Memoires 1983-A

[p. 122]

Paramaribo

20 april 1983

Torarica Hotel

Ambassadeur Herrenberg stond aan de trap van het vliegtuig en nam me meteen mee naar de viproom. Er waren ook andere prominente reizigers aanwezig, onder wie de Indonesische ambassadeur Djoko Juwono, die ik begroette met de woorden dat ik een Sukarnist was gebleven. Mijn bagage was het eerste geregeld, zelfs voor die van de Indonesische ambassadeur. Wij vertrokken als eerste, maar de auto van Herrenberg wilde niet starten. Een aantal jongeren duwde daarop de dienstauto van de minister aan. Dichtbij de stad sloeg de motor opnieuw af. Samen met Henk werkte ik me een hartverlamming om het monster weer aan te krijgen. Trouwens, we konden het niet alleen, dus Henk sommeerde twee voorbijgangers te helpen duwen. Tot mijn verbazing gaf hij ze geld.

In de auto vertelde hij vroeger ook als journalist voor de nos te hebben gewerkt. Nadat ik het gedraai van Wibo en consorten uiteen had gezet, zei hij meteen: ‘Ze krijgen het interview niet. In die geest hebben we geen afspraken gemaakt. Paul Steenbergen heeft getelegrafeerd vrijdag te willen komen maar we zullen zijn visum intrekken.’ Hij zei dat er zoiets bestond als natuurwetten, en zijn gevoel zei hem dat we niet met de tros in zee moesten gaan. Vanwege zijn banden met de nos wil hij eerst Carel Enkelaar gaan bellen en zeggen: ‘Oltmans praat al met Bouterse.’ Hij zou duidelijk maken dat ik het gesprek exclusief zou maken ‘En dan vraag ik er bovenop: “Hoe is het met Liny?”’¹⁵⁸

Hij lachte hier zelf om en zei dat het de hoogste tijd werd dat Surinamers anders tegen Hollanders gingen optreden. Er waren drie kolonels en een Braziliaanse generaal op bezoek geweest in Suriname. De generaal had tweemaal vijf uur met Desi Bouterse gesproken, alleen bijgestaan door Herrenberg. ‘Nu verschijnen er koppen in de Nederlandse kranten en willen ze daar weten wat er is besproken.’ Hij gaat trouwens terug naar Den Haag om het jaarlijkse diner in het paleis op de Dam bij te

158 Liny was de vrouw van Enkelaar.

[p. 123]

wonen, ‘waar ik als gast van de koningin Desi Bouterse zal vertegenwoordigen’.

Ik begon de dag met een duik in het zwembad.

Ik moet met Herrenberg een deal proberen te sluiten om financiële steun te krijgen voor het schrijven van de Bouterse-pocket. Ik kan niet mijn hele leven voor niets blijven werken, want de erfenis van mam is bijna op. Ik zei bijvoorbeeld eigenlijk geen geld voor het hotel te hebben. ‘You are now dealing with the State,’ antwoordde de ambassadeur, wat ik als een indicatie beschouwde om tot een overeenkomst te kunnen komen. Ik noemde als bijdrage tweemaal 5.000 dollar, voor de televisie en voor het boek. Dick de Bie van de Government Information Service zei tegen het ministerie van Buitenlandse Zaken dat ik beschouwd moest worden als persoonlijke gast van bevelhebber Desi Bouterse.

Om 10:00 uur begeleidde Henk me naar het kantoor van De Bie. Bouterse is pas vrijdag beschikbaar voor een eerste gesprek.

Ik had een lang gesprek en maakte een bandopname met de voormalige minister van Buitenlandse Zaken, Harvey Naarendorp, een man met oprechte, warme en intelligente ogen. Hij sprak vrijuit. Ik ben meteen begonnen met de bandopname uit te schrijven.

Carel Enkelaar belde op vanuit Cannes. Hij zou opnieuw bekijken of de nos toch een gesprek met Bouterse van mij wilde hebben. Herrenberg rekent er op. Ik houd het voor onmogelijk dat Panoramiek alsnog door de bocht zou gaan.

Om 17:30 uur werd ik afgehaald in een gloednieuwe Toyota.



Ik vroeg of de betrekkelijke jonge man een diplomaat van de Cubaanse ambassade was. ‘No, I am the ambassador,’ zei hij. Zijn vrouw was in Havana. De twee kinderen waren bij hem. We reden naar een vreemd gebouwd, modern huis. We spraken drie uur, waarbij ik bijna niets zei en voornamelijk luisterde.

Ambassadeur Osvaldo Cardenas noemde Desi Bouterse: ‘Basically a gentleman, a man with real political insight.’ Roy Horb, zijn voormalige partner in de revolutie, had ‘mental problems’.¹⁵⁹ De voormalige president Chin A Sen had Horb in behandeling gehad vanwege zijn biseksualiteit.¹⁶⁰ Henk Her-

159 Hij was homoseksueel.

160 Chin A Sen was slechts de huisarts van de familie Horb.

[p. 124]

renberg had me inderdaad al verteld dat Horb bijvoorbeeld zijn ster had gebruikt om een soldaat te kunnen naaien. Dat vond Henk ‘onvergeeflijk’. ‘We zijn allemaal wel eens biseksueel,’ zei de ambassadeur, ‘maar dat is hem kwalijk genomen.’

Ambassadeur Cardenas vertelde dat Horb naar de vs was gevlogen voor een bezoek aan Chin A Sen, terwijl Maurice Bishop van Grenada op bezoek in Suriname was. Hij zou Desi Bouterse vanuit Washington hebben opgeheld dat hij door de cia was benaderd. ‘Ga je gang,’ had Bouterse geantwoord, ‘en zoek uit wat ze willen.’ Horb was in een toestel van de Amerikaanse luchtmacht naar Suriname teruggekeerd.

Cardenas zei dat Bouterse zijn vriend Horb nog altijd als mede-revolutionair beschouwt en een foto van Horb in zijn werkkamer heeft staan.¹⁶¹ Desi Bouterse zou zich in 1982 in een situatie hebben bevonden dat hij wist en ervan overtuigd was dat er een nieuwe staatsgreep op handen was, ook al kon hij het niet bewijzen. Tijdens het proces rond Rambocus¹⁶² had Desi geleerd dat hij niet over het apparaat beschikte om via de rechtelijke macht te kunnen ingrijpen. De verdediging van Rambocus baseerde zich op de redenering dat de omverwerping of de poging tot omverwerping van een illegale regering, geen illegale daad was. Alle verhoren van Rambocus werden driemaal per dag via de radio uitgezonden. Osvaldo, een prachtige neger, zei: ‘De rechter die Rambocus moest veroordelen, zou niets liever gezien hebben dan dat Desi Bouterse zelf werd geliquideerd.’

Ik vertelde de ambassadeur tegen Henk Herrenberg en Dick de Bie te hebben gezegd dat volgens mij Bouterse alleen veilig beschermd kon worden, wanneer de Surinamers dit aan de Cubanen over zouden laten. Op een of andere manier kreeg ik de indruk dat dit al het geval was, ook al zag het er op het eerste gezicht misschien niet naar uit.

161 Roy Horb zou op 2 februari 1983 zelfmoord hebben gepleegd in de gevangenis, na op 30 januari 1983 te zijn gearresteerd.

162 Surendre Rambocus pleegde in maart 1982 een tegencoup. Na het verijdelen ervan volgde een proces waarna Rambocus tijdens de Decembermoorden werd gedood. In totaal werden toen vijftien tegenstanders van Desi Bouterse op 7, 8 en 9 december gemarteld en vermoord in Fort Zeelandia (red.).

21 april 1983

Henk Herrenberg belde om 07:00 uur. Ik was al een uur aan het werk. Het gesprek met Naarendorp is uitgeschreven. Henk was al op het ministerie.

Mijn vader overleed vandaag zeventien jaar geleden.

[p. 125]

10:15 uur

Ambassadeur Herrenberg belde opnieuw. En was een dreigtelegram van Wibo van de Linde van de tros gekomen. Henk beschouwt het als chantage. Hij gaat antwoorden geen gelazer over geld rond de bevelhebber te willen hebben.

Wibo dreigt zelfs met financiële consequenties, deze ex-cameraman van de nos, die Chef Actualiteiten van de tros werd vanwege een grote bek. Hij leeft in de wereld van Schiermonnikoog. Herrenberg gaat ervan uit de onstane rel met de tros mooi bij Carel Enkelaar en de nos te kunnen uitspelen. En inderdaad, spoedig belde Pieter de Vink, alsof er niets was gebeurd, om meer informatie.

Om 15:00 uur kwam ambassadeur Herrenberg langs Torarica en liet me zijn antwoord aan Wibo van de Linde lezen, wat perfect was. Henk belde met Pieter de Vink en vertelde mij dat de nos eerst levendig had gepoogd Bouterse ‘zonder Willem Oltmans’ in beeld te krijgen. ‘Het is nu eenmaal zo,’ aldus Herrenberg tegen De Vink, ‘dat Oltmans hier is en hij alleen een gesprek met de bevelhebber krijgt.’ Daarop sloeg De Vink, volgens de ambassadeur, als een blad aan de boom om. ‘Hij zei zelfs het graag met jou samen te willen maken en daarvoor naar Suriname te willen komen,’ aldus Henk. ‘Maar toch eerst nog even proberen jou uit te schakelen. Maar ik ken die Hollanders. Je moet ze uit je hand laten eten.’ Ik kon wat hij vertelde, ook na alles wat ik van collega's heb ondervonden, nauwelijks geloven. Het was weer gebeurd. ‘Hollanders moet je altijd eerst het gevoel geven dat ze je hebben genaaid. Dan kan je prima zaken met ze doen,’ aldus Herrenberg. Hij vroeg wel soepel te zijn tegen De Vink ‘want ik wil dit programma wel op Panoramiek hebben met zijn kijkdichtheid.’

‘Prima,’ zei ik, ‘je hebt een fijnere neus gehad voor wat zou gebeuren dan ik.’

[p. 126]

We hebben veel gelachen. Ik gaf hem de eerste pagina's van mijn voorgenomen manuscript mee. Hij belde later er iets van te hebben gelezen. ‘In de roos ga zo door.’

Bouterse sprak vanavond in een zaaltje aan de Zandweg, een straat vol met kuilen en plassen. Ik ging er met Dick de Bie heen om een eerste indruk te krijgen.

‘Het probleem van onze revolutie is niet het kolonialisme, het neokolonialisme, het kapitalisme, maar het probleem zijn wij, progressieven in Suriname. Wij zijn het struikelblok van de revolutie. Wanneer wij geen hechte eenheid vormen, dan zullen onze vijanden daarvan profiteren. Het imperialisme zal proberen het huidige revolutionaire proces te frustreren of te liquideren. We spreken over huurlingen, maar ik zie aan het gedrag van onze kaderleden dat ze niet serieus onder ogen zien wat er hier fundamenteel aan de gang is.’

Bouterse waarschuwde dat Washington, koste wat het kost, wil vernietigen wat in Suriname gebeurd, en hier zou hij wel eens gelijk in kunnen hebben. Ik ken mijn Amerikaanse pappenheimers maar al te goed. Hij zei dat de regering-Lubbers de hulp aan Suriname pas wilde hervatten wanneer Desi Bouterse ten val zou zijn gebracht. Hij noemde Chin A Sen een verrader, die in Amerika interviews gaf.

Volgens Bouterse zou de economische boycot tegen Suriname al begonnen zijn. ‘Tachtig procent van onze bauxietexport kan niet worden verscheept. Een olieboycot tegen ons wordt overwogen, waardoor alle fabrieken zullen worden stilgelegd en ook geen autoverkeer meer mogelijk zal zijn. De internationale pers spant tegen ons samen,’ zei de bevelhebber. ‘Er wordt serieus een militaire interventie overwogen. Daarom zullen de komende drie maanden niet gemakkelijk zijn. Terwijl we de historische opdracht hebben het land werkelijk te bevrijden, zijn we momenteel nog te zwak. Moet u zich voorstellen, hoe ik me dan voel,’ zei hij tegen het publiek. ‘In plaats van te kunnen werken aan de kracht van het revolutionair proces, wordt er gekletst en geroddeld. Misschien moet Paramaribo wel eerst plat worden gebrand. Ik zal niet toestaan dat onze stad plat zou worden gehouden. Evenmin zal ik toestaan dat kleine, lullige meningsverschillen het revolutionaire proces zullen blijven verstoren. We moeten leren onze onderlinge geschillen ondergeschikt te maken aan het proces en de belangen van het Surinaamse volk.’

Dick de Bie heeft traumatische ervaringen met Nederlandse journalisten gehad. Jaap van Meekren zond indertijd iemand om Chin A Sen te interviewen. ‘Toen de man eenmaal hier

[p. 127]

was, werd ook een televisiegesprek met Desi Bouterse geëist,’ vertelde hij. ‘Toen dit werd geweigerd, dreigde avro's Televizier ermee de meest ongunstig informatie over het Bouterse-regime in Nederland op de buis te zullen brengen.’ Een medewerker van nrc Handelsblad heeft het bestaan tegen De Bie te zeggen: ‘Als je me aan een visum helpt, schiet er nog wel een slof sigaretten voor jou aan over.’ De Bie kwam overigens te laat aan bij het hotel, waardoor ik de kans misliep Bouterse voor zijn toespraak te ontmoeten. Herrenberg ergert zich ook aan deze slordigheid van De Bie.

Terwijl ik nog laat aan het werk was in mijn hotelkamer, belde ambassadeur Herrenberg. ‘Ik heb nu een telegram van Wibo van de Linde gekregen, je lacht je rot.’ Hij kwam naar mijn kamer en zei: ‘Nu ben ik ineens de goede man, en nu probeert Wibo zich er bij mij in te likken over jouw lijk. Walgelijk, maar ik ken deze heren.’ Hij negeert deze telex en reageert er niet meer op.

Ik vertelde Herrenberg hoe Wibo en Robert Kroon mij in Time als kgb-agent hadden neergezet, hoe ik ze onder ede voor de Amsterdamse rechtbank had doen horen, hoe ze glashard alles hadden ontkend en dus gelogen hadden, en dat warempel Wibo van de Linde opnieuw zijn vriendje Robert Kroon de bal wilde toespelen om in mijn voetstappen naar Suriname te gaan en bij Desi Bouterse binnen te komen.

[p. 128]

22 april 1983

Ik denk nog altijd, dat wanneer Wibo van de Linde niet naar zijn staf zou luisteren, hij anders zou handelen. Hij heeft blijkbaar nooit kans gezien boven zijn oorspronkelijke niveau uit te stijgen.

Ik zei tegen Herrenberg: ‘Fidel is vrijwel direct na de revolutie naar Washington gereisd, zelfs Sadat ging naar Jeruzalem. Waarom begeeft Desi Bouterse zich niet naar Den Haag in het hol van de leeuw?’

‘Nee, dat kan nu niet. De condities voor een dergelijk bezoek zijn er nu niet rijp voor,’ antwoordde hij. Dit als gevolg van de Decembermoorden van 1982 ‘Maar,’ zei hij, ‘we zouden minister Caldeira naar Den Haag kunnen laten uitnodigen.’ In zijn kamer in Hotel Torarica lag een revolver op zijn bed.

Ik ontmoette bevelhebber Desi Bouterse voor het eerst in Fort Zeelandia, waar hij met weinig ceremonieel achter zijn bureau zat. Dick de Bie was weer eens te laat en arriveerde samen met Anatoli Gontcharouk, de zaakgelastigde van de Sovjet-Unie in Suriname.

Na recente problemen had ik deze keer twee bandrecorders meegenomen. We voelden ons meteen op ons gemak en begonnen ons gesprek.¹⁶³ Er stond een tank van chroom op de tafel. Aan de muur een kleurenfoto van de militairen van het eerste uur van de coup in 1980. De werkkamer van Bouterse was sober, prettig eigenlijk. We werden enkele malen onderbroken, maar konden rustig met elkaar van gedachten wisselen. Ik heb hem proberen te overtuigen dat ons televisiegesprek nauwkeurig moest worden voorbereid.

De eerste ontmoeting met de in Den Haag gehate Bouterse staat op de band. De situatie doet me erg aan Indonesië in 1956 denken.

In het hotel lagen twee boodschappen van de Nederlandse ambassade. Of ik morgen om 16:00 uur thee kwam drinken met de ambassadeur. Ik belde de ambassade en vroeg: ‘Zend hij een auto?’

‘Wilt u dat ik hem dit vraag?’ antwoordde de secretaresse.

‘Ja, dat zou prettig zijn.’ Ze belde terug dat zij de chauffeur niet meer kon bereiken.

‘Wel, dan bellen we volgende week wel,’ zei ik.

‘Belt u ons,’ vroeg zij ook nog. Ik antwoordde bevestigend. Voor mijn part gaan ze vliegeren.

Ik ben absoluut overtuigd dat Dick de Bie in de grond van de

163 Deze bandopname is bewaard.

[p. 129]

zaak een hufter is. Ambassadeur Cardenas van Cuba zei ook al dat de publiciteit van het regime-Bouterse erg slecht was. Ik begrijp nu waarom, met deze voorlichtingsman aan het roer. Heb twee uur met Winston Caldeira gesproken. De minister van Financiën en Planning bracht me na afloop terug naar mijn hotel en zei: ‘Ik praat veel met journalisten. Ik maak u mijn compliment zoals u doorziet wat hier aan de hand is.’ Caldeira is een fascinerende man. Hij sprak als een waterval. Hij lijkt me een van de intelligentere personen in de Surinaamse regering. We spraken op zijn ministerie op het plein tegenover het presidentiële paleis.

Ik hoorde dat Alwin Krolis, mijn Surinaamse vriend indertijd in Nederland, die in militaire dienst was en met wie ik had geslapen en seks had gehad, is overleden uit verdriet over de dood van zijn zoon die bij een noodlottig ongeval was omgekomen.¹⁶⁴

164 Zie ook Memoires 1925-1953.

23 april 1983

Ambassadeur Herrenberg is terug in Den Haag. Hij belde om 09:00 uur, en zou contact met Carel Enkelaar opnemen om na te gaan of de nos bereid was samen te werken. Ik zei dat ik zeker tot 29 april in Paramaribo zou blijven werken. ‘Mag ik zeggen dat je een schat bent,’ aldus Herrenberg.

Vanavond ben ik voor het eerst wat in de stad gaan lopen. Terug in het hotel lag er een boodschap van ambassadeur Osvaldo Cardenas. Hij bleek met zijn zoon in de bar te zitten, waar ik later met hem sprak.

Hij zei: ‘In my opinion, Desi Bouterse relies too much on information and advice from technocrats, which is a mistake.’

‘But, also a sign of intelligence,’ antwoordde ik.

‘True, but Bouterse has enough political sense and instinct to be more decisive. He is still too shy. He also speaks little English. So, while he does understand that language, he cannot make himself too clear in English.’ De Cubaanse ambassadeur had besloten Nederlands te leren, en zou er deze week aan beginnen.

Hoofdstuk 1, 18 pagina's, hoofdstuk 2, 36 pagina's en 12 pagina's van hoofdstuk 3 zijn met de hand uitgeschreven.

24 april 1983

Ik schreef Peter gisteravond in bed een droevige brief. Ik droomde intens en nauwkeurig over Loet Kilian. Hij zat op

[p. 130]

mijn schoot in een stoel. Dit maakte me onrustig omdat zijn vrouw Tieneke in de buurt was. Vreemd dat ik niet veel over Eduard droom.

De Russische psycholoog Alexander Luria bestudeerde een zekere S., die niet in staat was ook maar iets te vergeten. Luria: ‘It may be dangerous to remember too welk S. even considered writing things down, so he would forget them.’ Is een een dagboek gevaarlijk?

Er zit een leguaan van een halve meter op het gras, niet ver van mijn raam.

De Braziliaanse zaakgelastigde Luiz Felipe Lampreia, die vroeger in Washington op de ambassade werkzaam was, kwam een praatje maken. Hij ziet de Surinaamse hartelijkheid ten opzichte van Brazilië als onderdeel van een Surinaamse slingerdiplomatie ‘to out-balance the Cuban activities here.’ Hij vroeg: ‘Did you see last night half an hour Cuban cultural program on television?’

Lampreia is hier om een volwaardige Braziliaanse ambassade op te zetten. Deze week komen vier Braziliaanse journalisten op verkenning. Hij denkt net als ik dat Ronald Reagan voor een tweede termijn president zal worden, tenminste als de economie aantrekt en Nancy er geen stokje voor steekt. Hij adviseerde mij de Amerikaanse ambassadeur te gaan ontmoeten, die schijnt ook op Yale University te hebben gezeten. Heb geen behoefte aan contact met Amerikanen hier.

Intussen heb ik 99 pagina's van mijn boekje af. Ik heb Joost Bloemsma bij Bruna een telex met details gestuurd.

Had een ongewone ontmoeting. Een chauffeur kwam me om 18:45 uur halen in een Mercedes cd-002. Hij bracht me bij zijn baas, de Indonesische ambassadeur, die een pendopo-achtige woning heeft niet ver van de Memre Boekoe-kazerne. Eigenlijk pal ernaast, veilig dus. Ik sprak met de ambassadeur op het terras. Ik zette mijn inzichten uiteen over Bung Karno en diens tragische einde. De ambassadeur zei ook pas later te zijn gezuiverd. Hij was verdrietig geweest toen zijn vader overleed, maar hij huilde pas echt toen Bung Karno was gestorven. ‘Er waren bij de dood van Sukarno miljoenen mensen in de straten. Ik zag een taxichauffeur die huilde achter zijn krant.’

Hij vertelde dat mijn vriend generaal Suadi een beroerte had gehad en niet meer kon spreken. Generaal Adjie was uitbater van een restaurant. Luitenant-kolonel Sutikno Lukitodisatra was gepensioneerd, evenals kolonel Ashari. Mijn oude vriend Kamil uit New York zat bij special services van het ministerie in Djakarta. Ambassadeur Sukardjo Wirjapranoto, mijn bijzonde-

[p. 131]

re vriend in New York bij de vn, noemde hij ‘mijn vader en leermeester. Ik heb ook onder hem gediend in Peking.’

Ik benadrukte dat Indonesiërs zogenaamd het woord Bapak als een eretitel beschouwen, maar dat ze in het geval van de Vader van de Natie wel op een voor mij schokkende manier verstek hadden laten gaan. Ik vroeg de ambassadeur: ‘Welke misdaad tegenover Indonesië heb ik zelf begaan, dat ik al sinds 1966 niet meer uw land binnen kan reizen? Ik heb mijn reputatie op het spel gezet door mijn mening over Irian Barat niet onder stoelen of banken te steken. Stank voor dank.’ Hij bood aan om met generaal Sutikno te spreken om na te gaan of mij een visum kon worden verleend. Ik zei hem sterke aanwijzingen te hebben en te veronderstellen, dat Den Haag aan Djakarta had gevraagd mij niet binnen te laten.¹⁶⁵ Voor hij het wist, beaamde hij dit, maar, alsof hij zich op een onvoorzichtigheid betrapte, nam hij het terug. Toch keek ik tijdens de hele ontmoeting tegen een masker aan, nooit een echte glimlach.

We zaten daarna als verloren met z'n tweeën aan een gigantische dinertafel. De maaltijd was goed, maar de villa zelf was niet bepaald ordelijk. De man stond op het punt om, na drie jaar ambassadeur in Suriname te zijn geweest, naar Indonesië terug te keren. De verzending van de boedel zou zes maanden duren. ‘Weet u hoe ze u noemen in Djakarta,’ vroeg de ambassadeur. ‘U bent Bung Karno's zoon in Holland.’

‘That is absolutely crazy,’ antwoordde ik.

Over Bouterse zei hij: ‘Bouterse is a decent guy, of goodwill and with good intentions, but he is entirely relying on advisors. This advice is from the left and from the right. He is in a constant quandry what to decide.’ Ik antwoordde dat ik niet dacht dat de anti-Bouterse-elementen uit Nederland een schijn van kans zouden hebben hier weer aan de bak te komen en zei ‘Bouterse is here to stay.’

165 In 1995 zou ik dit van het hoogste Indonesische niveau bevestigd krijgen.

25 april 1983

Om 05:00 uur vanmorgen belde Henk Herrenberg uit New York. Hij had Carel Enkelaar vanuit Cannes gesproken. Deze had Harry Hagendorn opgeheld en voelde er ook voor, zoals ik had gevraagd, om Rudolf Spoor naar hier te sturen. Carel had opdracht gegeven met mij niet alleen over de condities te spreken, maar ook over het samenstellen van het Bouterse-interview. Henk vroeg me verder geen zorgen te maken, alles zou in orde komen. Ik vertelde hoe ver ik was. ‘Geweldig,’ riep hij.

[p. 132]

Dick de Bie zou me om 06:45 uur ophalen want ik zou om 07:00 uur met Desi Bouterse verder spreken. Ik stond voor het hotel twintig minuten te wachten. Geen De Bie. Ik wist dat Bouterse alleen van 07:00 tot 08:00 uur tijd had dus ik was laaiend.

Om 07:05 uur belde De Bie mijn kamer. ‘Waarom kom je zoveel te laat? Hoe kan ik zo nu werken? Jou te laat zijn, gaat van mijn werktijd af.’ Hij antwoordde, alsof er niets aan de hand was: ‘Dan zullen we een andere afspraak maken,’ en hij hing op.

Godzijdank belde bij toeval drie minuten later Henk Herrenberg uit New York op. Ik legde hem uit dat De Bie onbruikbaar was. ‘Rustig nu maar,’ zei hij, ‘je hebt gisteren veertien uur gewerkt, dus je bent een beetje prikkelbaar.’ Hij zou Bouterse linea recta bellen om een en ander uit te leggen. Ik vroeg hem: ‘Alsjeblieft, vraag hem mij een soldaat met een jeep te sturen onder militaire discipline, zodat we niet opnieuw kostbare werktijd verliezen met deze De Bie. Ik wil zonder nodeloze spanningen kunnen werken.’

Leo Kool had Herrenberg andermaal gebeld en gevraagd of Willem Oltmans een voorwaarde was om een interview met bevelhebber Desi Bouterse te krijgen. Henk had geantwoord: ‘Het is geen voorwaarde, maar ik zou het op prijs stellen indien Oltmans het gesprek voerde. Oltmans is nu in Paramaribo. Hij heeft zich in de situatie en materie ingewerkt. Jullie hoeven niet te denken dat hij op de koffie is in Paramaribo. Hij spreekt over harde politieke en economische zaken.’ Dan te bedenken dat Pieter de Vink en Pim Reijntjes al tegen Herrenberg hebben gezegd: ‘Oltmans komt er bij Panoramiek nooit meer in.’¹⁶⁶ Ik had medelijden met Herrenberg, die vanuit Den Haag, New York en Washington moet proberen de eikels hier er toe te krijgen, te doen wat van ze verwacht wordt. Ik zou wel eens willen horen wat Dick de Bie nu tegen Bouterse zegt om zijn straatje schoon te vegen. ‘Sommige mensen begrijpen het imminente belang van waar je mee bezig bent niet,’ zei Herrenberg, met een indirecte verwijzing naar De Bie. ‘We laten ons project niet door klootzakken kapot maken,’ zei hij ook nog.

Ik lees een column uit de The New York Times van de ‘specialist’ Karl E. Meyer, the editorial notebook, the other suriname. Bouterse wordt een tiran genoemd ‘who in one bloody swoop killed nearly every rival of importance in Para-

166 Dat is inderdaad gebeurd. Ik zou nooit meer voor ze werken.

[p. 133]

maribo, the capital’.¹⁶⁷ En dergelijke onzin staat dan in het meest gezaghebbende blad van de vs. Verder breekt Meyer een lans voor de Maroons, de 40.000 bosnegers in Suriname.

Na over en weer getelefoneer met diens ondergeschikten, belde ik de Nederlandse ambassadeur Hoekman direct. Hij komt nu te voet naar het hotel Torarica voor een gesprek. Dat is andere koek.

Leo Kool belde me vanuit Hilversum op met de mededeling dat het honorarium dat ik vroeg voor een gesprek met Bouterse 300 procent te hoog was. Hij was ook bang dat ik het nu te goed met Bouterse kon vinden om kritische vragen te kunnen stellen.

Ik ben lang aan de praat gehouden door twee Braziliaanse journalisten. Als ik eraan terugdenk, ben ik steeds meer ervan overtuigd dat Washington hier cia-operaties uitvoert. Hieronder valt het gebuik maken van sommige journalisten rustig meerekenen. Ik zal nog voorzichtiger moeten zijn, want ik ben altijd volledig open. Een journaliste kwam later aanzetten. Ik introduceerde haar bij ambassadeur Cardenas van Cuba, die in het hotel was. Hij zei: ‘Okay but no interview.’

Ik sprak 75 minuten met ambassadeur J.B. Hoekman. ‘Ik kom uit Groningen,’ zei hij. Hij verscheen in jasje met das. Ik lichtte hem volledig in over waar ik mee bezig was. ‘Ik vind het erg belangrijk wat u doet,’ zei hij, ‘maar vergeet u niet dat op dit moment 8 en 9 december de essentie is voor Nederland.’ Dus weer de moorden van vorig jaar. ‘Tot dat gebeuren verliep eigenlijk alles vlot met ons. Dat is nu een onoverkomelijke zaak.’ Ik vond Hoekman aardig en zei dat ik hem een tegenbezoek zou brengen.

Vervolgens belde ambassadeur Herrenberg, die opnieuw met Leo Kool had gesproken en zei: ‘Ze willen jou uitrangeren. We kunnen wel naar de vpro gaan, maar dan krijgen we hetzelfde gedonder omdat jij hier bent.’ Ik bedacht me dat de vpro natuurlijk nooit 5.000 gulden zou betalen. ‘Carel Enkelaar is woensdag terug in Hilversum,’ zei de ambassadeur, ‘en dan maak ik het met hem af op 10.000 gulden. Dan krijg je 5.000 van mij om je kosten te dekken.’ Hij had Dick de Bie gebeld om ‘lief’ voor Oltmans te zijn, en ik zegde toe hetzelfde te zullen doen.

167 The New York Times, 15 februari 1983.

01:30 uur (in bed)

Er ligt een unieke avond achter mij. Dick was deze keer op

[p. 134]

tijd. We reden langs de Indonesische ambassade naar een ander militair kamp. Even later arriveerde Desi Bouterse met twee auto's. We hadden een korte discussie omdat ik voorstelde dat we beter op de achterzijde van het boek een foto van hem konden plaatsen in een sportshirt, in ieder geval niet in uniform.

We besloten naar zijn huis te gaan. Omdat hij hierdoor zijn veiligheidsmaatregelen moest wijzigen, duurde het twintig minuten voor we konden vertrekken. We eindigden in een fantastisch grote villa ergens in de rimboe, met ijzeren veiligheidshekken en behoorlijk bewaakt door soldaten. Ik bood aan mijn schoudertas te laten onderzoeken. Ingrid Bouterse was gekleed in een zwarte jurk. Ik observeerde de bevelhebber nauwkeurig en dacht: geen wonder eigenlijk dat Roy Horb en hij sobat kras¹⁶⁸ zijn geweest. Nadat er een aantal foto's waren genomen, verhuisden wij naar een slaapkamer met airconditioning om ons gesprek verder op te nemen.

168 Javaans voor hartsvrienden.

26 april 1983

Absoluut een unieke avond. I love the guy.¹⁶⁹

Bouterse droeg gisterenavond een streepjeshemd. Ik geloof dat hij me begint te vertrouwen. Er zit hier een Indonesische militair gevangen. Hij vroeg of het zou helpen deze Hardjoprajitno een publieke verklaring te laten afleggen. Ik antwoordde te vrezen dat het zou worden uitgelegd als een verklaring onder druk.

Tegen middernacht zat ik met Bouterse op het echtelijk bed met dozijnen fotoalbums van zijn gezin en familie. Toen hij nog meer albums ging halen, zei Dick de Bie: ‘Hij vindt het nu zelf kennelijk leuk.’ Het ging om foto's van zijn huwelijk in Rotterdam, van een marathon in Seedorf. Ondertussen at De Bie alle toast met zalm op en zat zo onsmakelijk te vreten, dat ik tegen Bouterse zei: ‘Wij doen al het werk en Dick eet alle schalen leeg.’¹⁷⁰

Spoor antwoordde op mijn aanbod een gesprek met Bouterse voor nrc Handelsblad te schrijven.

169 Ik schreef dit gisterenavond laat in bed, maar vraag de lezer dit niet verkeerd te interpreteren.

170 De tapes van die avond zijn bewaard gebleven.

[p. 135]

Ik schreef een brief aan Carlos Rafael Rodriguez, die ambassadeur Cardenas later deze week mee naar Havana zal nemen. Heb nu de vpro benaderd. Het ziet er naar uit dat ze in een gesprek met Bouterse geïnteresseerd zijn. Ik nam ook contact op met Peter Hagtingius van Panorama. Ik schrok wel van Joost Bloemsma's uitlating: ‘We moeten wel nog besluiten of we achter je boek staan.’ Hoe kunnen mensen achter een boek staan, wanneer zij over het te behandelen onderwerp slechts persberichtenkennis bezitten?

Henk Herrenberg belde om te vertellen dat de vpro niets wil betalen omdat ik genoeg aan mijn boek zal gaan verdienen. Zij willen mij interviewen. Ze willen dat ik Desi Bouterse interview op film en daarnaast willen ze zelf gesprekken met Alibux, Caldeira en anderen maken. De vpro betaalt dus hoogstens twee- of drieduizend gulden. Henk draait enigszins, want hij zou zorgen dat Enkelaar 10.000 zou betalen, waar ik niets meer over hoor. Altijd weer dat verdomde gedoe over geld. Het is een vorm van oorlogvoering.

De Nederlandse zaakgelastigde Alexander Heldring kwam naar mijn hotel en bleek de zoon te zijn van de Heldring die eens de advocaat van douairière Röell was.¹⁷¹ Hij bezat, of misschien projecteerde ik wel, the creepy personality of his esteemed father.

Na een mislukt telefoongesprek met Leo Kool van de nos, volgde een afzegtelex.

171 Zie Memoires 1925-1953, e.v.

[p. 136]

27 april 1983

Om 07:00 uur belde de vpro. Het uiterste bod was een honorarium van 5.000 gulden, waar ik direct mee akkoord ging. Ik informeerde ambassadeur Herrenberg, die vertelde dat Pim Reijntjes van de nos nog eenmaal bij hem had geprobeerd een gesprek met Desi Bouterse te bemachtigen, uiteraard zonder Willem Oltmans. Maar de zaak is dus rond.

Mike Winkel, een Antilliaan die voor Dick de Bie werkt, kwam lunchen. Hij vertelde dat Roy Horb ooit getrouwd was geweest en een paar kinderen had. Maar iedereen hier wist dat hij op homoseksualiteit was overgestapt. Hij leidde eens een Surinaamse delegatie van zeventien personen naar Noord-Korea en nam zeven lijfwachten mee. Hij wees openlijk met welke jongen hij de nacht wilde doorbrengen. De lijfwachten wisselden elkaar af in geliefdheid bij hun baas. ‘Ook later in New York,’ vertelde Mike, ‘maakte Horb er nooit een geheim van welke lijfwacht die nacht bij hem moest blijven.’ Benijdenswaardige regeling.

Ik telexte mijn artikel naar nrc Handelsblad. Nu nog een artikel voor Panorama.

Ik sprak twee uur met minister van onderwijs Sankatsing.

De kopie van mijn manuscript was zowel uit mijn koffer als mijn kamer verdwenen. Ik belde Dick de Bie. Hij sliep. Vervolgens belde ik ambassadeur Hoekman. Hij was het met me eens dat ik De Bie te hulp moest roepen. Vervolgens belde ik Henk Herrenberg in Den Haag. Hij werd boos en hem leek de politie de beste oplossing. Toen ik De Bie aan de telefoon kreeg, zei hij doodgemoedereerd: ‘Hetzelfde is gebeurd met een Panorama-journalist die een omslagartikel over Suriname schreef. De volgende dag werd het bij de receptie afgegeven als gevonden papieren.’ Hij adviseerde om de hoteldirectie te informeren.

28 april 1983

Ik ben intens moe. Ik moet voorzichtiger te werk gaan.

Om 11:15 uur was ik bij Dick de Bie, die zestig pagina's van mijn manuscript naar bevelhebber Bouterse had gebracht. Vervolgens had ik een interview van vijf minuten voor televisie in de studio's van Frits Pengel.¹⁷² Er stond een Steinway waar ik even op kon spelen.

Intussen was ik ook mijn dagboek kwijt; ik raakte nu in een verschrikkelijk in paniek. Maar na twee uur dacht ik: misschien

172 Hoofd van de Surinaamse televisie en een vriend sinds 1955 in Rome.

[p. 137]

liet ik het in de krantenwinkel liggen. Het lag er gelukkig nog. Eindelijk kwamen twee recherchercheurs vanwege de verdwenen kopie van het manuscript. De een was zwart en zeker een nicht, de ander een Hindoe. Ze beloofden naar Fort Zeelandia te gaan, en de bevelhebber in te lichten. Twee Cubaanse diplomaten kwamen de brieven voor Cuba ophalen, die de ambassadeur zal meenemen.

29 april 1983

Ik bracht een bezoekje van een half uur aan ambassadeur Hoekman. Aardige kerel. Hij moest om 10:00 uur bij premier Errol Alibux zijn.

Ik belde Peter. Hij had net een filmauditie gedaan. Hij is lekker op dreef. ‘I can't wait to see you,’ zei hij.

Ik heb anderhalf uur met Dick de Bie de details van het manuscript doorgenomen. Hij wil bepaalde passages over Roy Horb wijzigen, of er uit hebben, maar ik weet niet of dat lukt. Het is en blijft mijn boek.

De vpro-ploeg is gearriveerd, Roel¹⁷³ en Erik. Ze zijn aardig. Ambassadeur Cardenas kwam blijkbaar afscheid nemen, maar ze hebben in het hotel gezegd dat ik er niet was, terwijl ik in mijn kamer werkte. Zoiets ergert me groen en geel.

Er werd een lezing georganiseerd in het fos, de vroegere officiersclub tegenover de Memre Boekoe-kazerne. Ik zou iets over mijn eerste indrukken vertellen. Er zat op de eerste rij een jonge, Hollandse vrouw, die de hele avond zuur keek. Er was een andere Hollandse dame die mij vroeg: ‘Wat is uw belang

173 Roel van Broekhoven.

[p. 138]

Advertentie in De Ware Tijd.

bij wat u doet?’ En er was een linkse pater, bijgenaamd ‘de rode pater’, maar verder verliep de bijeenkomst zonder incidenten. Roel en Erik maakten er opnamen. Op het moment dat ik wilde vertellen hoe Arbatov over Ronald Reagan dacht, zoemden ze in, dus heb ik er een andere wending aangegeven, uit bescherming van mijn vriend Arbatov. Roel nam dit erg persoonlijk en vroeg me dit nooit meer te doen. Ik gaf nog op de valreep een radio-interviewtje. Iemand zei dat ik vanavond op de Surinaamse televisie was geweest.

Van de twee rechercheurs heb ik verder niets meer gezien of gehoord. De kopie van het manuscript is weg.

Soberanía / Tribunal Antimperialista de Nuestra América plaatste Desi Bouterse op de omslag.¹⁷⁴ Het nummer is geheel gewijd aan de strijd van de niet-gebonden landen tegen het Westerse en Amerikaanse imperialisme en het blad bericht uitgebreid met foto's over de jongste conferentie in New Delhi. Er staan foto's in van Indira Gandhi, Fidel Castro, Oliver Tambo van het anc, Daniel Ortega en andere revolutionaire voorstanders van waarachtige onafhankelijkheid van voormalige koloniale machthebbers. Ik kan me uitstekend indenken dat de gevestigde pro-Hollandse orde in Suriname de huidige machthebbers ziet als zich bewegend in de richting van Cuba en Moskou dat in het geval van Suriname klinkklare onzin is. Desi Bouterse is zoekende en is beslist geen Fidel, die zich - zij het noodgedwongen - met huid en haar aan het Kremlin heeft opgehangen.

174 Soberanía, februari-maart 1983. Een Nicaraguaans tijdschrift uit Managua.

[p. 139]

Ik las in Maslow en viel er later bij het zwembad bij in slaap. ‘More than any other scientists, we psychologists have to contend with the astonishing fact of resistance to the truth. More than any other kind of knowledge we fear knowledge of ourselves, knowledge that might transform our self-esteem and self-image. Human knowledge is apt to be a kind of dialectic between this love (for knowledge) and this fear (for knowledge)’. Volgens Maslow zou men deze angsten moeten overwinnen, opdat men zichzelf ‘head-on and naked’ kan beschouwen, ‘a scary thing to do’. Ik probeer dit al jarenlang te doen met dit dagboek en ondervind dit allerminst als ‘beangstigend’. Integendeel, als verhelderend.

Ik bestudeerde de rede van Desi Bouterse op de conferentie van niet-gebonden landen in New Delhi (7 tot 11 maart 1983). Een redelijk verhaal. ‘We are still in the process of organizing and educating the masses of our people in order to prevent any further attempts to restore neo-colonialist and imperialist domination of our country’. Dan maakte hij de gebruikelijke fout, door te zeggen dat de beweging van niet-gebonden landen in 1961 in Belgrado werd gesticht. In werkelijkheid deed president Sukarno dat in 1955 in Bandoeng.

Bouterse vervolgde: ‘In the latter part of last year, the forces of reaction embarked on a well orchestrated campaign including violent action to bring down the Revolutionary Government. In actions by the military to prevent a civil warlike situation among our people, unfortunately, fifteen lives have been lost in December last year. Using these occurrences as a pretext, the Government of The Netherlands resorted a variety of actions aimed at the overthrow of the Revolutionary Government of Surinam. First, they initiated economic aggression against our country. Secondly, Dutch Government controlled media started a serious slanderous campaign against the revolutionary process in general and against the leadership in particular. Thirdly, the Dutch Government is giving direct and indirect support to Counter-Revolutionary Forces, who have openly declared their intention to use mercenaries for the violent overthrow of the present Government. As to the act of economic aggression by the Dutch Government, in December last year The Netherlands unilaterally suspended the development aid treaty’.

De bevelhebber vervolgde in India alsvolgt: ‘This action by the Dutch Government is not only in serious violation of the rules of international law but it is a naked example of economic blackmail with the sole purpose of creating a social econom-

[p. 140]

ic chaos in our country, and to regain political control over our destiny’.

Ik vrees meer dan ooit dat de man in meer dan een opzicht gelijk heeft. Ik moet hier de pagina van Elma Verhey en Gerard van Westerloo in Vrij Nederland¹⁷⁵ maar eens naast leggen. Zij meldden dat er inderdaad een militaire invasie van Suriname werd overwogen. Eind vorige week, dus begin april, was het bijna zover. ‘Het vervoer was geregeld, de manschappen waren gerekruteerd en in het tijdelijke levensonderhoud van hun familie was voorzien. Te elfder ure werd dit heel serieuze plan afgelast’. Serieus? Het herinnert aan de waanzinnige politionele acties in Indonesië van 35 jaar geleden.

Verhey en Van Westerloo spreken over ‘dictator Bouterse’ en ‘desperado die hij toch al is’. Ze zijn gek en weten niet waarover ze praten. Bouterse is noch een dictator, noch een desperado. Het is eigenlijk schandelijk dat zulke onzin in een opinieblad van enige naam en faam onweersproken zal blijven, omdat in Nederland de hetze tegen die man al zodanig is opgevoerd, dat je alleen met gevaar voor eigen leven een ander beeld van de bevelhebber zou kunnen verkondigen in het lieve, vrije, democratische vaderland. Toch zal ik het proberen.

Er circuleert in Paramaribo een krant, uitgegeven door het Nationale Scholen Komitee tegen Huurlingen.¹⁷⁶ Men voelt zich kennelijk solidair met wat er in Nicaragua en Grenada gebeurt, plekken die meer direct onder dreiging van de cia liggen dan Suriname. Toch vermoed ik dat niet alleen Nederland in Suriname subversief bezig is, zoals Bouterse in zijn rede in India aangaf, maar ook de vs. Washington en Den Haag zijn meestal twee handen op een buik, al vormde jfk in de kwestie Nieuw-Guinea daar een uitzondering op. Maar hij werd dan ook doodgeschoten.

Er is ook het nodige te doen over de 1-meiviering. Desi Bouterse gaat spreken. Daar wil ik bij zijn. Deze ontwikkelingen zijn Washington en Den Haag natuurlijk een doorn in het oog.

175 Vrij Nederland, 9 april 1983.

176 Zie bijlage 24.

30 april 1983

Vandaag is de opname met Desi Bouterse voor de vpro.

Ik vind het opvallend dat Freddy Derby, leider van de vakcentrale c-47 aan de legerkrant Makandra¹⁷⁷ een interview van anderhalve pagina heeft gegeven. Tenslotte werd hij op 8 december 1982 ook naar Fort Zeelandia gebracht om te worden

177 Makandra, 1 mei 1983.

[p. 141]

geëxecuteerd. Hij benadrukt dat Surinamers niet moeten vergeten ‘dat wij een gekoloniseerd volk zijn. Op politiek en sociaal gebied werd voor ons de beslissingen in Den Haag en Washington genomen. We werden behandeld als gehandicapte kinderen.’ Hoe komt het toch dat (superieure) westerlingen, wanneer zij naar Afrikaanse, Aziatische of Zuid-Amerikaanse landen reizen de mensen daar als onvolwassen inboorlingen zien? Ik wist vroeger op De Horst al, dat Bertus en Herta Cornelissen, die aan de straat in de tuinmanswoning huisden ‘anders waren’, maar dat was voor ons geen enkele reden hen ook ‘anders’ te benaderen, dan de familie Schimmelpenninck, die op nummer 25 van de Baarnseweg woonde. Ieder mens is volwaardig, ook al mag om allerlei redenen de ene ‘chip’ anders geprogrammeerd zijn dan de andere.

Paul Newman en ik zijn vrijwel even oud, beide uit 1925. Hij draaide in 29 jaar 48 films. Uit zijn eerst huwelijk werden drie kinderen geboren. Zijn enige zoon Scott overleed in 1978 ‘from an accidental drug-and-liquor overdose’. Probeer me dit in te denken met vergelijkingen naar Peter en Eduard. Eens zou Newman een homo spelen in een film The Front Runner over een verhouding tussen ‘a track coach and one of his runners’. Newman: ‘I am a supporter of gay rights. And not a closet supporter either. From the time I was a kid, I have never been able to understand attacks upon the gay community. There are so many qualities that make up a human being - things that I really admire. What they do with their private parts is probably so low on the hst that it is irrelevant.’¹⁷⁸

De opname met Desi Bouterse zou worden gemaakt op de palmolieplantage Victoria, twee uur rijden van Paramaribo. Dick de Bie arriveerde natuurlijk weer te laat bij ons hotel zodat we ook veel te laat op onze afspraak arriveerden. De omgeving was echter schitterend. Toen we het huis binnenkwamen, zat de bevelhebber met enkele ministers en medewerkers aan een tafel te werken. Hij was gekleed in korte broek en een Adidas-shirt. Dick ging naar hem toe, en er werd gesmoesd.

Daarna mocht ik zelf naar hem toe. Over het manuscript, tot dusverre, dat hij gelezen had zei hij: ‘Ik ben eigenlijk niet zo tevreden. Daarbij komt dat morgen de regeringsverklaring zal worden afgelegd. We hebben natuurlijk veel samen gesproken, maar wat we niet kunnen hebben, is dat er zaken anders liggen dan u schrijft en daardoor tegenstrijdig zijn. Ook ligt de verhouding met Nederland momenteel heel subtiel. Hetzelfde

178 Playboy, april 1983.

[p. 142]

geldt voor de vs. We moeten er dus nog meer over praten en de tekst nader bekijken of deze werkelijk steeds mijn woorden exact weergeeft. Ik wil er ook nog met sommige van mijn medewerkers over spreken.’

Ik antwoordde dat dit in meer dan een opzicht slecht uitkwam, omdat ik wat op de band stond als gezegd beschouwde, en zelfs al een interview naar nrc Handelsblad had gezonden. Jan Sampiemon had trouwens de eerste versie afgekeurd. Ik zond hem daarop een geamendeerde versie.¹⁷⁹

‘Komt u dan nog een keer naar Suriname terug,’ opperde de bevelhebber, ‘om het manuscript verder uit te werken.’

‘Nee, nee,’ zei ik, ‘we moeten kans zien om het nu af te maken, want de persen in Holland draaien.’ Hij ging daarop akkoord om maandag en dinsdag samen verder te werken.

Dick de Bie adviseerde Bouterse voor de vpro-opname iets anders aan te trekken. Ik zei: ‘Liever niet, want in dit shirt betaalt Adidas mijn reis naar Suriname.’ Hij lachte. De Bie vond dat de bevelhebber minstens een broek moest aantrekken. ‘Ik dacht,’ zei Bouterse, ‘dat ik sexy benen had.’ Waarop ik niet kon laten iets te zeggen in de trant van: ‘Bevelhebber, voor dit onderwerp is het deze zondagochtend te vroeg.’ Hij kwam terug in een donkerbruin, Surinaams pak met open kraag en hoge, bruine schoenen.

We hebben opnamen van Bouterse gemaakt bij het botenhuis en langs de rivier. Terwijl we samen buiten liepen, heb ik hem gesuggereerd: ‘Waarom nodigt u mevrouw Indira Gandhi niet naar Suriname uit, al was het maar om het odium kwijt te raken dat u bij voorkeur linkse en extreemlinkse politici vraagt te komen, zoals Maurice Bishop uit Grenada.’ Hij vond het kennelijk een uitstekende gedachte. ‘Ik heb zelf zoveel ideeën,’ zei hij, ‘maar het probleem hier is de implementatie.’ Een televisie-interview, als afgesproken, werd het niet.

Eigenlijk heb ik steeds een uitstekend, zo niet supercontact met de man. Toen we bij het huis van Bouterse aankwamen, had de cameraploeg kennelijk opgenomen dat ik een grote hond in een kennel had zien zitten en een uitgebreid gesprek met het dier begon. Ik heb natuurlijk ook mijn hele leven iets met honden gehad, vanaf het moment dat mijn ouders mijn oorlogshond Jim ergens in Renswoude naar een boer brachten terwijl ik op school zat. Dat ben ik nooit vergeten. Erik vond dat een ‘fantastisch beeld’. Ik zei: ‘Als jullie 58 jaar met Willem Oltmans hadden geleefd, zou je hebben geweten dat dit de ge-

179 Die dag verscheen dat stuk in NRC Handelsblad. Zie bijlage 25.

[p. 143]

woonste zaak van de wereld is en niets bijzonders.’ Ze zouden me eens moeten zien als ik in de vroege ochtend buiten ben en met de papegaai in de tuin converseer, die al jarenlang zijn leven in een kooi bij hotel Torarica doorbrengt.

We kwamen langs Suralco, de aluminiumsmelterij, wat een gigantische onderneming is. Suriname schijnt er door onderhandelingen dit jaar 10 miljoen dollar meer uit te zullen slepen. De Amerikanen schijnen zelfs nieuwe investeringen te doen. Er was dezer dagen trouwens een topdelegatie van Suralco in hotel Torarica.

Ik viel weer aan het zwembad in slaap. Later speelde ik op de rammelpiano in de bar van het hotel. Het moest gewoon even. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in Wilhelm Reich. Een leerling van hem, en later medewerker, heeft nu een biografie geschreven: Fury on Earth.¹⁸⁰ Ook Reich kreeg gedonder met Sigmund Freud: wie niet? Opmerkelijk vind ik, dat hij als psychotherapeut patiënten vroeg zich uit te kleden, naakt, soms tot op een onderbroek en dan begon met hen te betasten om plekken in het lichaam te vinden waar spanningen zaten, ‘where the energy was neurotically stored that an orgastically potent body would release an orgasm’. Reich nam ook dikwijls patiënten als lovers. Vreemd verhaal eigenlijk.

Radio Nederland heeft ambassadeur Hoekman om commentaar over mijn Desi Bouterse-artikel in nrc Handelsblad gevraagd. Ook belde de radio uit Hilversum naar Roel van Broekhoven om morgen een gesprekje te kunnen hebben over de regeringsverklaring.

Chips, de televisieserie over motoragenten in Californië, wordt ook op Surinaamse televisie vertoond.

180 Myron Sharaf, Fury on Earth, St. Martin's Press, New York.

1 mei 1983

Het is prachtig weer. Ik heb gezwommen en speelde Chopin in de bar toen er nog niemand was. Ik mis Eduard. Ook Peter, maar Eduard brengt andere aderen in beweging.

Bouterse weigert over 8 december 1982 te spreken. Hij antwoordde dat op het moment van de schietpartij op Fort Zeelandia hij ‘lag te slapen bij Lie Pauw Sam. Het dient geen enkel doel en het heeft geen enkele zin om daar nu opnieuw een discussie over te beginnen. Ik heb dus ook geen zin om nader op beschuldigingen van verraders in het buitenland in te gaan, zoals ik u reeds zei.’¹⁸¹

181 Zie bijlage 26. Bouterse ontmoette er zijn buitenvrouw Rita Chin A Loi, een nicht van Rubin Lie Pauw Sam (red.).

[p. 144]

We kregen zelfs een beetje keet toen ik over dit heikele onderwerp bleef doorzeuren. Bouterse zei: ‘Ik hoop althans, dat uw werkelijke doel naar hier te komen, niet is geweest ons van zaken te beschuldigen die kant noch wal raken.’

‘Zeker niet bevelhebber. Maar u zou toch kunnen zeggen dat u zelf op Zeelandia niet geschoten hebt?’

‘Het moet u waarachtig toch duidelijk zijn nu, dat ik niet van plan ben om op bemoeizuchtigheid in te gaan.’

Daarna schrapte hij drie regels weg.

‘Spreekt u maar met wie u wilt over die zaak als u het beslist niet laten kunt, maar niet met mij. Hebt u nog andere vragen?’

Bellevue Theater, 10:15 uur

Een travestiet, mevrouw Waller, verwelkomde het vpro-team en zei: ‘Ik loop hier stage.’

De show begon natuurlijk een uur te laat. Bouterse sprak veel in het locale dialect, dus we begrepen er eigenlijk niets van. De avondklok schijnt te zijn opgeheven.

Wie ik eveneens zou willen ontmoeten, is de Surinaamse ambassadeur in Washington, Henk Heidweiller. Hij heeft bijvoorbeeld in Trouw¹⁸² gezegd dat Suriname de navelstreng met Nederland moet zien kwijt te raken. ‘Suriname zit nog te veel vast aan Nederland. Hierdoor blijft er weinig ruimte over voor een intensieve politiek gericht op landen uit onze eigen regio.’ Misschien moet ik toch het interne telegram tussen de Surinaamse ambassade in Den Haag en ambassadeur Herrenberg in Paramaribo van 21 april l.l. opnemen, omdat het laat zien waarom de ambassadeur de toon van Wibo van de Linde ongepast en dreigend vond. Tenslotte zal dit dagboek jaren later pas verschijnen.¹⁸³

Premier Errol Alibux heeft vanavond op televisie zijn regeringsverklaring afgelegd. Men hoopt binnen drie jaar een nieuwe grondwet op te stellen. Een Nationaal Democratisch Congres (ndc) en een Centrale Staatsraad (cs) zullen worden opgericht. Het congres wordt een adviserend orgaan dat zal bestaan uit leden van massaorganisaties en functionele groeperingen. De staatsraad moet het beleid toetsen en zal zich verder onder meer moeten uitspreken over de begroting. Alibux sprak twee en een half uur, dikwijls een slaapverwekkend verhaal. Jack Anderson schijnt in Washington te hebben gezegd dat Brazilië met een invasie van Suriname dreigt, als de regering in Paramaribo weigert om Cubaanse adviseurs het land uit te zet-

182 Trouw, 10 maart 1983.

183 Zie bijlage 27.

[p. 145]

ten. Nu dat weer. Anderson ontleent zijn informatie aan een geheim rapport van de cia, dan weet je hoe laat het is. De psychologische oorlogvoering tegen het regime van Bouterse duurt voort. Wat er over Cuba wordt gezegd, is je reinste geklets in de ruimte.

Brazilië gaat juist, ook na het bezoek van enkele weken geleden van de Braziliaanse generaal Danilo Venturini, pantservoertuigen, wapens en munitie leveren aan het leger van Suriname. Zelfs premier Lubbers heeft Brazilië hierover reeds de les gelezen.

2 mei 1983

Ambassadeur Henk Herrenberg belde op dat het door mij ingezonden gedeelte van gesprekken met Desi Bouterse aan nrc Handelsblad ‘prima, prima, prima, zakelijk en objectief’ was geweest. Hij voegde er aan toe: ‘Je verhouding met de bevelhebber komt er namelijk precies in uit, zoals ik het wil hebben.’

Herrenberg zei ook dat het interview met de bevelhebber via een kolom op de voorpagina van de krant van 30 april werd aangekondigd. Het kan niet mooier.

Bouterse: wij zullen geen extreme lijn volgen
PARAMARIBO, 30 april - Suriname zal geen extreme politieke lijn volgen, maar het moet duidelijk worden in het buitenland dat Suriname aan werkelijke dekolonisatie is begonnen.
Dit zegt de Surinaamse legerleider Desi Bouterse in een vraaggesprek met nrc Handelsblad, aan de vooravond van de dag dat de regeringsverklaring in Suriname zou moeten worden afgelegd. Uit Paramaribo is gisteren bericht dat geschillen over de verklaring tussen een radicale en een gematigde stroming zijn bijgelegd. Het concept van de verklaring is gisteren voltooid.

[p. 146]

Bouterse zegt dat Suriname sinds 1 januari 1983 is begonnen met een ‘eigen authentieke geschiedenis’ om de gemeenschap in de richting te stuwen van een revolutionaire staatsfilosofie.
Op een vraag of Suriname niet volledig op de lijn van Cuba komt te zitten antwoordt Bouterse dat Suriname weliswaar sympathie heeft voor de pogingen van Cuba en een land als Grenada, maar dat ook goede relaties bestaan met Venezuela en Brazilië.
Pag. 5: Vraaggesprek

Ik keek vanavond op televisie naar het optreden van Bouterse in Bellevue. Het herinnerde me in meer dan een opzicht aan 1957 en de redevoeringen van Sukarno. Ik vraag me af of hij voldoende beveiligd is. Wanneer er iets met hem zou gebeuren, betekent dit het einde van de revolutie. Hij is op die manier een koorddanser die zonder net werkt. Maar tenslotte doet Fidel Castro dit ook al 24 jaar met succes.

Voortdurend komen mijn sombere stemmingen over Eduard terug. We zijn de vijfde maand van totale stilte ingegaan. Nog steeds wil ik niet geloven dat alle contact voor altijd zal zijn verbroken.

3 mei 1983

Ik ben vanmorgen eerst op een geleende fiets naar Beekhuizenweg 25 in Livorno gegaan. Daar woont Elina Cummings, die in de coffeeshop van Torarica werkt. We zijn laatst gebotst. Zij kreeg het gevoel dat ik haar had beschuldigd van het feit dat mijn dagboek weg was (wat dus teruggevonden werd). Ik heb dit helemaal niet gedaan, en nog minder zo bedoeld. Hierover zijn in de coffeeshop spanningen ontstaan, die moeten ophouden. Haar woning was veel verder dan ik had gedacht. Bovendien had het geregend. Hierdoor stond er een soort meer voor haar huis, waar ik ook nog, tot hilariteit van mevrouw Cummings, zowat in lazerde. Maar de vrede is getekend.

Ik bezocht vervolgens ambassadeur Hoekman op de ambassade. Omdat ik de fiets geleend had, zette ik die in de gang, tot consternatie van Hoekmans secretaresse, een geaffecteerde spillebeen. Dit soort lagere goden in de diplomatieke dienst kent geen manieren wanneer er iets onverwachts gebeurt dat niet in de reglementen staat.

Ik sprak een uur met Hoekman. Ook hij vergeleek gebeurtenissen uit de geschiedenis van Indonesië met die van Suriname. Hij is blijkbaar eens plaatsvervangend voorzitter van de beruchte

[p. 147]

iggi conferenties geweest, waarbij rijke, ‘democratische’ landen het fascistische generaalsregime in Djakarta decennia lang financierden. Hij noemde het huidige Surinaamse bewind ‘een bijeengeraapt zooitje’ en scheen bijzonder weinig fiducie te hebben om door staatsplanning orde in de chaos te scheppen. Eens was Suriname geleid door een plantage-economie. De plantages waren geleidelijk aan verpieterd, en vooral de Creolen woonden liever in Paramaribo en zochten emplooi als ambtenaren in de steeds groter wordende bureaucratie. Met een beetje opleiding zag je hoe Creolen ‘verbaal begaafd’ te voorschijn traden. De Hindoes (Indiërs) exploiteren de rijstindustrie.

De ambassadeur was van mening dat Den Haag na de omwenteling van 1980 tot de moordpartij van 1982 weinig anders had gedaan dan uiting geven aan bezorgdheid. Met groot gemak zei hij in de volgende zin dat Suriname de afgelopen drie jaar geen last van Nederland had gehad. De gebeurtenissen van 8 op 9 december 1982 hadden de grens overschreden. ‘Heeft Bouterse u ook verteld,’ aldus Hoekman, ‘hoe laat de schietpartij op Zeelandia heeft plaatsgevonden? Was het 's avonds, 's nachts of 's morgens?’ Hij vervolgde: ‘Hebt u hem voor uw boek gevraagd hoe hij thans tegen die affaire van 1982 aankijkt? Want voor ons en voor Den Haag is wat gebeurde niet hanteerbaar.’

De ambassadeur adviseerde om in de komende vpro-uitzending te laten zien dat Bouterse in zijn rede had gezegd dat De Limburger een document uit de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken heeft gepubliceerd, dat geheim was en waaruit bleek dat minister Hans van den Broek had geopperd om vijfduizend in Suriname verblijvende Nederlanders terug te trekken. Ik vroeg me af hoe Van den Broek zoiets tot stand zou willen brengen. Maar de ambassadeur vervolgde dat Bouterse vervolgens had gezegd: ‘Als ze oorlog willen, we hebben 180.000 Surinamers in Nederland.’ Wederom, hoe dacht Bouterse hen te kunnen inzetten? Het was dus wederzijdse bluf, of geklets in de ruimte.

Hoekman zei: ‘Dat moet u op televisie brengen. Dat zal inslaan als een bom.’ Ik vroeg me af: wat wil Hare Majesteits ambassadeur? Gemoederen opzwepen? Wat moet ik met uitwijdingen over een absoluut onuitvoerbaar dreigement, zowel van Bouterse als van Hans van den Broek?

Hoekman noemde de militair Sital een regelrechte marxist, die niets liever zou willen dan de macht zelf grijpen. Hij noemde Sital ‘the left hand of the Government’. Ik had Sital ook in Bellevue opgemerkt en vergeleek hem voor mijn gevoel (en als

[p. 148]

eerste indruk) met de positie van minister Hanafi in Djakarta in 1957, de laatste Sukarno-ambassadeur in Cuba, die nu in Parijs woont.

In Den Haag is erg negatief gereageerd op het Plan of Action 1983-1986 van de Surinaamse regering.¹⁸⁴ De bekende kletskousen in het parlement, die Suriname als hobby beschouwen, de heren De Vries (cda), Knol (PvdA) en Weisglas (vvd) zijn gezamenlijk ‘zeer verontrust’. Daarom is er ook geen enkele aanleiding om de opgeschorte ontwikkelingshulp aan Suriname te hervatten. De klootzakken kennen waarschijnlijk niet eens de inhoud van de regeringsverklaring, maar ze ‘weten’ natuurlijk al heel zeker wat ze willen: Bouterse verder blijven pesten, zoals ze dit vroeger met Sukarno deden.

De Ware Tijd publiceert morgen mijn analyse: paralellen in dekolonisatie-processen.¹⁸⁵

184 Zie bijlage 28.

185 Zie bijlage 29.

4 mei 1983

Ik bracht een bezoek aan Leo Morpurgo, de hoofdredacteur van De Ware Tijd, een type als Erik de Vries van de vara met een witte baard. De redactie was een onvoorstelbare bende. Hij vertelde mijn artikel niet te hebben gepubliceerd omdat hij achter de tekst stond ‘maar ik had toevallig plaats’. Ik vroeg hem wat hij er op had aan te merken. ‘Te oppervlakkig,’ was het commentaar. Dus de bekende dooddoener als ze het ergens mee oneens zijn, voornamelijk omdat ze geen kennis van zaken hebben. ‘Ik schreef niet voor een blad van een universiteit, maar voor de groenteboer op de hoek,’ zei ik. Hij ging zitten en begon het artikel opnieuw te lezen. ‘Er is hier absoluut geen vrije meningsuiting. Wanneer men anders denkt, wordt men in elkaar geslagen.’ Ik vroeg hem: ‘Tot 8 december 1982 was er wel vrijheid van meningsuiting. En wat werd er via de vrije radiostations in Paramaribo omgeroepen? Dat Desi Bouterse snel voor zijn raap diende te worden geschoten.’ Ik gaf Morpurgo vervolgens een uitleg over revolutionaire processen in de wereld en persbreidel, maar hij bleef sceptisch kijken met een gezicht van: je kunt me niets nieuws vertellen. Dat is dan anno 1983 een Surinaamse hoofdredacteur. ‘We zijn momenteel de enige krant,’ zei hij, ‘en dat is niet goed.’ Daar had hij natuurlijk gelijk in.

Time wijdde een omslagverhaal aan arms control met de ondertitel making the wrong moves?¹⁸⁶ Reagan liep een

186 Time, 18 april 1983.

[p. 149]

blauwtje bij het Senate Budget Committee dat 10,7 procent van het door hem voorgestelde budget voor bewapening heeft geschrapt. Generaal Brent Scowcroft, die ook al defensiespecialist van Gerald Ford was, wil dat de beruchte mx-raket zo snel mogelijk in productie komt. Zelfs de rooms-katholieke bisschoppen in de vs zijn tegen deze waanzin in het geweer gekomen. Buitengewoon vervelend verhaal.

Indonesië en Maleisië hebben ‘rehabilitation centers’ opgezet voor de orang oetans (‘wild men’). Het grootste park voor deze dieren ligt in Maleisië, het Sepilok Orangutan Preserve, en is 40 vierkante kilometer groot. Ook in Kalimantan (Borneo) bevinden zich nog vier- tot twaalfduizend van deze dieren in de regenwouden. Een baby orang oetan brengt duizend dollar op. Hoe is het mogelijk? Max Westerman schreef erover in Newsweek.¹⁸⁷

De vpro heeft blijkbaar een uitzending van 23 minuten over Suriname gehad, met beelden van de toespraak op 1 mei van Desi Bouterse. Daarnaast werden Nederlandse politici aan het woord gelaten. Volgende week komen de opnamen met de bevelhebber op plantage Victoria aan de beurt.

187 Newsweek, 25 april 1983.

5 mei 1983

Joost Bloemsma van Bruna stuurde een telex dat ze afzien van publicatie van het boekje met Bouterse. Op naar uitgever Jan Mets.

Ik schreef Bouterse een briefje dat voorlichter Dick de Bie al vijf dagen in rook was opgegaan. Het gaat er om nog met spoed aan het manuscript te werken. Ik belde ook met de secretaresse van de bevelhebber, mevrouw De Geer. Ambassadeur Herrenberg kon De Bie ook niet vinden. Hij had al met de directeur politieke zaken op zijn ministerie in Paramaribo gebeld om 's rijks voorlichter te vinden.

[p. 150]

Vanavond werd ik opnieuw overvallen door somberheid over Eduard. Dan zinkt op zo'n moment de moed me van a tot z in de schoenen om verder te gaan. Dan zie ik het niet zitten, ook financieel niet.

6 mei 1983

De dienst om telefoongesprekken aan te vragen behoort om 07:00 uur open te gaan. Dit is nimmer het geval. Het systeem is hier eigenlijk nog helemaal koloniaal en op Nederland gericht. Er zal heel wat moeten veranderen, wil het op een werkelijke revolutie gaan lijken. Ze zitten nog volledig aan het voormalige moederland gekluisterd. Dat is die navelstreng waar ambassadeur Heidweiller over sprak.

De vpro-jongens hoorden mijn typemachine en overvielen me met een camera in mijn hotelkamer. Op dat moment kwam er een gesprek met Henk Herrenberg uit Den Haag door.

Ik belde met Peter in Londen om zijn stem even te horen. Ik vroeg hem naar zijn moeder te schrijven.

Een zekere Hugo van Reijen, postzegelhandelaar, sprak me in de hal van het hotel aan om te zeggen ‘zeer bewogen’ te zijn geweest bij het lezen van Den Vaderland Getrouwe.¹⁸⁸ Andere Nederlanders hier draaien zich ostentatief om als ze me zien. In hun ogen ben ik blijkbaar ‘een Bouterse man’, wat geklets in de ruimte is.

Dick de Bie blijft zoek. Er is iets gebeurd, ik weet alleen niet wat. Herrenberg lijkt nu ook koel. Tot zaterdag liep alles prima. Heeft een zekere ommezwaai in de houding van Surinaamse kant misschien iets te maken met het bezoek van ambassadeur Hoekman aan premier Alibux? Ook al heb ik hier ter plekke uitstekend contact met Hoekman, hij kan uit Den Haag geheel andere instructies hebben gekregen, vooral nu mijn vaste kliek vijanden ziet dat ik met geheel andere inzichten op Bouterse doordring in nrc Handelsblad en op vpro-televisie. Amusant dat de beroemde columnist Tarzie Vittachi in zijn verhaal voor Newsweek van 25 april 1983 eindelijk heeft ontdekt dat Venezuela een minister heeft voor de ontwikkeling van intelligentie. Toen hij hier over hoorde, dacht Vittachi dat het een opera van Gilbert en Sullivan was. Hij eindigt: ‘The little minister from Venezuela may be offering the most important gift from the south to the rest of the world, since the Arabs dreamed up the zero and the Indians invented chess.’ Vittachi,

188 Den Vaderland Getrouwe, Bruna, 1973.

[p. 151]

die ik voornamelijk opmerkte omdat hij een boekje vol onzin schreef over Sukarno en de coup van 1965,¹⁸⁹ voert dan een gesprek met minister Machado ergens in de wereld, wijdt er een column aan (hij heeft waarschijnlijk nooit een pas in Caracas gezet, of zich verdiept in het onderwerp intelligentie), krabbelt een onzinverhaal neer en gaat over tot de orde van de dag. Dit heet dan journalistiek.

Zou Hoekman bij Alibux zijn geweest vanwege de affaire van het geheime stuk over de terugtrekking van 5.000 Nederlanders uit Suriname, als voorgesteld door Hans van den Broek? Hoe komt zo'n geheim stuk bij een met De Telegraaf gelieerde krant? Via de bvd? Ik vroeg de heer Heldring op de ambassade of Alibux de ambassadeur op het matje had geroepen of dat Hoekman zelf naar de premier was gestapt. Hij wilde het niet zeggen. ‘Dat weet ik niet meer, dat moet u de ambassadeur zelf vragen,’ zei hij nota bene. Dat lek maakt het voor Bouterse, althans op dit moment, niet gemakkelijker een gebaar naar Den Haag te maken.

Het schijnt dat Lubbers en Van den Broek naar Venezuela en Brazilië gaan om de buurlanden van Suriname verder tegen Bouterse op te stoken. Ze lopen in Den Haag net zo achter met Suriname als vroeger met Indonesië. Alles herinnert me aan de vertraagde reacties in het voormalige moederland ten aanzien van Nieuw-Guinea.

189 Tarzie Vittachi, The Fall of Sukarno, Frederick Preager, New York, 1967.

7 mei 1983

Ik lag al vanaf 04:00 uur wakker om na te denken over wat me nu te doen staat. Als het zo door gaat, zou ik ook met een totaal ander boekje kunnen komen: Suriname, het nieuwe Cuba.

Om 11:00 uur belde mevrouw De Geer dat ik zou worden opgehaald voor een ontmoeting met bevelhebber Bouterse. Een medewerker vond me spoedig op het terras van Torarica. We reden naar een villa waar Bouterse en zijn vriend Krolis in blote bovenlijven op me wachtten.

Ze verklaarden in koor het eens te zijn met mijn boek, dat uitstekend was, maar de ontwikkelingen waren teveel in beweging, ook in relatie tot Den Haag. Dus wanneer op dit moment een manuscript zou verschijnen, liep men de kans dat veel van wat Bouterse op dit moment tegen mij had gezegd, tegen de datum van verschijning achterhaald zou zijn. Om die reden vroeg men mij drie weken te wachten, dan terug te komen en het hele verhaal opnieuw te bekijken. Ik zei dat de zomer zeer

[p. 152]

ongeschikt was om een boek te laten verschijnen, dus dat dan tot de herfst moest worden gewacht.¹⁹⁰

Krolis hield een eigen betoog. ‘Onze mensen¹⁹¹ zitten in de huurlingenbeweging in Nederland,’ zei hij. ‘We beschikken over keiharde informatie dat ze zich voorbereiden om hier in Suriname wat te beginnen. Een majoor die ons land door en door kent, heeft de leiding. We gaan dus beslist niet met onze armen over elkaar zitten wachten tot er wat gebeurt.’ Ik zei dat uitstekend te kunnen begrijpen.

Desi Bouterse: ‘Er zijn niet veel Nederlanders met wie ik familiefoto's op mijn bed heb zitten bekijken, dus we hebben u op een bepaalde manier ontvangen.’ Hij zei verder van mening te zijn ‘dat wij wel degelijk in de regeringsverklaring een handreiking naar Nederland hebben gemaakt, maar wanneer zij die er niet in willen lezen, wat kan ik dan nog zeggen of doen?’ Ook zei Bouterse dat Kolader, de directeur van Buitenlandse Zaken, mij tegen 18:00 uur in Torarica zou bezoeken. Ik vermoed om de hotelrekening in orde te maken en de financiële zaken te regelen.

Ik legde de heren uit dat uitstel van het boek en een volgende reis naar Suriname niet alleen vertraging, maar ook voor mij persoonlijke financieel nadelige gevolgen had. Dit begrepen zij uitstekend. Ze boden aan mij schadeloos te stellen. Ik zei alleen bereid te zijn onkosten en noodzakelijke uitgaven voor dit project te kunnen aannemen plus een compensatie voor verlies aan inkomen, maar zeker geen honorarium of iets wat op een beloning voor het project zou kunnen lijken. Ik vroeg dus om alle zaken, als voorheen, via Herrenberg te laten lopen. Krolis was van mening dat het het beste was alles direct met de bevelhebber zelf overeen te komen. Ik zei hen dat me dit in verlegenheid bracht, op welk moment premier Errol Alibux binnenwandelde. Hij droeg een kostuum en das en trok direct zijn jasje uit.

Desi Bouterse begon onze ontmoeting met: ‘Sorry, dat we u een week hebben laten wachten, wat niet conform Surinaamse gastvrijheid is gebeurd. Dick de Bie viel ook nog uit. We zaten met allerlei problemen.’ Ik wuifde alle excuses weg, wat altijd eenvoudig is wanneer je zelf het lijdend voorwerp bent geweest. De vraag was dus: welk bedrag was nodig om de al gemaakte reis en de komende extra reis - vanwege het uitstel - geldelijk

190 Mijn onderneming was gebaseerd op de afspraak met Herrenberg, om zo snel mogelijk een boekje met Bouterse te maken.

191 Hij behoort tot de partij PALU. Volgens Fred Derby zou Krolis bij de Decembermoorden aanwezig zijn geweest (red.).

[p. 153]

te compenseren. Ik zei dat 10.000 gulden per trip een redelijk bedrag was en aldus werd besloten. Ik zou in New York in dollars een tegenwaarde van dit bedrag op het consulaat-generaal daar kunnen afhalen. Ook zou de tweede chef protocol me begeleiden naar het vliegtuig.

Krolis vroeg nog: ‘We twijfelen niet aan uw integriteit, maar hoe kunt u garanderen dat de bandopnamen niet vroegtijdig openbaar worden?’ Ik gaf als voorbeeld dat ook Georgii Arbatov in Moskou me altijd alle tapes had gelaten zonder bijkomstige problemen. Ik zegde toe, en heb dit later in een brief aan Bouterse bevestigd, dat ik de verantwoordelijkheid nam om erop toe te zien dat voorlopig alles geheim bleef, tot we het over een nieuwe en aangevulde tekst eens waren.

8 mei 1983

Moederdag.

Elina Cummings in de coffeeshop, nu mijn beste vriendin, had zich prachtig opgemaakt voor mijn afscheid en vertrek naar New York. Ik gaf haar twee zoenen.

Guyana Airlines 712

Ik reisde eerste klasse met de postzegelhandelaar Hugo van Reijen¹⁹² naar Georgetown, Guyana. Hij werd uitgeleide gedaan door de directeur-generaal van de Surinaamse Posterijen.

192 Jaren later concludeerde ik met Van Reijen te moeten breken. Ik vermoedde met iemand van de inlichtingendienst te maken te hebben.

[p. 154]

Zonderlinge figuur. Hij zet een paar miljoen per jaar om, zegt hij, met het opkopen van oude munten en postzegels.

Gisteravond heb ik nog een bezoek gebracht aan ambassadeur Hoekman, ditmaal geflankeerd door de heer Heldring. Zij hadden absoluut niets positiefs, zoals Bouterse zei, laat staan een handreiking in de Surinaamse regeringsverklaring gezien. De ambassadeur noemde het een opsomming van eerdere verklaringen.

Ik bekritiseerde Hoekman voor zijn rol in het helpen financieren via de iggi-club van de misdadige generaalskliek in Djakarta, welke minstens 500.000 Indonesiërs had vermoord en waarschijnlijk zelfs een miljoen. Prompt intervenieerde diplomaat Heldring toen ik me liet ontvallen: ‘In Suriname waren “maar” vijftien slachtoffers gevallen en Den Haag heeft de hik jegens Paramaribo.’ Dat ‘maar’ had hem gestoten. ‘Ik zit net als u op de lijn van de Heer in de hemel, mijnheer Heldring, een dode, vijftien doden, of 500.000 doden zijn er een, vijftien of 500.000 teveel. Maar ik denk dat u begrijpt wat ik bedoel. Wat heeft Suriname Nederland te bieden in vergelijking met Indonesië? Dat is het verschil. De vijftien doden zijn het alibi voor de fatsoensrakkers in Den Haag om machtspelletjes tegen een soort ministaatje in Latijns-Amerika te spelen. Ik vind het walgelijk wat hier gebeurt. Pure chantage met zogenaamde ontwikkelingsgelden.’

Ambassadeur Hoekman nam toen de moeite mij, als ignoramus in politieke zaken, uiteen te zetten, dat je de kwestie van mensenrechten alleen politiek van geval tot geval kon beoordelen. Omdat hij wist dat een meerderheid van de Surinamers niet achter Bouterse stond, kon hij, als Hare Majesteits ambassadeur toch niet met het militaire beleidscentrum aanpappen.

Mijn oog viel op het moment dat hij dit zei op het boek Van mei tot mei van Willem Drees¹⁹³, ook een Haagse politicus die geen benul had hoe een dekolonisatieproces aan te pakken. Ik zei dus tegen beide Haagse diplomaten: ‘Herinnert u zich hoe Drees en Luns in het parlement riepen: “Wij willen wel met Indonesië praten maar niet met Sukarno.” Zij zeiden dit op een moment in de geschiedenis dat het hele Indonesische volk achter Bung Karno stond. Wat er werkelijk aan de hand was, was dat Den Haag deze Sukarno nooit zijn overwinning heeft gegund. Iets dergelijk herhaalt zich nu in Suriname.’

Omdat ik opmerkte dat er niet meer een staatsieportret van koningin en prins samen in zijn werkkamer hing maar een kleu-

193 Van mei tot mei. Persoonlijke herinneringen aan bezetting en verzet, Willem Drees, Van Gorcum, Assen, 1958.

[p. 155]

renfoto van Beatrix alleen zei ik: ‘Warempel, de statiefoto is reeds aangepast.’¹⁹⁴

Hoekman vertelde nu dat premier Alibux hem voor het gesprek had uitgenodigd. Het was plezierig verlopen. Ze hadden zelfs grapjes gemaakt. De ambassadeur had tegen de premier gezegd: ‘Ik heb al vele signalen in die geest gegeven. Als ik de regeringsverklaring zou moeten schrijven, zou ik een handreiking aan Nederland opnemen.’

Ik heb voor vertrek in een brief aan premier Alibux erop gewezen dat president François Mitterrand van Frankrijk de journalist Régis Debray als bijzonder adviseur voor Latijns-Amerikaanse zaken had aangesteld. Het zou een gedachte kunnen zijn om ambassadeur Henk Herrenberg een gesprek met Debray in Parijs te laten hebben, en Debray naar Paramaribo uit te nodigen. Dit zou kunnen leiden tot nauwere samenwerking met Frankrijk, wat met het oog op het naburige Frans-Guyana van belang zou kunnen zijn.

Apple Computers brengt een instrument op de markt ‘a moderately priced version of the Lisa computer’. Het kan ‘64.000 bytes of memory’ opslaan en zou voor studenten interessant kunnen zijn omdat het tussen de een en twee duizend dollar zal gaan kosten.¹⁹⁵

194 Bij mijn volgende bezoek aan Hoekman hing er weer een portret van Beatrix en Claus in zijn werkkamer.

195 Time, 2 mei 1983. De Lisa 2 zou in de winkel tussen de 3.500 en 5.500 dollar moeten kosten.

9 mei 1983

New York, YMCA, kamer 542

Een kamer hier kost nu twintig dollar. Ik ben meteen naar de First Avenue Club Bath gegaan en kreeg een Aziatische jongen te pakken.

Ik heb in Paramaribo een gigantische rel rond zogenaamde dagboeken van Adolf Hitler gemist. Gerd Heidemann zou na drie jaar zoeken 60 delen van Hitlers dagboek hebben gevonden. Stern zou het hele zaakje als ‘vondst van de eeuw’ op de markt brengen. Heidemann is dezelfde journalist die hoofdredacteur Henri Nannen in 1976 naar Parijs afvaardigde om samen met mij de affaire van de vriendin van prins Bernhard, Pussy Grinda, uit te vlooien. Na een gezamenlijk ontbijt met croissants en koffie in hotel Vendôme, verbrak ik de afspraak met Heidemann en Stern en keerde naar Amsterdam terug, gewoon omdat ik zeker wist dat deze Heidemann niet zuiver op de graad was.

[p. 156]

The New York Times kondigde 24 april 1983 de ontdekking van Hitlers nalatenschap aan.¹⁹⁶ De volgende dag maakte de beroemde Britse historicus Hugh Trevor-Roper bekend dat, ook al had hij eerder verklaard de vondst als authentiek te beschouwen, hij bij nadere bestudering zijn twijfels had gekregen.¹⁹⁷ Op 3 mei verkondigde een andere Britse historicus, David Irving in The Times, dat het in Stern gepubliceerde dagboek van Hitler wel echt was, terwijl hij eerder aan de authenticiteit had getwijfeld. Op 7 mei hadden twee redacteuren van Stern, Peter Koch en Felix Schmidt, ontslag genomen nadat het West-Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken bekend had gemaakt dat de ontdekking van Heidemann een vervalsing was. Heidemann zou er 3,3 miljoen dollar voor hebben gekregen. The New York Times meldde op 9 mei, dat het West-Duitse ministerie een onderzoek was begonnen waar de vervalsing van dit dagboek vandaan kwam.¹⁹⁸

Newsweek wijdde in het nummer van 2 mei niet minder dan tien pagina's aan de affaire. Time slechts een pagina. Vandaag kwam Newsweek met vier pagina's als vervolg en schreef dat Stern toch vasthield aan de authenticiteit van de Hitler-vondst. Tijdens het ontbijt in het Waldorf Astoria heb ik Henri Nannen een briefje geschreven. ‘Perhaps you remember, that after one single breakfast meeting in Paris in 1976, I concluded that Gerd Heidemann was not a serious journalist and I wrote you at the time that I refused to deal with the Hamburg Mafia, meaning Stern. Now look where you are. I would have liked very much to work with you or Stern, provided my journalistic instinct and judgement had not warned me in time, to avoid people like Heidemann.’ Ik voelde in 1976 aan dat die man geen zuivere koffie was. Je begrijpt niet dat Nannen dit niet eerder in de smiezen heeft gehad bij een medewerker die zo lang voor hem werkte. Tenzij Nannen een boef uit hetzelfde hout gesneden is.

Bij Double Day stonden drie exemplaren van mijn boek met Georgii Arbatov.

Ik lunchte met de Volkskrant-correspondent Jan van Wieringen. Zijn vriend Raoul is overleden na een trip naar Haïti, waar hij malaria en hepatitis opliep. Ze waren al jaren vrienden. Jan sprak veel over de aids-epidemie en vertelde over een ‘candlelight procession’ in verband hiermee.¹⁹⁹ Er was een homo ge-

196 The New York Times, 23 april 1983, door John Tagliabue.

197 The New York Times, 25 april 1983, door Robert D. McFadden.

198 The New York Times, 9 mei 1983, door James Markham.

199 Jan zou later zelf aan AIDS overlijden.

[p. 157]

weest die afwisselend in Californië en New York werkte, en die niet minder dan 21 jongens met aids had besmet. Zeven van hen waren al overleden. Hij zei dat de gay bars leegliepen en dat iedereen erover sprak. Het is een ernstig probleem geworden.

10 mei 1983

Henri Nannen is een proces tegen



zijn medewerker Gerd Heidemann begonnen. Boeven onder elkaar, walgelijk. The New York Times meldt dat Gerd Heidemann zelf een persconferentie gaf in Hamburg om Henri Nannen en Stern ervan te beschuldigen dat ze hem tot zondebok van het gigantische schandaal hadden gemaakt, om te rechtvaardigen dat het blad de zogenaamde dagboeken van Hitler met veel fanfare in de wereld had geschopt. Heidemann zou het slachtoffer zijn geweest van een zekere Fische uit Stuttgart, een handelaar in Hitler-memorabilia. Nannen schreef intussen in een hoofdartikel dat zijn sterreporter het slachtoffer was geworden van ‘his own journalistic obsession’.²⁰⁰

De crooks in Hamburg zijn lilliputters vergeleken bij Ronald Reagan, die openlijk oproept tot de omverwerping van de regering van Nicaragua, dat hem te links is en daarom moet verdwijnen. Vanuit Honduras zijn 1.500, uiteraard door de cia gesteunde, ‘rebellen’ de grens van Nicaragua overgetrokken om Daniel Ortega en de Sandinisten te verdrijven. Reagan veroordeelde een resolutie in het Congres, welke verbood een dergelijke onderneming te financieren en te steunen. De president noemde zijn huurlingen de ware vrijheidsstrijders.²⁰¹ De Westerse wereld, inbegrepen wij in Madurodam, heeft een ‘grote leider’ die ieder grondbeginsel van internationaal recht en het Handvest van de vn aan zijn laars lapt, geobsedeerd als hij is tegen alles wat vooruitstrevend, sociaal denkend en links is. Ik merk na Suriname weer terug te zijn in ‘de bewoonde wereld’. De smeerlapperij overal slaat je in het gezicht.

The Hoover Institution aan de Stanford University, een van de meest conservatieve denktanks in de vs, beleeft een opstandje:

200 The New York Times, 10 mei 1983, door James Markham.

201 The New York Times, 8 mei 1983.

[p. 158]

1.600 studenten en 77 professoren hebben een petitie getekend waarin ze bepleiten dat er een onderzoek moet komen naar ‘the partisan political thinking’ van deze denkfabriek, nauw gelieerd aan de machthebbers in Washington en de cia.

U.S. News & World Report heeft als omslagverhaal what the next 50 years will bring. Er wordt in beschreven dat mensen tegen het jaar 2033 gemiddeld honderd zullen worden, dat in de ruimte ‘space colonies’ zullen zweven, terwijl natuurlijke rijkdommen van de maan zullen worden gehaald. De grootmachten als Amerika en de USSR zullen concurrentie uit Azië krijgen, waar in 2033 maar liefst 85 procent van de wereldbevolking zal wonen. ‘Yet just as the Club of Rome was wrong in its 1972 predictions that the world would run out of gold in nine years and oil in twenty, optimistic forecasts can prove equally fool hearted’. Altijd weer wordt de werkelijke boodschap van het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome uit haar verband getrokken. Waar het niet om ging was goud of olie. Wat de Club van Rome wilde bereiken, was een mentaliteitsverandering, een bewustzijn dat vier, zes, tien of twaalf miljard mensen niet tot in lengte van dagen totale roofbouw op deze planeet zouden kunnen plegen zonder hierdoor uiteindelijk aan ten onder te gaan.

Opmerkelijk is het hoofdstuk dat is gewijd aan de verwachte revolutie in de gezondheidszorg. Er worden supermedicijnen verwacht om pijn te lenigen, seniliteit, depressie en schizofrenie te bestrijden. ‘Transplant and artificial implant operations will rise dramatically. By the year 2.000, researchers will have a complete map of all the human genes. They will also know how genes regulate normal growth of cells. Ultimately, doctors will be able to cure many diseases by altering genes’.

‘In music, a major transformation is in progress as computers make it possible for composers to expand the range of available sounds beyond those made by conventional instruments. Computers can bring about sounds that no instrument can produce. They can also mimic violins, drums and other instruments and play notes faster than human musicians’. Ik ben er juist altijd vanuit gegaan dat cello spelen, wat ik vanaf mijn vierde jaar heb gedaan, of de piano, een persoonlijk en verrijkend stempel op mijn geest heeft gedrukt, juist omdat het tot uitdrukking brengen van tonen en geluiden nauw verbonden is met, om het hoogdravend te zeggen, de zielenroerselen. Ik denk dat het overnemen van deze vitale functies door machines over de hele linie een verarmend effect op het brein zal hebben. Maar dat maak ik niet meer mee. ‘As technology grows

[p. 159]

more complex,’ aldus het Amerikaanse weekblad, ‘Americans will become more intense, in their search for religious meaning and spiritual well-being in a time of rapid change’.²⁰² Dat is nu juist het soort vlucht in dagdromen dat me meer dan funest lijkt.

Ik bracht een bezoek aan de consul-generaal van Suriname, geflankeerd door enkele medewerkers en ontving een cheque van 7.272,73 dollar. Eerst stond er in de verklaring die ik ondertekende het woord ‘schuldbekentenis’, wat ik eruit heb laten halen. Wat ik, zoals Herrenberg dit steeds noemde, heb gekregen ‘in dealing with the Surinam state’ is de betaling van mijn kosten voor reizen en onderhoud om tweemaal naar Suriname te gaan en een boekje met Desi Bouterse, of over hem althans, samen te stellen. Zonder deze injectie zou ik het eenvoudig niet hebben kunnen doen. Ik stuurde meteen 2.100 dollar naar Vernu Reizen als eerste aanbetaling op vliegtickets en 2.500 naar mijn amro-rekening en kan nu eindelijk 1.700 dollar voor de tandarts uittrekken.

Ik bracht de avond door bij Peters vriend, Frederick Ress en diens lover Jay. De jongeman vliegt nog steeds voor Northwest Airlines als steward en ziet er mooier en aantrekkelijker uit dan ooit. Ze waren het erover eens dat de aids-epidemie uit de klauwen loopt. Nichten durven niet meer te zoenen. Niemand gaat meer naar bars of sauna's. En degenen die toch gaan, zeggen fatalistisch: ‘Well, you have to die anyway some time.’ Ze waren overigens beiden ervan overtuigd dat affectie iets is dat ‘grows forever and ever onwards’, terwijl seks een soort plateau bereikt, dat niet is te overstijgen en dat in een neergaande curve terechtkomt op het moment dat je lust voelt voor een ander dan je eigen geliefde.

202 U.S. News & World Report, 9 mei 1983.

11 mei 1983

The Wall Street Journal komt met een meer dan afschuwelijke voorpaginareportage: brothers in blood: prison gangs formed by racial groups pose big problem. Ondertitel: trading prisoners as slaves. Mexicanen die zich aansluiten bij de bende Nuestra Familia leggen een eed af: ‘If I go forward, follow me. If I hesitate, push me. If they kill me, avenge me. If I am a traitor, kill me’. Deze eed wordt letterlijk opgevat. De gang is als paramilitaire groep georganiseerd met een ‘generaal’ aan het hoofd die soldaten (gevangenen dus) aanvoert. De discipline onderling is bikkelhard. Om lid te worden moet je ie-

[p. 160]

mand hebben gedood, of verminkt. Naast de Mexicaanse gevangenengroep is er een Aryan Brotherhood en een Black Guerrilla Family. Verder zijn alle Amerikaanse gevangenissen door dit soort moord-en-doodslagcommando's intern ingedeeld. In Illinois bijvoorbeeld, is 75 procent van de 14.000 gevangenen op deze wijze georganiseerd. Prison gangs maken medegevangenen tot hun ‘slaven’. Er wordt met sigaretten en drugs gehandeld en gechanteerd bij het leven. Wat opvalt, is dat The Wall Street Journal voorbij gaat aan de homoseksuele component van het leven in Amerikaanse gevangenissen.²⁰³

Desi Bouterse zei, toen hij mij en Krolis in bloot bovenlijf ontving, dat hij dat deed omdat hij me als een vriend beschouwde. Ik ben naar Walter Sullivan, de wetenschapsredacteur van The New York Times geweest, die nu twee maanden de tijd heeft gehad om het manuscript met Philip Handler te bekijken. Hij kwam met smoesjes. Hij had het erg druk gehad: ‘Because a new atomic particle has been discovered.’ Hij had Handler maar oppervlakkig gekend. Ik werd misselijk van de man, en verliet hem weer na vijf minuten. ‘Please let me know how it goes with the book,’ zei hij ook nog ten afscheid.

Ik belde het Surinaamse consulaat-generaal dat ik 123 dollar te weinig had ontvangen. Ik geloof dat ze het mierenneukerig vonden. Is ook wel erg Hollands om dat te doen, maar 300 gulden is 300 gulden.

Ik ga met Pan Am terug, want dan krijg je de helikopter vanuit Manhattan naar jfk gratis.

Alexander Solzhenitsyn heeft op Buckingham Palace de Templeton Prize²⁰⁴ van dit jaar ontvangen, een bedrag van 175.000 dollar. Dat zal deze 64-jarige mijnheer, die nu in Vermont woont, prima kunnen gebruiken. Maar waarom - nu vanuit deze staat - Moskou steeds weer nodeloos provoceren?

Ik heb later het consulaat-generaal van Suriname teruggebeld en gezegd: ‘Mijn excuses, vergeet dat eerdere telefoontje. Ik vind dat ik het niet kan maken over die 123 dollar te zeuren.’ Frederick en Jay spraken over ‘the plague’, waarmee zij aids bedoelden. Het maakte mij ook dermate bang, dat ik tegen mezelf zei nooit meer een voet in een sauna te zetten. Zij kennen jongens die al aan aids zijn overleden. Ik liep bij mijn oude vriend Bhaskar en zijn vriend binnen, die ook al twee homo's kenden die aan aids waren overleden. Toen de lucht ging betrekken, besloot ik toch naar de First Avenue Club sauna te

203 The Wall Street Journal, 11 mei 1983, door Stanley Penn.

204 De prijs is bedoeld om de winnaar ervan te eren vanwege zijn bijdrage aan de godsdienst.

[p. 161]

gaan. Maar de lol was er af. Twee jongens die me wilden pijpen, heb ik weggeduwd.

Er is een boek verschenen van Marie Winn Children without Childhood.²⁰⁵ Zij bepleit dat de ‘Age of Protection’, waarin kinderen als onschuldige schapen werden gezien, geleidelijk aan is vervangen door de ‘Age of Preparation’, waarin ouders hun kinderen niet langer afschermen ‘from some of the more glaring realities’ van de wereld der volwassenen. ‘It was television’, schrijft Winn, ‘that first penetrated the protective cocoon and thrust the long-hidden outside world into women's and children's lives’. Ouders begrepen steeds beter dat ze de televisiewereld niet meer van hun kinderen konden weghouden. In 1977 schreef Winn het boek The Plug-in Drug over hoe televisie de wereld van het gezin totaal overhoop gooide.²⁰⁶ ‘Suddenly parents were struck with their fearful knowledge that they alone stood between their child's growing up “normal” and his growing up to be a neurotic adult. A single false step, a traumatic experience, and inadvertent peek at the “primal scene” might cause a child to develop insomnia, impotence or an irrational fear of horses many years later’.²⁰⁷

Alles goed en wel, maar hoeveel kinderen slepen niet de rest van hun leven beschadigingen uit hun jeugd mee die ze in de zogenaamde ‘normale gezinsverhoudingen’ opliepen? ‘No longer’, schrijft Winn, ‘does the parent operate from a vantage point of superior knowledge, of adult convictions. Such confidence, it seems, no longer sits well with the Zeitgeist of the 1970's and 1980's. Now, the child is enlisted as an accomplice of his own upbringing. And everywhere parents are explicating the texts of themselves, pleading for their children to agree to forgive, to understand, instead of simply telling them what to do. The child has come to seem a psychological equal.’²⁰⁸ Er staat nog zoveel meer in dit artikel, dat de revolutie in ouder-kindbetrekkingen toelicht. De gevolgen zullen veel verstrekkender zijn dan nu wordt beseft.

Er is het nodige gebeurd, terwijl ik in Madrid, Caracas en Paramaribo was. Joeri Andropov heeft een brief aan Amerikaanse geleerden geschreven waarin hij voorstelt om de wapenwedloop in de ruimte snel te beëindigen. Hij reageerde hiermee op een dringend beroep, dat een groep vooraanstaande geleerden en Nobelprijswinnaars op hem en Ronald Reagan had gedaan,

205 Marie Winn, Children without Childhood, Pantheon Books, New York, 1983.

206 Marie Winn, The Plug-in Drug, The Viking Press, New York, 1977.

207 Zoals Peter had als kind.

208 The New York Times Magazine, 8 mei 1983.

[p. 162]

om met deze waanzin in godsnaam op te houden.²⁰⁹ Opvallend was ook een hoofdartikel in The New York Times: loose talk about soviet cheating.²¹⁰ Tijdens een fotosessie werd Reagan gevraagd of de sovjets salt-verdragen hadden geschonden. Zonder blikken of blozen antwoordde deze idioot: ‘When have they stopped?’ De krant is van mening dat de president met dit geklets moet ophouden. Dat schrijven ze dan toch maar in de meest invloedrijke krant van de Verenigde Staten. Daar kan nrc Handelsblad een voorbeeld aan nemen.

De Socialisten hebben vijf zetels verloren en zijn met 90 zetels een minderheid in het Oostenrijkse parlement geworden (totaal 183 zetels). Kanselier Bruno Kreisky, die dertien jaar de leiding van Oostenrijk had, heeft hieruit zijn consequenties getrokken en is afgetreden. Dit is dus een heengaan tegen alle verwachtingen in. Maar goed: hij is 72 jaar en misschien is het tijd de zaken nu maar eens aan anderen over te laten.²¹¹ Een waardevol contact in Wenen is verloren gegaan.

The National Commission for Excellence in Education heeft een rapport gepubliceerd: A Nation at Risk. ‘If an unfriendly foreign power had attempted to impose on America the mediocre educational performance that exists today, we might well have viewed it as an act of war’, is de teneur van het rapport. Newsweek wijdt er een hoofdartikel aan.

209 The New York Times, 27 april 1983, door John Burns.

210 The New York Times, 25 april 1983.

211 The New York Times, 24 april door James Markham.

12 mei 1983

The Wall Street Journal komt met een reportage waarin beschreven wordt dat de Lockheed Corporation haar dieptepunt heeft overwonnen en weer begint op te krabbelen. De aandelen zijn sinds begin 1983 met 57 procent gestegen. Roy Harris schrijft dat het aan Richard Nixon is te danken dat het bedrijf op de markt is gebleven na de schandalen van 1976. Nixon zond David Packard naar het Congres om te bepleiten dat een onder-

[p. 163]

gang van Lockheed in strijd zou zijn met de veiligheidsbelangen van Amerika, terwijl bovendien 60.000 banen op de tocht zouden komen te staan. Ik denk al lezende aan Bill Kellogg, mijn vriend in Los Altos Hills, verbonden aan de top van het Science Department van Lockheed.²¹² Ik heb het artikel naar prins Bernhard gestuurd. Ik heb ook meteen gerefereerd aan de Gerd Heideman-rel met Stern en hoe ik onder de opdracht van Henri Nannen een streep had gezet na kennismaking met die man. De opdracht was toen uit te zoeken wat Bernhards ‘Paris connection’ (Hélène Grinda) was.

Harold Schonberg schreef een prachtig artikel over Johannes Brahms.²¹³ Hij werd op 7 mei 1833 in Hamburg geboren. Op zeer jonge leeftijd trad hij al op ‘and he became a pet of certain ladies. This experience soured his whole sex life. As an adult he did fall in love several times, but managed always to extricate himself’. Brahms kwam alleen klaar bij prostituees. Hij vertelde deze jeugdervaringen eens aan een vriend met het commentaar: ‘That was my first impression of women. And you expect me to honor them as you do?’ Hij zou later verliefd geworden zijn op Clara Schumann. Jaren geniet ik al van zijn pianoconcerten, maar ik weet bijna niets van de man achter die muziek.

212 The Wall Street Journal, 12 mei 1983, door Roy Harris.

213 The New York Times, 24 april 1983.

Luchthaven JFK

De vlucht per Pan Am-helikopter van Manhattan naar hier was prachtig door de schitterende uitzichten op de stad. Ik ben er echter allerminst rauwig om dit land met smakkende kauwgomvreters weer te verlaten.

Ik zie een zoon die veel te snel loopt, zodat zijn moeder hem nauwelijks bij kan houden. Zo zag ik ook hoe een knul een jonge hond mishandelde, wat me een totaal machteloos gevoel geeft. Ik barst van het leesmateriaal om de vlucht naar Londen (en Peter) te bekorten.

Susan Jacoby schrijft dat verdriet ‘whatever its source, is a universal experience. This universality makes it all the more mystifying that so many people find themselves unable to offer the right sort of consolation even when they desperately wish to do so’. De snelheid waarmee verdriet wordt verwerkt, zoals ik met Eduard heb ondervonden, verschilt van persoon tot persoon. Jacoby spreekt over ‘different rates of psychic healing’. De een trouwt een jaar na de dood van zijn vrouw, de ander trouwt nooit meer. Hoe werken rouwprocessen echt?

the dawn of intelligence, reflections on the origin of

[p. 164]

mind, heet een artikel in The Sciences.²¹⁴ Dat is nu exact wat me werkelijk interesseert. Het gaat hier over een nieuw boek van Charles Lumsden en Edward O. Wilson.²¹⁵ ‘There is a missing link in the human evolution - the early human mind. How did it come into existence? Why did it come into existence? Two million years ago, on the African savanna, lived our distant forbears. This earliest true human, of the species Homo habilis, was an evolutionary mosaic, an intelligent ape riding atop the body of a man’.

‘Genes and culture are held together by an elastic but unbreakable leash. The growing mind must pick its way through a chaos of sensations and perceptions, quickly assembling them in a form that imparts a substantial degree of command over the environment into which it has been born. The entire course of the individual's life, including his physical survival and reproductive success, will be determined by the shape of the world that is recreated in the mind’.

‘The mind springs from a machinery of neurons created according to the genetic blueprint, but it grows in an environment created by the preexisting culture, which is a particular history embedded in the memories and archives of those who transmit it. Consequently the way in which memory is implanted and organized is crucial to the creation of culture’. Er staat in Lumsden en Wilson een schat aan informative. ‘Sex is determined by a single pair of chromosomes out of the twenty-three pairs comprising the full complement of human hereditary material. If the fetus receives two x-chromosomes it becomes a female, while the possession of an x-chromosome and a y-chromosome makes it a male’.

Ik heb voor Peter een aids-waarschuwingsfolder uit de sauna in New York meegenomen.²¹⁶

214 The Sciences, maart/april 1983.

215 Charles J. Lumsden & Edward O. Wilson, Promethean Fire: Reflections on the Origin of Mind, Harvard University Press, 1983.

216 Zie bijlage 30.

Pan Am vlucht 2, New York - Londen

Vannacht ging een oudere Chinese heer in een gangpad van deze jumbo van zijn stokje. Hij had veel te veel gedronken en was doorlopend luidruchtig geweest. Wat me verwonderde, was de nervositeit bij het cabinepersoneel.

‘Procrastination is a seriously troubling psychological problem for a substantial number of people. It has grave consequences’,

[p. 165]

schreef Bryce Nelson in The New York Times.²¹⁷ ‘Many procrastinators are perfectionists who have very high aspirations for themselves. They greatly fear failure and negative evaluation, either in not measuring up to their own expectations or those of others. Procrastination can also provide an excuse for not meeting high standards. Procrastination can stem from resistance to control by others. It is protecting one's selfhood in the face of outside demands’. Het is een artikel dat ik Peter zal geven, die strijk en zet alle beslissingen uitstelt.

In Washington is een symposium gehouden over de vraag of dieren wel of niet denken. De belangrijkste vraag was hoe de intelligentie van dieren te testen. Een ander punt: ‘Not to interpret animal behavior in human terms’.

‘Bees, foraging for pollen’, aldus Time²¹⁸ ‘return to the hive and perform an intricate figure-eight dance to map the route for other bees’. De bioloog van Princeton University, James Gould, zegt dat de dans van de bijen in hun genen zit en niet in hun breinen.

Sociologen hebben een studie gemaakt van veertien mannelijke strippers. Hoofdzakelijk opgewonden dames komen naar de heren kijken. Wanneer de dansers ontkleed zijn tot op een string, vliegen de vrouwen naar voren waarbij de grootste opwinding ontstaat bij hun poging om biljetten van 25 dollar in de schaamlap te stoppen.²¹⁹

217 The New York Times, 12 april 1983.

218 Time, 2 mei 1983.

219 Psychology Today, april 1983.

13 mei 1983

Londen, YMCA

Peter kwam al om 14:00 uur naar me toe. Hij vertelde dat hij drie liedjes zou zingen met een orkest van de bbc. Ik vrees dat ik me schuldig heb gemaakt aan niet enthousiast genoeg reageren, omdat ik niet geloof in een carrière in die richting. Ik zou blij voor hem zijn als dit wel tot resultaten zou leiden, maar het verandert niet echt mijn diepe zorgen over zijn toekomst, waar ik nog altijd geen echte lijn in zie. Zijn optreden wordt in ieder geval op televisie uitgezonden.

Ik begrijp niet waarom Psychology Today²²⁰ zich heeft laten verleiden om Joeri Andropov op de omslag te zetten met de titel the four faces of andropov. Ik verdenk de schrijver van dit verhaal, Martin Ebon, ervan veel oude informatie bij elkaar geschoffeld te hebben om zes pagina's onder deze, overigens misleidende, titel afgedrukt te krijgen. De hele affaire van Gali-

220 Psychology Today, mei 1983.

[p. 166]

na, Brezhnevs dochter, met Boris the Gipsy (Boris Tsigan)²²¹, die in de flat van Volodja Molchanov woonde, wordt weer eens opgerakeld. Ebon verbindt er de conclusie aan dat Andropov als hoofd van de kgb aantoonde dat hij machtiger was dan Leonid Brezhnev, die niet in staat was corrupte familieleden tegen de kgb in bescherming te nemen. Op 15 juni 1983 zal Andropov 69 jaar worden, en ook in dit artikel wordt er op gewezen dat hij ziek is, aan diabetes lijdt en er momenteel zeer beroerd uit ziet.

The following statement was signed by 70 scientists who contributed to the development of the first atomic bomb, in 1943. Among the signatories are five Nobel Prize winners - Hans Bethe, Owen Chamberlain, Richard Feynman, Ed McMillan and Emilio Segre. Others include Robert Marshak, Victor Weisskopf and Frank Oppenheimer.
The signers of this statement are scientists who came to the Manhattan Project at Los Alamos in its earliest days and who are now gathered to observe the 40th anniversary of the opening of the laboratory. We write this because we worked on the creation of the first nuclear bomb and therefore, even though the consequences and the concern must be the same for all people equally, we feel a special sense of responsibility. We are appalled at the present level of the nuclear armaments of the nations of the world and we are profoundly frightened for the future of humanity.
The single crucial fact is that the two major world powers now possess a sufficiency of nuclear warheads and delivery systems to destroy each other and a significant part of the rest of the world many times over. Furthermore, in view of the massive overkill potential already achieved, the mobility of many launching systems, and the absence, after many years of research, of any credible defense, we see no conceivable probability of preventing, by any military action that could be taken, such total or near-total destruction. This being so, considerations of possible comparative advantage to one side or the other in numbers of warheads or in megatonnage become irrelevant.
Our one hope is that both the United States and the Soviet Union will recognize the futility of trying to outbuild the other in nuclear strength and also the cataclysmic danger inherent in the effort to do so. We urge upon the leaders of both countries that this recognition be made a cornerstone of national policy and that it lead to the beginning of a mutually agreed upon reduction of nuclear armaments and, for all nations, to the ultimate goal of the total elimination of such weapons.

Dit is de tekst van de zeventig gealarmeerde wetenschappers, waar ook Joeri Andropov onlangs op reageerde met diens voorstel de wapenwedloop in het universum te staken, een race die Ronald Reagan met man en macht wil aanzwengelen.²²²

221 Zie Memoires 1982.

222 The New York Times, 24 april 1983.

14 mei 1983

Ik denk veel na over welke titel het boekje over Bouterse moet krijgen.

[p. 167]

Peter kwam om 14:30 uur. We verhuisden naar een terras in de zon, heel ontspannen en plezierig. Zijn broer Jan en andere vrienden waren in de stad, dus daar moest hij heen. Peter blijft ervan overtuigd dat Eduard op een dag naar Amerbos zal terugkomen.

We dineerden met Edwin, die zijn theorieën over Eduard uiteenzette, waar hij niets vanaf weet, en wat ik eigenlijk zijn minst aantrekkelijke kant vind. Bovendien acteert hij 24 uur per dag, wat hij overigens uitstekend doet, maar waarbij je je afvraagt: wie is de werkelijke Edwin van Wijk? Hij liet merken de brieven van Frederick Ress aan Peter gewoon te lezen, wat dus betekent dat hij mogelijk mijn brieven ook inziet. Peter heeft altijd gezegd dat hij soms uit mijn brieven voorleest. Dat is niet in orde. Trouwens, ergens bevalt me de verhouding tussen die twee niet, al kan ik niet precies zeggen waarom ik dit zo voel.

15 mei 1983

Ik vlieg met British Airways naar Amsterdam. Ik zal blij zijn weer thuis te zijn na een reis van vier weken.