Memoires 1983-A

[p. 47]

Amsterdam

5 maart 1983

Amerbos

Romanov vraagt altijd naar Beatrix en Claus, met wiens lot hij erg begaan is. Hij herinnert zich dat prins Claus, tijdens de reis die het kroonprinselijk paar indertijd door de Sovjet-Unie had gemaakt, had voorgesteld informeel met elkaar om te gaan. ‘No, I am sorry, your highness, this is not possible,’ had de ambassadeur geantwoord. Romanov is oprecht, evenals Alexandrov.

Jan van Wieringen meldt uit Washington dat de regering-Reagan een inreisvisum heeft geweigerd aan Hortensia Allende, de weduwe van de door de cia vermoorde Chileense president. Haar binnenkomst en het houden van toespraken voor een aantal kerkelijke organisaties in de vs, zou strijdig zijn met de Amerikaanse belangen.

Alle treinen vertrekken te laat. Er wordt maar aan gerotzooid. Ik maakte hier een opmerking over tegen een conducteur die hevig bloosde. Later liep hij langs mijn raam en stak zijn tong uit. Ik ben op weg naar de bijeenkomst van het Forum Humanum.

De vader, de broer en de vriendin van Aart van der Want zijn gekomen, zoals ik had geadviseerd. Zijn vader zei me dat het voorzitterschap van deze organisatie al enorme invloed had gehad op de persoonlijkheid en het leven van zijn oudste zoon. Altijd als ik in Rotterdam ben, komen herinneringen boven aan de tijd dat ik hier met Henk Hofland doorbracht en in Kralingen bij zijn ouders verbleef. Pijn. Altijd weer meer pijnlijke erkenningen van de werkelijkheid.

Ik ontbeet met Aurelio Peccei. Hij vroeg meteen naar mijn indrukken uit Moskou en naar de huidige positie van zijn persoonlijke vriend Jermen Gvishiani. Ik zei de indruk te hebben gekregen dat zijn positie was verzwakt en de invloed van zijn comité voor wetenschap en technologie was teruggelopen. Ik vertelde dat ambassadeur Romanov had gezegd dat Gvishiani zich meer en meer op puur wetenschappelijk werk scheen te gaan toeleggen.

Ook sprak ik over mijn eigen steeds beroerdere positie. Ik

[p. 48]

vroeg hem of hij bedrijven wist die een adviseur met uitstekende contacten in Moskou zouden kunnen gebruiken. Ik noemde Brown, Boveri and Cie, zoals Gvishiani mij had voorgesteld, maar dit scheen Peccei niet interessant. Hij zegde toe met Pannenborg van Philips te zullen spreken.

Aart leidde de bijeenkomst uitstekend in. Aurelio Peccei zei: ‘We flunked. Our generation is leaving you, the young, this mess. I do not understand why it is difficult to raise money from your fathers for the Forum Humanum.’ Typisch Aurelio. Hij sprak recht uit het hart, als altijd. Hij typeerde Aart als ‘a nice boy, and clean’. Dat is ook de reden dat ik Aart van der Want heb uitgekozen voor deze moeilijke taak. Ook de Italiaanse ambassadeur kwam opdraven vanwege de aanwezigheid van Aurelio Peccei.

Ernst van Eeghen was zo benieuwd naar wat er in Moskou was gebeurd dat hij vanmiddag naar Amerbos kwam. Ik had de grootste moeite de stank van zijn sigaar weer uit het huis te krijgen. Hij at een broodje mee. Hij maakte een derde van een nieuwe pot pindakaas leeg en sneed zulke onbeschofte hompen van mijn geserveerde stuk kaas, dat ik me afvroeg of iemand die man ooit manieren had bijgebracht. Hij vertelde dat de Finse ambassadeur⁵⁵ hem ergens te eten had gevraagd, maar hij werd geweigerd. Ik mocht niet in mijn dagboek schrijven waar het was geweest.⁵⁶ Een samenwerking met de ussr kon hij zich ‘vanwege zijn souverein’ niet permitteren.

Vanavond was ik op Berkenrode. Het was net een bezoekje teveel. Willem van Eeghen en zijn vrouw brachten zoontje Max en een labrador. Ik mag die Willem wel. Hij lijkt me nog de beste van het stel. Ernst wilde dat ik zijn rede voor de studenten a.s. dinsdag las.⁵⁷ Het is inderdaad een uitstekend verhaal. Hij vertelde welke imbeciele vragen studenten hadden gesteld toen ambassadeur Viktor Beletski een lezing was komen geven. Zoals: ‘Hebt u piratenzenders in Moskou?’ De ambassadeur bleek absoluut niet te begrijpen wat werd bedoeld. Een andere vraag: ‘U bent toch tegen apartheid? Waarom intervenieert de ussr niet in Zuid-Afrika?’ Ernst had zich kapot geschaamd. Daarop had Ernst zelf een vraag gesteld, namelijk of Beletski licht kon werpen op het vertrek van Eugene Rostow uit Reagans inner circle. De ambassadeur antwoordde hier niet toe in staat te zijn, want Moskou had hem hierover geen relevante in-

55 Ernst van Eeghen was consul van Finland in Amsterdam en had CC op het kenteken van zijn auto.

56 Ik meen me te herinneren dat het met het koninklijk huis te maken had.

57 De tekst is in mijn dagboek.

[p. 49]

formatie gestuurd. Dit veroorzaakte spottend gelach in de zaal. Het was dan ook een uiterst domme vraag van Van Eeghen zelf.

6 maart 1983

Ik stond weer eens helemaal van slag en boos tegenover Eduard op. Ik kan die situatie nog steeds niet onder de knie krijgen.

In Moskou had men geadviseerd vooral de steun te verkrijgen van het kantoor de Handelsvertegenwoordiging van de Sovjet-Unie in Amsterdam bij het ontplooien van initiatieven in Moskou zelf. Ik werkte vanmorgen aan een gedetailleerd memo voor de heer Maslow. Ik heb het afgeleverd. Ambassadeur Romanov waarschuwde ook al dat 75 procent van ons succes in Moskou zou afhangen van de medewerking van de handelsdelegatie in Amsterdam.

Romanov vertelde trouwens dat 150 Japanse zakenlieden naar Moskou waren gereisd. Hij adviseerde dat Nederland hetzelfde zou doen met een delegatie bijvoorbeeld onder leiding van Onno Sickinghe van vmf, de zwager van Van Eeghen. We spraken ook andermaal over de beruchte Shell-affaire en de sabotage indertijd door Max van der Stoel. Hij vertelde ditmaal dat minister Van der Stoel indertijd werd vergezeld door ambassadeur Tammenoms Bakker bij diens bezoek aan premier Aleksei Kosygin. Romanov zei nu zeker te weten dat Tammenoms Bakker de regering van het gesprek op de hoogte had gesteld.⁵⁸ Ik zei dat Joeri Timofiev mij had gezegd dat Romanov niet wist waar hij over sprak. Romanov reageerde: ‘I never liked that one.’ Hij voegde eraan toe hem een droge ambtenaar te vinden. ‘The guy who dealt with that matter at the Oil Ministry resigned already,’ aldus Romanov. Hij was nog altijd woedend dat de visite van Max van der Stoel een officieel bezoek was geweest ‘and the Dutch Government never replied to our offer either’.

‘Gromyko hoopt dat Helmut Kohl wint,’ aldus Van Eeghen, ‘want dan wordt het een rotzooitje in West-Duitsland. De rakettenkwestie zal later dit jaar tot grote onrust leiden en verzet opwekken; dat is wat het Kremlin wil.’ Ik vraag me af of dit juist is. Luns, secretaris-generaal van de navo heeft natuurlijk gezegd bezorgd te zijn wanneer de socialisten (spd) in Duitsland zouden winnen. Hij bracht in Den Haag een beleefdheidsbezoek aan de regering-Lubbers.⁵⁹

58 Kosygin stelde een joint venture met Shell voor, informatie die niet aan Shell werd doorgegeven.

59 NRC Handelsblad, 1 maart 1983.

[p. 50]

De Bijbel is nog altijd een bestseller. In 1970 bijvoorbeeld, werden in dit land 85.000 bijbels verkocht. In 1982 niet minder dan 127.000. De verhalen zijn in gewone omgangstaal omgezet, maar zielzorgers twijfelen nu of de nieuwe Bijbel nog wel het woord van God is.⁶⁰ Beangstigend geklets.

Jet Kunkeler en Frénk van der Linden hebben in De Tijd de moord op de ikon-ploeg en het grote zwijgen geschreven, een reportage van acht pagina's. Zij schrijven dat Buitenlandse Zaken geen moer heeft gedaan om de daders te achterhalen en bestraft te krijgen. De ikon-ploeg is door de Amerikanen en hun plaatselijke handlangers vermoord, daarom steekt Max van der Stoel, en diens loopjongen Jan Willem Bertens, niet echt een vinger uit om de zaak opgehelderd te krijgen.

Jan Schmeitz (vara) en ikon-redacteur Hans van Gerven hebben de stoffelijke overschotten van het ikon-team gevonden. Schmeitz is kennelijk een van de weinigen die zich hebben uitgesloofd om voor de vermoorde collega's op te komen. Hij stuitte op duidelijke obstructie door het departement van Max van der Stoel, die een gepatenteerde huichelaar is. Wanneer Schmeitz ontdekt dat er wel degelijk getuigen van de moordpartij zijn en Buitenlandse Zaken alarmeert, is de reactie van het ministerie ‘dermate slap’, dat hij direct de ikon waarschuwde. ‘Ik had het gevoel,’ aldus Schmeitz, ‘dat Buitenlandse Zaken van het gezeik af wilde zijn, en bang was dat een duidelijk ooggetuigenverslag zou leiden tot de noodzaak harde politieke maatregelen te nemen tegen de door Amerika gesteunde Salvadoraanse junta’. Zo is het precies.

Van der Stoel reageert op deze stelling met een ongelovig lachje: ‘Onzin, ik zat werkelijk te trappelen van ongeduld om die man te kunnen horen. We hebben echt alles op alles gezet om hem, kroongetuige immers, te spreken te krijgen. We hebben werkelijk het uiterste gedaan de onderste steen boven te krijgen.’ Van der Stoel zat gewoon te liegen.

Nabestaanden wilden weten of de doodskisten die in Nederland aankwamen, werkelijk de stoffelijke resten van Koos, Jan, Hans en Joop bevatten. Buitenlandse Zaken deelde mee dat de sectie in El Salvador zodanig was verricht dat er niets meer te herkennen viel. De ikon bleef namens de familie aandringen. Op den duur werd toestemming gegeven. De beschrijving die het ministerie had gegeven, bleek niet te kloppen. De lijken waren wel degelijk herkenbaar. Van der Stoel tegen De Tijd: ‘Eerlijk gezegd vonden wij die extra identificatie niet nodig.

60 NRC Handelsblad, 5 maart 1983, door Frits Groeneveld.

[p. 51]

Ambassadeur Speyart van Woerden had toegezien op de kisten. Dat wantrouwen van de ikon heeft ons toch wel pijnlijk getroffen.’⁶¹ Dat haal je de koekoek; er werd van a tot z gelogen door Buitenlandse Zaken. Onbegrijpelijk dat het daarbij is gebleven. Waar dient een parlement eigenlijk voor?

Ik voerde een lang gesprek met Dolf van Dantzig van het Concertgebouw in een poging opnameapparatuur los te peuteren voor Volodja Feltsman, de gevangene van het Kremlin. Hij zal er over nadenken.

Hylke Tromp heeft een bezoek gebracht aan ambassadeur Beletski, wat ik hem in Wenen adviseerde. Het parlement had al een reis naar lagere goden in Moskou voor september-oktober op touw gezet. Wat moest er nu gebeuren? En wie zou de reis van Tromp en de zijnen financieren? Hoe zou de Tromp-club naar Moskou en Washington uitgenodigd moeten worden, en onder wiens auspiciën? Het is weer een centenkwestie.

Mijn contact met Hylke ontwikkelt zich prettig. Ik waarschuwde dat Arbatov had gezegd dat vredesinitiatieven van Robert de Gendt⁶² ‘on false pretentions’ werden gevoerd. ‘Dat zou wel eens waar kunnen zijn,’ aldus Tromp.

61 De Tijd, 4 maart 1983.

62 Deze Vlaamse vakbondleider was voorzitter van het Overlegcentrum voor de Vrede en van VAKA, in de jaren '70 en '80.

7 maart 1983

Ik hoorde op de bbc dat Indira Gandhi een schitterende rede hield bij de opening van de conferentie van niet-gebonden landen in New Delhi. Ik zou de tekst willen hebben.

Zowel André Spoor als Wim Klinkenberg zei me gisteren niet te verwachten dat prins Claus nog ooit permanent in Nederland zal terugkeren.

Omdat ik in Moskou, na van betrouwbare zijde hierover te zijn geïnformeerd, gegevens had verzameld over ziekteverschijnselen bij Joeri Andropov - waaronder suikerziekte - heb ik Spoor een exclusief artikel hierover aangeboden. Na veel geharrewar over wat ze bereid waren er voor te betalen - ik kon met André uiteindelijk 500 gulden afspreken terwijl mijn reis 3.500 gulden heeft gekost - is mijn bijdrage vanavond op de voorpagina verschenen. Natuurlijk mocht mijn naam er als ‘te controversieel’ niet bij en werd de informatie gepresenteerd als geschreven ‘Door een medewerker’. Ik denk dat nrc Handelsblad hiermee de eerste krant in de wereld is die onder aandacht brengt dat de gezondheid van de nieuwe Sovjetleider niet al te best is.

[p. 52]

Ik heb Gerrit Jeelof van Philips, die weer tot 21 maart afwezig is, nu een soort ultimatum gezonden. Ik schreef dat we lang genoeg kiekeboe hebben gespeeld ‘en ik zou niet graag via een advocaat contact met je moeten gaan zoeken’. Het is natuurlijk schandelijk zoals deze man zich gedraagt. Dan ben je vice-president van Philips, om niet te spreken over oud-klasgenoot op Nijenrode.

De Volkskrant heeft behoorlijk over het Forum Humanum van de Club van Rome bericht.⁶³

Ik belde Pieter Baaij over een mogelijk joint venture met de Sovjet-Unie. Hij antwoordde dat het beter was dit niet per te-

63 Zie bijlage 5.

[p. 53]

lefoon te bespreken. Nederland anno 1983. Hij heeft het trouwens nu en al eerder over de aankoop van wapens in Moskou. Ik had dit aan Romanov verteld die antwoordde: ‘We verkopen geen wapentuig aan privépersonen.’

8 maart 1983

Er zit iets lenteachtigs in de lucht. Je merkt het aan het gedrag van de vogels. De zon begint warm te worden. Ik ben veel met Eduard bezig.

Ik heb Aize de Visser geschreven dat ik mijn Memoires in 1925 wil laten beginnen.

Ik ben naar Berkenrode gegaan waar ik een lang gesprek had met Erica van Eeghen over Eduard. Zij is van mening dat ik hem eerst helemaal tot rust moet laten komen, dit uit respect voor zijn besluit zich uit mijn leven terug te trekken. Hij kapte uit zelfbehoud. Hij kende zijn eigen zwakheden. Erica dacht dat hij misschien alsnog een vrouw wil vinden en kinderen wil krijgen. Soms vraag ik me af of Eduard met Erica heeft gesproken. Ik zei maar niets. Het leek of zij soms van zijn gevoelens op de hoogte was. ‘Don't nurture your unhappiness,’ zei ze. Ik vroeg of zij dacht dat ik hem ooit nog zou terugzien. ‘Als het goed geweest is tussen jullie,’ zei ze, ‘is het beter van niet.’⁶⁴ Zij gaf me drie met de hand geschreven Bijbelteksten met de troost: ‘God is met je bezig.’

64 Daar klopte niets van. In 1996 hebben we nog altijd een hechte vriendschap.

22:30 uur

Ik vaar naar Peter in Engeland; heb een privéhut. Steeds duidelijker begrijp ik wat me te doen staat. En is geen schijn van kans Eduard ooit terug te zien. Ik heb geen recht om wie dan ook bang te maken en Peter of Eduard al helemaal niet. Ik zeg niets, helemaal niets. Maar ik ga van deze aarde voorgoed vertrekken, dat weet ik zeker. Ik zal eerst mijn Memoires schrijven en daarna doen wat Greet van Haagen deed. Ik heb trouwens geen zin te wachten tot ik prostaatkanker heb gekregen om in ellende en pijn te sterven. Koestler heeft het gedaan. Waarom zou ik het niet kunnen?

9 maart 1983

London

Ik heb erbarmelijk slecht geslapen. Ik ben op het dek gaan wandelen en huilde. Het is geen depressie, het is wanhoop. Dit is wat ze een gebroken hart noemen, denk ik.

[p. 54]

Kees Caljé interviewde Aurelio Peccei bij het Forum Humanum. Hij plaatste er een kader bij met gegevens over de bijeenkomst van 5 maart. Ik ben de initiatiefnemer van die zaak en kom uiteraard nergens in de publicaties erover voor.

In Forum Humanum moet jeugd de toekomst herscheppen
Aurelio Peccei is en blijft een onvermoeibaar man. Zijn nieuwste project heet ‘Forum Humanum’. Jonge mensen uit een groot aantal landen worden uitgenodigd te onderzoeken wat de toekomst hun bieden kan en wat zij zelf willen. In 1985, het Internationale Jaar van de Jeugd van de Verenigde Naties, moet een en ander resulteren in een rapport.
Er zijn Forum Humanum-groepen in België, Jordanië, Italië, Japan, Brazilië, Argentinië, Tanzania, Venezuela, Roemenië, Spanje, Indonesië en nu ook in Nederland. Afgelopen zaterdag kwamen de Nederlandse deelnemers - merendeels keurige jongelieden - op de Erasmus-universiteit in Rotterdam bijeen. Ze werden toegesproken door Peccei en door Louis Emmerij, rector van het Institute for Social Studies in Den Haag.
Forum Humanum-Nederland concentreert zich op drie problemen:

•	Mens en overheid: het vertrouwen in de democratie, de problemen van de verzorgingsstaat, het egoïsme van belangengroepen.
•	Mens en arbeid: het arbeidsethos, de verdeling van werk, de bureaucratisering, het vooruitgangsgeloof.
•	Individu en samenleving: de mens als manipuleerbaar object in plaats van een subject met emoties en verstand, de noodzaak van een beter ontwikkeld gevoel van solidariteit.

De Forum Humanum-groepen in de diverse landen houden zich elk met een eigen probleem bezig. Tanzania concentreert zich bijvoorbeeld op het voedselvraagstuk en Brazilië neemt het probleem van de explosief toenemende urbanisatie onder de loep. Peccei hoopt dat de jongeren op deze manier een realistisch beeld van de toekomstmogelijkheden kunnen schilderen.
Betere toekomst
Peccei: ‘Ik hoop dat ze zullen tonen dat een betere toekomst mogelijk is. We hebben de middelen, het zou dom en kortzichtig zijn ze niet te gebruiken. We moeten nu de verschillende toekomstbeelden bijeen brengen en ze consistent maken.’
‘Deze planeet is een, er is geen betere toekomst voor de vs als de rest bergafwaarts gaat. We zitten allemaal in hetzelfde ruimteschip, of we nu in de eerste of de derde klas zitten. In 1985 moet de jeugd tegen de universiteiten, het zakenleven, de regeringen, de kerken zeggen: kijk wat er mogelijk is!’
‘Voor Europa is daarbij een belangrijke rol weggelegd. Er is geen regio met zoveel kennis, met zo'n grote diversiteit als Europa. Diversiteit is nodig, de wereld is niet gebaat bij Coca-Colinisering. Misschien kan er vanuit Europa een beter wederzijds begrip, meer respect voor elkaar tot stand komen. De toekomst kan geschapen worden, we moeten niet wanhopen.’
Inmiddels heeft Peccei's Club van Rome een respectabel aantal rapporten het licht doen zien. Daarbij verschoof de aandacht van fysieke grenzen aan de groei (1972) naar de problemen van de Derde wereld en de noodzaak van een ander waardenpatroon.
Hieronder volgt een lijstje met Club van Rome-rapporten:

•	Dennis Meadows c.s.: The limits to growth (1972);
•	Mihailo Mesarovic, Eduard Pestel: Mankind at the turning point (1974);
•	John Garbutt, Hans Linnemann: Mensen tellen (1976);
•	Jan Tinbergen c.s.: Reshaping the International Order (1976);
•	Amilcar Herrera: Catastrophe o Nueva Sociedad? Modelo Mundial Latinoamericano (Bariloche-rapport, 1976);
•	Ervin Laszlo c. s,: Goals for mankind (1977);
•	Orio Giarini: Dialogue on wealth and welfare (1980);
•	Botkin, Elmandjra en Militza: “No limits to learning” (1980);
•	Adam Schaff, Günther Friederichs: ‘Micro-electronics and society’ (1981);
•	Curt Gasteyger: rapport over de wapenwedloop (in de maak).

[p. 55]

Ik zal alles doen om Peter straks niet met mijn perikelen op te zadelen, laat staan om hem over wat maar ook verwijten te maken. Ik verlang er alleen naar een beetje met hem samen te zijn. Love is the bloodline of life. Maar wat is love? Wat denken mensen dat het is? Van wie houden zij? Van God of van andere mensen? Welke mensen? Kijk om je heen naar de gerobotiseerde kudde. Les misérables. Wie heeft zin hierin te verkeren en op de volgende oorlog te wachten? Of op de atoombom? Een manier is er uit te stappen à la Menno ter Braak. Een andere is om door te draaien, zoals Nietzsche. Een ander methode is een dagboek na te laten.

Een boemeltreintje brengt me naar Londen.

Een rechter in Nieuw-Zeeland heeft opdracht gegeven 2.000 kalenders met afbeeldingen van naakte mannen te vernietigen. Wat is het probleem?

Gisteren, toen Ernst van Eeghen thuiskwam, zei hij meteen: ‘Ik ben boos op je.’ De Bruin, Develing en Ancum Plas waren woedend in zijn kantoor gekomen met mijn laatste brief en eisten dat ik door het bedrijf ontslagen zou worden. Daar zijn ze van het begin af aan opuit geweest. Die medewerkers pikken natuurlijk niet dat ik eigenlijk voor Van Eeghens privéhobby naar Moskou ben gereisd, omdat hij senator Nunn en Arbatov aan een tafel wil krijgen. Maar wat is 3.500 gulden voor een bedrijf met een omzet van 100 miljoen? En hoeveel gewicht heeft Van Eeghen binnen zijn eigen muren? Ernst loog trouwens als gewoonlijk alles aan elkaar. ‘Ik ben voor jou naar Jeelof gegaan,’ riep hij uit. ‘Bullshit, je bent voor je eigen affaires naar Jeelof gegaan.’

‘Ach Willem, je bent verward,’ was zijn verweer. Ik weet beslist niet wat ik met zulke mensen moet beginnen.

10 maart 1983

Peter zag er prima uit. Hij was in goede stemming. Hij verdient prima en betaalt alle rekening voor hen beiden. Hij heeft driemaal een ontmoeting gehad met een 29-jarige advocaat en hij voelt een ontluikende liefde. Ik vroeg of de jongen het waard was om Edwin van Wijk pijn te doen. ‘It would destroy Edwin,’ gaf hij toe.

‘Stop er dan nu mee,’ zei ik. Maar ik vroeg me af of ik er zelf toe in staat zou zijn.

Peter vond mijn uiterlijk niet echt veranderd en kon, zei hij, niet zien hoeveel verdriet ik over Eduard had. Ik noemde hem herhaaldelijk Eduard. Na een paar keer zei hij er pas iets van. Hij komt 15 maart naar Nederland. Hij maakte me eindelijk

[p. 56]

weer aan het lachen. Zijn aanwezigheid verstevigt mijn evenwicht.

Hij ging mee toen ik O'Reilly opzocht. Ook Chris was er bij aanwezig. O'Reilly maakte de opmerking: ‘Why are you not dead? Either you work for the cia and it is a bureaucratic foul-up at Langley, or you are cia.’ Chris zei later dat O'Reilly hierover werkelijk achterdochtig was, maar na met me gesproken te hebben hier geruster over was geworden. Wat moet je met zo'n man? Hij dwaalt bovendien voortdurend af. Ik heb mijn bedenkingen over hun materiaal. Ze zeiden: ‘We hope you will fill in the narrative on camera.’ Ik reageerde verder niet. Peter zei later: ‘Ik wist meteen dat je het niet wilde.’

Peter bewaarde een artikel van C.H. Sisson uit The Spectator: why we need the monarchy.⁶⁵ ‘De facto adherence to the system is more important than any theory about it,’ aldus Sisson. ‘One cannot but observe that there is a certain poverty in the repertoire. There is an absence of any theory or principle which could justify the monarchy.’ De schrijver noemt ‘a hereditary monarchy a franker way of admitting the need for permanence and continuity’ dan wat gebeurt in ‘non-monarchic countries. It would be idiotic to abandon it in favour of any system which pretended that popular opinion is the state, however popular that lie might be.’ Ik vind het geen overtuigend pleidooi.

Bijna tweederde van de Amerikanen zou ermee akkoord gaan dat het leger zou worden ingezet bij een Sovjetinval in West-Europa. Het toont voor de zoveelste maal aan hoe bijzonder krakkemikkig de media opereren en hoe slecht het Amerikaanse publiek over werkelijke bedoelingen of plannen van het Kremlin is ingelicht. Voor een belangrijk deel de schuld van Moskou zelf dat er niet in slaagt de propaganda in de richting van het Westen doeltreffend te doen zijn. Wat het verder aantoont, is dat Amerikanen grosso modo zich geen voorstelling kunnen maken van wat oorlog of een confrontatie met de ussr in 1983 zou betekenen.⁶⁶

Ik zit in de zon op de markt in King Street, met een sonate van Chopin op de koptelefoon. Het is wonderlijk hoe een weldadige invloed Peters aanwezigheid in mijn leven nu heeft. Ik huilde toen ik hem ontmoette en omhelsde.

Ik bladerde in de dagboeken van Thomas Mann. Hij vermeldt soms de meest triviale details. Ik rommelde bijna een uur in boekhandel Foyles. Er waren twee tafels vol met boeken over

65 The Spectator, 15 januari 1983.

66 NRC Handelsblad, 8 maart 1983.

[p. 57]

koningshuizen en koninklijke personages. Muren met dagboeken en verzamelingen brieven, zoals drie delen met duizend pagina's brieven van Vincent van Gogh. Toch zag ik geen enkel boek waarvan ik dacht: dat moet ik tegen iedere prijs lezen. tass gaat eindelijk zover om te spreken van de ‘pathologische haat van Ronald Reagan voor socialisme’.

Arendo Joustra schreef een uitstekend interview met Aurelio Peccei, veel beter dan Caljé van nrc Handelsblad.⁶⁷ Maar ook hier wordt met geen woord gerept over de jonge mensen die, met Aart van der Want aan kop, hielpen dit zaakje van de grond te krijgen.

Peter en ik zagen gisteren de film Frames, die hem aan Van de koele meren des doods deed denken, en vandaag zagen we Blade Runner. We dineerden samen. ‘Ik heb in tijden niet zo'n lekkere biefstuk op,’ zei hij. Hij haalt me helemaal uit mijn wanhoop over Eduard. We komen weer dichter bij elkaar. Hij las veertig pagina's van mijn dagboek-manuscript. Hij vond dat ik duidelijker moest maken hoe ik het verraad van mijn vader als kind had aangevoeld. Ook vond hij dat ik de conflicten met mam over het cellospelen, als klein jongetje, niet duidelijk genoeg had omschreven. Vooral hoe ik er onder geleden had. Ik ben echter huiverig de slaag die ik als kind bij mijn moeder opliep, na zoveel jaren weer op te rakelen. Maar Peter benadrukte dat ik altijd een mond vol had over maximale eerlijkheid. Dat diende ik bij het schrijven van mijn Memoires helemaal na te streven. Terwijl we hierover in het restaurant zaten te praten, blies hij sigarettenrook door zijn neus uit. Intussen klonk door de boxen de derde Etude van Chopin, waarbij Peter opmerkte: ‘Luister, dat is Amerbos. Ik heb het zo vaak van je gehoord.’ Hij kreeg er tranen bij in zijn ogen.

Ik had een briefkaart voor zijn moeder en zijn zus Trees geschreven, maar hij zei dat hij vanmorgen al naar zijn moeder had geschreven.

In Vrij Nederland⁶⁸ is een artikel verschenen met als titel alibux wikt, de groep van dertien beschikt. Desi Bouterse zou naar de conferentie van niet-gebonden landen zijn gereisd ‘voor de politieke uitbouw van zijn militaire positie’. Met Desi Bouterse, zo menen de opposanten van het regime, is een tweede Fidel Castro opgestaan. Dat lijkt me klinkklare onzin en herinnert me aan hoe Bung Karno door de Amerikanen, de cia en de verrader-generaals onder aanvoering van Suharto eveneens voor een heimelijke bondgenoot van Peking en

67 De Volkskrant, 8 maart 1983.

68 Vrij Nederland, 8 maart 1983, door Elma Verhey en Gerard van Westerloo.

[p. 58]

Moskou werd uitgemaakt. Ik geloof eigenlijk geen woord van wat Vrij Nederland allemaal te melden heeft. Het blad vertegenwoordigt een verdachte zuil, zoals ik me herinner uit de jaren zestig met Frans Goedhart en Ko Suurhoff en andere zogenaamde socialisten, die feitelijk in de zakken van Washington zaten. Ik vind het interessant dat deze Bouterse de kant van de niet-gebonden landen lijkt te kiezen, dus het Sukarno-pad lijkt te gaan bewandelen.

11 maart 1983

De kranten staan weer vol leugens. Reagan zegt dat er 110 miljoen dollar nodig is om meer militairen naar El Salvador te sturen. ‘Want dit land is het eerst doel van sovjet en Cubaanse omverwerping.’ Hoe kunnen ze die onzin drukken, welke niets te maken heeft met de werkelijkheid.

Time meldt dat Suharto een gigantische bende van Sukarno had overgenomen en erin slaagde stabiliteit in Indonesië terug te brengen. Reuters voegt eraan toe dat de man unaniem (‘by acclamation’) door de algemene vergadering van het 920 leden tellende parlement opnieuw voor een periode van vijf jaar tot president was ‘gekozen’. Adam Malik, de crook, schijnt te zijn opgelazerd als vicepresident en zou zijn vervangen door generaal Umar Wirahadikusumah. Wat in Djakarta gebeurt, heeft absoluut niets met democratie te maken. Indonesië gaat gebukt onder een corrupte militaire dictatuur en dat staat in geen ene krant te lezen. Laat staan in Time of op het net van Reuters.

Ik sprak met Peter weer over mijn dagboek. Ik vertelde hem dat ik als klein jongetje de beesten van broer Theo net buiten zijn bereik vanuit zijn box zette. ‘Dat kan een reactie zijn op de manier waarop jij bent behandeld,’ zei Peter. We wandelden bij Edition Peters binnen om de Transcendentale Etudes⁶⁹ van Liszt te kopen. Op een na zijn ze te moeilijk.

Ik sliep in Peters flat.⁷⁰ Na een tijdje keek ik rond, zoals mam dat vroeger op Amerbos deed, om details in me op te nemen. Peter bracht me later weg naar Victoria Station. We ontmoetten daar Hetty Sterry, mijn nicht die in Engeland woont. Zij reisde met dezelfde boot om haar moeder (tante Yuut) in Soest op te zoeken. Hetty sprak na haar hersenbloeding weer vrijwel normaal. Zij reisde eerste klas, ik tweede.

69 Études d'Exécution Transcendante.

70 Zijn vriend Edwin was in Zuid-Afrika.

[p. 59]

12 maart 1983

Hoek van Holland - Amsterdam

Hetty zei diep geschokt te zijn geweest door het lezen van Made in Soestdijk. Dit herinnerde me aan het feit dat de Finse ambassadeur Ernst en Erica had opgegeven voor een afscheidslunch bij Beatrix, en dat het hof de Van Eeghens had afgewezen. Je kunt rustig zeggen dat Beatrix ze had geschrapt. Dat mocht ik van Ernst niet in mijn dagboek zetten, wat natuurlijk absurd is. Beatrix realiseert zich dat Van Eeghen te goed op de hoogte is wie en wat haar vader eigenlijk is, en misschien geneert zij zich hier wel voor.

Vanmiddag haalde ik Cecile van Lennep van de trein op Centraal Station. Ik hield een diner. Ze droeg een bontjas en had een koffertje bij zich, want zij bleef bij de Van Eeghens logeren. We kwamen mijn werkkamer op Amerbos binnen. Zij keek naar mijn muur van dagboeken en vroeg: ‘Is dat een soort gekte?’

‘Yes, I guess it is,’ antwoordde ik.

Zij hielp me met de glazen en andere zaken toen Casper en Carine van den Wall Bake arriveerden. Casper heeft toch veel van zijn onbezorgde lach uit zijn jeugdjaren verloren in dit huwelijk. Later arriveerden Toon en Mariene Twiss Quarles van Ufford. Casper had champagne meegebracht.

Om 19:45 uur reden we in cortège naar Heemstede voor een bezoek aan de Van Eeghens. Ik had verkeerde aanwijzingen gegeven, dus we arriveerden veel te laat. Erica had Apfelstrudel gemaakt en serveerde rode wijn. Haar koffie is ondrinkbaar. Maar het was oergezellig. De ogen van mevrouw Van Lennep lijken nu zo oud. Zij heeft veel problemen met haar schoondochter Bryony Troughton, de weduwe van haar zoon Frank.

13 maart 1983

Het was heerlijk in de polders, ook al was ik intens met Eduard bezig.

De West-Duitse spd heeft een woedende brief aan Joseph Luns gestuurd. ‘Ik kan nu beter begrijpen waarom vele politici binnen de alliantie van oordeel zijn, dat uw rol als secretaris-generaal van de navo al lang geleden had moeten worden beëindigd’, aldus bestuurslid Wischnewski. Wanneer politici in navo-landen beter geïnformeerd waren geweest over deze schurk, zou hij nooit secretaris-generaal zijn geworden.

Alfred Vierling kwam langs. Hij had op 8 maart een zaaltje in het Hilton hotel gehuurd voor een bijeenkomst van de Cen-

[p. 60]

trumpartij. Toen het duidelijk werd wie er van de zaal gebruik maakten, werden ze uit het hotel gezet. Dat begrijp ik niet.

De kro kampt met een tekort van 1,3 miljoen gulden.

Graham Greene heeft duidelijk gemaakt dat hij de eerste twintig jaar dat hij schrijver was geen cent verdiende. Hij stond zelfs tien jaar lang in het krijt bij zijn uitgever. Ik ben dus echt niet de enige met dit soort geldproblemen. Zelfs wereldberoemdheden kampen er mee.

Hylke Tromp stuurde me afschriften van brieven aan Siline en Relus ter Beek. Hij wil nu met zijn club voor gesprekken uitgenodigd worden door Moskou en Washington.⁷¹

71 Zie bijlage 6.

14 maart 1983

Ik zat te werken toen Berde Hilverdink belde.⁷² Ik zal maar even naar hem toe gaan omdat hij het vroeg. Ik wil niet vergeten wat hij voor Eduard Voorbach heeft gedaan. Ik sprak hem per ongeluk met Eduard en Peter aan. Hij zei: ‘Wel ja, ga het rijtje maar af.’

Ernst van Eeghen belde. Hij had een telegram van Georgii Arbatov ontvangen met het verzoek te wachten. ‘I will contact you March 14.’ Het is maar goed dat Arbatov niet weet wat Van Eeghen zaterdag nog allemaal over hem tegen ons zei. ‘Sam Nunn heeft me al gewaarschuwd,’ aldus Van Eeghen, ‘de Russen kletsen een hoop, beloven gouden bergen, maar in werkelijkheid they do not deliver.’ Ik dacht: Ernst beschrijft zichzelf. In ieder geval wierp mijn korte bezoek aan Moskou voor Van Eeghen de vruchten af die hij ervan verwachtte. Zijn contact met Arbatov is hersteld, zoals hij wenste.

Ik liep het kantoor van Ernst binnen. Hij toonde het telegram van Arbatov. Hij beschouwde het als positief. Hij had mevrouw Van Lennep na het logeren met de auto naar Vorden teruggebracht, wat weer die andere en sympathieke kant van hem is. Zij had haar handtas in zijn auto vergeten en heeft die vervolgens per expresse nagestuurd. ‘We hebben belangwekkende en erg interessante gesprekken met haar gevoerd,’ zei hij. Dit is mij al jaren van haar bekend. Franks moeder is een bijzondere dame.

Moskou koopt bij Komatsu in Japan 500 bulldozers voor 560 miljoen gulden. Ik besprak juist met Romanov uitvoerig de mogelijkheid om mijn daf-project bij de ussr weer op gang te brengen.

72 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 61]

Desi Bouterse heeft in New Delhi een gesprek gehad met de Indiase president Zail Singh. Singh en Fidel Gastro hebben zich in India uitgesproken als ondersteuners van het revolutionaire proces in Suriname. Zowel de Indiase president als Fidel keurde Westerse bedreigingen en pogingen het Bouterse-regime te isoleren af. Ik heb nu besloten om te proberen te achterhalen welke kant Bouterse met Suriname op wil en heb ambassadeur Henk Herrenberg een briefje geschreven. Ik heb hem om een off the record ontmoeting gevraagd.

Ik ontmoette Pieter Baaij in het Hilton op Schiphol. We stelden een briefje op voor ambassadeur Romanov. Hij begon weer over wapenleveranties vanuit de ussr, welke vorig jaar 38 miljard dollar zouden hebben opgebracht. Hij nam een suikerzakje op en zei: ‘Zoiets komt terug als het niet in orde is, maar een granaat zie je nooit meer. Wapenhandel is de snelste manier om veel geld te verdienen.’ Ik ging er niet op in.

15 maart 1983

Ik belde om 08:45 uur Ernst van Eeghen, die juist een nieuw telegram van Georgii Arbatov had ontvangen met de mededeling: ‘I need more time.’ Ik adviseerde hem dit naar waarheid aan senator Sam Nunn te melden.

De ambassadeur van Cuba zegt dat er wederom een telex van vice-president Carlos Rafael Rodriguez is gekomen met als inhoud dat ik geduldig moet zijn, en moet wachten tot hij meer tijd heeft. Carlos Rafael zou ook hebben bericht dat de top-conferentie in New Delhi een daverend succes voor Cuba was geweest. Fidel sprak met veertig staatshoofden. De ambassadeur zei verder dat Pieter Baaij de toegezegde brief over de windmolens niet had opgestuurd.

Privé meldt dat prins Henrik, de prins-gemaal van koningin Margaretha van Denemarken, in eenzelfde positie is gekomen als prins Claus. Hij lijdt aan soortgelijke psychische problemen bij het invullen van het koningssprookje voor de Deense kudde.⁷³ Het kan ook niet meer.

Dominique Fernandez, een jonge Franse schrijver, vertelde Jan Siebelink dat homoseksualiteit in zijn land als ‘een nationale plaag’ wordt gezien.⁷⁴ Hij heeft een vriend die door zijn vrouw en kinderen is geaccepteerd en in hetzelfde huis woont. ‘Ik hou van Fernando en van mijn vrouw en voel mij niet verscheurd,’ zegt hij. Ja, zoiets kan, of zou moeten kunnen. Zelf zou ik tot een dergelijk stunt niet in staat zijn.

73 Privé, 12 maart 1983.

74 Haagse Post, 12 maart 1983.

[p. 62]

Aan de kapstok bemerkte Siebelink een zwart jack met het woord fag. Dominique had het van Fernando gekocht in de vs. Hij kende toen het woord fag niet, wat homo betekent in Amerika. ‘Fag komt van fagot, wat takkenbos betekent,’ aldus de schrijver. ‘Een herinnering aan de brandstapel waar ketters van allerlei soort werden verbrand. In het Italiaans komt finocchio voor, dat mietje betekent. Finocchio komt van het Franse fenouil (venkel). Deze plant werd tussen het hout gegooid om de vlammen wat hoger te krijgen waarin tovenaressen, religieuze dissidenten en seksueel afwijkenden brandden. Zo weerspiegelt de term fag alle nuances van het homo-zijn.’

Het geslijm van Ivo Niehe op televisie maakt me kotsmisselijk. Hij vroeg ‘de man met het gaatje in zijn hoofd’ naar de studio, samen met zijn vrouw, en deed niet anders dan de man doorlopend in de maling nemen. Ik zou me er niet over moeten opwinden.

Ik ben nog steeds aan het hakketakken met Rogner & Bernhard in München over de afrekeningen van het Arbatov-manuscript.⁷⁵

Alis Koekoek, hoogleraar Staats- en Administratief Recht in Tilburg, is van mening dat prins Claus niet tot de grenzen is gegaan die zijn positie toelaat en ‘erg voorzichtig’ heeft geopereerd. Haal je de koekoek. Claus staat onder curatele van een uiterst strenge vrouw. Ook Koekoek spreekt erover dat een prins-gemaal eigenlijk ‘zinvolle functies’ zou behoren te bekleden. ‘Het boven de politieke partijen staan, geldt behalve voor de koningin in zekere zin ook voor hem. Anders kan hem worden verweten uitgesproken politieke invloed op het staatshoofd te hebben of kan hij door politici worden gebruikt.’⁷⁶ De beste stuurlui staan aan wal. Prins-gemaal is een onmogelijke taak en positie. Weg er mee.

75 Zie bijlage 7.

76 De Tijd, 11 maart 1983.

16 maart 1983

Schietgebedjes dat Eduard eindelijk weer contact zal maken. Of zou hij nu van een ander ‘echt’ houden?

Het lijkt of mijn dagboek aan het wegebben is. Ik weet niet precies waarom. Ik heb eigenlijk ook helemaal geen zin meer in seks, met niemand, en als ik in Thermos ben, masturbeer ik meestal alleen in een stil hoekje.

Ik dronk koffie met Wim Klinkenberg op Centraal Station. Generaal Von Meijenfeldt was voornemens om in Engeland met hoge militairen te spreken, maar hem is de toegang tot het

[p. 63]

land geweigerd, terwijl hij reisde in de hoedanigheid van medewerker van de gpd. Hoe kan zoiets?

Wim vertelde dat prins Claus tijdens de tweede reis naar Amerika (met Beatrix) een homoseksuele affaire heeft gehad, wat de werkelijke oorzaak zou zijn van al zijn psychische problemen op het moment. ‘De hof-affaire over een nicht,’ zei hij, ‘dat is ook Claus.’ Ik wist niet wat ik hoorde. Ze kunnen van die man zeggen wat ze willen, maar op mijn radar is hij die keren dat ik hem ontmoette, allerminst verschenen, ook niet als in the closet. Ik geloof er dan ook niets van. Wim opperde dat ik voor de Nieuwe Revu maar weer eens een groot verhaal over de koninklijke familie zou moeten schrijven, waar ik absoluut niets voor voel.

Bij Le Monde had men mijn voorpaginaprimeur over de ziekte van Joeri Andropov niet overgenomen, zei hij. Zo reageren collega's die zelf hebben zitten slapen altijd.

Cees Meijer van De Typhoon heeft een beroerte gehad en schijnt moeilijkheden te hebben met spreken. Afschuwelijk. Hij ligt in een kliniek.

17 maart 1983

Premier Ruud Lubbers schijnt er in Washington op te hebben gewezen dat het weinig zinvol was Suriname steeds met Cuba te vergelijken. Zelfs George Bush schijnt dat te hebben gedaan. Ze zijn ziek in Washington. Zodra het regeringsbeleid van een land afwijkt van het in de zak zitten van de vs, wordt de banier van het rode gevaar gehesen, waar ik in het geval van Suriname of Desi Bouterse vooralsnog niets van geloof. Ik wil er nu wel naar toe.

Adriaan van Dis had ambassadeur Henk Herrenberg gisteravond als sluitstuk voor zijn uitzending bewaard. Hij hamerde natuurlijk weer op de vijftien executies van vorig jaar, verder op het feit dat Bouterse op de terugweg uit India in Libië bij kolonel Khadaffi was afgestapt, en natuurlijk dat George Bush Suriname al met Cuba had vergeleken. Ik heb Van Dis een briefje geschreven, dat hij zich - als literator! - beter bij Gogol of Freud kon houden en de internationale politiek aan anderen moest overlaten.

Het gesprek met Peter is eindelijk in Privé verschenen.⁷⁷ Ik belde hem in Londen. Hij was verheugd.

Ik kreeg een lieve brief van mevrouw Van Lennep.⁷⁸

Ik heb de brief van 21 februari van Ernst van Eeghen terugge-

77 Zie bijlage 8.

78 Zie bijlage 9.

[p. 64]

vonden, waarin hij de vooruitzichten van mijn medewerking op een rij zet.⁷⁹

Ik schreef ambassadeur Henk Herrenberg een tweede brief, vooruitlopend op onze ontmoeting, dat ik me groen en geel had geërgerd aan de wijze van interviewen van Adriaan. Ik schreef dat mijn uiteindelijke doel is een televisiegesprek met Desi Bouterse te maken. ‘Ik zie parallellen met Sukarno indertijd. De Hollanders hebben niets, absoluut niets geleerd van het mislukte dekolonisatieproces in het voormalige Indië.’ Ik zei in de startblokken te staan voor onmiddellijk vertrek naar Paramaribo.

79 Zie bijlage 10.

18 maart 1983

In strijd met afspraken tussen regering en de Tweede Kamer is al een plaats gekozen voor eventuele stationering van kruisraketten in Nederland, namelijk de ‘slapende’ luchtmachtbasis De Peel op de grens van Brabant en Limburg. Dit is nota bene in Washington uitgelekt.⁸⁰ Mient Jan Faber van het ikv - en dat is toch wel bijzonder - heeft de hand weten te leggen op documenten uit een besloten hoorzitting in Washington met minister De Ruiter, die hier doorgaat voor een keurige mijnheer van christelijke huize. Faber heeft om opheldering gevraagd. Dat zoiets gewoon gebeurt in dit land, onvoorstelbaar.

Georgii Arbatov is flink van leer getrokken in de Pravda. Hieruit blijkt hoe zijn in vloed met het aantreden van Joeri Andropov is gestegen. Hieronder de weergave van The New York Times:

Soviet Aide Says Compromise by U.S. on Missiles Would Be Trick
By John F. Burns
New York Times Service
MOSCOW - The Soviet Union issued a warning Thursday that any U.S. compromise proposals that would result in a reduced number of U.S. missiles being deployed in Europe later this year would be a ‘propaganda trick’ that would be rejected.
The warning came in one of the bitterest articles on Soviet-U.S. relations to appear in Pravda, the Communist Party newspaper, since the Reagan administration took office.
The author, Georgii A. Arbatov, the top-ranking Soviet expert on the United States, struck a deeply pessimistic tone and said that failure to ‘make appreciable progress’ on arms issues this year would make a new round of the arms race unstoppable.
In a reference to President Ronald Reagan and other top U.S. officials, Mr. Arbatov said that ‘American leaders tell lies’ when they tell the U.S. public that the deployment of new U.S. weapons will spur the Soviet Union to make arms control agreements.

80 De Volkskrant, 17 maart 1983, openingsartikel door Cor Groeneweg.

[p. 65]

He said the truth was that U.S. pressures of that kind would only force the Kremlin into ‘developing new missiles of our own,’ however reluctantly.
Although basically polemical, the article was viewed as important by Western diplomats for several reasons. In addition to being director of the Institute of the United States and Canada, the Kremlin's think-tank on U.S. affairs, Mr. Arbatov is a member of the Communist Party's Central Committee and is said to be close to Joeri V. Andropov, the Soviet leader.
The article appeared to be the most authoritative response so far to Mr. Reagan's speech in Orlando, Florida, last week describing the Soviet Union as ‘the focus of evil in the modern world.’
Although the president told an audience of Christian evangelical leaders that he would do all he could to persuade the Soviet Union of a U.S. desire for arms reduction, the speech appeared to mark a return to the more stridently anti-Soviet tone that Mr. Reagan took earlier in his administration.
In this context, some diplomats in Moscow saw Mr. Arbatov article as marking a similar toughening of Soviet attitudes. They viewed it as a pulling back from the positive tone Mr. Andropov had struck after becoming Soviet leader four months ago, when he spoke of a possible summit meeting with Mr. Reagan and appealed to the United States to restore détente and to avoid making arms a test of the two political systems.
Mr. Arbatov pulled out all the rhetorical stops. He said that with Mr. Reagan's popularity dropping in the opinion polls ‘the stench of failure hangs over the White House.’
He added that the ‘Reagan team’ was characterized by provincialism and ‘outright ignorance’ and he contended that some advisers on military policy held such extreme views that they had ‘been found to be in need of medical assistance.’
Referring to the Orlando speech, he said that ‘frenzied calls are being made for crusades which smack of not just the “Cold War,” but sometimes of outright medievalism. And all this is covered up with hypocritical speculation about faith and God, about morality, eternal good and eternal evil.’
He expressed doubt that Washington could return to ‘common sense’ after deserting it for so long, but he pledged that if real changes were made the Soviet Union would ‘notice them in time’ and ‘be reliable partners in honest talks.’
The sort of compromise proposal reportedly being discussed in Washington for presentation at the Geneva talks on medium-range missiles in Europe do not constitute such a change, Mr. Arbatov said.
He added that from what was known of them the proposals for an intermediate agreement ‘will again be nothing more than a propaganda trick,’ because their effect would still be to legitimate the deployment of new U.S. missiles in Western Europe.

Ook de Volkskrant verwijst vanmorgen naar de waarschuwingen van Arbatov: moskou dreigt met plaatsing raketten aan v.s. grenzen. Arbatov sprak over ‘de antisovjet hysterie van de regering Reagan’ en heeft - voor hen die de ware bedoelingen en verhoudingen in Moskou kennen - natuurlijk ook volkomen gelijk. Levensgevaarlijk, dergelijke idioten in Washington.

Natuurlijk haastte cia-loopjongen Joseph Luns zich om in Brussel te verklaren dat de sovjetdreigementen ‘een grove intimidatiepoging’ waren. Hij vergeleek de ontstane situatie met de Cubaanse rakettencrisis van 1962. Hij is geschift.

De conferentie van 101 landen in New Delhi leverde elf aan-

[p. 66]

vallen op de vs op, volgens een verklaring van 55 pagina's die werd uitgegeven.⁸¹

Time vervalste voor de zoveelste keer de geschiedenis. In een artikel werd gesteld dat de ontmoeting in India had geleid tot een terugkeer naar de oorspronkelijke uitgangspunten. In strijd met de feiten, schreven Marguerite Johnson en Dean Brelis dat de gedelegeerden waren teruggekeerd naar ‘the principle established by Indian Prime Minister Jawaharlal Nehru, Yugoslav President Josip Broz Tito and Egyptian President Gamal Abdel Nasser in 1961, when they founded the movement as an organization independent of the superpowers’.⁸² Onbegrijpelijk dat een dergelijk prominent, wereldwijd verspreid weekblad zo onnauwkeurig en in strijd met de historie en de feiten te werk gaat. Bung Karno stichtte de beweging van niet-gebonden landen en was dus duidelijk aanwezig in 1961 in Belgrado⁸³ waar een conferentie werd gehouden als vervolg op de bijeenkomst in Bandoeng in 1955. Het kan gewoon niet zo zijn dat de Amerikaanse schrijvers bij Time per ongeluk Sukarno weglieten, want dan kennen ze hun geschiedenis helemaal niet. Misschien is het gebeurd om Suharto, de verrader van Sukarno, niet voor het hoofd te stoten?

Ik had een ontmoeting met ambassadeur Viktor Beletski, die werd geassisteerd door Vladimir Opalev. Beletski gaf een primeur weg, namelijk dat Moskou een miljoen cassettes wilde aankopen. Ik heb Gerrit Jeelof onmiddellijk geschreven dat Japanse en West-Duitse offertes al binnen waren en dat Philips zich moest haasten, wilden zij in aanmerking komen voor deze order. Beletski zei dat Van der Klugt naar Moskou zou gaan met een staf van zes personen en dat een accreditatie nu spoedig zou volgen.

81 The New York Times, 12 maart 1983, door Michael Taubman.

82 Time, 21 maart 1983.

83 Zie Memoires 1961, waar ik verslag doe van die conferentie.

19 maart 1983

Premier Lubbers eist van Mient Jan Faber en het ikv excuses, omdat zij de regering hebben beschuldigd reeds besloten te hebben kruisraketten in de Peel te plaatsen.⁸⁴ Feitelijk had Faber minister De Ruiter van dubbelspel beschuldigd. Dit was onjuist. Ook distantieerde Lubbers zich van uitlatingen van minister Hans van den Broek en minister Ruding, die in Elseviers nota bene had gezegd dat zij die het niet eens waren met de plaatsing van kruisraketten ‘altijd nog de mogelijkheid hebben om te emigreren’. In wat voor wereld leeft Ruding?

84 NRC Handelsblad, 19 maart 1983.

[p. 67]

Emerson Vermaat, hoofd documentatie bij de Evangelische Omroep, heeft op de opiniepagina van nrc Handelsblad een zeskoloms verhaal kunnen publiceren over een gesprek met de in 1979 naar de Amerikanen overgelopen kgb'er Stanislav Levchenko. De man weet te vertellen dat het Kremlin Georgii Arbatov zou hebben ingezet om ‘alles op alles te zetten om Amerika en West-Europa uiteen te drijven’. Als ik Arbatov niet sinds 1971 had leren kennen als mijn broekzak, zou ik dergelijke onzin waarschijnlijk geloven. Levchenko zegt: ‘Anders dan velen menen, is Arbatov niet de topadviseur van de hoogste leiding in het Kremlin. Hij is de uitvoerder van de instructies van de internationale afdeling.’

Radomir Bogdanov, de man met wie Van Eeghen en ik in Wenen urenlang hebben getafeld, wordt door Levchenko als kgb-generaal geïdentificeerd, wat wel eens waar zou kunnen zijn. De militaire spionagedienst zou in het instituut van Arbatov vertegenwoordigd zijn in de persoon van generaal Michael Milshstein. De ex-kgb'er schat dat er vijftien inlichtingenofficieren op het Moskouse usa Instituut werken. ‘Alle belangrijke besluiten en campagnes, ook die waarbij Arbatov en zijn instituut een rol spelen, worden vanuit het Politburo geleid. Arbatovs directe chef is het hoofd van de Internationale Afdeling Boris Ponomarev, een unieke persoonlijkheid die over ruime ervaring beschikt.’⁸⁵ Hoe bereikt zo'n propagandaverhaal via ene Vermaat de opiniepagina van nrc Handelsblad?

Jack Anderson heeft bekend gemaakt dat er een nieuw geschil tussen de vs en West-Europa is ontstaan, ditmaal omdat Franse en Duitse bedrijven helpen bij de aanleg van een gaspijpleiding in de Oblast Astrakan bij de Kaspische Zee. Anderson beroept zich op bronnen binnen de cia. De regering-Reagan beschouwt deze transacties als verraad van zakenlieden en regeringen van bevriende landen.⁸⁶ De Fransen tekenden ook een contract voor een ontzwavelingsfabriek. Prima. Stel je voor dat we ons de wet zouden laten voorschrijven door een idioot als Reagan.

Ik belde mijn broer Theo voor zijn verjaardag. Hij volgt opnieuw colleges Economie om zijn kennis actueel te houden. Dat bewonder ik.

Ex-koning Umberto van Italië is in Genève in ballingschap overleden. Ik zag hem daar nog wel eens.

Hans Lonis belde. Hij had Eduard met een lange jongen zien lopen. ‘Je hoorde zijn botten kraken, hij was vel over been.’

85 NRC Handelsblad, 18 maart 1983.

86 NRC Handelsblad, 19 maart 1983, voorpagina.

[p. 68]

Ik kreeg opnieuw een brief van generaal Hackett.⁸⁷

Alexander Solzhenitsyn heeft nu op de opiniepagina van nrc Handelsblad een anticommunistisch manifest gepubliceerd. Wim Klinkenberg belde: ‘Nu zijn ze daar helemaal gek geworden om zoiets te af te drukken.’ Ik had het overgeslagen maar ben het alsnog gaan lezen. Ik ben geen bewonderaar van Solzhenitsyn, maar ik vrees dat hij in een aantal opzichten gelijk heeft, wat ik Wim maar niet zal vertellen.

87 Zie bijlage 11.

20 maart 1983

Ik droomde dat ik in Moskou aankwam en vergeten had een visum te halen. Ik werd naar hotel Kiev gestuurd waar het wemelde van de Indonesische jongens. Ik wilde mam bellen, maar er was geen telefoon. Hoe kom je aan zo'n verhaal?

avro's Televizier meldde dat Beatrix, ‘bij de gratie Gods’ natuurlijk, een besluit had ondertekend dat een boer zich met zijn koeien uit een dorpskern diende te verwijderen. Na aarzelen heb ik de knoop doorgehakt en haar geschreven.⁸⁸

In 1996 vond ik deze brief, die ik nu niet begrijp aldus te hebben gericht aan deze dame, kennelijk met de bedoeling te onderstrepen, dat als voor de Oranjes dezelfde regels van de burgerlijke stand golden als voor alle Nederlanders zij mevrouw Von Amsberg had moeten heten. Ik geef toe ernstig te hebben overwogen dit epistel maar helemaal te verdonkeremanen, een gedachte die bij het samenstellen van deze herinneringen nooit eerder is opgekomen. Ik kwam tot de slotsom dat, ook al geneer ik me in een aantal opzichten dertien jaar later voor deze tekst, het niet anders kan dan haar als bijlage in zijn geheel hier te reproduceren. De brief geeft weer hoe ik die zondagochtend over het koningshuis en de functies van de koningin dacht.

88 Zie bijlage 12.

21 maart 1983

Luns pleitte gisteravond op de brt voor hogere defensie-uitgaven. ‘De sovjets hebben duikboten zo groot als slagschepen,’ vertelde hij. ‘Ze bewegen zich met veertig mijl per uur onder water.’ Hij leek me helderder dan in lange tijd.

Ik schreef een brief naar nrc Handelsblad om te benadrukken dat Arbatov geen propagandist was maar wetenschapper.

Ik las de brief aan Beatrix nog eens grondig over. Het is okay. Ik heb ernstig nagedacht over het noemen van mejuffrouw Buringh Boekhoudt. Maar ik schreef over haar aan Beatrix toen

[p. 69]

ze stervende was, dus waarom nu niet. Ik stuur deze boodschap aangetekend. Ze weet waarschijnlijk niet waar ze deze aan te danken heeft. Eigenlijk leent Beatrix zich voor een vorm van volksverlakkerij.

Ik ontmoette de Fin Timo - het blijft een lekkere kerel - op Schiphol. Ik heb hem opnieuw gewaarschuwd dat ik O'Reilly niet vertrouwde. Het was hem opgevallen dat zowel Carel Enkelaar als Henk Suèr, de films die ik rond de jfk-affaire had gemaakt, als eigenlijk onbelangrijk afdeden. Dat zijn tournures van Carel die ik nooit zal begrijpen.

Ik heb kennis gemaakt met ambassadeur Henk Herrenberg en Dick de Bie van de Nationale Voorlichtingsdienst in Paramaribo. ‘Iedereen is geïnteresseerd om naar Suriname te gaan,’ zei Herrenberg, ‘maar we houden de boot een beetje af.’ Ik benadrukte een exclusief gesprek te willen filmen met Desi Bouterse, want anders was het niet echt de moeite waard de reis te maken. Ik bepleitte mijn missie door terug te vallen op wat ik indertijd in Indonesië had gedaan. Zij vertelden een poging met ikon te hebben ondernomen. Maar Bouterse was er zo teleurgesteld over geweest dat hij helemaal niet meer meewerkt aan interviews.

‘Ik zal enige moeite hebben hem te overtuigen het nu wel te doen,’ aldus De Bie. Ik ben geïnteresseerd in Bouterse omdat hij voor mij iets heel anders uitstraalt, dan zoals men hier over hem spreekt.

22 maart 1983

Peter arriveerde in een joggingpak uit Londen. Hij was kritisch over zijn gesprek met Privé. Hij las de brief aan Beatrix. Hij vond deze pittig maar wel waar.

Gijs van der Wiel vertrekt bij de rvd. Ik heb hem altijd wel een aardige man gevonden, die zich vrij correct opstelde tegenover mij, ondanks de gesanctioneerde overheidssabotage. Ik schreef hem een briefje ten afscheid. Ik nodigde hem uit als alle rompslomp van het vertrek voorbij zou zijn, eens op Amerbos te komen lunchen.⁸⁹

Ik had een rustige dag met Peter.

Jonas Salk sprak met Peter Stoler van Time.⁹⁰ ‘It doesn't make sense to me to see the human race preparing itself for destruction. Organisms don't destroy themselves, not if they can prevent it. Why should the human race be an exception,’ zei hij. ‘After the biological evolution, there was a metalogical evolu-

89 Hij is nooit gekomen.

90 Psychology Today, maart 1983.

[p. 70]

tion, the evolution of consciousness, and of consciousness of consciousness as well as consciousness of evolution. Evolution is taking place within the human mind right now as a result of human experience, which we metabolize, which becomes incorporated into our being. Human thought, human creativity, have all developed in response to the human environment.’

Stoler: ‘If that is true, then should we not listen to our best instincts?’

Salk: ‘That is part of it. I am saying that we should trust our intuition. I believe that the principles of universal evolution are revealed to us through our intuition.’

‘Ideas are as important as genes,’ stelt Salk verder.

‘There is a new reality. Man is part of a cosmos and that, just as the individual cell needs the organism of which he is part, mankind needs - and therefore cannot destroy - this world.’

Salk: ‘We must understand that it is to our mutual advantage to change our way of life, to recognize that we must all make a few sacrifices. We must use memory of the past as a trajectory into the future.’

‘Do our leaders see this new reality,’ vraagt Stoler.

‘No. Those already advantaged are resistant to change. It is the disadvantaged who desire change. We may have to develop a new mythology, a literature that depicts the future. We need people who want to visualize the architecture of human relationships.’ Dat zou Beatrix moeten lezen.

23 maart 1983

Peter zegt opnieuw dat hij verwacht dat ik weer van Eduard zal horen als de zon schijnt en het mooi weer wordt. ‘Dan besluit hij op een dag bij je te gaan kijken. Hij zal dan eerst heel afstandelijk zijn.’

Ernst van Eeghen stuurde zijn rede voor de studenten naar Joseph Luns en zei een aardige brief ten antwoord te hebben gekregen.

Peter zei nu zich toch zorgen te maken over de brief die ik naar de koningin schreef Ik zal 30 maart maar naar de receptie van Gijs van der Wiel gaan en dan proberen Pim Osieck, de opperceremoniemeester, te spreken. Peter denkt namelijk dat ze mij na die brief nog meer en scherper vanuit Den Haag zullen gaan saboteren. Hij denkt zelfs dat de brief Beatrix razend heeft gemaakt. Waarom zei hij dat niet voor ik deze brief verzond?

Ik kreeg een brief van Raymond Goor.⁹¹

91 91 Zie bijlage 13.

[p. 71]

Ik ging naar de rechtskundige dienst van het fnv in Haarlem om er achter te komen wat er werd gedaan om de claim op de vara geïnd te krijgen. Ze schijnen te aarzelen om rechtsmaatregelen tegen de vara te beginnen. Maar Meerbach heb ik nu toch zover gekregen in actie komen.

Theo Sommer is in Moskou met een aantal van de belangrijkste adviseurs van Joeri Andropov gaan praten. Hij noemt Georgii Arbatov ‘de meest prominente Amerika-specialist van het Kremlin’. Jammer voor Levchenko en Vermaat, plus de idioot bij nrc Handelsblad die de onzin prominent op de opiniepagina plaatste. Sommer zegt dat Arbatov lange tijd als optimist gold. ‘Tegenwoordig komt hij meer sceptisch over. In het decennium van de ontspanning, de jaren zeventig, was hij een van de naaste adviseurs van Brezhnev, die hij in diens politiek van machtsevenwicht in Europa steunde. Nu adviseert hij Joeri Andropov en staat hij de huidige secretaris-generaal, naar men zegt, nader dan diens overleden voorganger.’ Zo is het precies. Ook Vadim Zagladin en Oleg Bykov, een vroegere assistent van Jermen Gvishiani, komen in het artikel van Sommer uitvoerig ter sprake.⁹²

92 Haagse Post, 26 maart 1983, HOE BANG ZIJN DE RUSSEN, door Theo Sommer.

24 maart 1983

Vandaag is de geboortedag van mejuffrouw Buringh Boekhoudt. Beatrix en ik zullen die dag nooit meer vergeten.

Guus Jansen stelde een lunch voor in Naarden. Ik zei dat ik geen auto had en daarom de voorkeur gaf aan Amsterdam.

Ik stuurde een fax naar het kantoor van Gvishiani in Moskou om te tonen, dat ik aan de verzoeken had voldaan:

An Salomonson schreef een briefje dat de redactie van nrc Handelsblad met het plaatsen van het artikel van Levchenko niet wilde aangeven het er mee eens te zijn, ook niet met diens uit-

[p. 72]

spraken over Georgii Arbatov. ‘Levchenko is evenwel vroeger een hoge officier van de kgb geweest en een van de belangrijkste overlopers van de laatste jaren. Uit dien hoofde komen zijn uitspraken, ook die over Arbatov, toch bepaald enig gewicht toe,’ getekend An Salomonson, Redacteur Opiniepagina. An begrijpt blijkbaar niet wat spionnen die overlopen buitengewoon onbetrouwbaar maakt. Ik heb een brief geschreven om de onzin van Levchenko en Vermaat bij te slijpen.

Ik kreeg een briefkaart van Roderick van Voorst tot Voorst. Door zijn coup de foudre die inmiddels de veertien dagen heeft overschreden, is een bezoek aan mij erbij ingeschoten. Hij komt later en is druk met een scriptie.

Mevrouw Hornkamp vroeg vandaag naar Eduard. ‘Die is in België om te studeren,’ loog ik. ‘Dat had ik niet gedacht,’ zei ze ook nog. Ik werd er weer ellendig van.

25 maart 1983

Ernst van Eeghen belde om 07:30 uur. Hij had vanmorgen om 4 uur een telefoontje uit Washington ontvangen. Generaal David Jones was bezig met het ontwerpen van een nieuw plan. Het zou eind april gereed zijn. Hij vroeg zich af wat hij tegen Georgii Arbatov moest zeggen. ‘Doe niets,’ was mijn advies, ‘overlaadt hem vooral niet met telegrammen.’ Ik hoop dat hij luistert. Hij had nog niet gehoord dat Andrei Gromyko was benoemd tot eerste vice-voorzitter van de raad van ministers onder Tikhonov. In mijn optiek betekent dit dat Gromyko op een zijspoor wordt gemanoeuvreerd en misschien wel het komende vertrek van de minister van Buitenlandse Zaken. Ernst was het hier mee eens.

Ik heb veel met Peter gesproken.

Barbara Ascher schreef in The New York Times over ‘unsought devotion is really a terrible invasion of privacy. It is unsettling to have another's unwanted passions invade your life. It is like a bird crashing into a window by your side while you are looking the other way and thinking that all is right with the world. Suddenly there is a wounded bird at your feet.’⁹³ Waanzin en passie hebben niets te maken met of de psyche van een man of een vrouw in het geding is. ‘In his movie The Story of Adele H, Francois Truffaut retraced the obsessed journey of Victor Hugo's younger daughter from Guernsey to Halifax to the West Indies in pursuit of the indifferent lieutenant Pinson. A fantasy fed on the hot blood of a blind heart.’

93 The New York Times, 24 maart 1983.

[p. 73]

Gisteravond kwam Tage Domela Nieuwenhuis eten. Hij had een ongelukje met zijn eend gehad en was laat. Zijn ogen fonkelden en met zijn lange blonde haar blijft hij beeldschoon. Toen ik vertelde wat John en Greet van Haagen was overkomen en over de euthanasie bij Greet, kreeg hij tranen in zijn ogen. Peter had trouwens eerder precies hetzelfde gereageerd. Toch betrapte ik me er achteraf op dat ik het gebeuren tussen John en Greet eigenlijk ijskoud had verteld, zonder er zelf opnieuw helemaal akelig van te worden. Komt het omdat er al enige tijd overheen gegaan is? Dat is wat Robert Jay Lifton dus ‘psychic numbing’ noemt.

Tage staat sceptisch tegenover Delgado. ‘Waarom komen we mensen tegen,’ vroeg hij. ‘Ik val op de gekste mensen, en waarom? Hoe verklaar je die aantrekking?’ Vervolgens vroeg hij: ‘Hoe denkt Delgado met computers aantrekkingskracht te stimuleren, laat staan te programmeren?’ Volgens Tage gaat het om de kern van mensen, die zuiver en goed is.’ Tot mijn verbazing bracht hij mijn gesprek met de Pioniers in Moskou ter sprake, waarbij hij aanwezig was. Een jongen had gevraagd wat mijn doel in het leven was, en ik had geantwoord: ‘Er in slagen om mijn eenzaamheid te leren omhelzen.’ Dat is waar. Hoe wist hij dit nog?

Ik probeerde Tage zorgvuldig uiteen te zetten wat er tussen Eduard en mij was gebeurd. Hij luisterde nauwkeurig en scheen verwonderd. Hij antwoordde, dat indien hij vrijde met een ander meisje, dit absoluut niets wegnam van de puurheid van zijn relatie met Theresa. Ik bestreed dit en zei dat ik na de ervaring met Eduard nu absoluut zeker wist dat wanneer je echt in een ander opgaat, ieder contact met anderen irrelevant ongewenst en zelfs onmogelijk wordt, ooit.

Ik bracht een bezoek van ruim een uur in Amaliagaarde aan mejuffrouw Buringh Boekhoudts beste vriendin, mejuffrouw A.M. Veen. Ik herkende haar direct, maar zij kan niets meer zien of lezen. Ze gaf me de toespraak die mejuffrouw Ramondt bij de crematie van miss bb had gehouden, met veel te veel Beatrix erin. Er waren alleen bloemen van de prinsessen geweest. Beatrix schreef naderhand aan mejuffrouw Ramondt dat ze de hele dag met haar gedachten - de dag van de crematie - bij miss bb was geweest. Het was echter de eerste dag geweest dat prins Claus in Nijmegen werd opgenomen. Bovendien schreef zij haar andere lerares dat met het heengaan van miss bb, een periode van haar jeugd was afgesloten.

De koningin is blijkbaar na haar terugkeer van de reis in Afrika niet bij mejuffrouw Boekhoudt op bezoek gegaan, zoals ik

[p. 74]

dringend had gevraagd. Haar laatste brief was uit Eritrea gekomen. Mejuffrouw Veen had een pakket van zeker tachtig brieven van Beatrix gevonden waarvan mejuffrouw Boekhoudt had bepaald dat ze vernietigd moesten worden. Omdat mejuffrouw Veen over die vernietiging aarzelde, belde zij met mejuffrouw Ramondt, die op haar beurt Corine de Beaufort had gebeld. Besloten werd ze te vernietigen. Toen uiteindelijk de executeur testamentair A.C. Mörzer Bruyns arriveerde waren de brieven van Beatrix al vernietigd. Erg jammer. Die mensen hebben geen enkel gevoel voor historie. Ze hadden aan Beatrix teruggestuurd behoren te worden. Maar Aunty hield er wel meer voor mij onbegrijpelijke noties op na. Zoals ze me eens adviseerde mijn gebit maar te laten trekken.

Volgens mejuffrouw Veen had mejuffrouw Buringh Boekhoudt alles tot in de puntjes geregeld maar ik kreeg tussen de regels door het gevoel dat er toch problemen waren geweest. Zij heeft bijvoorbeeld niets persoonlijks achtergelaten voor de trouwe dames die altijd voor haar hadden gewerkt. Het schijnt dat haar hele nalatenschap naar interkerkelijke liefdadigheid is gegaan. Ik vermoedde al zoiets. De dame die het huis in de Amalialaan van haar had gekocht, had via een notaris gehoord dat het 350.000 gulden zou hebben opgebracht. Mejuffrouw Boekhoudt had gezegd: ‘Dat vind ik veel te veel, ik wil er 225.000 gulden voor hebben.’ De dame betaalde 25.000 gulden contant en kreeg een hypotheek van 200.000 gulden tegen twaalf procent rente. Mejuffrouw Boekhoudt nam genoegen met 7 procent. Ik denk dat er teveel kapers op de kust waren, om mij een substantieel steuntje in de rug te geven.⁹⁴

Ik hoorde nu dat koningin Juliana ook eens naar mejuffrouw Boekhoudt was getogen om een rede die zij in Duitsland moest houden, samen door te nemen. Mejuffrouw Boekhoudt luisterde er later naar, samen met mejuffrouw Veen en zei op een gegeven moment: ‘Nu maakt zij toch nog dezelfde fout.’

De dames Boekhoudt en Veen hebben elkaar 56 jaar gekend. Mejuffrouw Veen heeft vier pleegkinderen. Aunty twee: Beatrix en ik. Mejuffrouw Buringh Boekhoudt is vreedzaam ingeslapen, met haar een heldere geest tot op het laatste moment. Er waren twee lijsten van mensen die een overlijdensbericht moesten krijgen. De eerste bestond uit hen die bij de besloten crematie werden verwacht. De andere, alle bewoners van de Amaliagaarde-flat en ik. Het verbaasde me niet. Ik heb altijd het gevoel gehad, hoe oprecht zij ook van me hield, dat zij zich in-

94 Ze stuurde me 2.000 gulden als afscheidsgift.

[p. 75]

dekte bij derden vanwege mijn controversiële - door Luns en Den Haag veroorzaakte - reputatie.

Ik stapte even bij mevrouw Van Dijk binnen. Ze was geestelijk nog verder achteruit gegaan. Het is niet meer mogelijk een gesprek met haar te voeren. Zij blijft zichzelf herhalen dus ik bleef maar een kwartiertje. Ik denk niet dat zij straks nog weet dat ik bij haar was. Zij zal daar niet lang meer kunnen blijven wonen. Vreselijk zielig.

Nu meldde ook de The Washington Post dat Joeri Andropov met nierklachten in een ziekenhuis zou liggen. Zijn toestand zou niet zorgelijk zijn.

Ik liet Peter zien hoe een eendenechtpaar al bij de balkondeuren van mijn eetkeuken wachtte op de dingen die komen gaan. Ik zei erop toe te zien hen niet teleur te stellen, om hun minds niet in de war te brengen. Want hoe besluiten twee eenden naar mijn huisje te vliegen en te wachten, zonder dit samen te hebben overlegd? Peter lachte.

Ik botste met Tage over het uitzetten van gastarbeiders. ‘Dus ze eerst gebruiken en als ze niet meer nodig zijn hen het land uitzetten?’ riep hij. Ik antwoordde: ‘Waarom niet? Zelfs Nigeria zette anderhalf miljoen zwarten het land uit die niet meer nodig waren. Waarom zouden we bang moeten zijn van Turken, of Afrikaanse zwarten? Omdat ze een andere huidskleur hebben? We gooien onze eigen blanke broeders uit een bedrijf waar ze overbodig geworden zijn.’

Ik gebruikte hetzelfde kaartje van vanmorgen om naar Hilversum te reizen. Inge Keijer haalde me van het station op. Dirk Keijer stelde voor de Amerikaanse editie van mijn Arbatovboek aan ambassadeur Romanov te geven. Daarop zei hij: ‘Inge, geef eens even de kaart.’ Een map met ‘Investronic’ erop en zijn visum voor Moskou zaten eraan vast. Hij liet me een fotokopie zien van een bericht van de Amerikaanse ambassade in Den Haag aan Washington, waarin Investronic een ‘front-organization for Soviet interests’ werd genoemd. Hij noemde de bvd ‘still quite a power in this land’. De bvd was er tegen dat prominente Nederlanders contacten met de sovjets hadden. ‘Zij weten dus dat jij bevriend bent met Ernst van Eeghen. Ze denken bij de bvd ook dat jij door Moskou bent gebruikt om Van Eeghen pro-sovjet te beïnvloeden.’ Ik antwoordde natuurlijk dat Ernst al jaren met een aantal Sovjetgeneraals bevriend was via de veteranenorganisaties en dat dit de grootst denkbare onzin was. Glastra was volgens hem de bvd-man binnen Philips.

‘Holland zal deals van Moskou krijgen,’ zei Dirk, ‘wanneer ze

[p. 76]

maar niet idioot blijven doen, zoals nu weer de weigering van een sovjet consulaat-generaal in Rotterdam.’

‘Wat kan hieraan worden gedaan,’ vroeg ik.

‘Ruud Lubbers heeft waarschijnlijk betere contacten in Moskou dan in Washington,’ antwoordde hij. ‘Ze hadden Romanov nog een paar jaar in Den Haag moeten laten. Die zou op dit moment bij Lubbers zijn binnen gelopen. Viktor Beletski zou nu een diner voor Lubbers moeten geven. Ik ken Lubbers en hij kent mij,’ aldus Keijer.

Ik dacht meteen: dat is de volgende stap. Beletski moet Lubbers, Van Eeghen, Sickinghe en Keijer te dineren hebben.

Dirk Keijer omschreef ambassadeur Romanov als ‘clean’ en ‘he never was a big enough crook.’ ‘Precies,’ antwoordde ik. Volgens Keijer had Romanov om die reden ook nooit meer macht kunnen verkrijgen. Romanov was dichter bij Andropov dan bij Brezhnev. Andrei Gromyko zou waarschijnlijk op een zijspoor worden gerangeerd.

Keijer adviseerde me voor mijn diensten aan Philips en Jeelof honderdduizend gulden te vragen, met 25.000 per keer per kwartaal vooruit te voldoen. ‘That is a respectable solution Willem,’ zei hij. Ik zou bovendien een kwart of een half percentage per contract moeten ontvangen. Wat Pieter Baaij betreft dacht hij niet dat zijn bedrijf in aanmerking zou komen voor opdrachten binnen de ussr, maar misschien wel voor de aanleg van pijpleidingen naar Griekenland en Turkije in een joint venture.

Keijer is van mening - welke ik geheel deel - dat Joeri Andropov misschien nog zes jaar president van de Sovjet-Unie zal zijn. ‘De zoon van Brezhnev is er ook al uitgeflikkerd,’ zei Dirk. ‘De Russische manier van doen is geven en nemen. Brezhnev was hier een meester in. Hij deed het goed. Uiteindelijk komt Andropov er niet op deze manier, met rigoureus schoon schip maken.’

‘Ambassadeur Romanov heeft tegen Maslow van de Handelsmissie in Amsterdam gezegd om zaken te doen met Transol in Rotterdam, maar Maslow gaf de opdracht keihard aan een ander. Nu zijn ze in een proces verwikkeld wegens oplichting. ‘Maslow verneukte Romanov als het hem zo uit kwam, maar hij wordt nu ook gepensioneerd.’

Keijer herhaalde met nadruk: ‘De bvd is van mening dat jij door Moskou wordt gebruikt om Van Eeghen te beïnvloeden, en uiteindelijk hang jij. Van Eeghen kunnen ze niets maken, want hij is multimiljonair. Maar jij bent kwetsbaar.’ Hij zei ook dat ik eens moest uitzoeken waar Berend van Voorst tot

[p. 77]

Voorst uit hing, die vroeger op de ambassade in Moskou zat en later in Brussel⁹⁵ ‘Op een dag pak ik hem,’ aldus Dirk, ‘netjes, maar ik pak hem. Ik koop bijvoorbeeld een huis naast het zijne en zet er een hondenkennel in.’

We verhuisden naar de keuken en Dirk begon eten te bereiden. Hij liet zien hoe hij de sla met dressing maakte en vis kookte met Chablis. Het werd inderdaad een heerlijk maaltje. Van Inge kreeg ik een doos Suchard chocolaatjes.

Ik vroeg hoe hij inschatte of ik chemicaliën voor Van Eeghen in Moskou zou kunnen verkopen. ‘Je noemt mijn naam niet,’ antwoordde hij, ‘maar je zegt tegen Van Eeghen dat je nu een kantoor in Moskou hebt en je neemt mijn secretaresse Natasha en Investronics kantoor, nu gevestigd in het Intourist Hotel. Ik heb vijf jaar geleden mijn tak in chemicaliën verkocht, maar we beschikken over alle contacten op dat terrein. Ik zal er wel met Romanov over spreken. Over drie maanden kan ik je hier meer over vertellen.’

Hij vertelde dat het sovjetproject in Nigeria nu een omvang van vier miljard d-Mark had. Het kan niet meer mislukken. In juli zal de eerste staalfabriek gaan draaien. Wanneer het wel een flop zou worden, is hun rol in Afrika uitgespeeld, ‘een rol die betekenis heeft dankzij de situatie in Zuid-Afrika,’ zei hij. ‘Vergeet niet dat een op de vier Afrikanen een Nigeriaan is.’ Ik wist dat Romanov als voormalig Sovjetambassadeur in Lagos, Dirk Keijer op het spoor van Nigeria zette met alle daaraan verbonden contacten in Moskou.

Dirk Keijer is nu ook in Brazilië begonnen, wat hij ‘een prettig land met mooie vrouwen’ noemde. ‘Over vier, vijf of zes jaar wordt het onvermijdelijk dat de Sovjet-Unie haar invloed in Latijns-Amerika gaat uitbreiden en dan zit ik er vast en vertegenwoordig ik topbedrijven. All business is politics, Willem. In 1976 besloot ik Holland te laten schieten. In dit land is niet te werken. Je doet de beste zaken in landen juist waar het slecht gaat of waar het moeilijk zaken doen is.’

Dirk belde twee- of driemaal met Nigeria terwijl ik er was. Hij zei uitstekende betrekkingen te hebben met ambassadeur C.J. Kramers⁹⁶, die positieve rapporten over Keijer naar Buitenlandse Zaken zou hebben gezonden.

95 In 1996 is hij commissaris van de Koningin in Limburg.

96 Er is wel een 2de secretaris G.S. Kramers op de ambassade in Lagos, maar in 1983 was A.F. Tieleman er ambassadeur. Oltmans lijkt hier C.J. Kramers, werkzaam in de ambassade in Congo 1961, te verwarren met G.S. Kramers. Zie ook Memoires 1961 (red.).

[p. 78]

26 maart 1983

De Volkskrant meldde dat vorig jaar 250.000 jongeren school verlieten om een baan te zoeken. Na een half jaar hadden 97.000 van hen nog geen werk gevonden. Ook dit jaar zal de helft van de schoolverlaters geen werk kunnen vinden. Ik vind dit een afschuwelijk bericht en een beangstigende trend.

nrc Handelsblad schreef dat Grundig alleen met Philips in zee zou willen gaan. Gerrit Jeelof, lid van de Raad van Bestuur, vertelde de krant dat de samenwerking met het Amerikaanse at&t, waar hij de leiding over heeft, ‘misschien al dit jaar de eerste vruchten zal afwerpen’.⁹⁷

International Herald Tribune meldde in een verhaal over de hele lengte van de voorpagina, dat een Bulgaar die naar het Westen is overgelopen, duidelijk zou hebben gemaakt dat de aanslag door de Turk Ali Aǧca op 13 mei 1981 op de paus in Rome door de Bulgaarse inlichtingendienst Darzhavna Sirgurnost in elkaar zou zijn gezet. Het leest als een ellenlang Baron von Münchhausen-verhaal, maar wie weet is het waar.

Heb kanunnik Raymond Goor bedankt voor zijn brief van 15 maart. Ik heb hem duidelijk gemaakt dat ik best wil blijven meedoen aan conferenties zoals hij in Wenen heeft georganiseerd, mits hij de hele organisatie zou reorganiseren.

Aize de Visser schrijft dat hij geen garantie kan geven dat hij door zal gaan met publiceren van mijn Memoires, als de verkoop niet voldoende oplevert.⁹⁸ Ik wil er nog een keer goed met hem over doorpraten. Ik heb natuurlijk het liefst dat het dagboek bij Bosch & Keuning uitkomt.

Andropov heeft in scherpe bewoordingen gereageerd op de beschuldiging van Reagan dat de Sovjet-Unie de afgelopen twintig jaar een militaire macht opbouwde ‘far beyond its defensive needs’. Hierdoor alleen zou Washington genoodzaakt zijn tot het uiterste te gaan met de bewapening. De president van de Sovjet-Unie noemde deze beweringen ‘not just irresponsible, it is insane’. Ook stak Andropov de draak met Reagans bewering dat de vs langzamerhand militair inferieur aan de ussr waren geworden. Alleen de grootste naïevelingen zouden enige waarde hechten aan Reagans beweringen.

The New York Times drukte nog eens de tekst van het in 1974 ondertekende abm-verdrag (Anti Ballistic Missile) tussen Washington en Moskou af, dat door Richard Nixon namens de Amerikanen en Gromyko namens de sovjets werd ondertekend.⁹⁹

97 NRC Handlsblad, 25 maart 1983.

98 Zie bijlage 14.

99 Zie bijlage 15.

[p. 79]

De nieuwste kletspraatjes gaan over hoe raketten bestreden zouden kunnen worden. Harold Brown, de voormalige minister van Defensie onder Jimmy Carter, heeft geschreven ‘that a system of space-based lasers to intercept ballistic missiles, would probably not be feasable before the next century, if ever, and would cost on the order of $100 billion.’

Daarom niet getreurd. Ronald Reagan heeft deze week weer eens een praatje gelanceerd over ‘laser and particle-beam weapons’, alsof we al aan de vooravond staan ze te gebruiken. Hij weet niet waar het over gaat. Hij zwamt wel vaker over zaken waar hij niets van begrijpt.

The New York Times laat zien hoe antiraketwapens zouden moeten werken.¹⁰⁰ ‘Particle beam weapons are at a more rudimentary stage of development than lasers,’ schrijft het blad. ‘Such weapons would use streams of charged or neutral atomic or subatomic particles, accelerated to intense energies, to disable or destroy spacecraft or ballistic missiles. The rays of both weapons would reach a target at or near the speed of light.’ Ze zijn gek.

Mijn vriend John van Haagen belde. Hij begint nu langzamerhand een terugslag te ondervinden na de dood van zijn vrouw Greet. Hij heeft een caravan gekocht en ergens bij Barneveld neergezet. Hij hield een verhaal van twintig minuten over de sociaal-economische toestand met het accent op de arbeider, helder en ter zake als altijd.

Wim Klinkenberg belde dat nrc Handelsblad vanavond opende met Andropovs aanval op Reagan die ‘een onbeperkte wapenloop’ wil beginnen. Hij zei ook dat gerefereerd werd aan diens ziekte, zonder dat de krant melding maakte zelf als eerste mijn bericht dienaangaande te hebben gepubliceerd. Volgens Wim is de positie van Gromyko juist de laatste tijd versterkt, terwijl ik herhaalde het begin van Gromyko's einde te zien.

George Kennan noemt in Psychology Today ‘the preoccupation

100 The New York Times, 27 maart 1983.

[p. 80]

with nuclear war a form of illness. It can be understood only as some sort of death wish, a readiness to commit suicide for fear of death - a state of mind explicable only by some inability to face the normal hazards and vicissitudes of the human predicament - a lack of faith, or better a lack of the very strength that it takes to have faith’. Dit zegt oud-ambassadeur Kennan dus in een nieuw boek The Nuclear Delusion. Volgens mij heeft het allemaal geen ene moer met ‘faith’ te maken maar met gezond verstand.

28 maart 1983.

Excerpts from Interview With Andropov on ABM
MOSCOW, March 26 (Reuters) - Following are excerpts from an interview with Yuri V. Andropov, the Soviet leader, on President Reagan's proposal to develop a defense against nuclear missiles. The interview is to appear Sunday in the Communist Party daily Pravda and was distributed in translation by the Soviet press agency Tass.
Laymen may find it even attractive as the President speaks about what seem to be defensive measures. But this may seem to be so only on the face of it and only to those who are not conversant with these matters.
In fact, the strategic offensive forces of the United States will continue to be developed and upgraded at full tilt and along quite a definite line at that, namely that of acquiring a first-nuclear-strike capability.
Under these conditions the intention to secure itself the possibility of destroying with the help of the abm defenses the corresponding strategic systems of the other side, that is of rendering it incapable of dealing a retaliatory strike, is a bid to disarm the Soviet Union in the face of the us nuclear threat.
One must see this clearly in order to appraise correctly the true purport of this ‘new conception’.
Should this conception be converted into reality, this would actually open the flood-gates to a runaway race of all types of strategic arms, both offensive and defensive.
Offensive-Defensive Link
When the ussr and the usa began discussing the problem of strategic arms, they agreed that there is an inseverable interrelationship between strategic offensive and defensive weapons. And it was not by chance that the treaty on limiting abm systems and the first agreement on limiting strategic offensive arms were signed simultaneously between our countries in 1972.
The sides recognized the fact that it is only mutual restraint in the field of abm defenses that will allow progress in limiting and reducing strategic systems.
The United States intends to sever this interrelationship.
The present Administration is continuing to tread an extremely dangerous path. The issues of war and peace must not be treated so flippantly.
The question prompts itself: What is the President's idea of the standards of conducting relations with other states?
All attempts at gaining military superiority over the ussr are futile. The Soviet Union will never allow them to succeed. It will never be caught defenseless by any threat.
Let there be no mistake about this in Washington. It is time they stopped devising one option another in the search of the

[p. 81]

best ways of unleashing nuclear war in the hope of winning it. Engaging in this is not just irresponsible, it is insane.
One should come to realize that the us leaders are trying today to turn the European countries into their nuclear hostages. Washington's actions are putting the entire world in jeopardy.

Volgens de bbc besteedt de Britse pers enorm veel aandacht aan Andropovs uitlatingen over de bewapeningswaanzin van Ronald Reagan en de zijnen. Eindelijk valt het woord ‘crazy’ in dit verband in Moskou, wat Philip Handler al enkele jaren geleden gebruikte in zijn interviews met mij, voor het beoogde boek.

Dusko Doder meldde in de International Herald Tribune¹⁰¹ dat Joeri Andropov Daniel Ortega van Nicaragua heeft ontvangen (met een foto in het Kremlin), om te onderstrepen dat hij na een korte ziekte (dit wordt dus niet ontkend) weer volop aan het werk is. Ook Time publiceerde een reportage new mystery in the Kremlin. Het blad constateert dat de voormalige kgb-chef duidelijk gewicht had verloren en korte tijd uit het zicht was verdwenen.

Ik denk dat de breinen van de sovjets op het punt van oorlog en vrede en atoomconfrontaties aanzienlijk minder geschift zijn dan de breinen van de Amerikanen, die in dit opzicht op alle fronten van god los zijn.

In de stad had ik moeite mijn tranen te bedwingen. Ik had het gevoel dat Eduard ergens dichtbij was. Eigenlijk zocht ik overal haar hem. Wie weet lijd ik aan een hallucinatie. Hoe werkt zoiets? Ik zou nu Peter willen spreken.

Ik wandelde bij Ernst van Eeghen binnen en vertelde van Dirk Keijer gehoord te hebben dat de bvd van mening zou zijn - en rond kletst blijkbaar - dat ik hem pro-sovjet beïnvloedde. Tot mijn stomme verbazing was mijn opmerking aanleiding voor hem me te vertellen dat hij bezoek van de bvd had gehad. De heren hadden hem gewaarschuwd voor mij op te passen en vooral niet te intiem met mij om te gaan. Ernst heeft ze daarop gevraagd of ze dachten dat ik een sovjetspion was. Dat was niet het geval, maar toch was voorzichtigheid geboden. Ik werd absoluut razend, maar liet er niets van merken. Hij liet het er verder bij en vervolgde, precies zoals ik had verwacht, uitgebreid met advies te vragen over hoe hij nu verder met Georgii Arbatov moest omspringen. Eerst zei hij dat hij Arbatov wilde telegraferen. Hij zei een belangrijke boodschap voor hem te hebben. Ik antwoordde dat ik het plan met generaal David Jones

101 International Herald Tribune, 26 maart 1983.

[p. 82]

niet voldoende vond, om thans reeds als ‘belangrijke boodschap’ op te blazen. Hij probeerde hiermee alleen maar om weer in contact met Arbatov te komen. ‘Op die manier gaat hij denken: daar heb je Van Eeghen weer met een canard, terwijl als je op een dag werkelijk iets belangrijks zou hebben, je krediet is verspeeld.’

Van Eeghen scheen zich zorgen te maken, dat als Georgii Arbatov dezer dagen zelf in de vs zou zijn, hij direct zelf in contact zou treden met senator Sam Nunn of generaal Jones. Ja, en dan zou Ernst uitgeschakeld zijn. Uiteindelijk besloten we Arbatov een brief te sturen om een afspraak met hem te maken voor een gesprek, direct na zijn aankomst in de vs.

Hij vroeg mevrouw Pannekoek¹⁰² binnen te komen en zei: ‘Dan kan jij het ook horen.’ Hij dicteerde een brief aan Arbatov. Daarop belde hij ambassadeur Viktor Beletski in Den Haag en maakte een afspraak om de diplomaat om 16:00 uur te ontmoeten. Ik zei: ‘Beletski blij dat hij een reden heeft straks in Moskou naar Arbatov te gaan met jouw brief. Arbatov blij dat jij het spel begint te spelen zoals Arbatov dit van je verwacht. En Van Eeghen blij, want hij kan Arbatov te pakken krijgen alvorens de man hem mogelijk in Washington buitenspel zet.’ Ook maakten we plannen voor een bezoek van Ernst aan Ruud Lubbers. Ik vertelde hem dat Beletski mogelijk een diner zou geven voor een aantal prominenten, maar vroeg hem met nadruk niet te laten merken dat hij al van dit plannetje op de hoogte was. Je bent bij Van Eeghen nooit zeker of hij dan ook inderdaad zijn mond houdt.

Ik sprak ook nog even over enkele voor mij belangrijke zaken, maar daar luisterde hij nauwelijks naar - zijn hoofd was elders. Over Philips zei hij wel: ‘Play it very, very cool. En als je over geld spreekt, doe het dan nooit in de eisensfeer maar op de toon van “het zou redelijk zijn als”. Je moet in de zakenwereld er altijd voor zorgen dat je samen naar gewenste resultaten toewerkt.’

De druk van Washington op Noorwegen en Nederland om het aardgasproject van de Sovjet-Unie en de pijpleiding naar het Westen niet tot volle bloei te brengen, is weer toegenomen. Lubbers was bij Reagan en George Shultz op het Witte Huis. Nederland werd geadviseerd in plaats van Russisch aardgas het duurdere Noorse gas te kopen. Ik denk dat Lubbers er niet intrapt. Wat denken ze wel in Washington? De Amerikanen proberen steeds meer overal de lakens uit te delen.

102 De persoonlijke secretaresse van de Amsterdamse koopman.

[p. 83]

Opmerkelijk is ook dat vaste bondgenoten van Amerika als Spanje, Pakistan en wij, in de Veiligheidsraad hebben aangegeven geen geloof te hechten aan Amerikaanse verklaringen voor wat zich werkelijk in Nicaragua afspeelt.¹⁰³ Washington staat totaal alleen in de Veiligheidsraad. De hele wereld kan met open ogen waarnemen dat Amerika alles in het werk stelt om de Sandinistische regering van Daniel Ortega omver te werpen. The New York Times meldde zelfs uit Washington dat de regering-Reagan ook niet de moeite neemt om te verbergen dat de vs anti-Sandinistische krachten in Nicaragua uit alle macht steunen.¹⁰⁴ Het is een onvoorstelbaar schandaal wat er gebeurt.

De heren Janmaat en Vierling hebben samen een brief gericht aan Desi Bouterse in Paramaribo.¹⁰⁵

Erica van Eeghen inviteerde me voor het avondeten, maar ik kon dit niet aannemen omdat uitgever Jan Mets naar Amerbos zou komen. Hij is een cpn'er met contacten bij uitgeverij Pegasus. Hij aarzelde over Desi Bouterse. Hij zei nooit een boek over de man uit te geven.¹⁰⁶ Ik dacht: wat ben ik toch naïef. Ik haal een visje en een wijntje en het enige waar Mets in is geïnteresseerd, uit pure nieuwsgierigheid, is Willem Oltmans eens in eigen omgeving te zien opereren.¹⁰⁷ Ik vroeg om een voorschot op een boek over Bouterse van 5.000 gulden dat geen bezwaar leek. Wanneer het 12,50 gulden zou kosten en hij zou vierduizend exemplaren drukken, zou dat haalbaar zijn. Maar het voorschot zou hij pas in april kunnen betalen, wanneer het Centraal Boekhuis met hem afrekende. Hoe dus een reis naar Suriname te financieren?

Time spreekt over ‘checkbook journalism’ en zegt dat Europese journalisten, vooral in Engeland en West-Duitsland, sneller bereid zijn om voor nieuws te betalen. ‘Once a story has been purchased,’ aldus Time, ‘the winning bidder can control when, how and even whether it will be made public.’

‘It is completely unethical for any newspaper, by exercise of the power of the purse, to block dissemination of the news,’ aldus de Press Council.¹⁰⁸

103 The New York Times, 28 maart 1983, door Bernard Nossiter.

104 The New York Times, 27 maart 1983, door Bernard Gwertzman.

105 Zie bijlage 16.

106 Hij zou wel mijn boek over Bouterse uitgeven.

107 Later bleek dat ik dat verkeerd had ingeschat.

108 Time, 28 maart 1983.

[p. 84]

29 maart 1983

Chris van Esterik schreef in Vrij Nederland, dat Luns in 1966 Brits Guyana met geweld mores wilde leren. Het blad kost nu 3,75 gulden. Ik begin er niet meer aan.

Advocaat Voetelink adviseerde me vandaag om met de bvd, als Nederlandse realiteit, te leren leven. ‘Ik word ook herhaaldelijk als deken der advocaten bedreigd, dus ik heb nu ook een geheim telefoonnummer.’ Hij redeneerde aldus: ‘De bvd zou gewoon ontkennen iets dergelijks tegen Ernst van Eeghen te hebben gezegd. En wat Philips betreft, is het helemaal beter om over de bvd te zwijgen.’ Ik vroeg me namelijk af of de bvd ook Gerrit Jeelof was gaan vertellen toch vooral niets met ‘die gevaarlijke Oltmans’ te maken te hebben. ‘Wanneer u er werk van zou maken, zijn uw betrekkingen met Van Eeghen geruïneerd, dus het is beter niets te doen,’ aldus mijn raadsman. Hij zei verder dat ik hem tot dusverre 4.500 gulden schuldig was. Ik belde met Ernst, omdat ik morgen naar Gerrit Jeelof in Eindhoven ga. ‘Hij zal misschien eerst proberen je af te weren,’ aldus de koopman. ‘Zulke kerels spelen altijd zulke spelletjes. Je moet niet opvliegen en zorgen dat je een evenwichtige indruk maakt en in redelijkheid proberen tot een vergelijk te komen.’

Peter belde op vanuit Tilburg. Ik vertelde hem over wat de bvd had geflikt, hoe Keijer me waarschuwde, en hoe vervolgens Van Eeghen een en ander had bevestigd.

Aurelio Peccei schreef een voortreffelijk brief aan Jermen Gvishiani, dat het volkomen normaal zou zijn voor een post als consultant voor de conferentie in Wenen van de club van Siline en Goor een renumeratie van 5.000 dollar per maand te ontvangen.¹⁰⁹ Ik ben hem daar erg dankbaar voor.

109 Zie bijlage 17.

30 maart 1983

Gisteravond laat belde Jan Mets. Hij was bereid het beoogde boek met Desi Bouterse uit te geven en 4.000 gulden vooruit te betalen.

Paul Newman zegt in gesprek met Playboy dat men rustiger leeft, wanneer je van tevoren incalculeert ‘that you are going to be screwed by most people’. Dat mag waar zijn, alleen ik zal er nooit aan wennen en ik wil er niet aan wennen. En misschien het allerergste is nog wel dat je uiteindelijk bedonderd wordt door iedereen, inbegrepen je eigen moeder, Aunty of Miss B.B., zoals Beatrix haar noemde, en zelfs Peter. Het zijn

[p. 85]

misschien maar hele kleine voorvallen, maar ze gebeuren. Ik denk trouwens dat ik mezelf er ook gewoon bij kan rekenen. Niemand heeft zijn brein echt onder controle, niemand.

Ik belde vanmorgen met Erica op een moment dat ze mijn nummer draaide. Ik vroeg haar een schietgebedje te doen voor de bevredigende afloop van het komende gesprek met Jeelof. Ook al hangt mijn leven niet helemaal af van wat er straks zal gebeuren.

De aandelen acf hebben 170 punten bereikt. Ik belde er met mijn broer Theo over. Hij zei: ‘Je daarover druk maken, om over wat je hebt verloren, is als je druk maken over Karel de Grote, tenzij je een dissertatie over de man zou moeten schrijven.’ Casper vond het antwoord van Theo erg leuk. Peter en ik helemaal niet. Vooral omdat ik voornamelijk op advies van Theo en Casper de aandelen heb omgezet in goud.

Eindhoven

Mijn tikker klopt sneller. Ik ben super nerveus.

De lunch met Jeelof is prima verlopen. We hadden uitstekend contact. We spraken anderhalf uur samen. Misschien is er nu toch een nieuwe basis voor samenwerking gelegd. Om te beginnen, het nieuwe gebouw voor de Raad van Bestuur, waar dus ook Gerrit zetelt, is inderdaad geweldig. Ben ik ziek geworden? Nee, dat is natuurlijk het gevolg van de wijn. Ik neem een aspirine.

We hebben eerst heel uitvoerig over Claus en Beatrix gesproken en wat me daarover sinds jaren bekend was. Vervolgens kwam Aurelio Peccei ter sprake, die hij niet kende, en wat ik zo voor de Club van Rome had ondernomen, inbegrepen het oprichten van het Forum Humanum voor jongeren. We liepen nog tegen Pannenborg aan die in een ander privévertrek de lunch gebruikte. Uiteindelijk belandden we bij de zaken.

Hij zei dat mijn brief over de geldelijke aangelegenheden tussen Philips en mij hem onthutst had. Daar was ik al bang voor was en ik zag het aan hem. Ik voerde geduldig en rustig aan dat ik wel heel lang pro deo voor Philips had gelobbyd, mede omdat na alle pogingen om te regelen dat Jermen Gvishiani in Eindhoven zou worden ontvangen, Philips dit uiteindelijk botweg had geweigerd. Ik had me voor het gedrag van Philips zeer gegeneerd tegenover de sovjets, en verder maar niets tegen hem over geld gezegd. Ook herinnerde ik eraan dat hij bij mijn laatste bezoek en onze lunch op dezelfde plaats, ik een verkeerde deur in wilde gaan. Hij had toen opgemerkt: ‘Door die deur ga je straks je centjes halen.’ Uiteindelijk zei hij inder-

[p. 86]

daad: ‘Als je aanwijsbare diensten hebt bewezen, zullen we die natuurlijk betalen.’ Ik vertelde bijvoorbeeld over de order voor een miljoen cassettebandjes. Hij maakte notities op de achterkant van het Philips-dagmenu en zou er ogenblikkelijk over bellen, want dan zou mij een percentage van het contract te beurt vallen.

Hij gaf aan dat Viktor Beletski er voor had gepleit mij als consultant in te schakelen vanwege mijn uitstekende contacten in Moskou. ‘Scherp mannetje die Beletski,’ zei Gerrit. Hij zei dat de man die ze naar de ussr hadden willen zenden, inmiddels andere taken had gekregen, dus er zou iemand anders worden benoemd. Het zou uiteindelijk helemaal aan de wensen van die persoon liggen of hij van mijn diensten gebruik wenste te maken. Ik dacht: neem een ander in de maling. Een woord van jou, Gerrit, en ik zit er in.

Ik maakte in die geest een opmerking. Hij antwoordde dat de Raad van Bestuur mijn benoeming zeker zou steunen, maar dat hij om psychologische redenen zo redeneerde ten aanzien van de man die Philips in Moskou ging vertegenwoordigen. Tot tweemaal toe zei hij hardop zich af te vragen hoe ik mijn public relations-capaciteiten te gelde zou kunnen maken. Ik kreeg daarom sterk het gevoel dat ik met dit bezoek een brug verder ben gekomen.

Hij liet me de nieuwe vergaderzaal van de Raad van Commissarissen zien en beneden de vip room. Ook deze was ongelooflijk rijk uitgerust. Het gebouw was door een Deense architect neergezet in samenwerking met enkele Nederlandse ontwerpers. Hij zorgde voor een auto met chauffeur om me terug naar het station te brengen. Er bestaat geen twijfel over dat dit bezoek ons een stap dichter bij elkaar bracht. Hij refereerde aan het bezoek van Ernst van Eeghen en voegde er aan toe dat het nog niet tot zaken tussen Philips en Van Eeghen was gekomen.

Trein naar Den Haag

Het aantal kernkoppen in de wereld zal in 1990 tot 70.000 zijn opgelopen. Volgens Frank Barnaby van sipri in Stockholm voldoende om de menselijke soort vrijwel geheel uit te roeien. In Californië zijn 760 betogers gearresteerd, die zich verzetten tegen proeven met de nieuwe intercontinentale mx-kernraket bij de luchtmachtbasis Vandenberg.

Mick Jagger vertelt zijn leven aan de uitgever Weidenfeld in Londen voor twee miljoen pond of 8,5 miljoen gulden. Uitgever Faber wilde ‘maar’ 1,5 miljoen pond betalen en zat er dus naast. En de boer, hij ploegde voort.

[p. 87]

Peter was oprecht verontwaardigd over wat ik nu weer over de bvd te weten ben gekomen. Hij zei: ‘Alleen al om wat ze hier jou hebben aangedaan, I will shit the rest of my life on Holland.’ Dirk Keijer zei iets dergelijks. Hij gaf in 1976 Holland op ‘and I screwed them ever since’.

Op de receptie ter gelegenheid van het afscheid van Gijs van der Wiel bij de rvd was ‘heel Nederland’ aanwezig. Wanneer je Lubbers met een type als Rietkerk ziet langsschuifelen, valt het op dat ze absoluut geen uitstraling hebben en geen indruk achterlaten. Wanneer je Lubbers op straat zou zien lopen en niet wist dat hij premier was, dan zou zijn beroep van alles kunnen zijn, tot en met handelsreiziger. De eerste tegen wie ik aanliep was Bibeb, meer dan ooit een hekserige indruk achter latend. We gingen samen in de rij staan om Gijs de hand te drukken. Ik sprak Carel Enkelaar aan over mijn aanstaande reis naar Desi Bouterse, en hij vroeg me Leo Kool te benaderen. Hij zei dat Pieter de Vink toevallig morgen met ambassadeur Herrenberg zou spreken. Ik dacht aan de woorden van Gerrit Jeelof: ‘Je krijgt niets in het leven zonder gevecht.’ Ik zal met de ambassadeur zien te regelen dat ik Bouterse exclusief krijg als het mogelijk is, want dan neemt de nos-televisie wel een gesprek met hem.

Teengs Gerritsen vertelde mijn visitekaartje in een album te hebben geplakt. Ik zou hem weer eens willen spreken. Ook Van der Mey, de zwager van Emile van Konijnenburg, was aanwezig. Wat deed hij hier? Zou het archief van Van Konijnenburg helemaal niet weg zijn gegooid, maar naar de rijksarchieven zijn gegaan?

Ik wilde gauw terug naar Amsterdam om samen met Peter op Amerbos een afscheidsmaaltijd te gebruiken. We zijn nog om 22:00 uur in de polders gaan fietsten, waar hij altijd intens van geniet.

nrc Handelsblad heeft gisteravond eindelijk mijn reactie op het artikel met Levchenko (Vermaat) gepubliceerd. Wat laat An Salomonson zich toch kennen. Zij heeft er zorgvuldig mijn vermelde Amerikaanse editie van het Arbatov boek met een voorwoord van senator J. William Fulbright en een commentaar van oud-ambassadeur George Kennan uitgeknipt.

[p. 88]

Arbatov
De overgelopen KGB-officier, Levchenko, heeft in gesprek met J.A.E. Vermaat in NRC Handelsblad van 18 maart verkondigd, dat Georgii Arbatov, directeur van het Instituut voor de USA & Canada van de USSR Akademie van Wetenschappen een voornaam Sovjet propagandist zou zijn. Ik wijs er op, de heer Arbatov sedert 1970 van nabij gekend hebbend, dat hij in de eerste plaats wetenschapper is en directeur van een wetenschappelijk instituut. Om die reden heb ik ook een boek met Arbatov geschreven over de Sovjet buitenlandse politiek. Arbatov stelt er bovendien prijs op wetenschapper te blijven. Ik vroeg hem onlangs of berichten over een mogelijk ambassadeurschap in Washington juist waren, omdat Anatoly Dobrynin Andrei Gromyko zou gaan opvolgen, die op zijn beurt staatshoofd van de ussr zou worden, waarop Arbatov te kennen gaf zijn huidige post te willen voortzetten.
Wat betreft de aanbeveling van Levchenko dat het een juiste beslissing was de Sovjet-Unie geen Consulaat-Generaal in Rotterdam toe te staan zij het volgende aangetekend. Onlangs werd mij in Moskou gezegd, dat het Sovjet-ministerie van bz aan de Nederlandse ambassade in Moskou had meegedeeld, geen plannen te hebben de graanoverslag naar Antwerpen of Hamburg te verplaatsen, ondanks dat het kabinet Lubbers de vestiging van een Consulaat-Generaal had verhinderd. Wat de heer Vermaat verzuimde aan Levchenko te vragen was, of de KGB'er niet van mening was dat de in Nederland opererende KGB agenten geen handlangers zouden hebben gerekruteerd.
Het kabinet zou bovendien geen Consulaat-Generaal toestaan, omdat het zou worden volgepropt met elektronische spionage-apparatuur. Alsof de dagelijks in de Rotterdamse haven aanmerende Sovjet-schepen niet over dezelfde elektronische apparatuur zouden beschikken. Terwijl ten overvloede Sovjet-spionagesatellieten het hele gebied van West-Europa uitkammen, ook Nederland. Om die redenen hebben dan ook zowel Hamburg als Antwerpen al vele jaren toegestaan dat Sovjet Consulaten-Generaal werden gevestigd. Alleen Den Haag stelt zich in dezen bespottelijk op. Daarbij komt, dat mij in Moskou op hoog niveau werd verzekerd, dat indien ambassadeur Beletski zijn dreigement uitgevoerd zou willen zien, en Moskou zou adviseren de graanoverslag naar elders te verplaatsen, dit onherroepelijk zou geschieden.
Willem Oltmans,
Amsterdam

Peter las uit nrc Handelsblad voor, dat de ambassadeur in Harare, A.L. Schneiders, de bezorgdheid van de regering over berichten aangaande massale slachtingen in het land had overgebracht aan Mugabe. ‘Wat klinkt zoiets belachelijk,’ was zijn commentaar.

31 maart 1983

Peter belde vanmorgen vroeg nog vanaf het Centraal Station: ‘Dank voor al je lievigheid.’ Het was opnieuw pijnlijk hem weer naar Londen te zien vertrekken.

Ik belde met ambassadeur Herrenberg. Hij stond op het punt Pim Reijntjes en Pieter de Vink van de nos te ontvangen. Hij vertrekt komende week naar Paramaribo voor overleg met Desi Bouterse. ‘Zeg maar niet langer ambassadeur,’ zei hij. ‘Zeg maar Henk.’

Voetelink had me gezegd dat hij uit een gesprek met Wibo van de Linde had opgemaakt dat deze mij eigenlijk een warm hart

[p. 89]

toedroeg. Hij moedigde me aan een televisiegesprek met Bouterse aan de tros aan te bieden, wat ik heb gedaan. Tot mijn niet geringe verbazing, refererend aan Voetelink, schrijft Wibo mij geïnteresseerd te zijn. Alsof er nooit een proces tegen Time en de leugens van Wibo en zijn kompaan Robert Kroon over mijn zogenaamde kgb-activiteiten is geweest. Wibo weet donders goed wat zich toen heeft afgespeeld. Zal hij het ooit toegeven?

In Indonesië worden volgens een mensenrechtenorganisatie, de Indonesian Legal Aid Institute, honderden mensen gearresteerd, die gewoon verdwijnen. Suharto is zijn moordpraktijken allerminst verleerd. Het wordt tijd weer een paar Oranjes op visite te sturen.

Jacob van der Gaag kwam lunchen. Hij loopt tegen de tachtig en wordt toch wel oud. Hij had de Röells bezocht.¹¹⁰ Moeder Röell is moddervet en is nu 87 jaar. Hij wist niet dat ze niet van adel was, terwijl ze elkaar sinds begin jaren vijftig kennen, toen Inez met haar moeder in Havana was.

Van der Gaag vertelde nog iedere maand een bezoek aan de oude Willem Drees te brengen, die nu 97 jaar oud is. Drees had gezegd: ‘Ik wil dood, maar mijn kinderen zijn er tegen.’ Hij zou bereid zijn een voorwoord te schrijven voor het komende boek van de oud-ambassadeur.

Hij noemde Fidel een idealist, ‘eerlijk, maar niet intelligent. Desi Bouterse is ook niet intelligent en hij zal een speelbal van de sovjets worden.’¹¹¹ Dat ga ik uitzoeken in Paramaribo. Ik heb er zin in.

Van der Gaag zei ook: ‘Er is niets wat je tegen de bvd zou kunnen ondernemen. Die dingen doen ze, ja, dat weet ik.’ Hij reageerde op wat ik vertelde over hoe ze bezig waren geweest, bijvoorbeeld bij Ernst van Eeghen. ‘Ik ben agnosticus,’ vertelde hij. ‘Er moet iets zijn na de dood. We weten natuurlijk niet wat, maar het is meegenomen als het er is.’

Stephen Cohen, professor aan Princeton University, noemt ‘Sovietophobia’ een ernstig Amerikaans probleem.¹¹² Eindelijk gaat er een stem op die de vinger op de wonde legt. ‘Sovietophobia is the exaggerated fear of the threat.’ Dit is wat ik na twaalf jaar Moskou weet. Cohen noemt het een ‘political disease’ en schrijft: ‘Its symptoms include militarized thinking about us-Soviet relations, alarmist assertions about Soviet intentions and capabilities, and baseless claims that the United

110 Zie Memoires 1925-1953.

111 Bouterse is nooit een speelbal van het communisme geweest of geworden.

112 International Herald Tribune, 26 maart 1983.

[p. 90]

States is imperiled by strategic “gaps”. Sovietophobia re-emerged in a form more dangerous than the Cold War epidemic.’ Cohen spreekt over een pathologische Amerikaanse reactie op de ussr. ‘Clearly there is a major discrepancy between American perceptions and Soviet realities.’

‘The United States, unlike most nations, still has not fully admitted that the Soviet Union, whether we like it or not, has beeome a legitimate great power with comparable interests and entitlements in world affairs. President Reagan's position is: The Soviet Union is the focus of evil in the modern world and thus an illegitimate power.’ En tenslotte vraagt Cohen: ‘Are we ready, after three decades of political supremacy to recognize the Soviet Union as a coequal legitimate power?’

Terugkijkend naar dit artikel van Stephen, met wie ik kort hierna bevriend zou raken, moet worden geconstateerd, dat twee jaar voor het aantreden van Mikhail Gorbatsjov, er twee stromingen waren. Reagan en de zijnen zetten alles op alles om de Sovjet-Unie de das om te doen. Commentatoren als Stephen Cohen en de meerderheid in West-Europese politieke kringen, benaderden het Sovjetimperium in de geest als hier beschreven: laten we accepteren dat de ussr er is en laten we door samenwerking, zaken doen en door kalm de dingen laten ontwikkelen, proberen de Sovjet-Unie te beïnvloeden en helpen om dichter naar het Westerse systeem toe te groeien met behoud van het marxisme-leninistische karakter van de sovjetsamenleving. De benadering van Reagan en de zijnen zou de overwinning brengen, althans op het eerste gezicht. Het Kremlin spatte uit elkaar maar er zal moeten worden afgewacht welke gevolgen dit voor Europa en de wereld op den duur met zich mee zal brengen. Althans, zo zie ik dit in 1996.

1 april 1983

Opmerkelijk gisteren was, dat Jacob van der Gaag het eigenlijk met me eens was dat de Oranjes van het koningschap moesten worden bevrijd. Hij wist niet dat Beatrix een konvooi trucks en tientallen lakeien mee naar Engeland had genomen om het koningstheater naar behoren te kunnen opvoeren.

Ik heb een uur piano gestudeerd, waarna ik besloot tante Jetty in Wassenaar te gaan bezoeken.

In A Record of two Friendships van Miguel Serrano - het gaat om C.G. Jung en Hermann Hesse - zegt Hesse: ‘I have only friends who are younger than myself.’¹¹³ Dit spreekt me aan.

113 Miguel Serrano, A Record of Two Friendships, Schocken Books, New York, 1966.

[p. 91]

Waarom is dit ook bij mij zo? Ook zegt Hesse: ‘The act of dying is like falling into Jung's Collective Unconscious, and from there you return to form, to pure form.’

Vreemd om te bedenken dat dit boekje met ‘de stemmen’ van Jung en Hesse al sinds 1969 ongelezen in mijn kas heeft gestaan.

Tante Jetty maakte het uitstekend, haar hoge leeftijd in acht genomen. Zij was het er volkomen mee eens dat totems als koningshuizen uit de tijd waren, wat ik opmerkelijk vond uit haar mond.

Paul Nitze heeft weer een uiterste poging ondernomen - met steun van Ronald Reagan - om het wapenoverleg met Moskou over nucleaire middellangeafstandsraketten in Europa weer op gang te brengen. De sovjetvertegenwoordiger Yuli Kvitsinsky zei na de ontmoeting met Nitze niet erg optimistisch te zijn. Dusko Doder meldde uit Moskou dat alle tekenen erop wijzen dat een nieuwe fase in de Koude Oorlog is ingetreden.¹¹⁴

Burroughs, Hoffmann-La Roche, Warner Lambert en G.D. Searle bevinden zich in een wedloop wie het eerste een afdoende medicijn zal hebben ontwikkeld om herpes te bestrijden. Naar schatting lijden nu reeds twintig miljoen Amerikanen aan dit virus. ‘Herpes, transmitted by physical contact with infected areas of the skin, is caused by two viruses in the same family that causes chicken pox. These viruses are Herpes Simplex i, which infects the mouth with cold sores or blisters, and Herpes Simplex ii, which infects the genital area with blisters, lesions or other symptoms that are often more serious. Genital herpes is also often accompanied by headaches and flu-like symptoms.’¹¹⁵ Soms vraag ik me af hoe ik in de vs deze dans ben ontsprongen.

Anthony Lewis slaagde er weer in Reagan belachelijk te maken door de fantasieën van de president over ‘missile defenses in space’ als ‘gevaarlijk’ te bestempelen en ‘a mixture of wishful technology and muddled strategy’. Hij haalde er Jerome Wiesner bij, die onderstreepte dat het te betwijfelen viel of ‘antimissile devices in space’ effectief zouden zijn, ‘but even, if they do, it is wishful thinking to believe that they would provide impenetrable defenses’.¹¹⁶ Wiesner: ‘There are 10.000 or more nuclear weapons on each side. A defense system that would knock out 90 or 95 per cent would be a miracle - and

114 International Herald Tribune, 30 maart 1983.

115 Idem.

116 The New York Times, 27 maart 1983.

[p. 92]

the remaining 5 or 10 per cent would be enough to totally destroy civilization.’ Ga er maar aan staan.

Waar Wiesner verder voor waarschuwde, was dat de Amerikanen geen patent hebben op antiraketwapens, dus het geklets van Reagan betekent in feite niets anders dan ‘a new cycle in the arms race’.

Wat ook buitengewoon sympathiek van Lewis is, is dat hij altijd weer terugkomt op de affaire Frank Snepp, de voormalige cia-medewerker in Vietnam, die een vernietigend boek schreef, Decent Interval, over het Amerikaanse optreden in Vietnam. Lewis noemt het optreden van een 80-jarige rechter in Alexandria, Virginia in deze zaak ‘a travesty of justice’, waarbij ook het Hooggerechtshof van de vs een buitengewoon smerige rol speelde. ‘For Frank Snepp, the result was a personal disaster,’ aldus Lewis. ‘A man who had wanted to do something about the cruel way he thought we had treated our friends in Vietnam, found himself branded a betrayer. His gross income for three years, 140.000 dollars, was taken from him. He is still hopelessly in debt, laboring under an unjust stigma, crippled in his ability to write or speak.’¹¹⁷

117 The New York Times, 23 maart 1983.

2 april 1983

De bbc vertelde vanmorgen dat alle Britse bladen - met de gebruikelijke uitzondering van de communistisch gezinde Morning Star - de kant van Margaret Thatcher hebben gekozen, ook in hoofdartikelen, tegen de anti-atoomwapen demonstranten. De protesterenden vormden een menselijke keten van twintig kilometer. Het zegt alles over de gesteldheid van de Britse pers.

Amsterdam - Zürich, Swiss Air 793

Ik voel me ontroostbaar over mijn lieve jongen. Er waren twee vertrekkende Transavia-toestellen, naar Catania en naar Rome. De gedachte dat Eduard ook op de luchthaven zou kunnen zijn, maakt me onrustig.

Neuheim, Zwitserland

Theo en Nellie haalden me in een opperbeste stemming af. Ik had een lang gesprek met mijn broer.

‘In my long psychiatric experience I never came across a marriage that was entirely self-sufficient’, aldus C.G. Jung. ‘Moreover, a marriage which is devoted entirely to mutual understanding is bad for the development of individual personality.

[p. 93]

It is a descent to the lowest common denominator, which is something like the collective stupidity of the masses’. En verderop zegt hij: ‘Such is love, the mystic flower of the soul. This is the centre of the Self’.

Stern wijdt een artikel aan Herbert von Karajan. Hij werd geopereerd en toen hij uit de narcose kwam ontdekte hij inzichten in muziek te hebben verworven, die hij niet eerder kende. ‘Ich bin aus dieser schlimmen Krankheit wie ein Neuer herausgekommen. Um mit Goethe zu sprechen: Die alte Haut ist herunter’. Bovendien, wanneer de operatie vijf dagen later zou hebben plaatsgehad, zouden de artsen te laat zijn geweest en was de dirigent verlamd geworden.

Hij denkt dat hij geen tijd meer zal hebben om alle symfonieën van Mahler te dirigeren. Hij moet er nog vijf laten opnemen: ‘Mein Leben reicht dazu nicht mehr aus, das weisz ich’. Maar je weet het immers nooit? ‘Nach einem Konzert bin ich deshalb so erschöpft, daß ich kaum reden kann. Heisenberg hat einmal gesagt, daß eine Schneeflocke in dem Augenblick, in dem sie jemand in die Hand nimmt, ihre Struktur so verändert, daß sie nicht mehr zu erkennen ist. So ist es auch mit der Musik’. En dan wijdt hij uit over noten en tonen. Een bijzondere man.¹¹⁸

De lamstraal Edward Teller roemt Ronald Reagan dat hij zich er niet bij heeft neergelegd dat er geen afweersystemen tegen atoomwapens mogelijk zouden zijn. Geen wonder: veel van zijn wijsheid op dit gebied haalt Reagan bij deze Teller. De man schrijft in The New York Times: ‘Still, it cannot be excluded that, even before the end of this century, an appropriate multiple shield may be found that completely protects America from even a sizeable nuclear attack’. Teller trekt een vergelijking met hoe Roosevelt en Churchill ‘ons’ van ‘the horrors of Hitler’ redden en zo zouden de initiatieven van Reagan ‘ons’ kunnen redden van een toekomstige oorlog ‘and provide us with the needed basis for a stable and lasting peace’.¹¹⁹

118 Stern, 30 maart 1983.

119 The New York Times, 30 maart 1983.

Pasen 1983

Sneeuw. Ik schreef aan het ontbijt in Eduards carnet.

Ik keek met Nellie naar een film over Franciscus van Assisi. Ik raakte er gedeprimeerd van. Hierbij gevoegd het besef dat wil ik overleven het noodzakelijk zal zijn de komende jaren me bezig te houden met heren als Jeelof, Van Eeghen, De Bruin, Baaij en de rest, it gives me the creeps. Ik probeer met werk als ad-

[p. 94]

viseur me drijvende te houden en op Amerbos te kunnen blijven wonen, nadat vrijwel alle deuren voor mij als journalist in mijn gezicht werden dichtgekwakt dankzij de terreur vanuit Den Haag.

Sydney Schanberg schreef in The New York Times dat de eerste vereiste om een succesvolle consultant te worden is ‘a willingness to give advice’. Hij vervolgde: ‘Advice about anything. There are legal consultants, engineering consultants, accounting consultants, architectural consultants, poll-taking consultants, television-coaching consultants, media-liaison consultants, efficiency consultants, insurance consultants, tourism consultants, race-track consultants, Indian affairs consultants and even consultants to give their opinions about the work of other consultants’.¹²⁰

Er worden honoraria gevraagd tot 10.000 dollar per dag. Henry Kissinger, in mijn ogen een oorlogsmisdadiger van formaat, schijnt ‘the world's premiere consultant’ te zijn. Hij werkt alleen voor ‘multinational conglomerates’ en voor buitenlandse mogendheden. ‘He commands a quarter of a million dollars just for his retainer fee’. Kan je nagaan wat een corrupte bende het in de vs is.

Stern wijdt een artikel aan hoe de vs zich op een atoomoorlog voorbereiden. Op de omslag (in kleur) het Witte Huis waarboven een atoombom in een paddenstoelwolk tot ontploffing komt. Er zijn uitgebreide tekeningen bij. Onbegrijpelijk dat de weerstand tegen de Amerikaanse atoombewapening in West-Duitsland, een land dat al eens vrijwel met de grond gelijk werd gemaakt, niet veel en veel opstandiger is.¹²¹

120 The New York Times, 22 februari 1983.

121 Stern, 30 maart 1983.

4 april 1983

Ik had een ellendige ochtend omdat ik met Eduard bezig was. Mijn gedachten bewogen zich tussen het besluit om Peter te vragen naar hem te schrijven of om helemaal uit het leven te vertrekken.

Het is me duidelijk geworden dat Theo en Nellie¹²² uiteindelijk zeker naar Zuid-Afrika zullen terugkeren. Ze zijn geleidelijk aan al aan het opruimen. Theo wil mij nu alle fotoalbums van de familie teruggeven. Die had ik natuurlijk naar hem gebracht, zijnde de jongste van ons drieën. Hij zei dat hij zich niet langer verbonden voelde met foto's uit onze jeugd, inbegrepen de foto's waar hij zelf op stond. Hij illustreerde het gevoel met

122 Nellie was een Zuid-Afrikaanse. Theo had een Zuid-Afrikaans paspoort.

[p. 95]

een verrekijker die je omgekeerd voor je ogen houdt en waardoor alles wordt verkleind. Hij gaf me ook het Delfts blauwe bord, dat moeder, tante Jetty en oom Gerrit Meijer voor onze vader lieten maken bij zijn vijftigste verjaardag, als herinnering aan de uitgave van de Instituten van Justinianus.

‘The world is too unstable for reason,’ zei Jung tegen Serrano.

13:30 uur

Ik heb me in de trein naar Genève in de restauratiewagon genesteld. Ik mis Eduard hartstochtelijk.

Dit bezoek aan Neuheim was buitengewoon geslaagd. Theo kwam me in het hotel halen en had het bord subliem, veilig ingepakt. Hij herinnert me in zoveel opzichten aan onze vader.

Lausanne

Het lijkt nauwelijks mogelijk maar de affaire met Inez Röell speelde zich hier meer dan dertig jaar geleden af.

Time produceert weer een omslag over geld voor de wapenwedloop en Star Wars.¹²³ Voor 1984 trekt Ronald Reagan 274 miljard dollar uit voor bewapening en voor de komende vijf jaar twee triljoen. Dit is natuurlijk allemaal meer dan dringend nodig vanwege de totaal imaginaire sovjet-oorlogsdreiging, waarvan de idiote Reagan misschien zelfs wel weet dat deze er niet is. Natuurlijk wordt ook Edward Teller weer opgevoerd met the old lion still roars. Hij bemoeit zich nu al 44 jaar met Amerikaanse bewapening, sinds 1939 toen hij president Franklin D. Roosevelt een brief schreef dat een atoombom tot de mogelijkheden behoorde, tot en met het absurde Star Wars-plan.

Elseviers pakt het anders aan en publiceert een omslag de zin van de kosmos.¹²⁴ Naarmate de grenzen van het wetenschappelijk onderzoek in onze tijd zichtbaarder worden, groeit de behoefte om de samenhang te verhelderen tussen mens en kosmos.

Albert Camus was van mening dat het hoofd geen antwoord weet op de vragen die het hart stelt. We moeten de absurditeit van het bestaan eenvoudig recht in de ogen zien, haar niet verbloemen of ervan wegvluchten, maar pogen ermee te leven en desondanks gelukkig te zijn, aldus dit artikel. Mij lijkt het een contradictio in terminus om ‘geluk’ te verwachten in reactie op absurditeit.

123 Time, 4 april 1983.

124 Elseviers, 2 april 1983, door Rex Brico.

[p. 96]

Er wordt op gewezen dat ‘aspecten van de schepping die tot dusver tot de terreinen van mystiek en magie behoorden’ als gevolg van natuurwetenschappelijk onderzoek doorzichtiger zouden zijn geworden. Dan schrijft Brico: ‘Dat nieuwe menszijn dankt hij aan zijn rationele, kritische instelling, die afrekent met alles wat hij vroeger goedgelovig heeft aangenomen’.

Was dit maar waar. Het tegenovergestelde is het geval. De overbagage aan goedgelovig geklets uit eeuwen her, wordt klakkeloos doorgeprogrammeerd naar de breinen van nieuwe generaties. Brico: ‘De waarheid, die vroeger gezocht werd in de kerk, komt nu van het laboratorium’.

Daarop belandt de schrijver bij Teilhard de Chardin. De Franse Jezuïet nam het geestelijke gehalte van de mens als uitgangspunt dat hij als het hoogst bereikte niveau van de kosmische evolutie beschouwde. Voor hem schreden complexiteit en bewustzijn hand in hand door de kosmische geschiedenis. Ik vraag me dit af. Chaos plus chaos is chaos in het kwadraat.

Emile Schiff verlaat de diplomatieke dienst als ambassadeur in Australië. Zijn zoon Willem is nu secretaris van Beatrix en Claus. Ik ken de man sinds de jaren vijftig en zestig in New York. In 1966 filmde ik hem als ambassadeur in Djakarta voor de nos-televisie. Wio Joustra vat zijn carrière in de Volkskrant samen. Schiff had zich beziggehouden met de afwikkeling van de kwestie Nieuw-Guinea. ‘Tijdens deze periode ontstond een hechte band met Luns’, aldus Joustra. Dat herinner ik mij nog heel goed. Schiff is altijd een brave meeloper van Luns geweest. Hij is er ruimschoots voor beloond, met een sprong naar de ambassadeurspost in Indonesië. Hij praat het faillissement van Luns' Nieuw-Guinea-politiek dan ook van a tot z goed. Zo belandt dit geklets dan in de dossiers en straks wordt aan de hand hiervan de geschiedenis geschreven.

Op de vraag om het verschil tussen Sukarno en Suharto te omschrijven zegt Schiff het volgende: ‘Sukarno was een man van wilde dromen, een volksmenner ook, die met taal en gebaren voortdurend de mensen probeerde aan te trekken en in beweging te krijgen. Dat heeft president Suharto helemaal niet. Hij is heel rustig, the smiling general. Sukarno, die toch heel veel gedaan had voor zijn land, was zo langzamerhand een potentaat geworden die van de hele gang van zaken in de economie van het land heel weinig idee had. Ze lieten hem ook maar praten. Dat hij nooit naar Nederland is geweest was voor hem diep tragisch, dat zat hem heel hoog’.

Wat hier wordt gezegd door een Nederlandse ambassadeur is klinkklare onzin. Wilde dromen? Wie heeft de Pancasila-filo-

[p. 97]

sofie voor Indonesië bedacht en geproclameerd?¹²⁵ Wie nam het initiatief in 1955 tot het bijeenroepen van de Afro-Aziatische landen in de wereld te Bandoeng om een derde macht in de Koude Oorlog in het leven te roepen, welke een bemiddelende rol zou moeten spelen om een botsing tussen Oost en West te helpen voorkomen?

Waarom analyseerde Schiff niet behoorlijk de oorzaak van het feit dat Sukarno nooit een pas op Nederlandse bodem zou zetten? Daar waagt deze mijnheer, als grote bewonderaar van Luns, zich liever niet aan omdat hij uitstekend weet dat vooral Luns zich met hand en tand heeft verzet tegen een mogelijk staatsbezoek van Sukarno aan Den Haag.¹²⁶ Ik geef geen cent voor de herinneringen van Schiff.

Terwijl ik in Neuheim was gaf Andrei Gromyko ‘a virtuoso performance’ in Moskou, waar hij de pers te woord stond.¹²⁷ Het doel van het optreden was voornamelijk om de jongste Amerikaanse ontwapeningsvoorstellen te verwerpen.

125 Wat vervolgens braaf door het fascistische Suharto-regime is overgenomen.

126 De Volkskrant, 2 april 1983.

127 The New York Times, 3 april 1983, door Serge Schmemann.

5 april 1983

Genève, Hotel Alba

Gisteravond heb ik twee uur met André Schneider gesproken, de vertegenwoordiger van Ernst van Eeghen in Zwitserland. We zaten in Le Richemond. Hij maakte al meteen duidelijk dat iedereen elkaar verkocht en verkwanselde in de zakenwereld. Hij schilderde Van Eeghen af als iemand die gouden bergen beloofde, maar hij adviseerde voorzichtig met hem te zijn. De vader van André was een oude bekende van Ernst van Eeghen. Er waren echter problemen gekomen tussen beide heren. Van Eeghen was ook achter de rug van André om in Algerije aan de gang gegaan. Omdat André's contacten daar prima waren werd Van Eeghen nu in Algerije geweerd. Hoe langer we samen spraken, hoe misselijker ik van alle verhalen werd. Ernst had ook mijn naam niet tegen André genoemd. Pas toen ik hem vanuit Zug opbelde, begreep hij dat ik de introducé van Van Eeghen was. Wel had Van Eeghen steeds gezegd Schneider aan Abdelkader Chanderli te zullen voorstellen. We vroegen ons bovendien af waarom Van Eeghen had aangekondigd zelf naar Genève te zullen komen. Vreesde hij een double-cross (omdat hij zelf iedereen permanent double-crosses)! Ik word behoorlijk venijnig van dit smerige gemier.

Ik ben niet van plan Van Eeghen weer toe te staan in te sprin-

[p. 98]

gen bij Chanderli, zoals hij dat eerder bij Jeelof heeft gedaan. André zei dat hij de eerste jaren dat hij consultant was voortdurend in de boot was genomen, maar nu wist hij wat te doen om dit te voorkomen.

Max Westerman heeft McGeorge Bundy voor Newsweek geïnterviewd.¹²⁸ Die jongen maakt uitstekende vorderingen, zoals ik heb verwacht.

128 Newsweek, 11 april 1983.

15:15 uur, Geneve - Zürich

Abdelkader Chanderli arriveerde als afgesproken. We wandelden naar hotel Beau Rivage om rustig te kunnen praten. We werden het eens over contacten met de Arab Development Bank, waar hij gedurende vijf jaar in een toppositie aan verbonden was. Ook andere contacten zouden via mij lopen naar Van Eeghen en Schneider. Hij zei: ‘I know the game we are in, you don't have to tell me anything, and I will help you to get started as a consultant. Only when it does come to real big business, let me know.’ Zelf had hij zich uit veel zaken teruggetrokken. Hij wilde niet dat zijn twee zonen van 21 en 17 jaar dachten dat de familie barstte van de poen en zij verder niets meer hoefden uit te voeren.

Chanderli adviseerde om naast Algerije ook in Qatar zaken te beginnen. ‘They are small, very rich, and want to get rid of predominant British influences. They are open to contracts. They asked me even.’

Ik vroeg mijn vriend mij in Qatar te introduceren, niet via Schneider, maar direct. ‘Fine,’ antwoordde hij meteen. ‘There is a man from Qatar here in Geneva and I know him well. You have to get your visa from him.’

André Schneider kwam naar ons toe, zoals ik hem had gevraagd, met een brief die onze samenwerking als consultants bestendigde. Chanderli bevestigde dat het een gedegen overeenkomst was en dat ik in zee kon gaan met Swiss Consult.¹²⁹

129 Zie bijlage 18.

17:00 uur

Science 83¹³⁰ heeft een omslagartikel over mijn dierbare vriendin Margaret Mead gepubliceerd. Ik zal het meteen voor Peter - die haar ook heeft ontmoet - kopiëren. Ik ben dankbaar dit zojuist te hebben gelezen. Boyce Rensberger schrijft dat Margaret zich over de jongste door Derek Freeman veroorzaakte controverse over haar onderzoek op Samoa, geen moment van

130 Science 83, april 1983.

[p. 99]

haar stuk gebracht zou hebben gevoeld. ‘She spent her whole life wading eagerly into controversial issues’. Zo is het precies. ‘She could never stay out of a juicy intellectual fray’, aldus Rensberger. True!

Hij schrijft verder: ‘Mead's scientific career would include the ways in which children are brought up, the role of culture in shaping personality, and, on a broader scale, how whole cultures cope with the transition to modern technologies and values’. Dat is het Luis Alberto Machado-programma in Venezuela, waarvan ik me afvraag of ik dit met haar besprak. ‘The young, she said on campus after campus, must create the future themselves.’ Dat is ook mijn drijfveer om Aart van der Want en diens vrienden (en de mijne) aan te moedigen zich in te zetten voor het Forum Humanum van de Club van Rome. Aurelio Peccei denkt er net zo over.

Ik wist niet dat Margaret op de dag dat zij overleed, 15 november 1978, tijdens de jaarvergadering van de American Anthropological Association genoemd werd als een van de 25 meest invloedrijke vrouwen in de wereld.

Luchthaven Zürich

Tijdens de lunch met Chanderli, Van Eeghen en Schneider in hotel Richemond, herinnerde ik mij in de flat van Chanderli de telefoon te hebben aangenomen. Een stem zei: ‘À la part de la princesse Aga Khan.’ Ernst benadrukte meteen de Aga Khan te hebben ontmoet. Chanderli vertelde een huis op Sardinië te hebben gekocht dat viel onder een ontwikkelingsproject van deze mijnheer. Ook had de Aga Khan 300 miljoen geschonken aan de Universiteit van Pakistan, die zijn naam droeg. Hierdoor viel eigenlijk de opschepperij van Ernst van Eeghen in het water.

Ik hield mijn hart vast toen Abdelkader Chanderli aan André Schneider vroeg iets te vertellen over diens zaken in Algerije. André antwoordde, precies zoals hij me had gezegd dat hij zou doen, dat hij er de voorkeur aan gaf zijn zaken niet te bespreken. Toen Chanderli me later naar het vliegveld reed, merkte hij hierover op dat het een keihard antwoord was geweest, wat hem verlegen had gemaakt. Van Eeghen bleef na dit incident enige tijd muisstil. Toch geloof ik dat André Schneider misschien de juiste weg bewandelde.

Daarop vertelde Van Eeghen op het nippertje twee tankers voor het vervoer van gas aan Algerije te hebben verkocht. ‘I hope they did not buy them,’ zei Chanderli op zijn beurt glashard. Tenslotte is hij jarenlang in de directie en later de gro-

[p. 100]

te baas van de Algerijnse gasindustrie geweest. Er liggen 28 van zulke tankers ongebruikt in Noorse havens.

Kennelijk voelden zij zich prettiger met een babbeltje. Chanderli en Van Eeghen ontdekten gezamenlijke kennissen: een baron Van Lynden en een mijnheer Wijckerheld Bisdom. ‘They are my full cousins,’ aldus Van Eeghen. Zij konden het geleidelijk aan beter met elkaar vinden. Toen Van Eeghen zei: ‘I hope you come to Holland, so we may develop new ideas,’ wees Chanderli op mij en zei: ‘If I do, I will let Willem know.’ In de auto zei Chanderli de indruk van Van Eeghen te hebben gekregen, dat hij niet zou aarzelen buiten mij om te handelen. ‘But don't worry, when it becomes serious, I will put a stop to it.’

Mijn opinie betreffende Van Eeghen is radicaal en permanent gewijzigd en bijgesteld. Ik zal dubbel zoveel op mijn qui-vive zijn.

Ik belde Theo vanaf het vliegveld. ‘I see the beats within shooting range,’ was zijn reactie.

Amerbos

André Schneider belde uit Genève op om te zeggen dat Ernst van Eeghen had gezegd: ‘Chanderli is fine, but he does not know the business.’ Je moet het lef maar hebben.

6 april 1983

Ernst van Eeghen belde vanmorgen al tweemaal op vanuit Zwitserland. Hij wil dat ik Georgii Arbatov ga opbellen. Ik wacht ermee tot morgen.

Over Chanderli zei hij nog dat hij niet dacht veel aan dit contact te zullen hebben. ‘Ik zou niet weten wat ik hem zou kunnen aanbieden.’ Hij begrijpt bij Chanderli niet met een truc aan te hoeven komen, want de Algerijn had Van Eeghen onmiddellijk door.

Ik ontving een bericht dat Desi Bouterse akkoord gaat met een interview. Ambassadeur Herrenberg bevestigde dit en zei dat bij de nos-televisie werd gereageerd met: ‘Bij Panoramiek krijgt Oltmans met een Bouterse-interview geen poot aan de grond.’ Herrenberg voegde er aan toe: ‘Ze zijn gemeen hoor.’ Ik heb hem de brief van Wibo van de Linde gegeven, die hij ‘fantastisch’ vond.

Ik heb toch maar met Georgii Arbatov gebeld. Dodd & Mead in New York had hem geïnformeerd dat er al 2.200 exemplaren van de Amerikaanse editie waren verkocht. Hij vroeg me om met Rogner & Bernhard in München over de Japanse edi-

[p. 101]

tie te spreken. Hij is eveneens bereid Ernst van Eeghen en mij op 15 april in Parijs te ontmoeten, onderweg naar de vs.

Ik belde Van Eeghen in zijn huis in Wengen, Zwitserland. ‘Ik ben je zeer dankbaar. Ik hoop dat je het opschrijft. Heb ik je ooit in de steek gelaten?’ Ik antwoordde, ‘Ja, nee, ja, nee.’ Hij zal me 1.500 gulden (mijn naakte kosten) moeten betalen, nu er ook weer een bezoek aan Parijs bijkomt.

Om 22:00 uur vanavond belde Van Eeghen nog eens om te vragen waar de ontmoeting in Parijs zou zijn. ‘Ik weet het,’ heb ik geantwoord, ‘maar ik kan het je niet vertellen.’ Ik legde uit zelf op weg naar Madrid met hem een tussenstop in Parijs te zullen maken. We kwamen overeen om 09:15 uur van Schiphol naar Parijs te vliegen. Arbatov had me namelijk gevraagd vooral niet nu al naar de Sovjetambassade te bellen, omdat niemand daar op de hoogte was dat wij zouden komen. Dus laat Van Eeghen maar even gissen, want je weet niet wat hij zou gaan ondernemen. Het driftige baasje moet immers altijd meteen zijn zin hebben.

Wibo van de Linde belde terug. ‘Je ziet, ik ben niet rancuneus,’ begon hij. ‘Ik begreep dat je voor je zaak vocht.’ Moet je nagaan: hij liegt onder ede over wat er gebeurde met Time en het bezopen artikel van Robert Kroon en hij draait het nu zo, dat omdat hij me terugbelde, hij vergevensgezind was. Hij gaf me door aan Paul Steenbergen, een regisseur. Ambassadeur Herrenberg ging akkoord dat we hem samen zouden bezoeken.

Er zijn 47 sovjet-vertegenwoordigers in Parijs het land uitgezet, onder hen het hoofd van de sovjetspionagedienst in Frankrijk.¹³¹

Time zegt dat Hollywood wordt gekenmerkt door the year of the hunk.¹³² Bovenaan staat Tom Selleck ‘who leads the prime-time muscle brigade’. Nu zie ik dat de jongen die ik de lekkerste van allemaal vind, en die Soloflex bodybuildingapparatuur verkoopt, Adrian Zmed heet.

Alfred Vierling kwam me achtergrondinformatie over Suriname brengen. Over mijn boekje Made in Soestdijk zei hij: ‘Beatrix is veel te ver heen om te begrijpen waar jij het over hebt.’ Dat zou wel eens waar kunnen zijn. ‘Als ik niet die gesprekken met jou had gehad, zou ik veel van de waanzin die er omgaat niet begrepen hebben. Het parlement is een peperdure speeltuin.’

131 The New York Times, 6 april 1983, door John Vinocur.

132 Time, 4 april 1983.

[p. 102]

7 april 1983

De acf-aandelen zijn naar 172 punten gestegen.

Omdat attaché Rodriguez van de Cubaanse ambassade naar huis gaat en ik geen zin heb 12 april naar een cocktail hiervoor te gaan, liep ik even op de ambassade binnen, ook om opvolger Suarez te ontmoeten. Ambassadeur Diaz had me proberen te bellen om te zeggen dat vicepresident Carlos Rafael Rodriguez nog geen tijd had aan ons boek te beginnen, en zich zorgen maakte dat ik mijn geduld zou verliezen.

Ambassadeur Herrenberg parafeerde een door mij opgestelde verklaring dat de bevelhebber Bouterse geen televisie-interview zal geven volgend op de regeringsverklaring van a.s. 25 april. Er zullen de komende maanden ook geen andere interviews door hem worden gegeven. Ook word ik 19 april om 21:25 uur met Surinam Airways in Paramaribo verwacht.

Vervolgens heb ik in Amsterdam uitvoerig gesproken op de sovjet Handelsmissie met Maslow en Nikolai Nikitin. Zij bleken eigenlijk alleen geïnteresseerd in gedrukt materiaal van wat Baaij Controls de ussr te bieden zou hebben. Zij vertelden echter dat Philips in Moskou officieel was geaccrediteerd. Dus terwijl ik genoeglijk met Jeelof in Eindhoven lunchte, was de kroon op mijn jarenlange lobby al geplaatst. Dit moet Gerrit toch geweten hebben, maar hij zei niets omdat ik dan zeker zou hebben willen afrekenen. Ook bevestigden Maslow en Nikitin dat de offerte voor de aankoop van een miljoen cassettebandjes inderdaad loopt.

Ik schreef Gerrit Jeelof daarom een vriendelijke reminder - zonder het met zoveel woorden te zeggen dat ik langzamerhand recht had op een renumeratie van Philips. Maslow was aardig tijdens het gesprek, en zei dat de Sovjet-Unie zonder tussenpersonen werkte, die tien procent opstreken, wanneer ze eigenlijk overbodig waren. Van Eeghen was bovendien een privaat familiebedrijf, dus hij zag ook niet welke rol ik voor Van Eeghen zou kunnen vervullen. Ik vertelde dat Ernst intensieve kontakten met Chitikov en Siline onderhield. ‘I know,’ aldus Maslow. ‘Maar we werken al vijftien jaar samen met onze partners. We hebben zelfs contracten getekend voor exclusiviteit, dus al zouden we willen, we kunnen geen nieuwe samenwerkingsverbanden aangaan.’

Het blijkt dat het contract met Van Eeghen, dat ik plechtig sloot, een doodgeboren letter is. Ik voelde dit eigenlijk al op

[p. 103]

het moment dat Ernst zei: ‘Nu kan je kaartjes laten drukken.’ Ancum Plas voegde er nog aan toe dat mijn werk niet Japan mocht beslaan ‘alleen de ussr, want dat is voor ons nog een witte plek.’ Het schijnt dat Maslow al lang geleden aan Van Eeghen persoonlijk duidelijk maakte dat werk voor zijn bedrijf in Moskou via een ‘eigen man’ onmogelijk was. Maslow vond me, geloof ik, zo zielig, dat hij me niet met lege handen wilde laten vertrekken. Hij ging een fles wodka voor me halen. Ook vroeg hij nog of ik hier in Nederland iemand wist die zonder operatie de nierstenen van oud-ambassadeur Romanov zou kunnen weghalen.

8 april 1983

Raymond Goor heeft nu officieel bevestigd dat zijn groep zich van mij distantieert wegens verschil van inzichten over wie aan de conferentie in Wenen zouden moeten meedoen.¹³³ Ik lig er niet wakker van.

The New York Times maakte bekend dat Ronald Reagan een geheim plan goedkeurde tegen de mogelijkheid dat er meer ‘Cuba Model States’ in Latijns-Amerika zouden komen. Hij heeft het Congres om 278 miljoen dollar extra gevraagd om subversieve activiteiten te laten ontplooien, waarbij bijvoorbeeld een ‘concerted effort’ zal worden ontwikkeld, opdat guerrillaorganisaties onderling keet zullen krijgen. Vanuit clandestiene bases in Honduras zullen de pogingen om problemen voor de Sandanistas in Nicaragua te veroorzaken worden uitgevoerd. Ook de cia krijgt meer geld. Voor Cuba zal ‘a quantum tightening of the economie embargo’ gelden. Het misdadige Amerikaanse gedrag ten opzichte van Havana duurt al nu 23 jaar.

De groep misdadigers die dit allemaal heeft bedacht is de National Security Planning Group, door Reagan in 1981 opgericht, waar de vice-president, George Bush (voormalig cia-directeur), minister George Shultz, Caspar Weinberger, de huidige cia-directeur en de persoonlijke assistenten van Reagan, Edwin Meese, Michael Deaver en James Baker deel van uitmaken. Het stuk draagt de naam United States Policy in Central America and Cuba through F.Y. 1984, Summary Paper. Puur maffiagedrag waar verder geen haan in de wereld naar kraait.¹³⁴ Intussen riep Reagan de minister van Binnenlandse Zaken, James Watt, op het matje omdat hij een optreden van de Beach Boys op Onafhankelijkheidsdag had verboden. Volgens Watt zou de

133 Zie bijlage 19.

134 The New York Times, 7 april 983.

[p. 104]

groep drug- en alcoholgebruik bevorderen. Reagan verwierp Watts beslissing en kondigde aan: ‘Ik hou van de Beach Boys.’ Ambassadeur William Dyess van de vs zei onlangs dat maar een klein gedeelte van de bevolking in Nederland anti-Amerikaans was. Onderzoek wijst uit dat steeds meer mensen willen dat Den Haag de kant van Zwitserland, Oostenrijk of Zweden op gaat. Was dat maar waar. Slechts 25 procent van de Nederlanders van achttien jaar en ouder neemt een positieve houding jegens de vs in. Ongeveer 48 procent van de ondervraagden is onzeker, terwijl 47 procent een matig tot zeer negatieve houding inneemt.¹³⁵

‘Ronald Reagan has never managed to convince his American critics, the European peace movement or his Soviet adversaries, that he really believes in arms control,’ schrijft Time.¹³⁶ Het zogenaamde aanbod van Reagan van vorige week om de wapenwedloop te gaan beperken, werd immers prompt door Andrei Gromyko op een persconferentie in Moskou verworpen. Reagan was zo naïef om te veronderstellen dat Moskou bereid zou zijn eerst haar ss-20 raketten te zullen schrappen in ruil voor een geringer aantal Pershing- of kruisraketten in West-Europa. Adèle Croiset¹³⁷ belde. De familie van Gerard heeft de hypotheek van hun huis opgezegd, dus ze moet verhuizen. Henri Croiset, de fotograaf, heeft het gepresteerd na anderhalf jaar niets te hebben laten horen, Adèle op te bellen om aan te kondigen dat hij de stereo-installatie kwam weghalen. Tijdens een recente ziekte had zij Gerards wang tegen de hare gevoeld. ‘Ik durf het nauwelijks tegen iemand te vertellen,’ zei ze. Waar houden illusies op om in hallucinaties over te gaan?

135 De Volkskrant, 7 april 1983.

136 Time, 11 april 1983.

137 Hendrika Adèle Croiset-Jonkman, tweede echtgenote van Gerard Croiset.

9 april 1983

Jan van Wieringen bericht uit Washington dat een aantal leden in het Congres, onder wie Wyche Fowler, voorzitter van de commissie die toezicht houdt op geheime operaties van de inlichtingendiensten, de nodige kritiek heeft op de, door Reagan voorgestelde, geheime operaties in Latijns-Amerika. Zij eisen dat de regering geen geld mag uitgeven via de cia of het Pentagon voor geheime operaties tegen bijvoorbeeld Nicaragua. Alsof de regering-Reagan zich ook maar iets zou aantrekken van protesterende leden van het Congres. Zij zitten er al jaren voor spek en bonen.

In Managua werd bekend gemaakt dat de cia verantwoorde-

[p. 105]

lijk is voor de moord op de guerrillaleidster Melida Amaya Montes, bekend als commandante Ana Maria.

Vadim Zagladin heeft in Boedapest gezegd dat Sovjetraketten in drie tot vijf minuten de vs kunnen bereiken. Hij zei dat de sovjets zulke wapens niet in Cuba zullen stationeren, als gevolg van het door Washington en Moskou daarover gesloten akkoord. Broer Theo belde dat de overeenkomst die ik met André Schneider (schriftelijk) aanging, prima was.

Minister Eegje Schoo van Ontwikkelingssamenwerking is van mening dat het gerechtvaardigd is dat het militaire regime van Suharto meer geld van de rijke Westerse landen zal gaan ontvangen. Nederland zal zich voor dit ‘nobele doel’ inzetten bij de komende iggi Conferentie van 12-14 juni in Den Haag. Ze zijn gek. De zakken van de Indonesische corruptelingen en generaals zijn bodemloze putten.

Dezelfde lijster zit vanavond weer in de boom bij het huis te zingen. Waar heeft het beest het over? Ik ben nog om 22:00 uur de polders ingegaan. Er waren overal konijnen. Ze zijn ontredderd door de aanleg van de nieuwe snelweg. Zielig.

10 april 1983

Op 20 april wil ik Eduard een witte roos zenden ter herinnering aan onze eerste ontmoeting.

Heb het herinneringsbord van mijn vader opgehangen. Een emotionele aangelegenheid. Waarom breekt Theo met alle herinneringen aan vroeger? Is dit omdat het afscheid van het leven dan later gemakkelijk zou zijn?

Stille dag. Tegen het einde van de middag klapte ik in elkaar en werd ik overspoeld door gevoelens voor Eduard en hem te moeten missen. Ik huilde.

11 april 1983

Ik kreeg een lieve brief van Peter.¹³⁸ Hij sloot een hoofdartikel uit de International Herald Tribune in, rites of spring.¹³⁹ ‘Voor je boek over Beatrix,’ schreef hij. Het handelt over bijvoorbeeld de rite van Pasen. ‘Rites that edge too far from their roots become empty ceremonies.’ Hij onderstreepte verder: ‘Ritual makes a mystery of life and death, invests meaning in the imponderable, and stages a play in which human cycles and natures have their appointed roles.’

Newsweek¹⁴⁰ publiceert een afschuwelijke reportage over aids

138 Zie bijlage 20.

139 International Herald Tribune, 4 april 1983.

140 Newsweek, 18 april 1983.

[p. 106]

(Acquired Immune Deficiency Syndrome), waar nu al 1.300 Amerikanen aan lijden. Het wordt de ‘Gay Plague’ genoemd en werd in 1981 ontdekt. Tot dusverre zijn 489 mannen aan de ziekte overleden. Griezelig. New York, Los Angeles en San Francisco zijn ‘focus point’ in de vs. Er wordt verwacht dat aids ook geleidelijk aan meer onder hetero's zal gaan voorkomen. Er wordt een overzicht gegeven van de huidige stand. aids lijkt ‘drug related’ te zijn, vanwege het gebruik van poppers - dingen die ik altijd verafschuwd heb, ook al probeerden nichten die in mijn neus te stoppen - dat ‘immunosuppression’ veroorzaakt. Er wordt vanuit gegaan dat ‘frequent oral or anal intercourse’ beide even gevaarlijk zijn wat betreft de kans om aids op te lopen. Sauna's worden gezien als oorden van verderf vanwege de frequente, anonieme, seksuele contacten die er zich afspelen. Dat is waar. Ik kan erover meepraten voor wat betreft de afgelopen 25 jaar. Een buitengewoon griezelige ontwikkelling.

Mijn vriendje Randy Shilts uit San Francisco zegt in Newsweek: ‘It is not something that what brought most of us here, now leaves tens of thousands of us wondering whether that celebration ends in death.’ In Houston overleed reeds een aantal bekende homo's ‘which spread pandemonium and fear’. Andere homo's hebben geen zin om hun routine en levenswijze te veranderen en gaan op de oude voet verder, wat volgens de arts Joel Welsman neerkomt op Russische roulette. Ik stuur het artikel meteen naar Peter.

In de trein kwam ik Willebrord Nieuwenhuis tegen. Hij reisde eerste klasse, dus we spraken op de gang. Hij zei: ‘Ik ben close met André Spoor,’ wat me verbaasde. Toen Spoor hem immers indertijd contracteerde, werd er op de redactie gezegd dat hij ‘de miskoop van de eeuw’ was geweest. Hij zei - of deed alsof - absoluut niets te weten van de affaire Raymond van den Boogaard in Moskou met Volodja Molchanov. Hij liet wel merken zijn bedenkingen over Raymond te hebben. Hetzelfde gold de algemene stemming ter redactie. Ik vond het wel aardig dat hij naar Peter vroeg.¹⁴¹

Ik bracht in Eindhoven een bezoek aan Theo Schaapveld en de strategische planner van daf trucks om nogmaals te onderzoeken of er in de ussr iets van de grond te krijgen was. Het werd een prettig gesprek. Ik zal tegen 10 mei een brief ontvangen over een mogelijke adviseursfunctie met een looptijd van vijf jaar en een procent participatie.

141 In 1968 ontmoette ik Nieuwenhuis in New York soms op het strand.

[p. 107]

Er wordt bekendgemaakt dat de gezondheid van prins Claus ‘duidelijk verbeterd’ is. In overleg met psychiater Nijdam is hij voor enige tijd naar vrienden in West-Duitsland vertrokken. Wim Klinkenberg houdt vol dat Claus een affaire met de broer van An Salomonson zou hebben gehad.¹⁴²

Willebrord Nieuwenhuis zou me terugbellen of nrc Handelsblad in een gesprek met Desi Bouterse geïnteresseerd zou zijn. Ik hoor natuurlijk niets.

142 Juridisch adviseur van het koningshuis mr. Frits Salomonson. Lid van de voogdijraad van Willem Alexander.

12 april 1983

Amsterdam - Brussel

In de bus naar Centraal Station was ik in tranen omdat ik me exact de eerste ontmoeting met Eduard herinnerde. Een symfonie van Rachmaninoff brengt troost.

Bij Arbeiderspers verscheen Ontmoetingen met Anna Achmatova van Lidija Tsjoekovskaja. De kritiek is dat haar dagboekaantekeningen te kort zijn. Juist als een verhaal zich begint te ontwikkelen, is de dag alweer voorbij.

Brussel, Europa Hotel, Kamer 801

Alles herinnert me aan het samenzijn met Eduard in dit hotel. Ik moet nu toch eens heel diep nadenken over mijn situatie met hem. Ik heb een geweldige behoefte hem langzamerhand terug te zien en met hem te praten. Duizend vragen borrelen in me op.

Ik ben natuurlijk aardig tegen Christian Le Clercq, de president van L'entreprise de demain, welke me heeft uitgenodigd een lezing te komen geven samen met minister Luis Alberto Machado van Venezuela over Le development de l'Intelligence. Maar Le Clercq is een totale phony.

Het was een vreemde gewaarwording na al die tijd minister Machado terug te zien. Waar haalt hij de energie vandaan? Op een persconferentie, bijgewoond door een dame en vier heren, vertelde hij andermaal het verhaal van zijn Venezolaanse initiatief om de intelligentie van de mensen proberen op te krikken. Hij zei: ‘Een van de plezierige aspecten van mijn reis was jou weer te ontmoeten.’ Ook vertelde hij gedurende vier uur aan Fidel Castro te hebben uiteengezet waar hij mee bezig was. Castro had gezegd: ‘For four years, I wanted to meet you. Now I realize I lost four years.’ Hij zond al drie delegaties naar Venezuela, waaronder een delegatie met de minister van Opvoeding. Er zijn in december verkiezingen in Venezuela. Hij

[p. 108]

verwacht dat de christen-democraten opnieuw zullen winnen en dat hij als minister aanblijft.¹⁴³

Aart van der Want en Ko van Wouwe van het Forum Humanum waren er ook. Machado zei tegen hen: ‘When I met Willem in Salzburg, he said something very important to me. I do not know whether you are right or wrong, but as a journalist I am telling you, your subject is the future.’ Ik was dit zelf allang vergeten.

Eigenlijk is deze Le Clercq een zielepoot met een tic aan zijn linkeroog. Hij heeft de streberij uitgevonden. Ik ben in ieder geval zo aardig mogelijk geweest.

Je ziet eigenlijk in een publiek direct wie er zijn komen luisteren, zonder echt open te staan voor wat ze horen.

Na afloop was er een diner. Minister Machado was erg moe en vertrok. Zijn ambassadeur in België, een voormalige journalist, bleef zitten en vroeg hoe ik over Desi Bouterse dacht. Ik zei

143 De christen-democraten zouden verliezen en Machado verdween.

[p. 109]

nog geen beeld van de man te hebben omdat de media een haatcampagne lanceerden en dat ik volgende week naar Paramaribo zou gaan om zelf poolshoogte te nemen. Hij had een journalist gekend die in Suriname was doodgeschoten. Volgens de ambassadeur zat het regime-Bouterse al in de zak van het Kremlin. Ik lichtte toe dat het misschien in meer dan een opzicht nuttig was nu naar Suriname te reizen, omdat ik het land zag als een lid van het blok van niet-gebonden landen opgericht door Sukarno, en niet als satelliet van het Oostblok. Dat was een aspect dat ik hoopte in Paramaribo te onderzoeken en indien nodig toe te lichten.¹⁴⁴ Hier was hij het mee eens. Hij vroeg dit standpunt tegenover zijn vrouw te herhalen.

Le Clercq overhandigde me een papier om te tekenen, waarop stond dat ik 750 dollar had ontvangen als honorarium, inbegrepen reiskosten. Ik schrapte dit onmiddellijk en begreep niet waarom hij het andermaal probeerde zo te spelen. Ik maakte duidelijk dat hij me naast de 750 dollar 125 gulden plus 700 Belgische franken schuldig was voor door mij gemaakte reisen verblijfkosten. Ook Gunter Pauli was hier woedend over. Ik adviseerde hem maar aardig te blijven, want Le Clercq is een zielig mannetje.

144 Ik heb hier de oorspronkelijke dagboekaantekening verduidelijkt, omdat ik dikwijls snel iets neerschreef, wat genuanceerd moet worden.

13 april 1983

Ik heb onrustig en slecht geslapen, omdat allerlei financiële zaken me bezighouden, zoals de claim op de vara van 12.000 gulden en de nog niet verrekende bedragen door Philips, Van Eeghen, nrc Handelsblad en de gpd. Ik nam ontbijt op bed. Een West-Duitser is tot betaling van 3.000 D-Mark veroordeeld, omdat hij bij de begrafenis van Duitse gevechtspiloot Hans-Ulrich Rudel de Hitlergroet bracht. Ik vind dit belachelijk en onterecht.

In New York worden wekelijks honderd concerten gegeven. Edward Rothstein vraagt zich in The New York Times af ‘why classical music is so tirelessly repeated’. Sigmund Freud schreef in Beyond the pleasure principle:¹⁴⁵ ‘If a child has been told a nice story, he will insist on hearing it over and over again rather than a new one. He will remorselessly stipulate that the repetition shall be an identical one and will correct any alterations of which the narrator may be guilty.’ Rothstein schrijft hedendaagse concertbezoekers niet te willen vergelijken met ‘children listening to papa tell stories’. Freud vergeleek dwangmati-

145 De Engelstalige editie van Jenseits des Lustprinzips van Sigmund Freud.

[p. 110]

ge gewoonten met ‘the nature of instinct’. Altijd weer naar dezelfde muziek luisteren, zou verband houden met ‘an effort to restore an earlier state of things’.

Psychologen herinneren eraan dat ‘the child is never just listening to a story, he is dreaming of his own life’. De antropoloog Claude Lévi-Strauss spreekt in dit verband over ‘de mythologische functie van een repertoire in de samenleving’. Zo zou muziek de traditionele functie van mythologie hebben overgenomen. ‘Musically,’ schrijft Rothstein, ‘we have turned our “great” composers into a pantheon of gods.’¹⁴⁶

146 The New York Times, 11 april 1983.

Antwerpen - Amsterdam

Vladimir Kouznetsov haalde me tegen het middaguur bij het station af. We reden naar een Chinees restaurant. Het was eerst allemaal koeltjes, want consul-generaal Michiels van Kessenich heeft de hele correspondentie, inbegrepen mijn protest aan minister Hans van den Broek, aan collega Kouznetsov toegezonden. Dit is om tureluurs van te worden. Dat dit was gebeurd, vertelde Kouznetsov pas halverwege de maaltijd. Toen ging me een licht op. Uiteindelijk was het een plezierig samenzijn.

Toen ik hem vanochtend belde op de ambassade van de Sovjet-Unie, zei ik mijn naam niet en vroeg hem om elkaar op de vaste plaats te ontmoeten. Vladimir zei: ‘Dit moet hen wel in verwarring hebben gebracht. Ze zullen gedacht hebben dat we spionnen waren.’ Hij doelde op de inlichtingendiensten. Ik vond hem soms geestig. We hebben in totaal drie uur samen buitengewoon plezierig doorgebracht.

Ik besprak de affaire Van Eeghen en mijn adviesfunctie. ‘Still, I do not see what Van Eeghen did wrong,’ antwoordde Kouznetsov. ‘Yes, he did not tell you all, and he was shrewd, but

[p. 111]

since he had failed earlier in Moscow, he perhaps felt that you were the only one who could break barriers. So he offered to reward you royally.’ Het was niet mogelijk om de relatie met de Van Eeghens helemaal uit de doeken te doen en hoe Ernst uitdrukkelijk had toegezegd me te willen helpen mijn financiële situatie als gevolg van de sabotage van Den Haag weer enigszins op orde te krijgen.

Wat me verbaasde was dat hij vertelde iedere dag de strip Dennis the Menace in de International Herald Tribune te lezen. Ik wist niet eens dat deze onzin erin stond. Vooral omdat hij ‘lezen’ zijn belangrijkste hobby noemt, probeerde ik me in te leven wat hem in hemelsnaam daartoe zou kunnen bewegen. Hij probeerde me over te halen een dessert te nemen, wat ik niet deed. Evenmin kon hij me overtuigen een tweede bord spareribs te bestellen. Hij vroeg de ober voor vier personen spareribs in te pakken, welke lading voedsel hij mee naar huis nam. Alles ging op de nota voor onze lunch. Corruptie in het klein. Op kosten van Le Clercq heb ik maar eens een eerste klas kaartje gekocht voor de trein naar huis. Ik heb zelfs een coupé voor mij alleen.

‘Any clinician knows that in getting to know another person it is best to keep your brain out of the way, to look and listen totally, to be completely absorbed, receptive, passive, patient, and waiting rather than eager, quick, and impatient,’ schreef Abraham Maslow. ‘If your brain is too busy, you won't hear or see well. Freud's term of “free-floating attention” describes well this non-interfering, global, receptive kind of cognizing another person.’ ‘By far the best way we have to learn what other people are like, is to get them, one way or another, to tell us, whether directly by question and answer or by free association, to which we simply listen, or indirectly by covert communications, paintings, dreams, stories, gestures, etcetera - which we can interpret.’¹⁴⁷

Na in de polders gefietst te hebben - het was prachtig buiten - viel ik in slaap en droomde dat Eduard mijn brief had ontvangen en op weg hiernaartoe was. Ik moet hem geen roos sturen, zoals ik van plan was.

147 Abraham Maslow, The Psychology of Science, H. Regnery Co, Chicago, 1966.

14 april 1983

Uitgever Jan Mets heeft bezwaren tegen een samenwerking met de tros en Wibo bij een opname van een interview met Desi Bouterse.¹⁴⁸ Hij heeft misschien wel gelijk.

148 Zie bijlage 21.

[p. 112]

Ik had een flinke botsing met Ernst van Eeghen. Ik vroeg hem mee te betalen aan onze komende tussenstop in Parijs om Georgii Arbatov te ontmoeten, wat toch voornamelijk op zijn uitdrukkelijke verzoek gebeurde. Hij had geen geld te missen en vond dat ik me als een kind gedroeg en alles voor mezelf verpestte. Later zei zijn medewerker Wim Verkade dat hij de afschuwelijke scène met Van Eeghen in zijn afdeling had kunnen horen.

Ik vroeg hem: ‘Waarom heb ik nooit dergelijk gelazer met Aurelio Peccei gehad?’

‘Hoeveel geld heeft Peccei je gegeven,’ riep hij uit. Ik werd hier pas goed kwaad over. Hiermee verwees hij voor de zoveelste maal naar de armzalige 1.200 gulden die hij eens meebetaalde aan een ticket naar Moskou. Ernst vervolgde dat ik helemaal niet voor hem naar Parijs ging, maar alleen om Arbatov te ontmoeten.

Wim Verkade belde om me te waarschuwen. ‘Van Eeghen is iemand die, als hij weet dat je zijn hulp nodig hebt, alles zal doen om van je te profiteren, met een minimum aan tegenprestatie. Ik ben ook een tijdje van het werk hier overstuur geweest. Hij zou me helpen. Hij vond het toen heel gewoon om me om 07:30 uur in Heemstede bij hem op de stoep te laten staan.’ Wim bepleitte met verve: ‘Laat nooit merken dat je hem nodig hebt, Willem, want dan vraag je om moeilijkheden.¹⁴⁹ Je bent hier op kantoor ook onzakelijk en onvoorzichtig geweest. Tegen ons heb je ook wel eens gezegd dat er journalistiek weinig meer te verdienen was.’

Ik belde met tros Aktua en eindigde bij Wibo van de Linde. We kwamen overeen dat hij 5.000 gulden honorarium voor negen minuten Desi Bouterse zou betalen. Indien er van mijn materiaal een special te maken zou zijn, zou hij nog eens 5.000 gulden geven.

149 Wat dat betreft was de markt dus al verpest.

15 april 1983

Schiphol

Het is zacht lenteweer. De vogels floten zo mooi vanmorgen. Er waren Transavia-vluchten naar Korfoe en Hannover. Ik zag Eduard nergens. Daar raak ik dan weer van slag en triest van. Gistermiddag laat, nadat ik alles met Wibo en de tros was overeengekomen, belde An Evers van reisbureau Vernu, dat de tros om 17:20 uur hoogst onbeschoft had doorgebeld dat mijn ticket naar Suriname was geannuleerd. Ze voegde eraan toe dat

[p. 113]

Van Eeghen & Co ook nog voor een reeds toegezegd bedrag van 3.000 gulden bij hen in het krijt stond.

Ik belde de tros en kreeg met Wibo bijna de grootste keet. Ze hadden geconcludeerd dat nu ik ook van plan was een boek met Bouterse te schrijven, dit de zaak in zoverre had gewijzigd, dat ze onze afspraken wilden herzien. ‘Om je te laten zien dat ik niet de slechtste ben,’ aldus Wibo, ‘ga op mijn kosten naar Parijs, kom terug en laten we oog in oog de zaak uitspreken.’

Amsterdam - Parijs

Ik kwam zo laat mogelijk bij gate 24 om mogelijke ruzie te vermijden. Ernst van Eeghen stond te wachten. Hij zag me en ging op eigen houtje de slurf in. Hij zit c2 en ik f1. Oud-minister Jelle Zijlstra op a1. Toen ik hem daar zag staan, kreeg ik een gevoel van medelijden. Toch ben ik van plan deze reis voor hem niet tot een eclatant succes te maken. Laat hem maar eens niet zijn zin krijgen.

Van Eeghen deed heel koel toen we in Parijs eigenlijk voor het eerst met elkaar spraken.

‘Als het nu mis gaat,’ zei hij, ‘dan blaas ik de hele zaak af, en jou er bij, dat begrijp je wel.’

‘Dat laat me koud, Ernst,’ antwoordde ik zo nonchalant mogelijk.

Het is eigenlijk een schitterende lentedag.

Plaza Athénée

We hebben van 22:15 tot 22:45 uur met Georgii Arbatov op de Sovjetambassade in Rue de Grenelle gesproken. We werden eerst door ambassadeur Yuli Vorontsov, diens vrouw en een diplomaat voor politieke zaken ontvangen en begaven ons naar een zitkamer op de eerste etage, waar jus d'orange en wodka werden geserveerd. Georgii Arbatov ontving ons daar. Eergisteren had hij president Joeri Andropov een exemplaar van de Amerikaanse editie van ons boek gegeven. Andropov bladerde er door, terwijl Arbatov een toelichting gaf Minister van Buitenlandse Zaken, Andrei Gromyko, had Arbatov gezegd dat hij het een prima werk vond, en had er aan toegevoegd: ‘This is precisely the way it should be done.’ Ik gooide daarom weer een balletje op over een mogelijk televisiegesprek met Andropov. Arbatov had hierover enkele telefoongesprekken met ambassadeur Viktor Beletski gevoerd, en zou misschien in juni zelf in Nederland zijn.

Ernst van Eeghen zat eigenlijk slap te ouwehoeren en verpestte tegen het einde van het gesprek helemaal alles toen hij de ze-

[p. 114]

ven Amerikaanse Quakers ter sprake bracht, die op de Amerikaanse ambassade in Moskou zaten en niet weg konden. De sovjets wensten hen te verhoren. Van Eeghen bood aan dat, indien Moskou ermee in de maag zat, hij bereid was mee te werken aan een uitwijk naar Nederland. Ik heb die hele passage glashard onderbroken en er abrupt een einde aan gemaakt.

Er was trouwens nog een flater tegen het einde, toen Van Eeghen minister George Shultz citeerde, die over mogelijke privégesprekken tussen Moskou en Washington had gezegd, dat hij dienaangaande een neutrale positie zou innemen. Arbatov, die ik ken als mijn broekzak, raakte door deze opmerking niet alleen grenzeloos geïrriteerd, maar hij liet er op volgen: ‘If Sam Nunn is sincere he does not need George Shultz.’ Ook vertelde Arbatov dat zijn vertegenwoordiger in Moskou Berezhkov, rechtstreeks namens hem contact met Sam Nunn zou opnemen. ‘And I will probably meet general David Jones at the forthcoming Dartmouth Conference.’

Georgii Arbatov vertelde ook pas vanmorgen zijn visum voor de vs ontvangen te hebben. ‘This was absolutely silly.’ Hem werd bij de overhandiging in diplomatieke taal te kennen gegeven ‘to avoid media contacts’. Dit vond hij ‘very stupid and it shows how weak they are.’

Ik interpreteerde ons gesprek als een duidelijke en complete uitschakeling van enige rol verder voor Van Eeghen. Ernst was echter compleet hoteldebotel toen we de ambassade verlieten. We hadden op Avenue Montaigne het goedkope hotelletje genomen, vlak bij nummer 12, waar Dewi Sukarno vroeger woonde. Zonder verder naar me om te kijken, begon Ernst in een soort draf naar het hotel te lopen om Washington te gaan bellen, waar het vrijdagmiddag rond 17:00 uur was. Je kunt nagaan wie er dan nog te bereiken zijn.

Van Eeghen keek anders en deed anders. Hij was weer de venijnige, valse Van Eeghen. Hij wil maandag al in Washington zijn. Ik vroeg waarom. ‘Ik moet die Amerikanen toch klaarstomen voor Arbatov,’ was zijn antwoord. Hij had Arbatov nota bene gevraagd of hij naar Amerika zou gaan. In uiterst diplomatieke taal had de Rus geantwoord: ‘Dat moet u zelf weten, maar wij zullen die mensen van onze kant benaderen, en u zou Sam Nunn kunnen informeren dat ik graag met hem wil spreken.’

16 april 1983

Ernst van Eeghen en ik namen al om 06:00 uur vanmorgen een taxi naar het vliegveld. Hij kankerde op ‘de gewone sergeant

[p. 115]

Desi Bouterse’, en begreep niet dat ik die man met een bezoek ging vereren. Ik wond me op en vroeg waar hij zijn informatie vandaan haalde. Hij had Bouterse op televisie gezien. Ik zei ervoor te kiezen hem het voordeel van de twijfel te geven. Op zulke momenten liggen Ernst en ik mijlen ver van elkaar. Hij is er bovendien heilig van overtuigd dat Bouterse vermoord zal worden.

Later op het vliegveld zei hij, dat toen Jezus beschuldigd werd, hij slechts naar zijn beschuldigers keek en het stilzwijgen bewaarde. ‘Je moet mensen die onzin kletsen, laten praten,’ aldus Van Eeghen. ‘Jij hebt een overdreven rechtvaardigheidsgevoel. Hierdoor gooi je je eigen glazen in. Het geeft natuurlijk wel even bevrediging, maar je maakt aartsvijanden en je doet er geen zaken mee.’

Arbatov had gisteravond een flinke borrel op. Hij was veel uitgelatener dan wanneer ik hem op zijn Instituut in Moskou ontmoet. Hij bracht een toast uit op Van Eeghen en later op mij, en zei: ‘I am sometimes mad at you,’ - en hij hield een vuist onder mijn kin - ‘but you are a nice guy.’ Hij onderstreepte dat alle rapporten die Van Eeghen had ingezonden, de hoogste regionen van de sovjetnomenclatuur hadden bereikt. Hij specificeerde, tot en met Andropov en Gromyko. Men had het groene licht gegeven om de ontwikkelingen, mede door Van Eeghen voorgesteld, nader te onderzoeken.¹⁵⁰ Hij zou van 24 tot 30 april in Washington zijn. Van Eeghen noemde het dan ook ‘de eerste doorbraak sinds ik bezig ben’. Hij benadrukte: ‘Willem, dit was een historische reis.’ Ik was trouwens zelf eigenlijk verbaasd met hoeveel egards Arbatov in de Sovjetambassade door iedereen werd omgeven.¹⁵¹ De ambassade was een waar paleis, waar overal luchters en schemerlampen brandden.

Nadat hij in het Plaza Athénée Hotel was uitgetelefoneerd - en ik brieven had zitten schrijven, ook aan mevrouw Hornkamp, die een operatie staat te wachten - zocht Ernst mij op. We gingen naar de Bar des Théâtres om nog mijn favoriete crudités te eten. Zoals Van Eeghen schrokt, slurpt en aan tafel zit, komt werkelijk dicht bij een dragonder. Daarna dronken we ergens koffie. Hij gaf de serveerster een tip van tien francs, tot haar verbazing, waarop hij luid verstaanbaar zei: ‘She needs the money more than I do.’ Ik keek op dat moment recht in het gezicht van een oudere dame die ongetwijfeld hetzelfde dacht als ik.

150 Dat was wat Van Eeghen zo blij maakte.

151 Als naaste medewerker van Joeri Andropov, was de importantie van Arbatov in die tijd gigantisch gestegen.

[p. 116]

Bij thuiskomst lag er een brief van Wibo van de Linde.¹⁵² De plannen worden steeds verder teruggedraaid. Ik belde hem op. Waarom kon Paul Steenbergen nu niet meer mee? ‘Dat is een kwestie van fondsen.’

‘Maar dat wisten we toch toen we begonnen te onderhandelen,’ zei ik. Daarop maakte hij een superconcessie. Hij ging om en Paul zou alsnog mee gaan. Paul belde me daarop, en zei dat hij tegen Wibo had gezegd: ‘Ik kan niet in jouw portemonnee kijken.’ Hij had nu weer veel zin om naar Suriname te gaan.

Ik raadpleegde Wim Klinkenberg, als vicevoorzitter van de nvj. We kwamen tot de conclusie dat ik Wibo nooit had moeten vertellen dat Bruna en Joost Bloemsma serieus geïnteresseerd waren om een pocket met Bouterse uit te geven. Mets kon ik vergeten als ik met de tros filmde. ‘Als je eerlijk en collegiaal bent bij die mensen,’ aldus Klinkenberg, ‘dan gooi je je eigen glazen in.’ Ook vroeg ik hem opnieuw met Verploeg te spreken over wat Meerbach nu bereikte inzake mijn claim bij de vara.

Ik zie dat Adriaan van Dis blijkbaar Willem Frederik Hermans in zijn televisieshow heeft gehad. De schrijver zei door de interviewer niet in de rede gevallen te willen worden anders zou hij weg gaan. Hij was immers uit Parijs gekomen. Marc Chavannes beschrijft het incident.¹⁵³ Het onderwerp was de recente reis van Hermans naar Zuid-Afrika en zijn vermeende uitspraken, die begrip zouden tonen voor het apartheidssysteem. Hermans viel de correspondent van nrc Handelsblad, Allister Sparks aan en verklaarde dat de media het publiek slecht over Zuid-Afrika voorlichtten. Hij vervolgde dat in Nederland ‘een frivole opvatting heerste over de instelling van een zwarte meerderheidsregering’. Van Dis raakte allengs meer op dreef in het geven van tegengas, blijkbaar ook omdat hij zichzelf als een Zuid-Afrikakenner beschouwt. ‘Ik vind dat u zich ongewild heb laten lenen voor een verkeerde zaak,’ aldus Van Dis.¹⁵⁴ nrc Handelsblad maakte gisteren dikgedrukt bekend dat Philips van het Sovjetministerie voor Buitenlandse Handel toestemming heeft verkregen een kantoor in Moskou te openen. Eindelijk is het zover.

De Hongaarse schrijver Gyula Illyés is overleden. Ik herinner me onze ontmoeting en ons gesprek.

Ik belde naar Peter. Ik vertelde hem dat ik ook vandaag in

152 Zie bijlage 22.

153 NRC Handelsblad, 14 april 1983.

154 In 1985 zou ik zelf met Van Dis botsen.

[p. 117]

Thermos tranen in mijn ogen had gekregen van verdriet om Eduard. Hij was zeer bezorgd. Ik belde hem een tweede keer om hem gerust te stellen. ‘Ik wil je niet al te ongerust maken. Ik heb nog kracht over. Denk maar niet dat ik als verdwaasd door de straten loop, maar ik voel me van binnenuit verteerd door pijn en verdriet.’

Georgii Arbatov heeft een interview gegeven aan Dusko Doder van The Washington Post in Moskou, en de verhouding met de vs omschreven als ‘worse now than at any time since the Cuban missile crisis’. Hij zei verder: ‘I don't see any sense of responsibility in Washington. I don't understand how people can do things without calculating and foreseeing any of the consequences.’ Volgens Arbatov probeerde de regering-Reagan de Sovjet-Unie te provoceren ‘into doing something harmful to the Soviet economy, to negate our capital investments and to make us spend so much that we would bleed white’.¹⁵⁵

155 International Herald Tribune, 11 april 1983.

Amsterdam - Madrid, 20:00 uur. (Losse aantekeningen)

Van Eeghen was van mening dat Jeelof me zou kunnen betalen, nu de accreditatie van Philips in de ussr een feit was. Ik roerde het onderwerp van ons contract voor de levering van chemicaliën aan Moskou aan. ‘Op mijn woord van eer, ik wist niet dat ze in Rusland een besluit hadden genomen geen zaken met ons te doen.’ Ambassadeur Tolstikov, ambassadeur Beletski en ook Maslow hadden hem dikwijls gevraagd: ‘Waarom doen jullie geen zaken met ons?’ Ik weet niet wie te geloven. Wandelend langs de flat van Dewi Sukarno vroeg hij: ‘Is Dewi een hoer?’

‘Waarom vraag je dit?’

‘Dat heb ik in een tijdschrift gelezen.’

‘Ik praat niet over mijn vrienden op deze toon,’ antwoordde ik hem en negeerde bewust om antwoord te geven over wat ik van Dewi weet.

‘Ik zou graag met haar lunchen,’ liet hij er ook nog op volgen. Hij vond dat ik veel te kritisch sprak over Tolstikov en Beletski. ‘Wel, ik heb nooit een ondeugdelijk woord over ambassadeur Alex Romanov gesproken.’ Hij onderstreepte, ook tijdens ons tripje in Parijs, dat de bvd ‘al lange tijd geleden’ bij hem was geweest om over mij te spreken. Ik antwoordde: ‘Weet je wat advocaat Voetelink me hierover zei? “Wanneer de bvd ooit bij mij komt over jou, dan weet je het dezelfde dag nog”.’

[p. 118]

‘Kijk nu eerst maar eens waar je zakelijk en financieel over een jaar bent,’ zei Ernst, met als implicatie dat we onze zakelijke contacten zouden voortzetten en op den duur verzilveren. Hij herhaalde dat ik mijn temperament onder controle moest zien te krijgen. ‘Jij hebt twee kanten. Aan de ene kant ben je misschien wel geniaal, maar aan de andere kant kun je dingen zeggen waardoor je aartsvijanden maakt.’¹⁵⁶

André Schneider arriveerde in een witte Jaguar uit Genève aan de Prinsengracht ten huize van een jonge diplomaat, die daar met zijn vriend, een smakelijk jongetje, woonde. Dat kan tegenwoordig allemaal op Buitenlandse Zaken. We zaten in de tuin. André had trouwens een eigen vriendje bij zich, die er uit zag als Noord-Afrikaan maar werd aangekondigd ‘als een lid van de Franse koninklijke familie’.

156 Deze observatie bevatte waarheid, maar ik wacht dikwijls veel te lang voor ik op mijn strepen ga staan.

17 april 1983

Madrid

Ik werd gisteren door professor Delgado afgehaald. We omhelsden elkaar als oude vrienden. Caroline straalde. Nadat we bij zijn huis aankwamen, raakten we al snel in een diep gesprek. Op het moment dat Delgado het woord ‘inner happiness’ besprak ‘as a result of a technology too close of sensory inputs that led to unhappiness’ bracht ik mijn gigantisch innerlijk gevecht over het verlies van Eduard ter sprake. ‘If you know there is a stonewall,’ aldus Delgado, ‘it makes no sense to beat your head against it forever.’ Met steun van Caroline vroeg ik: ‘My impression is, if someone says that he controls his feelings and emotion to the extent that he says he does, one has not been touched by the deep beauty or magic of a total union with another individual.’

Delgado: ‘I am a deeply passionate man, but at the other hand I am almost inhumanly in control of my mind. Caroline is easily excitable. What would happen if I would get excited likewise? We would both jump from the window. I am in a situation, that every day there are people trying to destroy my work. I now have a staff of 120 members. It is much too large. But I do not let all this interfere with my inner happiness. I refuse to let it happen.’ Ik ken de Delgado's nu langer dan tien jaar. Ik heb gezien hoe zorgzaam en lief hij voor haar is, maar heb me nooit ontrokken aan de indruk dat hij haar soms behandelt als een patiënte.

Ik zei van mening te zijn dat je in het leven in opeenvolgende

[p. 119]

lijn steeds intiemere en intensere betrekkingen met vrienden krijgt, waarbij de wisselwerking en rijkdom van verbondenheid aan belang en betekenis wint. Hier waren de Delgado's het mee eens. We noemden het cross fertilization of minds.

‘So, each experience to another friend is deeper, more profound, more meaningful,’ zei ik, en ik realiseerde me dat Peter hierop in mijn leven de enige uitzondering vormde. Ik vertelde hen: ‘Now, I am 58 years old and have a feeling that I squandered my life by not having experienced this maximum relationship - as I did with Eduard - earlier in life. But, at the same time, I accept that these are the realities of life. One cannot be an adolescent and a wise old man at the same time, because such is the inescapable nature of things.’ Intussen vroeg ik mij in goed gemoed af of José Delgado werkelijk begreep waar ik het over had, omdat ik betwijfel of hij dit verrijkingsproces in relatie tot Caroline werkelijk heeft ondergaan.

Walter Cronkite is naar Spanje gekomen om voor cbs een programma van een uur te maken over het leven en werk van professor Delgado. Dat was eigenlijk het programma dat ik, nadat ik hem in 1971 had ontmoet, steeds heb willen samenstellen. Toen zei hij in ieder geval: ‘I only want to make it with you.’ Maar voor wie? Waar had ik het kunnen plaatsen?

20:45 uur

Het was een fantastische dag. Deze ochtend spraken we intensief tot na drie uur de wet van afnemende meeropbrengsten intrad. Ik heb het grootste gedeelte van dit gesprek op de band opgenomen. We reden naar het laboratorium waar ik het artikel over Margaret Mead voor Peter kopieerde. José liet me een gedeelte zien waar zich dieren voor onderzoek bevonden. Van schapen en apen tot katten en ratten. De apen bevonden zich in stalen kooien. Er waren erbij die hier al tien tot twintig jaar verbleven à la Rudolf Hess. Ik keek hen in de ogen en voelde me compleet machteloos hier iets tegen te ondernemen. Sommige dieren waren duidelijk agressief, wat je na een dergelijke behandeling kon verwachten. Er was een grote baviaan met een kleintje, dat in gevangenschap was geboren. Zij draaide haar derrière voortdurend naar een mannetjesaap, zoals indertijd Koko met mij deed in de trailer bij Stanford University in Californië. Ik voelde me als mens beschaamd tegenover deze dieren, ook tegenover de poezen, er zaten er zeven in een wat grotere kooi. Sommigen hadden elektroden, een soort ronde bobbels, aan hun hoofden geklemd. Dat heet dan ‘hersenonderzoek’. Hoe is het mogelijk dat we dieren zoiets aandoen.

[p. 120]

Ik zei tegen Delgado: ‘Deze apen zullen nooit de bast van een boom voelen, of bladeren eten, in de regen lopen of lekker in het zonnetje zitten.’

‘Well,’ antwoordde hij, ‘they would be eaten by other animals in the jungle. They have plenty of food here and they are treated well.’ Goed behandeld in stalen kooien? Het is nog een wonder dat ze er niet stapelgek van worden.

Even later liepen we langs een operatietafel waar een witte rat op lag, de poten met tape vastgeplakt, en een kerel in een witte jas was hersenoperaties aan het oefenen. Aan de andere kant lag een groter dier op een operatietafel. Ik geloof dat het een wit konijn was, maar ik liep door en wilde niet verder kijken.

18 april 1983

Ik belde de Sovjetambassade. Het duurde buitengewoon lang voor ik de zaakgelastigde eindelijk aan de lijn had. Hij adviseerde me met persattaché Astachov te spreken, maar ik antwoordde: ‘Nee, ik wil met de ambassadeur zelf spreken.’ Uiteindelijk heb ik de ambassadeur een aangetekende brief geschreven met kopieën aan president Anatoly Alexandrov en Georgii Arbatov. Eigenlijk om ze te zeggen dat ze idioten waren.¹⁵⁷

Verwijzend naar mijn ervaringen met Eduard, zei Delgado gisterenavond dat er een Spaans gedicht bestond over ‘een gouden doorn in mijn hart’. De persoon slaagde erin de doorn eruit te wurmen, maar het hart zelf stierf. Daarop beklaagde de dichter zich en smeekte de doorn terug in het hart te plaatsen. ‘I prefer the pain, but I want my heart to function again,’ aldus de dichter. Misschien als gevolg van dit verhaal droomde ik dat ik met Peter in een limousine reed en we achter een stoet met een begrafeniskoetsje vrijwel tot stilstand werden gebracht. Ik zag alleen een doodskist overdekt met bloemen. Ik besloot te keren, maar reed in plaats daarvan achteruit een heuvel af, nog verder verstrikt rakend in de diepte.

157 Zie bijlage 23.

Luchthaven Madrid, 00:45 uur, naar Caracas, VIASA 725

Ik zag een steward met een blonde stewardess lopen en zag Eduard voor me, zonk weg in eenzaamheid en voelde me miserabel. Dit moet zo niet doorgaan. En terwijl ik dit noteer moet ik aan Gerard Croiset denken die eens zei: ‘Wie zal dit allemaal lezen?’ Dat weet ik dus ook niet, maar wat ik wel zeker weet is dat mijn dagboek moet en zal voortgaan.

Ik moet eigenlijk proberen van Suriname een steuntje in de rug

[p. 121]

te krijgen bij het schrijven van de pocket over Desi Bouterse. Voor een staat is 15.000 dollar een peulenschil.

Professor Delgado zei bij ons afscheid: ‘Thank you for being here and the enriching experience.’ Latino's hebben de neiging te overdrijven.

19 april 1983

Caracas, Hilton Hotel

Het regende. Ik nam een taxi naar de Sovjetambassade om opnieuw te proberen het materiaal dat ik naar Alexandrov wilde hebben, richting Moskou te krijgen. De man aan de poort zei dat hij ‘the authorities’ moest consulteren. Ik voerde de druk op en zei een boek en materiaal naar Anatoly Alexandrov van de ussr Academy of Sciences te willen sturen. Na het hek te zijn gepasseerd, liep ik tegen drie veiligheidsagenten op, en een vrouw zei dat ik het materiaal door de pijlers kon aangeven. Dit weigerde ik. ‘But this is official territory,’ zei ze ook nog. Tenslotte mocht ik onder een luifel in een stoel wachten. Daarop arriveerde een jongeman die redelijk Engels sprak. Ik overhandigde het materiaal, en hij vertelde dat de ambassadeur spoedig naar Moskou zou reizen.

Intussen bestudeer ik het uitgebreide dossier dat Alfred Vierling me over Suriname gaf. Hoe meer ik erover lees, hoe duidelijker het wordt dat het in dat land onder de militairen wel een rotzooi is geworden. Het bevolkingsaantal is vergelijkbaar met groot-Haarlem en omstreken.

Surinam Airways 755

Paul Steenbergen van de tros is niet aan boord, wat ik eigenlijk ook niet verwachtte.

20:30 uur

We naderen vliegveld Zanderij. Henk Herrenberg had beloofd me te halen. Ik denk dat hij er is.