nog steeds bezig.²¹³ Ik heb mijn eigen verleden in dit opzicht weggepoetst. Althans dat neem ik aan, ook al zit wat er gebeurde op De Horst in dat opzicht ongetwijfeld ergens in mijn bovenkamer opgeslagen. Mam sloeg me inderdaad, als ik het verdomde om cello te spelen. De tegenstrijdigheid is dat ik in mijn leven nergens zoveel van zou genieten als van muziek. Dit werd onmisbaar. Bovendien is dat niet de overheersende herinnering aan mijn moeder. Ik herinner me voornamelijk de plezierige tijden uit de laatste acht jaar van haar leven, toen mijn vader was weggevallen en ik zoveel mogelijk heb geprobeerd om haar te vermaken.

212 Premier Ruud Lubbers

213 Time, 5 september 1983.

[p. 138]

12 oktober 1983

Schreef Hans van der Voet de gevraagde brief.²¹⁴

Rienk Kamer is gearresteerd. Hij wordt aan de vs uitgeleverd. Wat heeft die man op zijn kerfstok?

Desi Bouterse heeft de Algemene Vergadering van de vn toegesproken en gezegd dat Nederland verdragen met Suriname ‘multilateraal en arbitrair met voeten treedt’. Dat doet deze vroegere sergeant uit het Nederlandse leger dan toch maar. Bovendien heeft hij gelijk. ‘Kwaadaardige oppositie die voornamelijk van buiten onze grenzen afkomstig is, leidde ons land eind vorig jaar tot dicht bij de afgrond,’ zei hij refererende aan de 8 december-affaire. Ik denk, dat hij gelijk heeft, maar de Haagse betweters luisteren niet en weigeren hem serieus te nemen.

Ik heb steeds weerspannige momenten, denkende aan Eduard, en smeed dan snode plannen om naar zijn broer te gaan, en alles wat ik hem ooit gaf terug te eisen, inbegrepen de bijdrage van 2.200 gulden voor zijn school in Ceran. Dat zou echt smerig zijn, als ik zoiets zou doen. Desondanks komen dergelijke gedachten op.

Toch zou het onmogelijk zijn geweest alleen van hem, als enige te houden.

De nvj heeft opnieuw een poging ondernomen Emile Fallaux tot rede te brengen.²¹⁵

Pier Pasolini heeft eens geschreven dat het absoluut noodzakelijk is te sterven, omdat we zolang we leven in betekenis te kort schieten. De dood verricht een bliksemsnelle montage van ons leven, selecteert de belangrijkste momenten, zet ze in een bepaalde volgorde, en stelt aldus het leven in staat zich uit te drukken en zijn betekenis te hervinden.

Hoe weet Pasolini zo zeker dat we bij het sterven dergelijke opgeslagen momenten in ons hoofd zullen terugspoelen en bekijken? Hij stelt het voor of de dood, en niet ik hier in mijn dagboek de belangrijkste momenten van mijn leven op een rij zou zetten. Als ik straks begin met mijn notities eindelijk uit te werken, hoop ik die hoogtepunten nog eens bij het volle bewustzijn te beleven en herontdekken. Peter las, de dag dat ik hem ontmoette het boek, Analyse van een leven. Mijn bewerkte dagboek zal pas een echte analyse van een leven worden.

Er zijn 827.300 werkelozen in dit land.

Wim Klinkenberg zegt dat de Britse uitgever van Het Sovjetstandpunt als schrijver van een voorwoord David Owen niet

214 Zie bijlage 54.

215 Zie bijlage 55.

[p. 139]

wilde, en er op stond dat het Michael Foot zou worden. Alsof auteurs er zelf niets over te zeggen hebben.

Ben tweemaal naar Schiphol gegaan om Eduard Voorbach te zoeken. Zijn auto stond er weer niet. Ook om 17:30 uur zat hij niet op een vlucht uit Las Palmas.

De dagen vliegen om. Ik lijk mijn roer kwijt te zijn.

In de vs is uitgezocht waarom, waarover en wanneer mensen lachen. ‘You are what you laugh at,’ is de konklusie.²¹⁶ ‘A sense of humor may eventually shed light on the fundamental nature of human personality,’ schrijft Sandra Blakeslee. Er is een sens of humor-inventaris gemaakt van veertig standaardmoppen. Wat jokes zouden kunnen betekenen:

1.	A philosophical joke. Psychologists say that if you liked this joke you tend to be impulsive, enthusiastic, expressive, alert and secure. You may have the ‘healthiest’ sense of humor.
2.	The person who liked this joke, considered degrading to women, is said to have a ‘tough poise’ personality, characteristic of aloof people who believe sex stereotypes are true.
3.	This is a hostile joke, a type that has been linked to self-assured, resilient personalities, but also to men who are ‘over-conventional’ and try to live up to ‘tough guy’ images.
4.	A liking for social satire jokes like this may indicate suspiciousness and a dogmatic, irritable, tyrannical personality, but it may also suggest ‘imaginative’ personalities that are ‘absorbed in ideas and theories.’

Heb Gerrit Jeelof van de Raad van Bestuur van Philips gewaarschuwd dat men in Moskou verbaasd en geïrriteerd is over het niet nakomen van de toezegging van Philips 350.000 gulden bij te dragen aan een tournee van het Staatscircus van de Sovjet Unie. Na het neerschieten van het Koreaanse verkeersvliegtuig heeft men in Eindhoven gehandeld, alsof de belofte nooit is gedaan.

Heb mijn Nijenrode ‘kameraad’ tot 31 oktober de tijd gegeven zijn verplichtingen ten opzichte van mij na te komen. Zijn kiekeboespelletjes hebben nu lang genoeg geduurd.

De nvj heeft ook Herman Wigbold eraan moeten herinneren aan zijn verplichtingen tegenover mij.²¹⁷ Ik had hem immers een ontmoeting met Lord Chalfont in Londen bezorgd, waarna hij het laat afweten.

Ik telefoneerde Gijs van der Wiel thuis. Zijn vrouw zei, ‘Ik zal eens kijken of hij thuis is.’ Toen hij aan het apparaat verscheen, zei hij in een bespreking te zitten. Waarom zulke kinderlijke spelletjes?

216 The New York Times, 30 augustus 1983.

217 In een brief van 6 oktober 1983.

[p. 140]

Vierling vertelde dat de regering op de vraag van Janmaat van de cp of het geen tijd werd om in serieus contact te treden met het Suriname van Bouterse, slechts met één woord antwoordde: ‘Nee.’

13 oktober 1983

Mijn grootvader werd vandaag in 1870 geboren te Semarang. Zacht, zonnig, prachtig herfstweer. Ben maar eerst de polders ingegaan.

Leonid Zamyatin heeft in Bonn onderstreept dat het Kremlin de ontwapeningsgesprekken zal afbreken wanneer in West-Europa Pershing II raketten en kruisraketten zullen worden geplaatst.²¹⁸

Het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft de rede van Bouterse in New York tegengesproken met het smoesje dat het 't verdrag met Suriname over ontwikkelingssamenwerking ‘slechts heeft opgeschort en niet opgezegd’.

nrc Handelsblad meldde dat Desi Bouterse nog altijd ‘verzoening’ met Nederland wil. Sytze van der Zee vernam uit diplomatieke kringen dat, onder voorwaarde dat Den Haag Bouterse en Alibux als de legitieme leiders van Suriname accepteert, er te praten zou zijn. Ook zou Bouterse - ‘als gebaar van goede wil’ - zijn al te grillige representant in Den Haag, Henk Herrenberg, bereid zijn te vervangen.

In 1934 maakte de klm met het Fokkertoestel De Snip de eerste trans-Atlantische vlucht naar Suriname. De start van de luchtvaart op onze voormalige kolonie. Nu is het verdrag wat deze verbinding regelt in het kader van het Surinaamse dekolonisatiebeleid door Bouterse opgezegd. Wanneer Den Haag zich minder ‘doof’ zou houden voor de ontwikkelingen in Suriname zou dit absoluut niet zijn gebeurd. Frans van Klaveren stelt het als een emotioneel probleem van Bouterse zelf voor. De legerleider die niet van Nederland meer afhankelijk wil zijn. De eerste journalist, die de schuldvraag van de problemen met Suriname bij Den Haag legt, moet nog geboren worden. Net zo min als de Hollandse regenten kans zagen met de dekolonisatie van Indonesië de bakens te verzetten en Sukarno als winnaar te accepteren, lukt het deze vermolmde figuren niet om dit met Suriname en Bouterse te doen. Het is een ordinaire herhaling van een mislukt dekolonisatie proces.

Alfred Vierling belde om te vertellen dat Janmaat aan premier Lubbers heeft gevraagd waarom West-Duitsland, België en

218 Herald Tribune, 13 oktober 1983.

[p. 141]

Denemarken wel naar Andrei Gromyko gaan om te praten en Nederland niet. En ook waarom er nog nooit een Nederlandse premier in Moskou was geweest. ‘Omdat zij werden uitgenodigd, en wij niet,’ aldus Lubbers. Ik heb meteen ambassadeur Beletski gevraagd of dit waar was.

Henry Kissinger heeft El Salvador gewaarschuwd dat er een moment komt dat Washington de schending van de mensenrechten in dat land niet langer kan accepteren. Je moet zoiets maar durven verkondigen. Maar Henry durft alles op het terrein van leugens en bedrog.

Peter de Vries schreef in De Telegraaf dat volgens Washington Rienk Kamer ‘de grootste fraude in de geschiedenis’ van de vs pleegde met diens praktijken in grondverkopen.²¹⁹

Ook meldde De Telegraaf dat patrouillevliegtuigen van de Marine die deelnemen aan oefeningen in de Middellandse Zee, bij een vlooteskader van de Sovjet Unie een geheel nieuw slag oorlogsbodems hebben ontdekt. Het gaat om een type van 12.500 ton en lijken op een vestzakformaat schepen uit de geduchte Kirov-klasse.

De cia is weer volop in bedrijf volgens het omslagverhaal in Newsweek: the secret warriors. William Casey heeft als chef van de spionagedienst - kennelijk in opdracht van de regering Reagan-Bush - de smerige praktijken van voorheen nieuw leven ingeblazen. Onder president Jimmy Carter waren clandestiene operaties teruggebracht naar twee of drie per jaar, waarbij toch nog miljoenen dollars werden uitgetrokken om buitenlandse regeringen te ondermijnen. Onder Casey is dit aantal onmiddellijk weer verhoogd naar twaalf tot veertien operaties. Zeven of acht cia-acties kunnen als ‘belangrijk en uitgebreid’ worden beschouwd.

Voor geheime operaties tegen Nicaragua werd 80 miljoen dollar uitgetrokken. Transportvliegtuigen brengen wapens en munitie naar contra-revolutionairen in Nicaragua. Kenneth Bleaky een cia-er verbonden aan de Amerikaanse ambassade in Managua zegt bovendien tegen Newsweek: ‘dat gewoon niet wordt toegegeven, dat de cia in El Salvador’ aanwezig is. Wat iedereen natuurlijk wel weet.

Een andere grote operatie vindt in Afghanistan plaats: kosten honderd miljoen. Ook zijn er operaties in Pakistan, Iran, Libië, Ethiopië, Soedan en Angola. Het is misselijkmakende informatie.

De Washington Post stuurde Jackson Diehl naar Paramaribo, die

219 De Telegraaf, 10 oktober 1983.

[p. 142]

prompt berichtte dat ‘Daysi’ Bouterse in de ogen van de regering Reagan - ‘een links militair bewind leidt’. Diehl stelt het voor alsof de invloed van Cuba op het Surinaamse regime ‘key characteristic’ zou zijn. De man heeft kennelijk geen idee wie of wat Desi is en schrijft maar raak voor deze meest invloedrijke Amerikaanse krant. Gelul in de ruimte dus.

Er wordt in de Herald Tribune openlijk verwezen naar in Washington circulerende berichten dat Ronald Reagan begin 1983 een coup door de cia tegen Bouterse zou hebben goedgekeurd. Maar nu de regering Alibux sindsdien meer in de richting van de groep van niet-gebonden landen is gemanoeuvreerd is de regering Reagan tot de slotsom gekomen dat Bouterse voorlopig maar moet blijven zitten. Dat had ik ze ook kunnen vertellen. Alleen dit wordt in Den Haag nog altijd niet gepruimd.²²⁰ Alibux heeft nu zelfs een receptie in Washington bijgewoond, waar hij door minister George Shultz werd begroet.

220 Herald Tribune, 14 oktober 1983.

14 oktober 1983

Luns heeft dan eindelijk aangekondigd te vertrekken als secretaris-generaal van de navo. Hoe heeft dit in hemelsnaam nog zo lang kunnen duren? Ordinaire flessentrekker.

Heb Beatrix en Claus geschreven, onder verwijzing naar het bericht van Friso Endt in nrc Handelsblad, waarin hij beweert dat ik teleurgesteld zou zijn dat niemand over mijn persconferentie in Nieuwspoort heeft bericht. Het kan mij tittel noch jota schelen of de Nederlandse media erover schrijft. ‘Het primaire doel was de roddel effectief de grond in te boren. En dit is gebeurd. De rest interesseert me niet. Mijn eigen belang in de zaak was, zijdelings, dat ik geen zin had om als Uhrheber van die onzin (ooit) te boek te komen te staan. Ik strijd altijd met open vizier en niet achterbaks. Ik zeg hetzelfde tegen U, als tegen de media, of zoals ik in mijn dagboek schrijf.’

Ik vervolgde: ‘Diezelfde Friso Endt, die op 21 augustus van vakantie terugkwam, zei me trots dat hij zijn Amerikaanse werkgever Newsweek had geseind: “Niet Claus is gek maar Beatrix”.’

Intussen blijkt dat Newton, de Braziliaan, die bij me wilde komen wonen en een relatie wilde beginnen, syfilis heeft. Ik zag aan die jongen dat hij niet gezond was. Hij is nu bij de ggd onder behandeling.

Theo Cammann, een vriend van Peter, heeft erachter probe-

[p. 143]

ren te komen waar Eduard is, want hij heeft contacten bij Transavia. Hij zou zich ziek hebben gemeld en er inmiddels niet meer werken. Geen wonder dat ik al enige maanden vergeefs naar hem zoek op Schiphol.

15 oktober 1983

Ellendige nacht door gepieker over Eduard.

G.B.J. Hiltermann is in Havana. Hij poneert de volgende stelling: ‘Cuba heeft een kant, die levensgevaarlijk is.’ Militair stelt het eiland niets voor en is geen bedreiging, aldus de befaamde commentator. ‘Alleen waar zijn agenten ernstige grieven kunnen exploiteren is Fidel Castro gevaarlijk. Maar dan ook levensgevaarlijk.’²²¹

De Telegraaf komt met een zogenaamd vertederende foto van Beatrix. Over Claus wordt weer niet gesproken. Toen ik op Majorca Carel Enkelaar vroeg waarom op Het Journaal van de nos de koninklijke familie altijd steevast als laatste komt, zei hij: ‘Er zitten rooie jongens bij Het Journaal, ik kan daar niets aan doen.’

Maurice Bishop, premier van Grenada is afgezet door de minister van Mobilisatie, Bernard Coard.

Ik ben naar IJmuiden gegaan en zag Eduards ouders alleen in de keuken zitten in hun huis aan de Orionweg. Ik vond het zielig. Eduards auto stond er niet. Zou hij zijn droom dan toch hebben vervuld en naar New York zijn gegaan? Waar ik het bangst voor ben, is dat ik uiteindelijk hem nooit meer wil zien, en dat ik dan ook niet meer wil leven.

Wim Klinkenberg zegt dat hij er zeker van is dat An Salomonson haar collega Friso Endt heeft aangespoord het onderschrift bij mijn brief in de nrc te schrijven.²²²

Las een gesprek met Peter Händke.²²³ Hij trekt me aan, zoiets als ik bij Frans Kellendonk ervaar, maar tegelijk ook weer heel anders. ‘Ohne das Schreiben wäre mein Leben schwächer,’ zegt hij. ‘Ich würde schwächer leben.’ Ik zou zonder dit dagboek in wezen niet kunnen leven.

De Raad van Toezicht van de Orde van Advocaten reageerde op mijn klacht betreffende Meerbach.²²⁴

Het is zo stil om me heen. Steeds denk ik over de nutteloosheid om verder te leven. Vreselijk. Frank Heckman belde. Alsof hij voelde dat er iets mis was.

221 De Telegraaf, 15 oktober 1983.

222 Zie bijlage 56.

223 Bunte Illustrierte, 13 oktober 1983.

224 Zie bijlage 57.

[p. 144]

16 oktober 1983

Lag huilend in bed. Huil nu ook. Hoe kom ik hieruit? Ben de polders ingegaan.

Ben met Jan Cremer en Babette naar l'Entrée geweest, wat gezellig was. Hij heeft gelazer met de Bezige Bij, omdat men hem 20.000 gulden voor auteurscorrecties in rekening wil brengen. Hij liet me drie pagina's zien, die in Aktueel waren verschenen en waar ik dus niets van wist. Jan ziet er slecht uit. Hij begint een drankkop te krijgen. Hij zegt dat Amsterdam hem uitput en tot niets brengt.

‘What determines which bees will perform what tasks? Are they assigned to them by elder bees, or are there chemical or other cues that dictate the division of labor? And what causes them to stay on one particular job for a while before switching to another,’ schreef Harold Schmeck.²²⁵ Er kunnen 80.000 bijen in een kolonie huizen, die allemaal toegewezen taken uitvoeren. Wonderlijk. Hoe communiceert een bij?

Barbara McClintock (81) won de Nobelprijs voor Geneeskunde omdat zij ontdekte dat: ‘genes jump around’. John Noble Wilford: ‘With her discovery that genetic information was not stationary, that it can transpose from one chromosome to another, she ranks up with Darwin in understanding evolution.’²²⁶ Wanneer je haar foto bekijkt, zou het een van de oude dametjes kunnen zijn zoals ik die vroeger in Kew Gardens op straat zag lopen, gepensioneerd en een leven lang in een winkel of op een bank gewerkt.

Luns noemt 1983 ‘a year that many regard as perhaps the most crucial in nato's history (...) I am among those who enthusiastically favor strengthening conventional forces and making better use of allied technological superiority to compensate for superior numbers of Warsaw Pact troops, tanks and planes. At the same time I remain impressed with the success of nuclear deterrence in keeping the peace in Europe.’ Heb eigenlijk geen zin meer in het gelul van Luns.

Het archief van koningin Wilhelmina van 1898 tot 1933 wordt overgebracht naar het Algemeen Rijksarchief. Het komt beschikbaar voor studiedoeleinden. Waarom nu?

Bunte noemt Beatrix een ‘trotse vrouw’ en Claus ‘een gebroken man’.²²⁷ Dat is wat mejuffrouw Boekhoudt al tien jaar geleden voorspelde. Het blad spreekt van het ‘Prinz Claus Syndrom’, waarmee het blad bedoelt dat in het bedrijfsleven, en

225 The New York Times, 11 oktober 1983.

226 Herald Tribune, 13 oktober 1983.

227 Bunte Illustrierte, Peter Heim, 13 oktober 1983.

[p. 145]

ook in familiebedrijven de: ‘(...) tüchtige zweite Mann hinter dem Eigentümer/unternehmer unterbewertet, eingeengt und entmachtet fühlt.’ Natuurlijk voelt Claus zich tot veel meer in staat dan wat de positie van prins-gemaal hem toelaat. Nu dreigt hij ten onder te gaan aan depressiviteit, omdat hij zich niet kan ontplooien.

17 oktober 1983

Heb de slaapziekte: ontwaak pas na negen uur.

Telefoneerde met Aurelio Peccei van de Club van Rome over mijn komende reis naar Japan om contacten voor André Schneider in Genève aan te boren. Hij zal Saburo Okita een telegram sturen.

Bezocht ambassadeur Henk Herrenberg. Hij vertelde dat na de rede van Desi Bouterse voor de vn een Nederlandse televisieploeg een microfoon voor zijn gezicht had gehouden met de woorden, ‘Bevelhebber, u hebt een goede rede gehouden, wat hebt u te zeggen tegen het Nederlandse volk? Hij zei natuurlijk helemaal niets. Ze waren als gewoonlijk weer onbeschoft.’ Gaf een brief mee voor Bouterse.

Broer Theo belde uit Zwitserland. Hij zocht een partner voor de aanleg van een haven in Tunis. Ik had contact voor hem gelegd met Pieter Baaij, die met Theo had getelefoneerd en Bos Kalis of Nedam had voorgesteld. Theo zei dat Baaij professioneel bij hem was overgekomen in tegenstelling tot André Schneider, Van Eeghens man in Genève.

Wim Klinkenberg belde in alle staten op. The Observer had een opzienbarende primeur gebracht. Namelijk dat de vs helemaal niet vanwege de vermeende Sovjetsuperioriteit met hun ss-20's hun raketten hadden gemoderniseerd, wat betekende dat alle betrokken partijen door de navo in de maling waren genomen. The Observer was in het bezit gekomen van 96 pagina's aan geheime stukken uit Washington over deze zaak. De documenten wijzen uit dat de Britse Labour Party, in 1979 met David Owen als minister van Buitenlandse Zaken aan de macht, deel uitmaakte van dit complot. Westerse leiders (Schmidt, Carter, Giscard d'Estaing en Calaghan) besloten tijdens een top in Guadeloupe de wereld - en hun zogenaamde kiezers in ‘vrije democratieën’ - te belazeren ten koste van de betrekkingen met de ussr. Het artikel toonde aan hoe onder Amerikaanse druk geaccepteerd werd dat alleen ‘carefully orchestrated information’ naar buiten zou komen. Uitsluitend ‘selected facts’ zouden aan bepaalde journalisten, academici en politici worden verstrekt, opdat er vooral geen groter publiek

[p. 146]

debat zou ontstaan over het plaatsen van kruisraketten en Pershing II's, dan al het geval was. Waar het allemaal op neer komt is dus dat we, georganiseerd en bewustworden voorgelogen door de westerse grote mogendheden, ten koste van de Sovjet Unie. Klinkenberg windt zich daar als communist terecht over op en benadrukte dat Ruud Lubbers dus ook in opdracht meeloog.²²⁸ Hij had Rob Soetenhorst opgebeld, maar had door deze rel heengeslapen. Jan Sampiemon was niet thuis geweest - hij bridgede ergens. Ik adviseerde hem Jan van Beek van de gpd eens te bellen, die overigens geen lid van de nvj is omdat hij het niet eens is dat de communist Klinkenberg vicevoorzitter ervan is. Van Beek gaf de tip door aan zijn chef buitenland. Wim belde ook de Volkskrant.

228 The Observer, 16 oktober 1983.

18 oktober 1983

Sliep weer tot ver na 09:00 uur. Ik droomde dat ik in een lift probeerde te komen, die al vol was met mensen. Ik raakte even bekneld in de sluitende deuren. Maar het ding was te vol en raasde met veel lawaai naar beneden. Ik herinner me een schuldgevoel te hebben gehad omdat het mijn fout was dat we te pletter vielen. In een andere droom kwam ik met een koffer uit een station en lag een enorme diepte voor me, waar ik inviel en maar door bleef vallen in het niets, waarop ik wakker werd. Ik ga nu op weg om Eduards vriendin Marit te ontmoeten. Ik vraag me af welke jobstijding me boven het hoofd hangt.

Marit vertelde me - in het café Americain - dat Eduard al mijn brieven had verscheurd, al lange tijd in New York verblijft en ingetrokken is bij mijn vriendin Mora Henskens, aan wie ik hem indertijd voorstelde. Hij was ook met Mora zes dagen naar Rome en Capri op vakantie gegaan. Zij wilde iedere illusie dat Eduard ooit naar me terug zou komen bij me wegnemen. ‘Hij is doodsbang, dat je naar New York komt. Je moet me zweren dat je niet naar hem toe zal gaan.’ Ik was wel blij dat ik dat Amerikaanse contact voor hem had gelegd. Marit kreeg tijdens het gesprek tranen in haar ogen toen ze zag welk effect het allemaal op mij had.

De Bijbel, die de Van Eeghens me in Engeland, tijdens het weekend van de conferentie op Windsor gaven, stuur ik hen terug.²²⁹

229 Zie bijlage 58.

19 oktober 1983

Alfred Vierling belde al vroeg. Janmaat moest in het parlement iets zeggen over atoomafval. Hoe deden de Sovjets dit? Ik ver-

[p. 147]

telde dat president Kekkonen van Finland me had ingelicht dat hun atoomafval ergens in de ussr onder de grond werd opgeborgen. Ook vertelde ik hem over India en hoe Homi Sethna me had verteld over het opbergen van atoomafval in glas, een methode die ook door Frankrijk werd gevolgd.

Later belde Vierling terug om te zeggen dat Janmaat in de kamer had gezegd dat Lubbers naar Moskou zou moeten gaan om over de rakettenkwestie en atoomafval te spreken.

Stuurde een kaartje aan Mora Henskens zonder te laten blijken wat ik nu weet. Wekenlang ben ik voor niets naar Schiphol gegaan om Ed te zoeken. Belde naar Londen en lichte Peter per telefoon in. ‘What are you going to do about it?’ vroeg hij. Ja, wat kan ik doen?

Vierling belde opnieuw. Janmaat had aan minister Gijs van Aardenne van Economische Zaken gevraagd waarom ons atoomafval niet in de Sovjet Unie wordt opgeslagen. Van Aardenne antwoordde dat dit inderdaad aan Moskou was gevraagd en de Sovjets alleen bereid waren dit te doen, wanneer de reactoren in de ussr waren gekocht. Vierling zei dat het een vooruitgang was dat er nu normale antwoorden op vragen van de Centrumpartij werden gegeven.

Volodja Molchanov vertelde per telefoon dat het Philipskantoor in Moskou eindelijk met veel fanfare en in de aanwezigheid van hele drommen autoriteiten in gebruik is genomen. Het is nu dus meer dan duidelijk dat Gerrit Jeelof spelletjes met me speelt.

Heb na veel wikken en wegen een brief naar Mora Henskens in New York geschreven, maar aarzel nog met verzending. In liefdesrelaties geloof ik nu natuurlijk helemaal nooit meer. De zuiverste gevoelens van affectie zijn net zo zeldzaam geworden als sommige diersoorten, bomen en planten. De wereld sterft langzaam af en de ziel van de mensen sterft mee. Wie heeft er nog behoefte in een gekkenhuis te leven waarvan iedere betekenis vervlogen is?

20 oktober 1983

Lunchte met Gijs van der Wiel, oud-directeur van de rvd, in Krasnapolsky. Hij had tijd voor ons gesprek uitgetrokken. Ik concentreerde me op twee punten, namelijk dat ik zo langzamerhand de journalistiek vaarwel wil zeggen en me geheel aan andere zaken wil wijden ten einde mijn financiën op te krikken. En verder dat ik mijn dagboeken wil uitgeven en naar een subsidie daarvoor zoek.

We spraken ook nog even over de persconferentie over Claus.

[p. 148]

Er schijnt op Huis ten Bosch goed nota van te zijn genomen. Gijs had Claus recentelijk nog gezien en gesproken, ‘en ik geloof, dat het de goede kant met hem op gaat.’ Hij zei ook dat koningin Beatrix hem speciaal had bedankt voor het doorgeven van de boodschap aangaande het nabije sterven van mejuffrouw Buringh Boekhoudt, waarvan ik hem op de hoogte had gebracht met het verzoek dit aan haar door te geven. Toen ik zei dat ik Frits Salomonson ‘een boer’ vond, antwoordde hij: ‘Ja, het is een vreemde man.’ Maar daar bedoelt Gijs natuurlijk vooral zijn homoseksualiteit mee. Hij zei ook: ‘voor insiders was je artikel met Jansen van Galen in de Haagse Post wel degelijk duidelijk.’ Ik legde nogmaals uit hoe het bovendien ook nog verpest was door een hoofdredacteur, die de portee niet aandurfde, maar dit vooral niet had begrepen.

Van der Wiel zei met zoveel woorden dat wat me met de reis van Claus in India was overkomen ‘niet in orde was en het gevolg was van een wanbeleid van de verkeerde mensen.’ Op die uitlating van Gijs alleen al zou ik - als ik een geheim opname-apparaat bij me had gehad - het proces Claus hebben gewonnen!

Hij zei ook dat hij mij als ‘een raadsel zag, dat niet was te plaatsen.’

‘Ik ben politiek niet-gebonden, precies zoals Sukarno voor zijn land de wereldpolitiek benaderde.’

‘Ja, maar dan moet je wel begrijpen dat mensen bang zijn, zelfs om met je te praten. Nel Slis heeft hetzelfde probleem.’

Ik dacht: wat een stomme vergelijking.

Over het koningshuis om humanitaire redenen te ontlasten van de monarchie, zei hij dat de afgelopen twintig jaar het alternatief voor Beatrix, een Luns als president zou zijn geweest ‘Wat ook geen pretje zou zijn.’

Ten aanzien van mijn aanstaande reis naar Japan zei Gijs dat ik daar moest benadrukken dat Nissan een fabriek in Nederland zou moeten neerzetten.

Maurice Bishop, premier van Grenada en drie van zijn ministers zijn door het leger doodgeschoten. Dit is een smerig zaakje. Ze trappen er altijd weer in. Zelfs Bung Karno. Er wordt van buitenaf tweedracht gezaaid in het leger, de achterdocht groeit, en een explosie vindt plaats. Het vaste cia-scenario.

Terwijl Eduard alles blijft overschaduwen, gebeuren er ook positieve dingen. Hylke Tromp schreef een belangstellende brief hoe mijn dagboeken uitgegeven te krijgen.²³⁰

230 Zie bijlage 59.

[p. 149]

21 oktober 1983

De Washington Post meldde dat er in de Sovjet Unie gedacht wordt dat een oorlog met de Amerikanen onder de regering Reagan tot de mogelijkheden behoort. Het Kremlin zou bezig zijn de bevolking voor te bereiden op een ernstig crisis, zelfs oorlog. Ik geloof er geen moer van. Dat er sinds 1945 geen confrontatie tussen de supermachten is geweest komt omdat men in Moskou, in tegenstelling tot Washington werkelijk begrijpt wat oorlog betekent en er dus alles aan doet en aan zal doen om een confrontatie te vermijden. Ze zijn er bovendien de oorlog met Hitler nog altijd niet te boven.²³¹

De walgelijke ontwikkelingen op Grenada lijken verdacht veel op die in Suriname vorig jaar. Bouterse moet uitkijken. Ik heb hem keer op keer gewaarschuwd er rekening mee te houden dat Murder Incorporated in Washington een herhaling van 8 december 1982 niet uit de weg zal gaan. Hoewel Bouterse wellicht langs geheime relaties met Nederlandse militairen toch in enigerlei vorm bescherming geniet.

Bouterse heeft intussen de universiteit in Paramaribo herdoopt in Anton de Kom Universiteit, naar de Surinaamse vrijheidsstrijder uit 1933, die in Den Haag natuurlijk vooral als communist werd gezien. De Kom stierf in 1945 in het Duitse concentratiekamp Neuengamme.

Ik heb een half uur getelefoneerd met A. Zweers van Philips, een gesprek met de messen op tafel. Hij gaf toe dat ambassadeur Beletski mij had genoemd, ‘toen ter sprake kwam, hoe de huisvesting van onze medewerkers in Moskou te regelen zou zijn.’ Het bleek overigens dat Gerrit Jeelof hem niet op de hoogte had gesteld van mijn bemoeienissen. Het verbaast me overigens niets van die man. Jeelof is van het begin af niet te goeder trouw geweest.

‘Wanneer u dit niet eerst intern hebt onderzocht en is nagegaan,’ zei ik tegen Zweers, ‘dan heeft het geen zin om met u te spreken. Denkt u vooral niet dat ik mij opdring. Ik wil afrekenen voor wat ik al ondernomen heb en ben verder allesbehalve van plan me er nog mee te bemoeien.’

‘Ik begrijp dus dat u geld wil hebben.’

‘Nou, ik denk dat ik over een periode van tien jaar nuttiger werk voor Philips heb gedaan in Moskou, dan wat nu gebeurt om drie ton te stoppen in een circus met olifanten.’ Deze informatie van Popov sprak hij trouwens tegen. Philips Recreatie Centrum had een strop geleden en daarom wilde niemand

231 Washington Post, Dusko Doder, 20 oktober 1983.

[p. 150]

ook nog drie ton aan een Sovjet circus wegsmijten. Popov had dus toch gelijk.

Zweers gaat nu met Jeelof spreken - dat zei hij althans.

Een emotionele avond met Newton in de flat van Hans Lonis. Hij zag er nu inderdaad als een ander mens en hernieuwd uit. Geleidelijk aan warmden we op en omhelsden elkaar meer dan eens. Maar ik kon hem geen zoen geven. Hij vroeg waarom dit was. Hans had er - met Newton - veel werk van gemaakt. Kaarsen overal. Ik denk dat hij zelf verliefd op Newton is geworden. Eduard stond echter de hele avond voor mij centraal. ‘He is there, you are here,’ zei Newton terecht. Hij vond het foolish om aan Ed te blijven vasthouden en ik zou hem ‘als lover’ moeten vertrouwen. Niet dus. Hij wil daarom nu naar Brazilië terugkeren.

22 oktober 1983

Er is een Amerikaans eskader met mariniers aan boord op weg naar Grenada. De helden. Wat een moed om een eilandje te bedreigen dat men op de kaart nauwelijks kan vinden. Ze zouden het niet in hun hoofd halen een dergelijk eskader naar Cuba te sturen.

Ik heb aan mijn oom Lex Poslavsky in een brief van vijf pagina's mijn hart over Eduard gelucht. Ik eindigde met: ‘Jij hebt me eens gezegd, dat je je zorgen maakte dat als ik niet in psychoanalyse zou gaan, ik de kans liep om later (en dat punt begint langzaam in zicht te komen) totaal zou vereenzamen.’ Ik schreef hem daar nader over te willen praten, ook omdat ik het er oneens mee ben. Ik ben eenzaam. Ik aanvaard dat. Ik prefereer die zogenaamde ‘eenzaamheid’ omdat ik al in 1946 op Nijenrode begreep wat eenzaamheid betekent na het lezen van De ware eenzaamheid van H.W. Rüssel. Eén van mijn bijbeltjes. De brief moest als substituut dienen voor een lunch samen in Lage Vuursche.

Jeane Kirkpatrick, Reagans ambassadrice bij de vn heeft weer eens onzin uitgekraamd. De staatsgreep in Grenada was het werk van Moskou, omdat de marxist Bishop niet voldoende rekening hield met de wensen van het Kremlin. ‘We hebben een bloedige staatsgreep in Suriname gezien, waar Cubanen de hele elite wegvaagden van dat strategische land in Zuid-Amerika...’ Kirkpatrick kletst uit haar nek.

Newton kwam voor het avondeten.²³² Het was een afscheid. Wat hebben zijn ouders met hem gedaan? Eerst vroeg hij nog

232 Zijn volledige naam was Newton Sousa Dias.

[p. 151]

om de Spaanse editie van mijn boek Over intelligentie, wat ok was. Maar toen viel zijn oog op de walkman op tafel, en die wilde hij ook hebben, maar dat ging dus niet door. Ik knapte hierdoor helemaal op hem af.

Het is stil op Amerbos. Niets interesseert me meer. De amro schrijft dat ik teveel op mijn goud heb geleend. Zal broer Theo om advies vragen.²³³

233 Zie bijlage 60.

23 oktober 1983

Premier Lubbers heeft andermaal verklaard van mening te zijn dat Claus een zelfstandige maatschappelijke functie moet vervullen voor zover zijn ziekte dit toestaat. De socialist Patijn had om een standpunt gevraagd. De persoonlijke interesses en capaciteiten van de prins zouden meer tot hun recht moeten komen.

Er heeft weer een soort verkapte aanslag op Ronald Reagan plaatsgehad. Hij speelde golf. Een man reed met een truck dwars door de hekken van het terrein, nam enkele mensen in gijzeling en verlangde Reagan te spreken. Het incident liep met een sisser af.²³⁴

Stralende zon. Ik ‘reis’ tussen twee dagboeken in, het carnet van Eduard en mijn eigen dagboek. Net toen ik een brief aan Peters moeder had geschreven, belde Peter op uit Londen. ‘Dag schat, kom je nog, je hotel is gereserveerd.’ Ik was in een toestand dat ik geen woord kon uitbrengen en vroeg hem eerst maar even op te hangen. Ik belde terug, maar barstte in ongecontroleerd huilen uit en hing weer op. Pas drie kwartier later heb ik met hem gesproken.

Er is in Beiroet iets vreselijks gebeurd. Ze hebben er om gevraagd. Er zijn meer dan 150 Amerikaanse en Franse soldaten in Libanon omgekomen.

Max Pam belde. Hij had gehoord dat er een film over Werner Verrips zal worden gemaakt. Geloof er niets van.²³⁵

234 The New York Times, Francis Clines, 22 oktober 1983.

235 Werner Verrips was de ex-CIA agent die in 1964 verongelukte, Zie Memoires 1961-1964.

24 oktober 1983

Kon om 03:00 uur niet meer slapen en begon in Eduards carnet te schrijven.

Ben verschrikkelijk onrustig: kom tot niets.

Veronica heeft een nieuwe slagzin: ‘Liever een kruisraket in de tuin, dan een Rus in de keuken.’ Ze zijn gek.

[p. 152]

25 oktober 1983

Er zijn meer dan 300 militairen omgekomen in Beiroet. Ze hadden er ook niets te zoeken. Ze worden door idioten gestuurd voor wie het leven van een jongeman verder niet schijnt te tellen. Er zouden meer nichten in regeringen moeten zitten.

Georgii Arbatov heeft in Der Spiegel een uitgebreid interview gegeven.²³⁶ ‘Mann kann die Geschichte nicht betrügen,’ was zijn gevleugelde uitspraak. Ook weet ik niet of ik het onverkort met zijn mening eens ben dat Der Spiegel het beste weekblad in de wereld zou zijn.

Ben op weg naar Londen, naar Peter, maar mijn hart is bij Eduard.

Het is voor mij onbegrijpelijk dat Washington en Parijs uit de incidenten in september in Beiroet geen lering hebben getrokken. Toen kwamen vier Amerikaanse mariniers om het leven en werden er 32 gewond. Prompt werden 2.000 extra mannen als kanonnenvlees aangevoerd, waardoor nu in totaal 14.000 Amerikaanse militairen in Libanon zijn gestationeerd. Ze leren het nooit.

Begaf me allereerst naar de presentatie van de Britse editie van mijn boek met professor Arbatov in het Royal Institute of International Affairs.²³⁷ Ik wist trouwens niet beter dan dat dit op 27 oktober zou plaats vinden. Uit gewoonte belde ik zed Press en vernam dat als ik snel een taxi nam ik nog op tijd zou komen. Het was een soort society event. Zelfs mijn oude vriendin Hella Pick van The Guardian was present.

Arbatov begon met te zeggen: ‘When Willem Oltmans began pestering me to write this book, I thought at first nothing would come of it.’ Even later: ‘It seems as if the American people do not even care about us,’ waarmee hij blijkbaar op de verkoopcijfers van de Amerikaanse editie doelde. ‘Preparing each new edition, we had to make the book more pessimistic. I deplore this very much. Someone asked me today: are we at

236 Der Spiegel, 24 oktober 1983.

237 Zie bijlage 61.

[p. 153]

the brink? I think, we are now overstepping the brink.’ Ik wist niet wat ik hoorde. De toestand is ernstiger dan ik dacht.

Inmiddels zijn Amerikaanse mariniers aan land gegaan in Grenada. Arbatov: ‘It shows that the United States did not yet overcome the Vietnam syndrom. There will be a nice, small, glorious war, like you people, the British had in the Falklands. It further demonstrates what the true intentions of the U.S. Administration are. Of course, Grenada is not blameless, but...,’ antwoordde hij op vragen van journalisten.

‘We never looked upon the conduct of Foreign Policy as a kind of sport,’ vervolgde hij. ‘But we learned the hard way to take care of our defenses. To be honest, there is nato superiority. We do not have in Moscow a plan to be stronger, we have no priority for this. We have sixty percent of the American gnp.’

Een man van de Daily Telegraph vroeg: ‘You are a brilliant apologist for Soviet policy: could you foresee in the future the publication of such a book in the ussr?’

‘You have very naïf ideas about the Soviet Union. We broadcast recently a television discussion in Moscow with admiral Gaylord, Egon Bahr and Olof Palme and myself. They did not only make comments which were pleasant for us to hear,’ antwoordde Arbatov.

Een ander: ‘How serious is the world situation at present.’

Arbatov: ‘I think, before it will get better it will become worse. I think if we survive next year. (...) We enter a most dangerous episode in international affairs. One of several very dangerous trends is the trend taking place in the development of armaments and strategic thinking. Both world wars were meant to be the last wars ever. We said; with atomic arms we can't wage war anymore. But it proves very difficult to adjust to this fact. I do not intend to talk about Americans, that they are villains, because they are, as we have seen just now in Grenada. In today's world of strategic arms you cannot deviate from what you cannot do in international affairs. This kind of behavior works infectious. The main trend therefore has been how to outmaneuver the basic fact that you cannot fight a war anymore. Illusions became the center piece. Jimmy Carter began okay, but he ended up with approving Presidential Decree number 59 in which he legitimized nuclear war. To make it feasible also means to make it possible.’²³⁸

Hij vertelde verder dat een delegatie van de National Academy

238 Ik maakte slechts zeer korte aantekeningen, hier zo goed mogelijk weergegeven.

[p. 154]

of Sciences in Washington vorige week over ontwapening in Moskou op passend niveau had gediscussieerd.

‘We understand in the ussr,’ aldus Arbatov, ‘that the present Administration in Washington is led by adventurous, extremist, anti-Soviet, thinking men, ignorant in Foreign Affairs, the worst in the past fifty years. At least, I cannot remember any government worse than this one. This also makes a very dangerous mixture of incompetence that concentrates on mx missiles, first strike nuclear weapons, Trident II submarines, Pershing II missiles, which of course is all done not for the defense of Europe, but to decapitate Soviet Command Centers. We notice in the Reagan Administration a new generation of strategic thinkers. These guys speak easily about scenarios on life and death. Look at Grenada, where Washington is willing to use military force when it thinks or feels; it will not be punished for this action by anyone.’

Arbatov haalde vervolgens Demosthenes aan: ‘in the end we are all dependent on monsters of our own creation.’ Hij beschuldigde Washington ervan de Sovjet Unie voortdurend te belasteren en anders voor te stellen dan in werkelijkheid het geval is. Tot nu had de wereld een atoomoorlog weten te voorkomen, maar: ‘We did not survive so far because of statesmanship but by sheer luck.’ Hij zag de toekomst als een ‘escalation towards disaster.’

‘We are strong enough,’ vervolgde Arbatov, ‘to make any aggression against us too expensive. On the other hand we do not feel we can buy for ever more security by constructing more weapons. On the contrary, the arms race presents us with less security. Otherwise, you should read the Palme Report, which explains this in detail.’

‘You poor Europeans, you were never defenseless as history has proven. But your American ally had nuclear weapons, so the United Kingdom accepted second place. We had to follow with our own development of nuclear weapons, because we are facing a very strong alliance. Furthermore, we have to deploy part of our forces in the Far East. Two of America's allies are nuclear powers themselves. We had to create a military balance. So we created the ss 4 and ss 5 missiles, made 600 of them as our deterrence. But upmanship forces us to replace them. But fundamentally, this did not change anything in Europe. Then, the first-strike concept was also developed in the United-States. It is an illusion because neither side will allow a first strike by the other. It only increased destabilizing factors all around. It increased a hair-trigger mentality, causing very tense

[p. 155]

relations all around, and above all more and more suspicions. Then, Ronald Reagan developed first strike capability, improved anti submarine warfare and even began developing a star wars concept.’

‘How break this mutual suspicion?’

‘Neither I - and what is more important Andropov - ever meant to stop all negotiations. But agreements must be based on principles. We planned some sort of balance. We need reason, logic and common sense.’

Een lid van het Britse parlement vroeg Arbatov nota bene, of hij het bij het verkeerde eind had, als hij het Kremlin vereenzelvigde met een internationale samenzwering.

‘Of course you were wrong,’ antwoordde professor Arbatov recht voor zijn raap. ‘And, I think, you know it yourself. We lost twenty million people in World War II. Every family in our country was involved with that war. We understand history. Our revolution was against Leon Trotsky. An overwhelming majority of our party was against it. We are sincerely for détente.’

Wat me opviel was hoeveel ouderen in het publiek zich zeer sceptisch tegenover Arbatov opstelden.

Ik ben er trots op dat ik ertoe heb bijgedragen dat ik Georgii Arbatov met ons boek tot zoveel meer mensen toegankelijk heb gemaakt in het westen. Ik heb eigenlijk duizenden lezers van ons boek willen laten delen in mijn eigen ervaringen met hem in Moskou.

Later vertelde Arbatov me dat hij tijdens het gesprek met Der Spiegel had benadrukt tot welke krankzinnige uitspraken westerse bladen - inbegrepen zijzelf - konden worden uitgelokt, om mij als antimonarchist af te spiegelen. ‘Mr. Oltmans is a monarchist all the way. Look into his background,’ had hij gezegd. Hij had hen ook gevraagd waarom ze hadden geschreven dat ik Arbatovs ‘collected works’ aan het schrijven was, ‘and they were taken aback, when I lambasted them.’

Arbatov: ‘Willem, where did you get your sun tan?’

‘On Mallorca.’

‘You bloody capitalist.’

Arbatov zei me dat de Britse ambassadeur in Moskou hem had getelefoneerd voor vertrek naar Londen met de vraag of hij iets voor hem kon doen. Hij herinnerde me eraan dat in 1975, toen Arbatov met een parlementaire delegatie in Engeland was, er 24 uur per dag tegen hun aanwezigheid werd geprotesteerd. Hij gaat morgen met Hella Pick lunchen.

Robert Molteno en de anderen bij zed Press wisten niet wie

[p. 156]

Desi Bouterse was. Zij hadden nooit gehoord van Carlos Rafael Rodriguez in Havana en ook niet van Vadim Zagladin in Moskou. Dus drie boekprojecten die ik aanroerde ‘did not ring a bell’. Zij waren zeven jaar geleden begonnen en leken me uiterst ‘links’ om voor een keer dit stempel te gebruiken.

26 oktober 1983

Londen

De bladen schrijven geen letter over Arbatovs persconferentie of over de publicatie van diens boek. Waar wel over wordt uitgewijd is dat een Rus asiel in Engeland zou hebben aangevraagd.

Desi Bouterse heeft de betrekkingen met Cuba verbroken. Wat is er in hemelsnaam gebeurd? Ambassadeur Osvaldo Cardenas krijgt zes dagen om te vertrekken. De ambassade moet in veertien dagen worden teruggebracht tot een diplomatieke missie, waardoor de deur dus wel op een kiertje open blijft, maar zoals het was is dus afgelopen. Heeft het te maken met wat er in Grenada is gebeurd? Is hij bang voor een Amerikaanse invasie? Het lijkt me een overhaast en paniekerig besluit.

Lunchte met Peter en Edwin bij Kettner's. Ik kon later in zijn stamkroeg even met Peter alleen spreken. Het begon met irritatie. Ik zei: ‘if I cannot have a different opinion without making you mad what point is there to talk at all?’ Maar daarna verliep alles rustig. We bespraken Eduard. Hij adviseerde me, me niet op te stellen alsof ik de enige persoon in de wereld was, die het slachtoffer van een ongelukkige liefde was. Het leek hem het beste naar New York te gaan en te proberen met hem te praten.

Hij vroeg me: ‘And what will you do if Eduard never wants to see you again?’ Maar ook: ‘Willem, you never looked better.’ Peter zag er zelf ook zeer gezond uit, en was vol joie de vivre.

Peter en Edwin vertelden wat Londense bobbies zich allemaal tegenover homoseksuelen permitteren. Peter haatte, wat hij noemde ‘these fascist basterds’. Vergeleken bij Engeland was Amsterdam in dit opzicht een paradijs.

In The Times vandaag het hoofdartikel thin ice in the caribbean. Het blad zegt dat wat Reagan en diens zogenaamde bondgenoten in het Caraïbische gebied hebben gedaan ‘an act of aggression’ is. En wie doet er wat aan? Niemand!

The Times noemt de drie argumenten van Reagan om Grenada binnen te trekken ontbloot van ‘legal justification for an attack on an independent state’. De idioten in Washington zeggen, Amerikaanse levens te hebben willen beschermen, onder ande-

[p. 157]

re van studenten die zich daar bevonden. Verder wilde Reagan chaos helpen voorkom. Hij moest wel law and order herstellen, wat betekent: American law and order. Times vindt het Amerikaanse optreden in strijd met het Handvest van de vn waarbij ‘forcible intervention in the internal affairs of another State is ruled out.’²³⁹ Amerika schreeuwt moord en brand wanneer andere landen een dergelijke daad van agressie uitvoeren, maar zelf gaan ze natuurlijk geheel vrijuit, want met de smoes ‘democratie’ helpen bevorderen mag vrijwel alles.

De Herald Tribune laat zien hoe Reagan kans zag om premier Eugenia Charles van het onafhankelijke eilandje Dominica, dat tot het Britse Gemenebest behoort, aan zijn zijde te krijgen. Zes onafhankelijke eilandjes in het Caraïbische gebied zouden de vs om hulp gevraagd hebben tegen agressie van de Sovjet Unie en Cuba. Moet je nagaan hoe hier gelogen en bedrogen wordt. Net als vroeger toen de Sudeten-Duitsers in Tsjechoslowakije Adolf Hitler vroegen of hij hen alsjeblieft wilde komen bevrijden. Figuren als Reagan zijn verkapte nazi's. George Shultz dekt dit onwettige internationale gedrag rustig af. Premier Margaret Thatcher heeft Reagan en Shultz per telefoon van hun onbezonnen daad proberen af te houden. Maar natuurlijk reageerde Washington met: ‘Jij moet nodig je bek open doen met je Falkland-oorlog.’ Moskou is razend, Cuba is razend, maar wie kan er iets tegen doen? Niemand!

Er zijn trouwens de nodige Cubanen en Sovjetburgers op Grenada door de Amerikanen in verzekerde bewaring gesteld.

Dineerde met Arbatov en een tass-correspondent in La Capannina in Soho.²⁴⁰ Hij onderstreepte: ‘I was prevented in the United States from talking to the press - or on television. The British have a different approach: they let me talk but then not a letter appears in the newspapers, with the exception of some quotes in The Guardian.

239 The Times, 26 oktober 1983.

240 De afrekening zit in mijn dagboek, maar ik vermeld geen details.

27 oktober 1983

Peter spreekt altijd weer over fietsen in de polder en dringt erop aan dat ik dat altijd zal blijven doen.

Ik vind dat Bouterse een rotstreek tegenover Cuba heeft uitgehaald. Hoe kon hij zoiets stoms nou doen, nadat Havana hem op alle mogelijke manieren heeft geholpen en met zijn gevecht sympathiseerde. Wat een klap in het gezicht van Cardenas. Kon ik er maar even naartoe.

[p. 158]

Peter zag er vanmorgen slaperig uit. ‘Ik slaap altijd slecht als jij in de buurt bent,’ zei hij, ‘als gevolg van alle drama's.’ Ik liep met hem mee naar Covent Garden, waar hij nu al een maand werkt bij de Opera. Ik was erg koel en koud tegen hem toen we elkaar ten afscheid omhelsden.

Hella Pick liet me weten met vier collega's uitvoerig met Arbatov gesproken te hebben.

British Airways, vlucht 416 naar Amsterdam

Zou er ooit een brief van Eduard komen? Of op me liggen te wachten? Ik begrijp nog altijd niet hoe deze verwikkeling tussen ons mogelijk is geweest, vooral wanneer je zo diep zeker bent van een ander als ik van hem was. Ik vertrouwde hem tot in het merg van mijn botten. En nu dit.

De Grenada-affaire is een smerige Washingtonse samenzwering die ook Elisabeth II, als hoofd van het Gemenebest, in een moeilijke positie heeft gebracht.²⁴¹ De Britse gouverneur-generaal wordt door de Amerikaanse bezetters afgeschermd van de buitenwereld. Er wordt een aan Washington onderhorig regime gevormd. Engeland wil dat de gouverneur deze taak op zich neemt, wat door Washington wordt belet.

Broer Theo belde me dat ik niet van streek moest raken van de waarschuwingsbrief van de amro: ‘Want als je de zaak met Jeelof en Philips rond hebt, komt de zilvervloot binnen.’

241 Grenada is ook lid van het Britse Gemenebest.

28 oktober 1983

Amerbos

Ronald Reagan heeft het Amerikaanse volk per televisie toegesproken om hen te overtuigen, dat de bewijzen zijn gevonden dat Fidel Castro bezig was geweest om Grenada ‘te bezetten’. Er zouden namelijk 30 Sovjetadviseurs op het eiland zijn, evenals honderden Cubaanse militairen en paramilitaire eenheden. Moskou zat dus achter de samenzwering. Er werd namelijk een nieuw vliegveld aangelegd bij Point Salines waaraan honderden Cubaanse arbeiders meewerkten. Reagan voerde aan dat dit dus het bewijs was dat Fidel Castro van plan was het eiland te bezetten.

Je vraagt je af hoe mogelijk is dat een staatshoofd op deze manier het grote publiek in de vs om de tuin kan leiden. Reagan eindigde met: ‘I will not ask you to pray for the dead because they are safe in God's loving arms and beyond need of our prayers. I would like to ask you all, wherever you may be in

[p. 159]

this blessed land, to pray for these wounded young men and to pray for the bereaved families of those who gave their lives for our freedom. God bless you and God bless America.’ Hoe krijg je deze ‘shit’ door je keel. Smeriger hypocriet geklets is nauwelijks denkbaar.²⁴²

Intussen, na grootscheeps door de eigen regering te zijn misleid en voorgelogen steunt volgens een enquete van cbs 90 percent van de Amerikaanse burgers de invasie van Grenada. Zoals 90 procent van het Duitse volk Hitlers invasie van Oostenrijk steunde. Wat is het verschil?

De coup tegen Maurice Bishop heeft enige gelijkenis met wat er op 8 december in Paramaribo plaatsvond. Naast de premier werd de minister van Buitenlandse Zaken, Unison Whiteman, de minister van Opvoeding, Jacqueline Creft, de minister van Behuizing, Norris Bain en twee vakbondsleiders door elementen uit het leger neergeknald. De cia heeft een vast scenario voor gewenste machtswisselingen, zoals ook bij de coup tegen Sukarno in 1965, waarbij zes generaals werden vermoord en één luitenant. Niemand weet achteraf precies wat er is gebeurd. Dit soort coups blijft vervolgens voor altijd in nevelen gehuld. Wat de invasie van Grenada eveneens bereikt, is dat de aandacht van de toestand in Libanon wordt afgeleid. Time publiceert een artikel over het bloedbad onder Amerikaanse en Franse militairen. Er sneuvelden 147 Amerikanen en 27 Franse soldaten, ook waren er 72 gewonden. Reagan speelde golf in Georgia en haastte zich aan Nancy's hand naar het Witte Huis terug. Time noemt de aanslagen ‘terroristische bommen’. De Nazi's gebruikten tijdens de bezetting dezelfde terminologie wanneer het binnenlandse verzet Duitse treinen lieten ontsporen of opbliezen.

Tad Szulc van The New York Times schrijft een treffend commentaar met als kop: making the world “safe” for hypocrisy.²⁴³ ‘The cynical, unconvincing justification offered by President Reagan for the invasion of Grenada by United States forces and, the Pentagon says, military unites from seven Caribbean nations, risks becoming an embarrassment and may ultimately issue in a dangerous situation elsewhere.’ Journalist Szulc zegt dat Reagans fabeltje, dat ingrijpen nodig was om de levens van duizend Amerikanen te redden, ook gelogen was. ‘There is no convincing evidence that they ever were in peril.’ Dan volgt een zéér belangrijke passage: ‘It is the portrayal of Reagan's actions as the United States' defense of democracy

242 The New York Times, 27 oktober 1983.

243 The New York Times, 28 oktober 1983.

[p. 160]

in a foreign country that is by far the most disturbing element. In effect, he has proclaimed an entirely new United States doctrine in foreign affairs - an extraordinary precedent that may serve to sanctify American military action elsewhere in the world when he deems that democratic institutions - as Reagan defines them - again must be saved.’ Szulc trekt een schitterende vergelijking met de Sovjet Unie, dat dus evenveel recht heeft om wanneer het in haar kraam te pas komt haar systeem op te leggen aan landen, die daarvoor in aanmerking komen. ‘The Reagan formulation has placed America in the immoral position of taking it upon itself to define democracy abroad - and to act on it if we wish. This is uncomfortably reminiscent of the Brezhnev Doctrine, where the Soviet-led forces struck to impose “internal order”, as it is of the Soviet invasion of Afghanistan and the crackdown in Poland.’

Deze journalist legt de vinger op de wond van wat Reagan in strijd met alle internationale rechtsbeginselen en het Handvest van de vn in Grenada uithaalt. En wat helpt het? Geen moer! Ik lees dit artikel, en vele lezers van The New York Times met mij, maar de vanuit Washington gedecreteerde schofterij zal gewoon worden voortgezet tot in lengte van dagen. Tot de dag dat ook Amerika zal ondergaan zoals alle ‘empires’ in deze wereld vroeg of laat het loodje leggen.

Dikwijls heb ik tegen ambassadeur Cardenas van Cuba gezegd dat hij zou moeten samenwerken met de Surinaamse veiligheidsdienst om te zorgen dat Bouterse niets zou overkomen. Misschien gebeurde dit wel. Nu smijt Bouterse zijn vriend Cardenas het land uit. Quo vadis?

De voormalig Surinaamse minister van Landbouw, Jan Sariman, heeft een boekje geschreven over de Decembermoorden. Hij was een kompaan van onderbevelhebber Roy Horb. Hij vertelt dat er ‘een zogenaamd door Horb ondertekende brief bij de Amerikaanse ambassadeur was afgegeven, waarin om interventie van Amerikaanse militairen in Suriname werd gevraagd’. Op 30 januari 1983 werd Horb gearresteerd en vier dagen later dood in zijn cel aangetroffen. Ook Sariman werd toen gearresteerd en woont nu veiligheidshalve ergens in de Randstad.²⁴⁴ Het blijft een smerig zaakje, precies als de van 1965 coup in Indonesië. Professor van Hamel sprak in 1961 over de Haagse ‘rode knop’ en de noodzaak deze in het landsbelang te ontmaskeren. Er is ook een mondiale ‘rode knop’ die vanuit Washington wordt bediend.

244 NRC Handelsblad, 18 oktober 1983.

[p. 161]

Het gemeentebestuur van Losser heeft per brief Andropov en Reagan uitgenodigd om tien dagen in hun dorp vakantie te komen houden. Dit zou de wereldvrede moeten bevorderen. Broer Theo belde en vertelde dat hij en Nelly naar Kaapstad zouden gaan. Hij had van Pieter Baaij verder niets meer gehoord betreffende de aanleg van een haven in Tunesië. Hij zei: ‘Ik heb hem trouwens niet meer nodig, want in gesprekken met hem gaf hij me waardevolle informatie, waarmee ik verder aan de slag ben gegaan.’

‘Maar dat is vreselijk,’ zei ik, ‘want als jij Baaij laat vallen loop ik mijn finders-fee mis, want ik heb jullie tenslotte samen gebracht.’

‘No, why,’ aldus mijn broer, ‘through you I obtained this valuable information.’ Dat had de bijbetekenis, dus jij krijgt van mij het vindersrecht.²⁴⁵

Ontmoette Carel Enkelaar in Hilversum. We zijn naar een Indonesisch restaurant gegaan. Hij was aardig en vriendschappelijk. Hij zat weer vol plannen. Hij heeft ons plan Andropov te filmen met een bbc-collega in Genève bij een vergadering besproken. Hij bekeek mijn voorgestelde telegram aan Leonid Zamyatin en maakte ‘most sensible corrections’.

Toen ik Carel vertelde dat ik Hans van der Voet had ontmoet en met Gijs van der Wiel was wezen lunchen was zijn eerste vraag: ‘Heb je hen gezegd, dat ik jou steun? Dat kan je rustig doen.’ Ik vertelde hem hoe Philips en Jeelof het hadden laten afweten. Hij was van mening, dat ik minstens 100.000 gulden moest krijgen. Hij wilde dit helpen bewerkstelligen, zei hij. Een auto van de nos bracht me terug naar Amsterdam en zette me af bij Thermos, het neukhuis.

245 Heb er nooit meer iets van hem over gehoord.

29 oktober 1983

Hans van den Broek heeft gezegd dat hij de stap van Desi Bouterse om de Cubaanse ambassadeur uit te wijzen, waardeert. Suriname geeft er mee aan ‘ongebonden’ te willen blijven, aldus de minister van Buitenlandse Zaken.²⁴⁶ Ik sta altijd weer versteld van de Haagse bemoeizucht, meestal gebaseerd op absoluut niet in de smiezen hebben wat er zich werkelijk in de wereld afspeelt.

Het aantal bekend geworden aids-gevallen in Nederland is in vijf weken van acht tot twaalf gestegen. Sinds 1981 zijn zeven personen in Nederland aan aids overleden.

246 Wat (nog) niet bekend was dat Bouterse in de Amerikaanse leugens trapte en dacht dat Cuba de oorzaak van de moord op Bishop was geweest.

[p. 162]

De idioot Ronald Reagan heeft nu gezegd dat Cuba het voornemen had om het eilandje Grenada te bezetten. Niets weerhoudt Amerikaanse presidenten ervan tegen beter weten in te liegen en verzinsels op te lepelen wanneer het in hun imperialistische eigenbelang past. Ook Moskou zit er natuurlijk weer achter ‘via een netwerk van surrogaten en terroristen’. Er is niets van wáár, maar dat zal ze in Washington worst zijn.

Sprak met Henk Herrenberg voor mijn vertrek naar Singapore. Ik had de nrc op het spoor gezet, dat de ambassadeur op een missie voor Bouterse naar Havana zou gaan, en dit kwam inderdaad in de krant. ‘Ze hebben naar hier opgebeld. En ik heb het laten confirmeren,’ aldus Henk. Ik vroeg hem in Cuba mijn groeten aan ambassadeur Cardenas over te willen brengen.

Aurelio Peccei sprak in Rome met Henry Kamm van The New York Times.²⁴⁷ Hij wordt neergezet als een soort elitaire onheilsvoorspeller, wat onzin is. ‘“I am a pessimist when I see how things are,” Mr. Peccei said when asked about his state of mind. “I am an optimist when I see that there are ways in which things can be changed”.’ Kamm schrijft een vijfkolommen groot verhaal, waar eigenlijk niets wezenlijks instaat.

247 The New York Times, ADDENDUM TO A ‘DOOMSDAY’ BOOK: THERE IS HOPE, Henri Kamm, 22 oktober 1983.

Singapore Airlines, SQ-023

Tussenstop in Rome. Zou Newton nog hier zijn?²⁴⁸

248 Zie Newton foto's van Hans Lonis.

Van Rome naar Aboe Dhabi

Als ik aan Eduard denk en aan onze tijd samen in New York, krijg ik het koud. Ik probeer alles te verdringen en wil er niet over doordenken. Ik heb overwogen naar New York te gaan, hem te vinden en dan de tot dusverre voor hem geschreven carnets in zijn handen te drukken.

De Amerikanen hebben hun invasiemacht op Grenada naar 5.000 man opgevoerd. En maar intimideren à la Hitler. Zelfs oud-president Jimmy Carter heeft gezegd dat de Amerikanen te agressief optreden. Wat wil je met types als Ronald Reagan en George Bush? The Times wijst er in een hoofdartikel onomwonden op dat Amerika en zogenaamde ‘bondgenoten’ in het Caraïbisch gebied agressie hebben gepleegd. Zij hebben zowel het internationale recht als het Handvest van de vn geschonden. Sir Geoffrey Howe, de Britse minister van Buitenlandse Zaken heeft vrolijk met Washington meegelogen en het parle-

[p. 163]

ment misleid, zoals The Times constateert.²⁴⁹ Hoe kan het ook anders als rechtgeaarde marionetten van de Yankees.

Het Belgische blad De Nieuwe heeft mijn interview met Bart van der Sar gepubliceerd.²⁵⁰

Altijd weer sta ik er versteld van waar wetenschappers zich zoal mee bezig houden: aan de Cornell University is vastgesteld dat een bijenvolk uit zo'n 80.000 dieren bestaat. Het gedrag van deze beesten is bestudeerd en wordt als ‘most complex’ gekarakteriseerd. ‘What determines which bees will perform which tasks?’ schrijft Bayard Webster.²⁵¹ ‘Are they assigned to them by elder bees, or are there chemical or other cues that dictate the division of labor? And what causes them to stay on one particular job for a while before switching to another?’ Het blijft vooralsnog een mysterie hoe de ‘brains’ van bijen werken.

Anonieme seks loopt terug in de vs als gevolg van de groeiende aids-epidemie, de verspreiding van herpes en van andere seksueel overdraagbare ziekten. In 1982 werd bij een onderzoek in Wisconsin nog geconstateerd dat mannen in één maand tijd 6,8 verschillende sexuele partners hadden. In 1983 liep dit cijfer terug tot 3,2. De angst dat je met het hebben van seks met een onbekende je doodvonnis kunt tekenen heeft in brede kring toegeslagen. Heel griezelig.

De volksverlakkerij van het Suharto-regime wordt weer eens breed uitgemeten in de Wall Street Journal.²⁵² Alleen Joseph Manguno, die vanuit Djakarta bericht, laat het wel uit zijn hoofd dit met zoveel woorden te zeggen, want hij zou meteen Indonesië uitgezet worden. Generaal Sudharmono is gekozen tot secretaris-generaal van Golkar. Hij is een naaste medewerker van Suharto en dan weet je hoe laat het is. Bovendien heeft Golkar geen moer met democratie te maken. Suharto zegt heel schijnheilig, dat hij hoopt dat er voor het jaar 2000 weer een volledig burgerlijk bestuur zal komen in het land. Intussen schrijft Manguno dat Suharto nog wel tien jaar president zal blijven, of misschien langer.

249 The Times, 26 oktober 1983.

250 Zie bijlage 62.

251 The New York Times, MULTITUDE OF JOBS ESTABLISH BEE AS THE MASTER OF COMPLEXITY, Bayard Webster, 11 oktober 1983.

252 The Wall Street Journal, 28 oktober 1983.

30 oktober 1983

Ben inmiddels onderweg van Colombo naar Singapore.

Ik lees het Geheime dagboek van Hans Warren, wat een onbedaarlijk geklets in de ruimte is en absoluut niets met ‘geheim’

[p. 164]

heeft te maken.²⁵³ In 1949: ‘Ik word niet wijs uit mezelf. Wat ik tot nu toe voor waar hield, blijkt leugen. Wat ik voor leugen hield, is mogelijk waar’ (pagina 15). Hij blijft bij Mabel ‘erotisch onbewogen’, maar zegt van jongens klaar te komen ‘zonder aan te raken of te zijn aangeraakt’. De man is goed in de war. Pagina 56 deed de deur dicht.

De nieuwe luchthaven van Singapore is prachtig. Waarom denken we toch dat Schiphol het beste vliegveld ter wereld is? Alles was geregeld, ook mijn kamer in The Orchid Inn. Wat zou Peter van alles hebben genoten.

253 Hans Warren, Geheim dagboek 1949-1951, derde deel, Bert Bakker, Amsterdam, 1983.

31 oktober 1983

Singapore

Ontmoette gisteravond Danny Lee (16), voor mij eigenlijk te jong. Hij hield van Thomas Mann. Hij heeft al een Duitse lover achter de kiezen. ‘I loved him for his bluntness. He was so honest.’ Hij zei ook: ‘Life is worthwhile, because love is possible.’ Hij gaf me een blow job om 04:00 uur en een tweede om 06:00 uur en zei dat hij, na mijn penis te hebben behandeld, ‘another big snack’ nodig had. Hij studeert rechten ‘and I will become another boring Singapore success story...’

Hij luisterde geduldig naar mijn gejeremieer over Eduard en zei: ‘give him some more time: he will come back to you.’ Ook: ‘It will hurt him too much to brake forever with you. He is suffering too. You can be sure. The first love is always the best. He might have other loves now, but he will never forget you, his first big one. This should mean much to you, too. He will come back.’ De jongen verbaasde me voortdurend vanwege zijn wijsheden en wat hij allemaal te berde bracht. Singaporezen zijn volkomen materieel ingesteld, schijnbaar zonder de minste behoefte aan culturele ontspanning.

Singapore Airlines naar Tokio

Heb uitvoerig over Danny in Eduards carnet gerapporteerd. Ik herinner me hoe Danny zich vanmorgen aankleedde om te vertrekken, Hij had een zeer hazy uitdrukking in zijn ogen toen we elkaar ten afscheid omhelsden. Toch was ik nog altijd niet in staat hem te zoenen, vanwege Eduard. Hij zei dat ik niet zoveel belang aan zoenen moest hechten, maar dat doe ik wel, zeker zolang mijn liefde Eduard, en niemand anders toebehoort.

[p. 165]

Ik vroeg hem wat er zou gebeuren als ik de zeven carnets voor Eduard bedoelt naar hem in New York zou brengen. ‘That will be effective, but it is not fair,’ zei hij nota bene. Ik was voortdurend verbaasd over hoe streetwise this kid was, met zijn smooth skin en Indonesian features. Zijn handen leken me wel constant te strelen en te beroeren.

Er zit in het voorste gedeelte van het vliegtuig een hele mooie Californische jongen. Alles is lekker aan hem. Donkere krullen. Ogen met een beetje verbazing er in. Misschien wel omdat hij voelde, dat ik naar hem staarde. Hans Warren zou er voor zijn gaan zitten om hem in detail te gaan beschrijven, wat ik nooit doe. Ik verlang naar een comfortabel motel, alleen zijn en me voorbereiden op het werk in Japan.

De douaneformaliteiten in Tokio waren even lullig als in Moskou. Ik stond 45 minuten bij Immigratie in de rij. Nam een kamer in het Narita Guest House bij het vliegveld.

1 november 1983

Tokio

Begon om 04:30 uur in Eds carnet te schrijven. Eigenlijk is het jammer dat er nu veel in zijn boekjes terecht komt en niet in mijn dagboek wordt herhaald. Luisterend naar een pianoconcert van Chopin, in gedachten bij Eduard, welden de tranen op Daar zijn ze weer, de meest gerobotiseerde kuddes in de wereld: de Japanners. Ze zijn gewend te doen wat hen wordt opgedragen. Ook lijkt het of ze niet in staat zijn twee dingen tegelijk te doen. Ze hebben funny brains. Ik kon bijvoorbeeld in de eerste kamer geen ventilatie krijgen. Daarop werd ik verhuisd naar een kamer waarin het ijskoud was, maar dat is beter dan een overheated room.

Aan het ontbijt zei ik tegen het dienstertje: ‘Coffee with milk please.’ Zij haalde daarop bord, mes, vork, alles weg. Haar tape in haar hoofd raakte fucked up. Het kostte enige moeite alles weer op zijn plaats te krijgen. Ik had vervolgens de grootste moeite een normaal ontbijt geserveerd te krijgen. Trouwens het vliegveld was ook een chaotische bende. Ze denken zelf dat die luchthaven super is. Onzin. Om 08:00 uur zijn de banken op de luchthaven nog dicht, evenals de meeste winkels en zelfs het postkantoor.

Liet eerst het adres, waar ik naar toe moest in het Japans op een papiertje schrijven, alvorens in een taxi te stappen, om verder gelazer te voorkomen. Desondanks kon de chauffeur mijn bestemming niet vinden en reed een half uur in de stad rond. Hij ging ten einde raad naar een telefooncel. Er kwam gedonder

[p. 166]

van, want ik was niet van plan voor die onzin te betalen. Eindelijk vond hij het gebouw waar het kantoor van Saburo Okita was. Hij wilde 2.200 yen hebben. Ik gaf hem er 1.500 en toen weigerde hij het slot van de deur te openen. Ik schreeuwde hem allerlei bedreigingen toe, waarna hij me liet uitstappen. Ik ontmoette eerst Keichi Oshima, mij wel bekend van de Club van Rome. Hij is nu verbonden aan Technova Incorporated, een van de belangrijkste consultancy firms in Japan. Ze hebben een kantoor in Parijs, waar ik dus samen met André Schneider zaken zal kunnen gaan doen.

Bracht vervolgens een bezoek aan Simul Press, de uitgeverij die de Japanse editie van mijn boek met Georgii Arbatov in november zal publiceren. De uitgever was een pittig mannetje, vel over been. Zijn naam: Katsuo Tamura.

Daarna een korte ontmoeting met Saburo Okita, de trouwe vriend van Aurelio Peccei in Japan. Hij gaf me 120 pagina's van zijn later te publiceren autobiografie. Zo moet je het dus precies niet doen.

Wandelde naar het Okura Hotel voor een ontmoeting en diner met mijn oude vriend psycholoog en behaviorist Masaya Sato. Ik zag in een klein straatje in een winkel voor golfartikelen een Malthezer leeuwtje tussen de sportartikelen zitten, het evenbeeld van mams hondje Keke. Ik ging naar binnen om het diertje toe te spreken en nader te bekijken. Ze moeten gedacht hebben dat ik geschift was. Het beest kwispelde en was zeer vriendelijk. Het lijkt alweer zo lang geleden dat ik voor Keke zorgde.

De welvaart in dit land is onvoorstelbaar. De kuddes in de metro's zijn rijk. Ze baden in de luxe. Je moet er niet aan denken als hier ooit een malaise zal inzetten. Welke krachten zullen dan los komen?

Professor Sato was ouder geworden. Hij had een vriendin meegebracht, vervelend dus. Dergelijke mannen moeten dan altijd opscheppen en stoer doen. Zij vertelde een management-baan te hebben opgegeven om psychologie te studeren ‘ten einde meer objectief en minder emotioneel te leren denken.’ Sato lachte dikwijls wel erg luid en trommelde zo regelmatig met zijn vingers op tafel dat ik de neiging had hem te vragen ‘are you doing your piano exercises?’ Hij zei als gewoonlijk niet veel. Op mijn vraag, waarom grote groepen mensen totems nodig hebben, zoals een keizer, vroeg hij eerst hoe het woord totem in het Nederlands luidde. En nadat ik tweemaal had herhaald, dat het woord hetzelfde was kwam hij tenslotte met de opmerking: ‘That is a very difficult question.’ In koor

[p. 167]

zeiden ze allebei dat de verjaardag van de keizer in praktische termen eigenlijk een dag vrij betekende. Dat vindt op 4 oktober plaats en wordt ‘de culturele dag’ genoemd. De kroonprins schijnt echter op 23 december jarig te zijn. Dat was niet zo best, wanneer hij keizer zou worden, want op 23 december was iedereen toch al vrijaf vanwege Kerstmis.

Sato is bezig met het vertalen van de memoires van Skinner in het Japans. Ik zei dat een verspilling van tijd en energie te vinden omdat die memoires volgens mij nergens op leken.

‘Do you have children?’ vroeg ik de vriendin.

‘Of course.’ Zo kwamen we op de betekenis van het leven.

‘To enjoy it,’ was hun antwoord. Na meer over en weer gepraat, zei ik tegen de vriendin: ‘Darling, you seem to live like a chicken with the head cut off.’ Sato bulderde opnieuw van het lachen. Later, toen ze leek na te denken vroeg ik:

‘Waar denk je nu aan?’

‘Till I met you, I looked upon life positively,’ was het antwoord. ‘I do know,’ vervolgde zij, ‘that I met today a strange man.’ Dat kan je wel zeggen, dacht ik.

‘That, my dear,’ zei ik tegen haar, ‘that is the only true and very thoughtful remark you made tonight.’

Het was overigens mijn eerste Japanse diner, wat ik altijd als de pest vermeden heb, zittend op de grond, met een afschuwelijke maaltijd. Ik ben voor dergelijke experimenten niet geschikt. Wat me op weg naar mijn hotel opviel was dat je in Tokio geen graffiti op de muren ziet. Hoe komt dat?

2 november 1983

Zo intens van mam gedroomd, maar iets ervan herinneren doe ik natuurlijk niet. Nauwelijks mijn ogen open, houden de vele vragen over Eduard me weer bezig. Zal ik naar hem toe gaan in New York?

Professor Sato had de film over Dewi Sukarno op de Japanse televisie gezien, waarin ik vijf- of zesmaal zit en zei: ‘You were very good and very serious.’

Oud-premier Kakuei Tanaka heeft het advies van de huidige premier Yasuhiro Nakasone om zich uit het parlement terug te trekken vanwege zijn betrokkenheid bij aannemen van smeergelden van Lockheed naast zich neer gelegd. Er is een soort politiek wajangspel aan de gang binnen de Liberaal Democratisch Partij (ldp), vooral wanneer men bedenkt dat Nakasone aan de macht kwam door steun van de Tanaka-aanhangers.²⁵⁴

254 Asahi Shimbun, 31 oktober 1983.

[p. 168]

Er is een onbekend gebleven sprookje van Wilhelm Grimm in een bibliotheek in Genève ontdekt. Het verhaal is geschreven in 1816 en gericht aan ‘Liebe Milli’. Het begint natuurlijk met ‘Er was eens...’ en telt 2.500 woorden. Het sprookje werd door de erfgenamen van ‘Milli’ in 1974 geveild. The New York Times heeft de achtergrond en oorsprong uitgezocht.²⁵⁵ W.H. Auden schijnt eens gezegd te hebben dat zijns inziens de Sprookjes van Grimm direct volgden op de Bijbel in belangrijkheid als ‘educational must for adults’. Ik vind dat totaal onbegrijpelijk.

Time publiceert een omslagverhaal over de slachting onder mariniers in Libanon. De meest afschuwelijke foto's verluchten deze reportage van tien pagina's. Amerikaanse lezers moeten zo langzamerhand wel afgestompt en immuun zijn voor dergelijke gruwelijkheden. Ze krijgen ze al jarenlang voorgeschoteld.²⁵⁶ ‘Addiction,’ aldus Harvey Milkman en Stanley Sunderwirth, professoren in psychologie en chemie in Psychology Today²⁵⁷ treedt op ‘if you cannot control when you start or stop an activity.’ De juiste formulering is ‘a multidisciplinary understanding of a compulsive problem behavior which involves personal responsibility.’ Er wordt aangevuld: ‘(...) that low self-esteem is a crucial factor in addiction.’ En vervolgens: ‘Low self-regard is basic to most dysfunctional lifestyles.’ En: ‘Workaholics find temporary relief from loneliness or low self-regard in their jobs.’ Hier geloof ik dus niks van: wat is trouwens een workaholic? Ik werk al jaren aan dit dagboek, maakt me dat tot een workaholic? Ik herinner me mijn vader uit mijn jeugd op De Horst altijd schrijvend in zijn werkkamer aan de Instituten van Justinianus en later die van Gajus.²⁵⁸ Was hij een workaholic?

Opmerkelijk vind ik in het artikel de observatie: ‘People do not become addicted to drugs or mood-altering activities as such, but rather to the satiation, arousal, of fantasy experiences than can be achieved through them... Psychologically, they are trying to shut down negative feelings by reducing stimulation from the internal or external world.’

abc News Nightline heeft vastgesteld dat negentig procent van de Amerikanen de invasie van het eilandje Grenada steunt. Dat zegt alles van de huidige gesteldheid van de ‘vrije voorlich-

255 The New York Times, A FAIRY TALE BY GRIMM COMES TO LIGHT, Edwin McDowell, 28 september 1983.

256 Time, 31 oktober 1983.

257 Psychology Today, THE CHEMISTRY OF CRAVING, oktober 1983.

258 A.C. Oltmans, De instituten van Justinianus, Tjeenk Willink, Haarlem, 1941. De instituten van Gajus, Tjeenk Willink, Haarlem, 1958.

[p. 169]

ting’ in de ‘vrije wereld’. Washington heeft de invasie trouwens to een ‘off the record’ oorlogje verklaard en oefent strak toezicht uit welke journalisten ernaartoe mogen.

In Havana is bekend gemaakt dat er 784 Cubanen in Grenada waren en geen 1.100 zoals Washington beweerde. De Cubaanse regering heeft gezegd dat de Amerikanen het slachtoffer waren van ‘paniek en fantasie’ met hun invasie van het eiland. tass heeft Reagan neergezet als een ‘latterday Napoleon’.²⁵⁹ Ook Philip Taubman meldt dat een aantal senatoren nu schijnen te beseffen dat de regering Reagan de Cubaanse aanwezigheid op Grenada opzettelijk heeft aangedikt om deze invasie te kunnen rechtvaardigen.

Ik ga met Singapore Airlines via Hong Kong en Taipei naar Singapore. Daar stap ik over naar Amsterdam, wat een vlucht van 26 uur zal worden: de langste reis en langste zit ooit.

Het mogen vertrekken uit Tokio kost me 2.000 yen. Ik ben van mening dat we inwoners van landen die ons iets dergelijks berekenen op Schiphol ook zouden moeten belasten.

Het Britse Lagerhuis stemde voor de stationering van kruisraketten: some people never learn.

Newsweek schrijft onzin over Desi Bouterse. In de vs wordt krankzinnig over het Caraïbische gebied en Midden-Amerika gedacht. De verzinsels worden verduidelijkt met een kaart.

Bouterse was volgens het weekblad geschokt door de dood van Maurice Bishop, ‘especially since Bouterse himself had to fend of at least two coup attempts in the past three years.’ Hier wordt gewoon de indruk gewekt dat beide couppogingen in Suriname ook het werk van Cuba of de uitgewezen Osvaldo Cardenas zouden zijn geweest, terwijl de beruchte 8 december-intriges eerder vanuit het cia-hoofdkwartier werd aangezet. Volgens Newsweek leverden Amerikaanse diplomaten in Paramaribo Bouterse informatie om aan te tonen dat Bishop met steun van Havana werd vermoord. ‘By late last week U.S. officials were trying to persuade Bouterse to break all ties with Cuba and the Soviet Union,’ schrijft Steven Strasser zonder blikken of blozen. Verder is Bouterse gevraagd om anti-Amerikaanse artikelen in de pers aan banden te leggen. ‘They began trying to educate him on the niceties of human rights. Nobody in Washington was eager to welcome the brutal Surinam regime into the Western fold, but, as one U.S. official put it: “Everybody would rather have him down there without Cubans than with them”.’²⁶⁰

259 The New York Times, 30 oktober 1983.

260 Newsweek, 7 november 1983.

[p. 170]

Newsweek wijdt ook enige pagina's



aan de uitleg van het ‘waarom’ de mariniers in Libanon waren, en waarom er zoveel jonge mensen moesten sneuvelen. ‘American forces were being used, principally, to prop up one government and overthrow another.’

Het omslag van Newsweek is eveneens ouderwets oorlogszuchtig: americans at war.

De Amerikaanse Übermensch beschouwt de wereld als zijn speelterrein. Geen plek op aarde ontkomt aan zijn belangen. Waar men het waagt zijn narcistische gevoelens van perfectie en almacht te negeren of niet te respecteren kan men ervan verzekerd zijn door hem bezocht te worden. Deze Übermensch is gefixeerd op zijn greatest grandiosity. We are the best, we are the most powerful, we achieved the number one place in the world, and we are going to die for it to remain in place. We are, after all, very very special. Dat is in een notendop waar hij de rest van de mensheid mee opzadelt.

america as goliath schrijft The New York Times.²⁶¹ Deze krant maakt Ronald Reagan juist belachelijk. Reagan heeft als reden voor de invasie van Grenada aanvankelijk verklaard dat de daar studerende Amerikaanse medische studenten gered moesten worden. Alsof de evacuatie van een handjevol studenten een hele invasievloot noodzakelijk maakt. The New York Times stelt onomwonden dat de regering Reagan van de hoofdpijn die Grenada veroorzaakte gewoon af wilde. ‘America has defined its duty and security in ways that make it look like a paranoid bully,’ aldus de meest gezaghebbende krant in de vs.

Een andere invloedrijke krant, The Washington Post deed eveneens een duit in het zakje: ‘It is powerfully disturbing, however, to find the Administration reaching for findings that came to light after the Grenada intervention to justify the decision to go in. Why are we there? How long are we meant to stay? What exactly is our mission in apparently feeling we are entitled and obliged to root out every fugitive Cuban out of the hills? Admiral Wesley L. McDonald who is in charge of the in-

261 AMERICA AS GOLIATH, The New York Times, 31 oktober 1983.

[p. 171]

vasion, even said he would not rule out establishing a military base. Is this policy?’. De Post kan net zo goed zwijgen. Reagan en Bush zullen hun fascistoïde beleid nooit opgeven en dit onder de schijn van ‘de grootste democratie op aarde’ altijd weten te verbergen. Een droevige en misdadige klucht.

Taipei, Taiwan, vliegveld

Er zijn weer eens vier nieuwe boeken verschenen over de Amerikaanse schrijver Thomas Wolfe, waaronder zijn correspondentie met zijn maîtresse Aline Bernstein, die hij in 1925 op een schip ontmoette. Zij was getrouwd, had twee kinderen en was 44 jaar. Hij was pas 25. De correspondentie is nu gepubliceerd onder de titel My Other Loneliness.²⁶² Volgens David Herbert Donald ‘a collection of superb love letters by two wonderful articulate and sensitive people who shared with each other all their thoughts and feelings.’ ‘I am yours completely. Body, soul and mind,’ schreef Wolfe haar. Geen wonder. Hij had er als 25-jarige nog geen benul van dat een dergelijke bewering onzin is. Isolatie is het onverbiddelijke lot van ieder wezen.

‘My life is a prison into which only one person has ever entered. That person is you.’ Dat klopt dus evenmin. Onze gevangenis is een overgangsritueel van geliefden tot en met bedienend personeel - in de brede zin des woords. Dus: moet je deze brieven lezen? Nee.

In Tokio stapte een jongen in die er zeer appetijtelijk uitzag, en erg op zichzelf was. Een Japanner, in zalige kleren gestoken, een paar kettingen om zijn nek (but not overdone), zat goed in zijn schouders, een wijde grijze, blouse-achtig hemd, korte laarzen, met een bijzondere uitstraling. Tijdens het oponthoud in Taipei heb ik hem nader bestudeerd. Hij voelde het. Hij zat overigens op dezelfde rij, 41, als ik, eveneens aan het gangpad. Ik had die jongen wel beter willen leren kennen. En als er geen Eduard was geweest, zou ik met hem hebben willen slapen.

Na de stop in Hong Kong haastte ik me om te zien of hij er nog was, maar nee, er zat een Chinees gezicht op zijn plaats. Je tippelt op een jongen aan het andere einde van de wereld, en foetsie, forever.

Waarom voel ik me vandaag meer opstandig tegenover Eduard dan anders? Nu doet hij, en hetzelfde geldt voor Mora Henskens, of ik er niets mee te maken zou hebben met zijn huidige werk bij de vn. Zou hij nu eerlijker tegenover zijn ouders zijn

262 My Other Loneliness: Letters of Thomas Wolfe and Aline Bernstein, Richard Kennedy, ed., Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1983.

[p. 172]

over zijn oude levenswandel, waar ik deel van was, maar voor hen volledig buiten stond?

Singapore-Amsterdam

Dit wordt de langste zit ooit. Ben inmiddels weer erg somber door het piekeren over Eduard. En gespleten bovendien, moet ik wel of niet naar New York gaan? Misschien kan ik hem dan wel weer niet vinden, zoals op Schiphol. En eigenlijk wil ik niet dat Mora er iets mee te maken heeft.

Serving the Country is een boekje van Adam Malik dat te koop lag in Singapore. Goed wetende wat een ellendeling deze man is, had ik geen zin er geld aan te besteden.

Psycholoog professor Masaya Sato vroeg me in Tokio: ‘What is for you the meaning of life?’ Ik borduurde enige tijd verder over mijn dagboek. Maar verschillende antwoorden waren mogelijk geweest. Is er een meaning to life? Wie kan dit zeggen of omschrijven? We zijn tot leven veroordeeld vanaf het moment van conceptie en moeten een hindernisbaan afleggen, worden net als soldaten onder vuur genomen, soms met scherp, soms met losse flodders. Either you do it, or you don't. We worden gemanipuleerd om het wel te doen. Er is geen vrije keuze mogelijk, want ouders besluiten - impulsief als de konijntjes in het bos - om kinderen te verwekken. Pas later - meestal te laat - is er iets van keuze mogelijk, wanneer je je bewust bent geworden ‘um was es sich handelt’, en de fameuze stamboom omzagen.

What else could be the meaning of life? Mam zei eens: ‘als je niet was geboren, zou je nooit iets gezien hebben of beleefd hebben, laat staan geweten hebben.’ Mijn vader hield me voor dat het kind de plicht had de fakkel van het leven aan een nieuwe generatie door te geven.

Dàt, zo realiseerde ik me al in een vroeg stadium, zou zinloos zijn. Om me heen werd een oorlog gevoerd die al even zinloos was. Deze oorlogsjaren zetten echter bij me raderen in beweging die in vredestijd wellicht in het voorgeborchte zouden zijn gebleven.

Hans Warren beschrijft op pagina 119: ‘(...) een jonge monnik met een somber mooi gelaat.’ Ik zag in Odessa in het klooster, die jongen met een bijzonder gezicht, die achter het altaar bij het gebed mijn hand vastpakte. Ik heb erover geschreven, zuiver voor mezelf, maar niet à la Hans Warren. Hoewel, mocht ooit mijn dagboek verschijnen dan staan dergelijke ervaringen er ook ten voeten uit in beschreven. Vooral de priester Aleksei is een bijzonder geval die ik uitgebreid interviewde en filmde.

[p. 173]

3 november 1983

We naderen Doebai. Bijna geen oog dicht gedaan, nachtmerries over Eduard hielden me steeds wakker. Ben uitgeput.

De affaire van Hans Warren met Sebastiaan vond ik nog acceptabel, maar tegen het einde van deze herinneringen, slaat hij door en wordt even ordinair als Reve, zoals bijvoorbeeld de scène te masturberen bij de foto van een naakte vrouw. Volkomen overbodig.

Amerbos

Ik heb een onbegrijpelijke smak gemaakt toen ik bij Centraal Station uit bus 33 stapte en als altijd over het hekje wilde springen, maar door moeheid overmand haalde ik het deze keer niet. Polsen en armen doen pijn, maar ik ben er nog.

Jan Sampiemon meldde ‘geen enkele aanleiding te zien’ om mij 250 gulden uit te keren, voor de tip die ik hem gaf over Henk Herrenberg die als afgezant van Desi Bouterse naar Havana zou reizen om te lijmen wat er nog te lijmen valt in de betrekkingen tussen Cuba en Suriname. Het bericht stond op 29 oktober keurig in de nrc, onder de noemer ‘Haagse kringen’. De informatie die ik aandroeg is door de ‘diplomatiek redacteur’ als zijn materiaal gepubliceerd. Altijd weer willen ze voor een dubbeltje op de eerste rang zitten, vooral wanneer ze niet over de contacten (en het vertrouwen) beschikken die ik opgebouwd heb.

Aardig briefje van Carel Enkelaar.²⁶³

De Tijd heeft mijn gesprek met Georgii Arbatov geplaatst, wat prettig nieuws is.

263 Zie bijlage 63.

4 november 1983

De val bij Centraal Station is een beproeving geworden. Na een reis van 36 uur ben ik gisteren eerst bij prachtig weer in de polders gaan fietsen en nam daarna de bus naar de stad. Ik haalde de sprong over het hekje niet, en kwakte op de tegels, beiden polsen deden pijn. Maar ik ging vervolgens gewoon naar Thermos. Later thuis, kreeg ik een toenemende pijn in mijn rechter arm. Om 22:30 was het zodanig ondragelijk geworden, dat ik na overleg met de huisarts naar het ziekenhuis Noord ben gefietst. Er zouden scheurtjes in mijn botten zitten en misschien een breuk. De zaak werd ingezwachteld. En nu mag ik mijn rechterarm niet meer gebruiken en bewegen. Sliep desondanks van pure uitputting als een blok.

[p. 174]

Het is ware een ramp. Ik kan niets. Niet wassen of douchen. Ik ben totaal ontriefd. Ik ben begonnen met geluidsbanden in te spreken.²⁶⁴

Eigenlijk had ik in Singapore enkele dagen willen blijven om uit te rusten. Ik had de Holiday Inn al gereserveerd. Maar omdat ik dacht er door mijn verdriet over Eduard er toch niet van zou kunnen genieten, ben ik gewoon doorgevlogen naar Mokum. Wat moet ik met Eduard doen? Naar New York gaan?

Er lag een brief van Hans van der Voet²⁶⁵ die geprobeerd heeft te bemiddelen met Buitenlandse Zaken. Die basterds eisen dat ik 5000 gulden betaal, omdat ik de procedure over de sabotage van Nederlandse ambtenaren tegen mij tijdens het bezoek van prins Claus aan New Delhi heb verloren. Dus eerst treiteren en mijn werk onmogelijk maken en dan nog geld willen opstrijken ook. Ik had die zaak moeten doorzetten, zoals Voetelink ook wilde doen, maar moest stoppen omdat Hans Verploeg van de nvj weer eens afhaakte, net toen het erom begon te spannen.

Carel Enkelaar is geïnteresseerd om samen een bezoek aan Georgii Arbatov in Londen te brengen. Ook wil hij een nos-team mee naar Suriname sturen.

Hylke Tromp adviseerde contact op te nemen met de Stichting voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek in Den Haag in verband met mijn plannen om subsidies te zoeken voor het uitgeven mijn dagboek. Is dit niet te hoog gegrepen? Hij sprak hier ook met professor Isaac Lipschitz uit Groningen over.

George Shultz is dus eigenlijk ook een onverbeterlijke klootzak. Geen wonder dat Reagan hem op buitenlandse zaken zette. Hij heeft recht voor zijn raap verklaard dat de invasie van Grenada nodig was om de wereld te laten weten dat zij hun belangen zullen beschermen ‘whatever the costs’. Dit laatste woord is zo tekenend voor de vlerken in het Witte Huis. Ze denken altijd in dollars, alsof mensenlevens er niet toe doen. Niet alleen tellen slachtoffers onder Cubanen bijvoorbeeld niet, ook is het voor de denkwijze van deze imperialisten heel gewoon dat hun eigen boys hun leven offeren voor de koers van de dollar in de wereldeconomie. ‘Grenada was a Soviet Cuban colony being readied as a major military bastion to export terror and undermine democracy. We got there just in time,’ aldus Reagan.²⁶⁶ Trudeau, Thatcher, Kohl, Mitterrand

264 Deze dagboektekst is van de tape overgeschreven.

265 Zie bijlage 64.

266 The New York Times, 28 10 1983

[p. 175]

en zelfs Craxi, vinden het allemaal waanzin, maar dat trekt men zich in dat Witte Huis geen ene moer van aan.

Ik kan het niet laten deze foto uit Time hier op te nemen, want die ging me door merg en been. Het zal je zoon ofje lover zijn, die aan het strand aanspoelt. Zijn gulp werd opengedaan en zijn laarzen werden gejat. Wat mij betreft hadden ze Reagan, Shultz, en die gek Weinberger, zo op het strand van Grenada mogen aantreffen.

Newsweek doet natuurlijk ook mee met het publiceren van liederlijke plaatjes. Op pagina 32 is een schets gemaakt van het kamikazespoor in Beiroet, waarbij driehonderd slapende mariniers werden opgeblazen. Dat krijg je als je van mening bent dat de hele wereld je privéjachtterrein is.²⁶⁷

Mijn gedachten blijven steeds terugkeren naar Eduard. Ik blijf diep doordrongen van de waarde die ik gaf aan de wisselwerking tussen hem en mij, die voor mij van diepe betekenis is geweest. Ik kan hem niet loslaten.

Ben ontzettend moe, wat de reden is geweest dat ik het hekje bij het Centraal Station niet haalde.

Eigenlijk ontbreekt me de energie om verder te gaan. Ik voel me in complete verwarring. Ik heb in niets zin. De contacten die ik in Tokio heb gelegd voor André Schneider en Swiss Consult, zijn perfect en moeten nu verder uitgebouwd worden. Eigenlijk doe ik het vooral voor Peter en Eduard, want wat mij betreft zou ik de tent het liefst sluiten en de zaak voor gezien willen houden. Er is eigenlijk voor mij, na al die jaren van sabotage door Den Haag, in de journalistiek geen droge

267 Newsweek, 7 November 1983.

[p. 176]

boterham te verdienen. Ik moet dus mijn financiële situatie eerst op poten zien te krijgen, anders laat ik Peter en Eduard niets na. Eigenlijk denk ik dat als zij er niet als drijfveer waren dat ik niet eens naar Japan zou zijn gegaan. Ik wil echter wel nog mijn dagboeken bewerken. Ik heb in het vliegtuig dat dagboek van Hans Warren gelezen. Iedere twee jaar geeft Bert Bakker er een deel 250 pagina's groot van uit. Bij Bosch & Keuning willen ze mijn hele dagboek tot vier delen terugbrengen. Dat kan dus niet, maar ik lijk geen keuze te hebben. Warren schrijft veel over vlinders, bomen, dijken, duinen, en mensen. Hij bewondert André Gide en imiteert hem. Gide schrijft ook dikwijls over schilderijen of toneelstukken. Mijn dagboek is eigenlijk heel anders.

5 november 1983

De stilte van Eduard hangt als een schaduw over me heen. Ik heb me zo totaal aan die jongen gegeven, zodat zijn stilzwijgen een moordend effect op me heeft. Het was in alle opzichten een two way street tussen ons. Opeens is er niets meer. Ik voel dat hij nog van me houdt, maar blijkbaar ook niet weet wat hij moet doen. Hij is immers naar New York gevlucht.

Dennis Livson belde dat zijn contacten in West-Duitsland bereid zouden zijn 500.000 mark voor een exclusief gesprek met Andropov te betalen. Dat is andere koek.

6 november 1983

Kijk met weemoed naar het carnet bestemd voor Eduard dat voor me ligt. Kan geen woord op tape uitbrengen, laat staan één letter schrijven. Ik weet niet of iemand zich kan voorstellen dat ik het stilzwijgen van Ed niet kan verwerken. Ik ging naar de stad, want ik wilde een boek kopen, maar werd opnieuw overmand door droefenis. Ik kan alles accepteren, ook dat een ander je geen liefde kan geven, okay, maar weggaan zonder één woord te zeggen, en de daarop volgende stilte, die nu al bijna één jaar voortduurt, daar kom ik maar niet overheen. Ben er goed in de war van.

7 november 1983

George Will doet in Newsweek ook een duit in het zakje over Grenada en bewijst daarmee weer eens wat voor een idioot hij is. ‘Even if there had not been a single American on Grenada, and even if every nation in the world disapproved, an invasion to overturn an indecent regime would have been justified by the security needs of our decent society.’ Hier krijg je toch

[p. 177]

koude rillingen van! Deze George Will is a mad bastard, who spreads dangerous poison and obviously is fucked up when it comes to realizing what a super power can do and should do and cannot do and should not be doing.²⁶⁸

Volodja Molchanov is dus met vrouw en kind gearriveerd. Hij woont nu in Den Haag.

Ik zie de brief weer die de amro op 20 oktober me stuurde. Dit is een flinke domper en stemt tot meer dan ernstig nadenken. Hoe kom ik hier uit?

Joop den Uyl en zijn club van parlementariërs zijn in Moskou door Georgii Arbatov ontvangen. Zegge en schrijven twaalfjaar nadat ik hem in de Sovjet Unie - dankzij Jermen Gvishiani en Aurelio Peccei van de Club van Rome - ontdekte.

Jérôme Heldring noemt prinses Irene ‘een arme naïeve vrouw’, omdat zij zich inliet met de politieke ambities van haar man en de Carlisten. Heldring, die druiloor, heeft makkelijk praten vanachter zijn schrijftafel in de buurt van Leiden. Dagelijks word je er weer op stompzinnige wijze aan herinnerd dat alles uiteindelijk neerkomt op de kwaliteit en invulling van de memory chips in je hoofd: brains are being polluted before they ever had a chance.

Dagelijks worden er in Djakarta tussen de 70 en 80 lijken begraven van onbekende personen, van wie de meesten door geweld om het leven zijn gekomen. Er zijn zogenaamd ‘onbekende moordenaars’ in de Indonesische hoofdstad op grote schaal bezig mensen op te ruimen. Dat kennen we van het regime Suharto maar al te goed. Het gaat opnieuw om doodseskaders die in opdracht van dit fascistische regime tegenstanders uit de weg te ruimen. Er zijn op deze manier dit jaar volgens Agence France-Presse al enkele duizenden mensen omgekomen, je kunt dus gerust aannemen dat het er veel meer zijn. Suharto voert dit soort operaties graag in het groot uit.

Volgens tass besodemietert minister Hans van den Broek het Nederlandse volk. Hij zou op 5 november op de radio hebben

268 Newsweek, 7 november 1983.

[p. 178]

verklaard dat de Sovjet Unie in versneld tempo is overgegaan om ss-20-raketten op het Europese deel van haar grondgebied te plaatsen. Er stonden aanvankelijk 420 ss-20 raketten en nu zijn het er 750. Moskou ontkent dit. Je kunt gevoegelijk aannemen dat Van den Broek de ether is ingegaan met cia-cijfers in de hand. Wanneer je wapenonderhandelingen wilt laten mislukken, heb je Van den Broekjes nodig om de zaak op te hitsen.

8 november 1983

Henk Herrenberg bevestigde dat de ambassade door de nrc-redactie is opgebeld, nadat ik hun had getipt. Het nrc ontkent tegenover mij dat ze mijn informatie hebben gebruikt. Ze liegen dus weer alsof het gedrukt is. Intussen meldde André Spoor uit Havana - waar hij nu dus voor het eerst een reis naar toe maakt (omdat zijn vriend Coen Stork daar ambassadeur is geworden) - dat de Cubaanse autoriteiten het Suriname van Bouterse als zigzaggende amateurs omschrijven. Wat ook wel een feit is.

Droomde van een oude Indische dame die de moeder van Raymond van den Boogaard was. Zou hij een Indische jongen zijn? Zij deed een beroep op me om Raymond verder niet op zijn blunder in Moskou aan te spreken. Vreemd om zoiets te dromen. Misschien moet ik die zaak ook maar laten zitten, maar vergeten doe ik het nooit.

Ik wilde aan een bandopname voor Eduard beginnen, maar mijn woorden stokten. Ik raakte in tranen. Daar zit ik dan met de gebakken peren.

Overigens gaat mijn hand wel wat vooruit.

In Libanon wordt onafgebroken doorgevochten. Een met bommen volgeladen vrachtwagen is bij Tyrus een Israëlisch militair kamp binnengereden en tot ontploffing gebracht 60 Israëlische soldaten omkwamen.²⁶⁹

De Amerikaanse militaire inlichtingendiensten zeggen dat de Sovjet Unie en Cuba geheime verdragen met de regering in Grenada hadden gesloten voor belangrijke wapenleveranties. Ook Noord-Korea zou hieraan meedoen. Ze blijven vanuit Washington verzonnen berichten de wereld insturen om hun invasie te rechtvaardigen. Zelfs al zouden genoemde landen 15.000 granaten, 60 gepantserde voertuigen en 10.000 militaire uniformen hebben gezonden, dan nog betekent dit absoluut niet dat de vs ‘daarom’ het recht zouden hebben Grenada binnen te vallen.²⁷⁰

269 The New York Times, Terence Smith, 5 november 1983.

270 The New York Times, Philip Taubman, 5 november 1983.

[p. 179]

Ik zag Konrad Lorenz op tv. Zijn hoop is op de jeugd gericht: ‘(...) die de werkelijkheid steeds beter ziet.’ Dit was ook een thema in mijn boekje Made in Soestdijk. Het indoctrineren van de massa neemt alleen maar toe met als resultaat één gigantische gehersenspoelde mierenhoop, volkomen losstaand van nieuwe realiteiten. Het programmeren van de hersenen aan de hand van middeleeuws denken, van wat ooit als ‘waarheid’ gold, wordt de ondergang van de wereld.

Daan Dijksman belde. Ik vertelde hem dat Friso Endt van de nrc zich op het standpunt stelde, dat niet Claus gek is, maar Beatrix. Ook gaf ik hem door dat Jacqueline Soetenhorst, echtgenote van de journalist Rob Soetenhorst - hoofdredactie nrc - mijn manuscript van Made in Soestdijk had verbrand eer het onder Robs ogen was gekomen. Die dame is nu eens een echte Oranjeklant.

Uiteindelijk ben ik gisteren toch maar naar de Sovjetreceptie ter gelegenheid van de 66ste verjaardag van de Oktoberrevolutie gegaan. Ik vroeg Carel Enkelaar om een auto van de nos om de trip er naartoe te vergemakkelijken. Ik overhandigde de ambassadeur de Amerikaanse en de Sovjetuitgaven van mijn boek met Georgii Arbatov. Noch hij, noch de persattaché hadden opgemerkt dat De Tijd een gesprek van mij met Arbatov had gepubliceerd. Ik vroeg de ambassadeur me voor te stellen aan de aanwezige vicepresident van Philips, Zweers. De man leek wel aardig en bevestigde dat de Sovjetambassadeur me had aanbevolen als contactman voor Philips in Moskou.

We spraken lang en uitvoerig. Zweers had Gerrit Jeelof gezegd dat het bedrijf mijn diensten in de ussr niet nodig had. ‘We hebben u bovendien niet gevraagd iets voor ons in Moskou te doen,’ zei hij ook nog. Ik vertelde hem al jaren bezig te zijn geweest, bovendien de afgelopen twee jaar in samenwerking en op uitdrukkelijke afspraak met vicepresident Jeelof. Ik herinnerde hem eraan dat ook Van Eeghen mijn werkzaamheden met Jeelof had besproken.

Zweers: ‘Er hebben zich wel tien verschillende mensen bij ons gemeld, die public relations in Moskou voor ons wilden doen.’ ‘En werden die alle tien door ambassadeur Beletski aanbevolen?’

‘Nee.’

‘En waren die alle tien ingevoerd bij de top in Moskou zoals ik bij Jermen Gvishiani?’

‘Nee.’

Ik dacht: wat zit je dan te kletsen man.

Hij zou het een en ander opnieuw met Jeelof bespreken.

[p. 180]

‘Ja, mijnheer Oltmans, het klinkt misschien arrogant, maar Philips heeft de ussr niet nodig.’

Ik vroeg me af hoe de man ooit met Sovjetzaken belast had kunnen worden, iemand die absoluut niets begreep van het belang van Oost-Europa nu, maar vooral in de toekomst. Bovendien verscheen hij wèl op de receptie van de Sovjetambassade. Ik ben in ieder geval klaar om het gevecht met Philips en Jeelof aan te gaan, en zal het met Voetelink bespreken. Ik heb thuiskomend Gerrit Jeelof meteen, zo goed en zo kwaad als het ging, een brief geschreven.²⁷¹

Ik concludeerde uit dit gesprek dat Zweers niet juist was ingelicht en daarom onterecht verplichtingen tegenover mij trachtte te ontlopen. Daarnaast gezien - de acties van de bvd bij Van Eeghen, die tot stopzetting van onze samenwerking leidden - valt het te raden wat de bvd bij Philips heeft ondernomen.

De Cubaanse ambassadeur Diaz was de enige diplomaat, die me op dit moment interesseerde. Hij vond het gedrag van Henk Herrenberg ‘erratic’ en zei het onbegrijpelijk te vinden wat Desi Bouterse met de betrekkingen met Cuba had gedaan. Hij zei bovendien, ‘You are the only one who analyzes the situation in Grenada like we do.’ Ik dacht: omdat ik in Havana sinds 1960 goed geluisterd heb. En omdat ik sinds 1971 in Moskou goed geluisterd heb.

Leonid Zamyatin komt 17 november naar Nederland en ambassadeur Beletski zal regelen dat Carel Enkelaar en ik hem kunnen spreken over het Andropov-project.

271 Zie bijlage 65.

9 november 1983

De geruchten rond Andropov houden aan. De Sovjetleider zou niet aan de ziekte van Parkinson lijden, maar aan een progressieve degeneratie van de bloedvaten in de hersenen. Hij zou hierdoor al door een beroerte zijn getroffen in de rechter hersenhelft. Het zou voor de Sovjet Unie een ramp zijn als deze man vroegtijdig van het toneel verdwijnt, want hij is bezig de zaak in Moskou te moderniseren.

Ik belde naar Pergamon Press, en deed mijn beklag dat ik Robert Maxwell al maanden geleden het voorstel had gedaan een boek uit te geven met enerzijds de reeds geschreven memoires van Philip Handler, en anderzijds een lang en uitvoerig gesprek met Anatoly Alexandrov, president van de ussr Academy of Sciences.

Later werd ik teruggebeld door Maxwells assistent dat ik spoe-

[p. 181]

dig een brief tegemoet kon zien. Als Alexandrov mee doet geeft Pergamon dit boek uit. Zal dienaangaande direct de hulp van Volodja Molchanov inroepen.

Nel Oosthout belde. Ik vertelde dat ik erg verdrietig was vanwege Eduard. ‘Ik wil niet dat je dood gaat,’ zei ze. De golven van depressie die me overheersen zijn eigenlijk niet om uit te houden.

Daan Dijksman belde op om een en ander te verifiëren.

Het gedoe om prinses Irene, die tijdens een vredesdemonstratie in Den Haag het woord voerde, heeft een staartje gekregen. Zij had groot gelijk dit te doen, temeer daar zij niet langer deel uit maakt van het koninklijk huis. Misschien moet ik wat meer zeggen over slijmjurk Heldring: hij rekende het de Vredesbeweging aan een prinses van Oranje voor hun karretje te hebben gespannen. Hij zegt niet te hebben gerealiseerd dat de protesterende massa last had van ijdeltuiterij. De stakker begrijpt niet dat hij zelf bij uitstek een ijdeltuit is door het verkopen van dergelijk onzin. Alsof een prinses geen mening zou mogen hebben, en die niet zou mogen verkondigen. Voor mij zijn Faber en aanhang hierin juist geen snobs, maar heeft Heldring last van kapsones.²⁷²

In Schalkhaar hebben twee soldaten zwaar arrest gekregen, omdat zij in uniform aan de Haagse demonstratie hadden meegedaan. Een Nederlandse militair anno 1983 mag niet hare majesteits wapenrok dragen, en tevens openlijk voor vrede zijn. Er deden trouwens enkele honderden militairen in Den Haag mee. Andere commandanten deelden boetes uit. Ze zijn gek. The New York Times meldt hoe de vs in de greep zijn van ultra-patriotisme als gevolg van Reagans heldhaftige invasie van Grenada. De kuddes van Hitler en de kuddes van Reagan verschillen maar weinig. Er wordt niet nagedacht, maar ‘gedachteloos vrolijk’ gereageerd. In Amerikaanse regeringskringen is men, na de reacties van Helmut Kohl, Margaret Thatcher en andere leiders van bevriende landen - die het gedrag en de ‘gunboat diplomacy’ van Reagan hebben afgekeurd toch, een stuk soberder geworden, zoals Hedrick Smith bericht.²⁷³

Columnist Tom Wicker stelt pertinente vragen:

-	Zullen de vs ooit een marxistisch bewind in de regio accepteren?
-	Hebben de vs het recht om een regering omver te werpen ‘in the pursuit of its own interests and security?’

272 NRC Handelsblad, 4 november 1983, ROYALTY OF EEN HAAGSE PARTY. Ook het Kamerlid Piet Stoffelen stelde vragen.

273 The New York Times, 4 november 1983.

[p. 182]

Beide antwoorden zijn duidelijk: nee.

Cuba wordt getolereerd om als afschrikwekkend voorbeeld te dienen voor de rest van Latijns-Amerika. Opdat men kan zien wat er gebeurt waartoe de invoering van de marxistische ideologie toe leidt. Daarbij komt nog dat het Kremlin, nadat Washington de toenadering van Castro na diens machtsovername had afgewezen, de bevrijder van Cuba wist in te palmen en voldoende heeft bewapend om een invasie (zoals in de Varkensbaai werd bewezen) tot een riskante onderneming te maken. Wicker wijst op de reeks Amerikaanse inmengingen in Guatemala, de Dominicaanse Republiek, Chili, El Salvador, Nicaragua (maar verzwijgt de ‘onzichtbare inmengingen’ via corrupte en fascistische dictators) en schrijft dat Washington nooit een marxistisch dominoeffect zal toelaten binnen de ‘American hemisphere’.

De andere vraag: of Amerikanen het recht hebben overal in het geheim in te grijpen en eigen mannetjes neer te zetten, zoals Suharto of Mobutu. Reagan vergeleek de invasie van Grenada met Afghanistan. Dat toont zijn hersenarbeid. Als Hitler Sudentenland bezet, dan kunnen wij... De Sovjets maakten de fout er vanuit te gaan dat zij ‘ook het recht hadden in Afghanistan een marionet te installeren’ en die te Moskou te laten vragen om troepen te sturen, zoals de Amerikanen in Vietnam hadden gedaan. Wat Moskou vergat is dat deze onvoorzichtige truc slechts aan één supermacht wordt toegestaan. De cia zette dan ook ogenblikkelijk vanuit Pakistan een efficiënte tegenguerrilla op. Dit staat er natuurlijk bij Wicker niet bij, maar zo is het wel. Ondanks alle opgevoerde toneelstukjes is er voor Amerikanen maar één supermacht mogelijk: de vs. Daar handelen ze dan ook in alles naar.²⁷⁴

Dromen zouden onbewuste impulsen weergeven, zoals Freud veronderstelde, of symbolische communicatie zijn tussen het bewuste en onbewuste, zoals Jung dacht. Anderen denken dat dromen herinneringen herbevestigen. Nu hebben de wetenschappers Francis Crick en Graeme Mitchison in een recent gepubliceerd artikel verklaard: ‘We dream in order to forget.’ Dromen zouden een noodzakelijk proces van ‘reverse learning’ zijn, met het doel ‘to erase certain false or nonsensical memories.’ ‘This damping out process is a natural product of evolution to eliminate modes of mental activity that might interfere with rational thought and memory.’²⁷⁵

274 The New York Times, 7 november 1983.

275 Psychology Today, november 1983.

[p. 183]

10 november 1983

Lang gesprek met Wim Klinkenberg in Arti. Hij neemt het standpunt in dat de cia zelf de mariniers in Libanon heeft opgeblazen. Dat zijn grensoverschrijdende denkbeelden waar ik - ondanks mijn afgrijzen voor U.S. Murder Incorporated - niet in mee kan gaan. Anderzijds waren we het over een aantal zaken roerend eens. Hij zei dat de campagne om hem uit het bestuur van de nvj te wippen weer volop werd gevoerd. Jan van Beek deed daar vrolijk aan mee: ‘Al is de man altijd vriendelijk in mijn gezicht,’ zei Wim. Dat zijn de Haagse gedragspatronen die men van kindsbeen af aanleert en later zelf niet eens meer opmerkt, want anders kom je er niet.

‘Als ik niet aan de Uitkrant verbonden was, had ik niets meer,’ aldus Wim. Zo gaan die dingen in onze veel geroemde democratie. Hij zal op uitnodiging een reis naar Moskou maken en zal dan Georggi Arbatov en Vadim Zagladin ontmoeten. Ik vroeg hem Arbatov het ware gezicht van Ernst van Eeghen te schilderen, voor zover hij dat inmiddels niet zelf ruimschoots heeft ontdekt. Hij dacht overigens dat Philips zou gaan zeggen: ook al hoeven we je geen cent te betalen, we geven 50.000 gulden.

Peter is nu aan het werk in Londen (Covent Garden) in een opera waarin Joan Sutherland zingt. Ben zo blij voor hem.

Aize de Visser van Bosch & Keuning belde. Hij wil zijn opvolger, Wim Hazeu, proberen te interesseren in mijn dagboek. Hij wist nog niet dat professor Lipschitz had geadviseerd subsidie aan te vragen. Hij revalideert nog van zijn hartinfarct. Maar de Memoires beginnen weer zijn aandacht te krijgen.

11 november 1983

In Thermos viel ik in slaap en werd in tranen wakker: Eduard.

Kwam Jan en Babette Cremer tegen. We zijn ergens wat bij gaan praten. Jan had in een etalage een fotoboek over Gerard Reve zien liggen met op het omslag een foto van Reve met een wit papier in de hand. ‘Op dat papier stond te lezen, “Lang Leve Jan Cremer”.’ Maar de ontwerpers hadden die woorden echter uitgewist. Hoe komt die jongen op zoiets?

[p. 184]

Tonny Schoenmaker van de nrc belde met de mededeling dat hun medewerker Weenink redacteur Eppo Jansen in Den Haag op het spoor van ambassadeur Henk Herrenberg had gezet. Het was dus hun eigen bericht geweest. Ze willen mij voor de tip daarom niets betalen. Het zijn leugenaars, maar ik zal alsnog Henk Herrenberg vragen hoe het is gegaan.

12 november 1983

Overlegde met advocaat Voetelink. Ook hij ergerde zich aan de handelwijze van Jeelof. Hij denkt na over wat de beste methode zou kunnen zijn om hem aan te pakken. Hij zat op de lijn van Motke Chanoeka: dat ik voortaan, wanneer ik contacten leg, 25.000 dollar vooruit moet hebben. Ik heb nu ook wel begrepen dat dit de veiligste manier is, maar ervan uitgaande met fatsoenlijk mensen te maken hebben, dacht ik alvast op de pof te beginnen en te tonen wat er tot stand gebracht kan worden om dan later een beroep te doen op een redelijke vergoeding. Ik ben geen onderste-uit-de-kan mannetje. Ook André Schneider zegt dat als men niet bereid is vooraf centen op tafel te leggen, het geen serieuze zaak is. Hij wil overigens naar Amsterdam komen om ook met Voetelink te spreken.

De amro-brief over mijn geldzaken blijft me parten spelen. Ik maak me zelfs ongerust. Er moet iets gebeuren.

13 november 1983

Ik heb op televisie het Tsjaikovski Concours in Moskou gevolgd. Een leven zonder muziek is volmaakt ondenkbaar.

Er was ook een televisieprogramma over de Centrumpartij, waarbij allerlei vogels van verschillende pluimage hun mening konden verkondigen zonder dat ook maar één vertegenwoordiger van de Janmaat-club dat mocht of bij het programma aanwezig mocht zijn. Dat noemen ze dan informatie verschaffen of objectieve journalistiek.

Ook zag ik een uitzending over de Belgische koninklijke familie, waar de rvd in Den Haag veel van zou kunnen leren. Boudewijn en Fabiola kwamen er heel wat normaler en menselijker in over dan het oranjesoepje dat ons hier meestal wordt voorgeschoteld.

14 november 1983

Ik las in mijn dagboeken hoe zich mijn eerste vertrek naar de vs in 1948 heeft voltrokken. Dat was een emotionele ervaring getekend door heimwee. Ik kan nu bijna niet wachten om met het schrijven van mijn herinneringen te beginnen.

[p. 185]

Heb nog meer tapes ingesproken.²⁷⁶

Max Pam belde om te vertellen koningin Beatrix te hebben ontmoet op het Koninklijk Paleis op de Dam, ter gelegenheid van een lezing van Leo Vroman. Beatrix had ‘hallo’ tegen hem gezegd. Pam wilde weten of dat gebruikelijk was.²⁷⁷

276 Deze dagen (4 tot 16) van bandopnamen opgenomen zijn niet nauwkeurig.

277 Waarschijnlijk niet volgens Amy Groskamp-ten Have.

16 november 1983

Parijs, Hotel Intercontinental

Ik ga voor een ontmoeting met André Schneider naar Parijs. De aanleiding is een gesprek tussen hem en Voetelink geweest. Deze laatste had een onbetrouwbare indruk van Schneider gekregen. Ook weer een door Ernst van Eeghen binnengebracht ‘hoogst persoonlijk contact’, waar je dus niets aan hebt. Schneider had tegen Voetelink gezegd al 500.000 dollar verloren te hebben vanwege het voorschieten van kosten aan mensen, die voor hem werkten. ‘Ik dacht,’ aldus Voetelink later tegen mij, ‘wanneer je met zulke bedragen werkt kan je Willem ook wel 25.000 dollar vooraf geven.’

In de trein naar Parijs was ik steeds over Eduard aan het piekeren.

Ik las in The New York Times dat premier Maurice Bishop op 19 oktober, vlak voordat hij werd gevangen genomen in Fort Rupert - en daarna doodgeschoten - zou hebben uitgeroepen: ‘My God, my God. They have turned the guns against the people’. Een verpleegster, die in het fort aanwezig was, heeft het afschuwelijke drama bijgewoond en nu verteld.²⁷⁸ De door Washington georganiseerde moordpartij toont voor de zoveelste maal dat leiders, die in beweging komen voor de massa of werkelijk door het volk worden gesteund (Sukarno, Lumumba, Castro, Allende, Bishop, en noem maar op) binnen de kortste keren door de vs worden geëlimineerd. Terwijl De Telegraaf eraan herinnert dat Ronald Reagans populariteit hierdoor tot ongekende hoogten is gestegen.²⁷⁹ Intussen meldde Bernard Weinraub dat ergens op een zuidelijke punt van Grenada honderd lijken zijn opgegraven, waaronder dat van Maurice Bishop. Ook vier van zijn ministers bevonden zich in het massagraf.²⁸⁰

Tien jaar geleden stelde premier Aleksei Kosygin van de ussr aan Max van der Stoel voor samen met Shell naar olie en gas in

278 The New York Times, 10 november 1983.

279 De Telegraaf, 10 november 1983.

280 The New York Times, 6 november 1983.

[p. 186]

de Barentszzee, de Kaspische Zee en de Zwarte Zee te zoeken. Ik heb hierover uitvoerig bericht. Maxje gooide het aanbod, als brave boodschappenjongen voor de Amerikaanse ‘rode knop’ in de prullenmand. Nu hebben zeven Noorse oliebedrijven een plan uitgewerkt met het Kremlin een begin te maken met zoeken naar gas en olie in de Barentszzee. De schade die politieke etters als Luns of Max van der Stoel, niet alleen het eigen land, hebben berokkend, maar de ontwikkeling van normale betrekkingen tussen Oost en West in Europa hebben toegebracht met het doel de Amerikanen en hun wereldoverheersing in de kaart te spelen, is niet te overzien.

De Britse wiskundige en mede ontcijferaar van de Duitse Enigma-codes tijdens de Tweede Wereldoorlog, Alan Turing, pleegde in 1954 zelfmoord vanwege de gevolgen van de repressie van homoseksualiteit in Groot-Brittannië die hij ondervond. Hij heeft nu een biografie gekregen.²⁸¹ ‘Can true intelligence be embodied in any sort of substance - organic, electronic or otherwise? Is mind more than a pattern? How can we distinguish between a genuine mind and a clever facade? Do emotions and intellects belong to separate compartments of ourselves? Could machines have emotions? Could machines be enchanted by ideas, by people by other machines? Could machines be attracted to each others, fall in love? Could a machine destroy itself purposefully one day, planning the entire episode so as to fool its mother machine into “thinking” (which of course machines cannot do) that it had perished by accident?’²⁸² Dat waren sommige van de vragen waar Turing zich mee bezig hield. Zijn brein moet zijn dolgedraaid.

Turings droom was ‘a mechanical approach to the mysteries of consciousness.’ ‘He was a thorough believer in the possibility of a properly organized machine that could be intelligent and conscious and could have free will - at least to the extent that we or any physical object can do so,’ aldus Hofstadter. Na 1950 wijzigde zijn koers zich richting biologie. Tegelijkertijd etaleerde hij zichzelf steeds openlijker als homoseksueel. In Engeland werd in die dagen tegen deze geaardheid aangekeken als een ziekte ‘caused by hormone imbalances’ en was strafbaar. In 1952 werd zijn huis overhoop gehaald door een voormalig vriendje. Hij gaf tegenover de politie toe homoseksueel te zijn. Hiervoor werd hij veroordeeld, niet tot een gevangenisstraf, maar hem werd ‘een behandeling’ als straf opgelegd. ‘Regular injections of female sex hormones were given to him to quell

281 Andrew Hodges, Alan Turing: the Enigma, Simon & Schuster, New York, 1983.

282 The New York Times, boekbespreking door Douglas Hofstadter, 13 november 1983.

[p. 187]

his sex drive,’ aldus Hofstadter. ‘Turing did not want to try to use any of his connections in government or the academic world to mitigate his sentence. He simply endured it, growing breasts and being rendered impotent by the time the treatment ended in a year.’

‘Andrew Hodges has painted in his book a portrait of a multifaceted man whose honesty was too much for his times and who brought about his own downfall,’ is Hofstadters conclusie. God mag weten wat ze ooit over mij zullen zeggen als eenmaal mijn dagboek af is. En hoe zou het Alan Turing zijn vergaan als hij vijftig jaar later had geleefd nu nichterij wordt geaccepteerd?

André Schneider is amusant, typisch een relatie van Ernst van Eeghen. Hij zegt bijvoorbeeld: ‘Zie je die Jaguar met dat Belgische nummerbord? Die is van mijn Griekse vriend in Genève.’ Of: ‘In die straat woont de hertogin de la Rochefoucault, die overigens in Texas werd geboren.’ Dan volgt een anekdote over haar. Hij houdt het voor mogelijk dat Van Eeghen ooit eens ontvoerd zal worden: ‘Als men erachter komt dat hij honderd miljoen heeft.’

Bezocht met André de vertegenwoordiger van Technova Japan in Europa, de heer Namba. Ik vond hem aardig. Ik leidde in. André dicteerde zijn waslijst van mogelijkheden om tot zaken te komen, welke punt voor punt nauwkeurig werden opgetekend. Ik vond dat mijn ‘partner’ het perfect deed en een indrukwekkende kennis van zaken ten toon spreidde.

TEE Parijs - Amsterdam

Er schijnen zich chaotische taferelen te hebben afgespeeld rond het vertrek van Schiphol van een dc-8 van de Amerikaanse maatschappij Arrow naar Paramaribo. Alle tickets op slm moesten eerst op Arrow worden overgeschreven. Er wordt via San Juan gevlogen. De uitkomst van de bekende Hollandse kleinzieligheid.

Serge Schmemann bericht in The New York Times dat de hoop op betere tijden met Andropov had gevestigd, nu vervlogen is. ‘The same doubts and questions that gathered over Mr. Leonid Brezhnev have returned’.²⁸³

De mij bekende hoofdredacteur van Izvestia, L. Tolkunov - de vader van Andrei - heeft aangekondigd dat Andropov binnenkort weer in het openbaar mag worden terug verwacht.

283 The New York Times, 10 november 1983.

[p. 188]

17 november 1983

Jan Cremer stuurde me een artikel dat in het blad Aktueel was verschenen.²⁸⁴ Het waren drie pagina's geklets, zonder dat ze mij ooit hebben benaderd of gesproken, zonder een naam van een reporter erbij. Ik zou een raadsel zijn, een open boek: journalist, charlatan of beiden? Het wordt voorgesteld of ik een vendetta tegen Luns zou hebben ontketend. Niets is minder waar. Het is andersom: Luns en de ‘rode knop’ voeren een vendetta tegen mij sinds 1956, omdat ik gelijk had over Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea.

U.S. News & World Report is van mening dat Andropov a year of failure achter de rug heeft.²⁸⁵ Wat wil je, de man schijnt als Brezhnev uit elkaar te vallen. Wat is dit toch met Sovjetleiders? Nu hebben ze daar eindelijk een man die begrijpt hoe de wereld in elkaar zit, en dan dit weer.

Ik realiseer me dat ik, in tegenstelling tot Hans Warren, mensen verder niet of nauwelijks beschrijf. (Frans Kellendonk beschreef Warren tegenover mij als ‘een oude nicht uit Zeeland’).

Samen met Carel Enkelaar naar de bijeenkomst ter ere van Leonid Zamyatin op de Sovjetambassade in Den Haag. Hij gaf Carel eerst een hand en herinnerde aan het feit dat hij al met mij in zijn kantoor van de cpsu had gesproken. Hij vervolgde dat wanneer ‘the secretary-general of the Communist Party’ iets had te vertellen, hij dit bijvoorbeeld tegen Der Spiegel, of tegenover de Sovjetmedia deed, ‘but never on television.’ Dit was namelijk niet nodig; Sovjetleiders richtten zich niet op persoonlijke publiciteit.

Ik voerde aan dat de tijden waren veranderd, en dat de rest van de wereld zich ook aan de ‘decade of electronic media’ had aangepast. Bovendien herinnerde ik hem aan mijn boek met Georgii Arbatov, ons gesprek hierover in Bonn en zijn belangstelling om ook een dergelijk boek te maken, waarover ik trouwens met hem in zijn kantoor in Moskou had gesproken. ‘Yes, Arbatov and you got a lot of publicity, but I do not need it.’ Hij liet de boek-gedachte overigens niet helemaal varen, en zei vervolgens ‘not yet.’ Ik vertelde daarom te zijn overgeschakeld op Vadim Zagladin. Wat televisie betreft lagen er ook aanvragen van Katherine Graham van de Washington Post en van drie Amerikaanse TV-maatschappijen. Wij stelden daarop toch een televisieinterview met Andropov voor, waarbij meerdere journalisten vragen zouden stellen. Een groepsinterview was

284 Zie bijlage 66.

285 U.S. News & World Report, 14 november 1983,

[p. 189]

echter helemaal uit den boze. Katherine Graham zou het gesprek direct nadat Andropov beter was zeker krijgen. Toch sloot hij individuele televisiegesprekken met zijn baas niet helemaal uit. Er zou uitgebreid over gediscussieerd zijn in Moskou.

Terwijl ik hevig pleitte om dit televisiegesprek met Andropov toch te krijgen, dacht ik bij mezelf: lul, ik wil al helemaal geen interviewboek meer met je maken; er valt niets te beginnen met a closed communist mind. Carel benadrukte dat zijn wens het gesprek te presenteren op de eerste plaats was ingegeven door zijn wens naar vrede in de wereld, maar hij keek op dat moment Zamyatin niet aan. Pas toen hij zei in Zamyatin een bondgenoot te hebben gevonden om het project te realiseren, keek hij hem recht aan. Daarop pleitte Enkelaar nog in het bijzonder voor de rubriek Panoramiek van de nos, maar Zamyatin bleef onvermurwbaar.

Intussen beklaagde Zamyatin zich over het feit dat hij op Schiphol veertig minutenlang vragen van de ncrv had beantwoord - ‘like a schoolboy,’ zei hij ook nog - en er niets van op televisie was getoond. Ook daarna had hij mensen van de televisie te woord gestaan en waren er slechts enkele tussenuit geknipte korte passages uitgezonden. Hij zei er nu genoeg van te hebben en niet meer beschikbaar te zijn. Hij was wel teleurgesteld, want het was zijn eerste bezoek aan Nederland. Hij had zijn plicht gedaan. Hij had zijn vertrouwen in de Nederlandse televisie verloren. Carel haastte zich duidelijk te maken dat hij de baas van de nos was en voor uitzending kon instaan. Maar Zamyatin zei nee. Enkelaar wandelde dus naar de gereedstaande cameramannen en moest hen onverrichter zake heen sturen.

Ik stelde Carel aan ambassadeur Diaz van Cuba voor, die om diens kaartje vroeg. Dat werd uit Carels koffertje te voorschijn gehaald, er volgde een laatste verfrommeld exemplaar. Diaz maakte, als altijd, doorzichtige propaganda. In dat opzicht is hij onhandig. Hij noemde mij een bulldozer. ‘No,’ zei Carel, ‘a provocateur.’ Diaz vertelde dat Washington na het uitwijzen van de Cubaanse ambassadeur door Suriname anderhalf miljoen dollar als ‘hulp’ aan Paramaribo had gezonden. Een Cubaanse topdiplomaat zou hebben gezegd: ‘We have had a lot of reactions on Grenada, but the reaction of Surinam was the most original.’

Henk Herrenberg schijnt de rechtszaak tegen Het Parool in hoger beroep te hebben verloren. Dus de uitspraak van de president W.J. Borgerhoff Mulder van deze zomer is vernietigd.

[p. 190]

Het ging om een artikel van Paul Grijpma, waarin deze had geschreven dat Herrenberg contact met de Colombiaanse cocaïnemaffia had gehad over een lening van vijftig miljoen dollar in ruil voor een vrije doorvoer van cocaïne, waar Bouterse wel in geïnteresseerd zou zijn geweest.

De Surinaamse ambassade belde dat mijn visum lag te wachten op het consulaat-generaal in Amsterdam.

Ik belde op naar Volodja Molchanov. Hij vertelde dat journalisten bij apn Novosti in de rij stonden om een exemplaar van de Sovjetuitgave van mijn interviewboek met Georgii Arbatov te bemachtigen. Ik vroeg hem me niet te vergeten. ‘Nooit,’ antwoordde hij.²⁸⁶

Peter heeft opnieuw auditie gedaan om in een opera te werken in Covent Garden en werd aangenomen. Hij was van mening dat ik Eduard nog niet de carnets, die ik voor hem schreef, in New York moet gaan geven, want dat zou hem opnieuw nerveus maken. ‘Beter bewaren voor later’ was zijn advies. Ik denk dat hij gelijk heeft.

286 Ook in 1997 ben ik nog steeds met hem bevriend.

18 november 1983

Juliana gaat weer naar Indonesië, op bezoek bij Suharto. En Juan Carlos naar Mobutu. Waar koningen al niet voor worden gebruikt.

Zweers van Philips herhaalde dat het bedrijf me geen cent verschuldigd is. Onacceptabel! Gerrit Jeelof gaat me een brief zenden. Het zal me benieuwen welke leugens hij nu weer zal verzinnen. Ik probeerde hem te bereiken, maar hij maakte zichzelf onbereikbaar, de lafaard. Toen ik tegen Zweers zei dat Zamyatin zijn bezoek aan Philips had afgezegd, antwoordde hij - de Oost-Europaman van Philips - niet te weten wie Zamyatin was. Ik zei niet voor niets laatst tegen ambassadeur Beletski dat Sovjets zich beter aan hun woord hielden dan mensen als Jeelof en consorten.

Leo Kool van de nos belde dat Hugo van Rhijn al met een team op weg was naar Suriname. Dit is in strijd met alles wat was afgesproken, om te beginnen met Carel Enkelaar. Ik telefoneerde meteen naar Marciano Jesserun, de Surinaamse persattaché die zei dat het hem onwaarschijnlijk leek dat de Hugo van Rhijn inderdaad al op weg naar Paramaribo was. Hij zou het echter met sergeant Doedel natrekken. Hij belde snel terug: ‘Inderdaad, ik heb een slecht bericht voor u. Er zijn gesprekken gefilmd met de bevelhebber en minister Winston

[p. 191]

Caldeira.²⁸⁷ Er is overigens met een Surinaamse ploeg gedraaid.’

Ik voel me zeer achtergesteld, zowel door Bouterse als door Herrenberg. Jesserun wist niet hoe ik Herrenberg zou kunnen bereiken. Ik vroeg hem dus aan Henk Herrenberg duidelijk te maken dat ik me verraden voelde en ‘als Suriname zijn vrienden aldus behandelt hoe gaan ze dan met hun vijanden om?’ ‘Ik begrijp wat u zegt,’ reageerde Jesserun, die van de hoed en de rand wist omtrent mijn afspraken met Suriname.

Gijs van der Wiel van de rvd vertelde Buitenlandse Zaken te hebben geadviseerd niet verder aan te dringen op betaling door mij van de kosten van het Claus-proces.

Heb al duizend pagina's in Eds carnets neergeschreven. Ik ga hem zoeken.

287 Winston Caldeira, politicus van de PALU, studeerde aan de Landbouwhogeschool Wageningen. Na de staatsgreep van 1980 werd hij directeur van het Surinaamse Planbureau. Na de Decembermoorden in 1982 werd hij minister van Financiën en Planning.

Amsterdam - New York

Vreemd. Sir Fred Hoyle, een vooraanstaande Britse astronoom is rond zijn vijftigste jaar de universiteit van Cambridge ontvlucht om in een afgelegen stenen huis in het Lake District te gaan wonen, vergezeld van zijn vrouw, met wie hij 43 jaar is getrouwd. Wat is er in zijn bol gebeurd? Time schrijft dat hij een kamikazeaanval uitvoerde op de algemene aanvaarde opvatting ‘that earth's first living cell emerged by chance from a rich, primordial organic soup, after which, as Darwin held, life's myriad species of plants and animals, including man, developed by natural selection of those traits necessary for the survival of the fittest.’ Volgens Hoyle is een dergelijke verklaring voor ‘leven’ absurd. ‘Man possesses properties that random selection could never produce. (...) Man developed many qualities that have nothing to do with survival: a consciousness for one thing, plus moral and religious impulses that often fly in the very face of survival evidenced by the thousands of religious martyrs of many diverse faiths who have gone to the stake rather than renounce their beliefs.’ Een andere prachtige zin van Hoyle: ‘I believe we are the emergence of software that has basically been designed by another intelligence, probably to represent itself. In a way, software is the soul.’ Maar: wie bepaalde ‘de architectuur’ van een mens dan? En: wanneer je het ‘Dasein’ aldus overtuigd interpreteert, waarom ga je dan in een hutje op de hei bivakkeren? Opmerkelijk is dat de mij

[p. 192]

uitstekend bekende Robert Yastrow deze Hoyle ‘one of the most original minds in 20th century astronomy’ noemt.²⁸⁸

Karel van het Reve, die in dit land voor Rusland-kenner doorgaat²⁸⁹ meldt dat er 6.500 brieven van Toergenjev zijn gepubliceerd, waaronder kattebelletjes om een afspraak af te zeggen wegens ziekte. Mijnheer Reve's bespreking gaat over koetjes en kalfjes en geeft zijn opvattingen weer die echter weinig van doen hebben met de brieven. Reve opent zijn artikel over Toergenjev met de mededeling dat niet bekend is of jfk brieven aan Jaqueline schreef, maar mochten ze er niet zijn dan is de reden daarvoor dat Kennedy ‘een leeghoofd’ was. Na zulke onzin hoef je eigenlijk al niet meer verder te lezen.²⁹⁰

288 Time, 21 november 1983.

289 Na als medewerker van Het Parool op beschuldiging van contacten met de BVD uit Moskou te zijn gesmeten.

290 NRC Handelsblad, 18 november 1983.