Memoires 1983-A

[p. 39]

Moskou

2 maart 1983

Druk, druk, druk.

Bij aankomst gisteren was er weer de gebruikelijke vertraging bij de douane. Men had mij het moderne Cosmos Hotel toebedeeld. Ik voelde daar geen bal voor, want het ligt aan het andere einde van de wereld. Ik reed dus gewoon met de Intourist auto naar Metropole. Gelukkig was de dame aan de balie die ik goed ken aanwezig. Na een half uur telefoneren, werd de zaak geregeld. Ik kreeg een eerste klas kamer voor 220 roebel per nacht. Je vraagt je af hoe ze voor dergelijke beroerde kamers zo'n bedrag durven te vragen.

Ik had geen zin om, als gewoonlijk, meteen naar Volodja Molchanov te gaan, de man die nooit een brief beantwoordt. Ik bleef rustig op de kamer zitten lezen.

Vanmorgen arriveerde eerst de Indonesiër Surjono. Ik had een Olivetti Dora voor hem gekocht. Hij had een koffertje bij zich om het illegaal geïmporteerde ding in te verstoppen. ‘Please do not tell Volodja that you brought the typewriter,’ zei hij nog. Surjono vertelde dat Andropov acht ministers had vervangen. Een derde van de taxichauffeurs in Moskou was ook naar huis gestuurd. De nieuwe Sovjetleider concentreerde zich voornamelijk op binnenlandse problemen, die kregen de hoogste prioriteit. Het publiek reageerde hier tevreden op. Terwijl Brezhnev vrijwel dagelijks op televisie was te zien is Andropov sinds zijn aantreden misschien vijfmaal op de buis geweest. De veranderingen lijken ingrijpend te zijn.

Vanmorgen had ik eerst een uitstekende bespreking met Georgii Arbatov. Hij had het in de vs verschenen boek (van ons samen) nog niet onder ogen gekregen. Omdat Aeroflot verhinderd wordt op New York te vliegen (vanwege de Afghaanse Oorlog), zijn er tien exemplaren via de diplomatieke post en via Canada onderweg. Hij was al wel in bezit van het Penthouse-artikel over Joeri Andropov. Over Chitikov liet hij zich ontvallen: ‘He is full of shit.’ Precies waarvoor ik Ernst van Eeghen al die tijd al heb gewaarschuwd, om toch vooral Arbatov niet te veronachtzamen omdat hij met het aantreden van Andropov van eminent belang in de Sovjettop is geworden.

[p. 40]

Oud-ambassadeur Romanov verscheen, als gewoonlijk te laat, maar hij maakt het momenteel goed. Hij had in de Kaukasus een longontsteking opgelopen. Hij maakt nog steeds deel uit van het Afrika-instituut van de Academie van Wetenschappen van de ussr en is als oud-ambassadeur in Lagos zeer begaan met bezoekende Nigerianen. Hij schijnt zich ook nog met zaken aangaande Nederland bezig te houden. Hij had al heel lang niets meer gehoord van zijn grote vriend Dirk Keijer en had geen idee waar deze uithing.

Ik wandelde naar het hoofdkantoor van tass en had een korte ontmoeting met mijn oude vriend Sergei Lossev. Hij was gehaast en nerveus. Hij droeg een donkere zonnebril, was volumineuzer dan ooit en leek me rijp voor een sanatorium. Er stonden buiten zeker tien stafmedewerkers te wachten, dus er was weinig tijd. Ik vroeg of hij een medewerker in Londen had. Hij schreef voor me op: Vitaly Chukseev. Dan zouden we wanneer de samenwerking met O'Reilly van de grond kwam, Lossev via hem kunnen informeren. ‘Then you will be trailed by the intelligence in England, when you contact him,’ grapte hij.

‘Fine,’ antwoordde ik, ‘I have been trailed all my life.’ Maar ik zal er op moeten toezien dat Peter in Londen geen problemen krijgt dankzij mij.

Ik besloot even in Olga Chechotkina's bureau binnen te stappen. Zij was er niet. Ik stond een briefje aan haar te schrijven, toen Valentina Teresjkova langs kwam. Zij nodigde me uit mee naar boven te gaan en belde Olga. Surjono had me gezegd dat Olga het politieke brein achter Teresjkova was. Hij wist ook te vertellen dat Olga mijn vriend Arbatov schijnt te haten.

Volodja Molchanov kwam me halen. Ik had voor zijn dochtertje Anja een gouden broche met een pareltje uit mams juwelendoosje meegenomen. Eigenlijk is het een vervelend en jengelend kind. Het was vreemd om dat speldje op haar jurkje geprikt te zien. Consuelo had een vismaaltijd bereid met daarbij wijn.

Ik bezocht ook Volodja Feltsman. Hij heeft eindelijk een uitvoering in Moskou gegeven. Een derde van het publiek bestond uit leden van de Amerikaanse ambassade. Ook ambassadeur Arthur Hartman en de zaakgelastigde waren aanwezig. ‘En de rest,’ vroeg ik. ‘Een derde dissidenten en een derde veiligheidspolitie,’ antwoordde Volodja. Later kwamen de ambassadeur en de zaakgelastigde ook naar het appartement van de pianist.

Feltsman wil een opnameapparaat van Philips hebben, opdat

[p. 41]

hij in Moskou concerten zou kunnen opnemen die dan in het Westen op grammofoonplaat zouden kunnen worden uitgebracht.

3 maart 1983

Arbatov vertelde gisteren dat hij Joeri Andropov had gesproken over een mogelijk televisie-interview. Andropov wil het op dit moment niet toestaan. Hij adviseerde mij toch gewoon door te gaan met het opstellen van vragen en die via ambassadeur Viktor Beletski naar Moskou te sturen. ‘Doe er een begeleidend schrijven bij,’ aldus Arbatov, ‘en noem niet eerst mij, maar liever Alexandrov, Gvishiani en Zagladin als contacten.’ Hij zei ook dat Kingsbury-Smith uitsluitend ‘for sentimental reasons’ het eerste interview met Andropov had gekregen. Stalin werkte blijkbaar ook al met deze Amerikaan.

‘Andropov is probably the brightest leader in the world today,’ aldus professor Arbatov, ‘at least among the major countries. There may be a small country with a brilliant leader.’

Hij legde me meteen het contract van Novosti voor om te tekenen. Vervolgens, met het dictee van Ernst van Eeghen voor mijn neus,⁴³ probeerde ik het belang van een ontmoeting met senator Sam Nunn duidelijk te maken. Hij zei dat Radomir Bogdanov hem hierover al had geïnformeerd, en dat er mogelijk begin volgende week een officiële reactie zou komen Wanneer het antwoord positief uitvalt, zal Van Eeghen worden gevraagd naar Moskou te komen. Arbatov maakte aantekeningen over de afspraken die we maakten voor een ontmoeting, drie volledige werkdagen lang om te confereren in een afgelegen hotel bij Wenen of Genève. Van Amerikaanse zijde zouden generaal David Jones en Sam Nunn komen. Hij zei dat Andrei Gromyko in de besluitvorming was betrokken, omdat de Amerikanen George Shultz over het plan hadden ingelicht. ‘Our suspicions against the present Western ruling elite are deep and profound. These guys are capable of anything. We have to be careful with such private meetings, that we do not create false images about our state relations. But we advised already that we see no risk in having the meeting with Sam Nunn. In some degrees it can be useful. It gives us another chance to explain our position.’

Ik vroeg hem naar generaal Hackett.

‘He wrote that crazy book.⁴⁴ We have to be careful with such a

43 De notities van 28 februari. Deze zitten in mijn dagboek.

44 John W. Hackett, The Third World War: August 1985, Berkeley Books, New York, 1979.

[p. 42]

man. But let Jermen Gvishiani make a proposal concerning his wish to come and see us through normal channels.’

Ik stelde nog voor dat misschien Carver of Chalfont konden deelnemen.

‘I saw Lord Carver here some weeks ago,’ aldus Arbatov.

Ik realiseer me dat er meer Oost-West-contacten zijn dan velen vermoeden.

Thomas Gregoriev⁴⁵ verscheen om 11:00 uur in mijn hotel. Ik dicteerde hem vijftien pagina's informatie over de Weense conferentie, mijn honorarium als press liaison, de plannen van Hylke Tromp, ambassadeur Beletski en mijn voorstel van een televisieproductie over wapenbeheersing. Hij beloofde de monsters knoflook naar het juiste ministerie te zullen brengen. Om 15:25 uur arriveerde ik bij het kantoor van Jermen Gvishiani. Men leek niet zeker dat ik werd verwacht. Een Italiaanse delegatie wandelde naar binnen en ik werd in een kamer apart gezet met Joeri Karpenko. Hij zei pas gisteren mijn correspondentie met Gvishiani te hebben gelezen. Hij was geschokt over de wijze waarop ik had geprotesteerd tegen de onbehouwen behandeling, die ik eerder van dit kantoor had gekregen. ‘But this time it is happening again, which makes me mad, and I am leaving.’ Ik stond op en begon in de richting van de gang te lopen. Karpenko smeekte me nagenoeg om te blijven. Hij deed een arm om me heen om me tot andere gedachten te brengen. Ik denk trouwens dat ik vanwege Eduard helemaal niet in staat ben echt nijdig te worden. Ik ben dus mee teruggegaan in die afschuwelijke kamer. We hebben ongeveer veertig minuten gesproken over hoe de instantie van Gvishiani eigenlijk opereert, waar ik nu iets meer van begrijp.

45 Assistent van Siline.

4 maart 1983

Ernst van Eeghen had me het artikel moscow's urgent message van Flora Lewis gegeven.⁴⁶ Ik vroeg Arbatov gisteren om commentaar. Hij zei dat er niets aan de hand was. Het ging om jaarlijkse uitwisselingen van delegaties. Ook deze was lang van te voren gepland. Deze keer waren Jevgeni Primakov, Arbatovs zoon en andere specialisten mee geweest. Er waren ook vaste groepen in Californië en op Dartmouth College.⁴⁷ Ook vroeg ik Arbatov naar zijn mening over het Arms Reduction in Europe Colloquium, waar Hylke Tromp me bij heeft willen betrekken.⁴⁸ Hij antwoordde dat die groep op oneerlijke

46 International Herald Tribune, 7 februari 1983.

47 Ik heb Flora Lewis al jaren geleden als zijnde een kletstante afgeschreven.

48 Waar Robert de Gendt bij betrokken was. Zie ook bijlage 4.

[p. 43]

gronden mensen recruteerde. Er zou geen gezaghebbende Sovjetdelegatie aanwezig zijn. Professor Arbatov zal trouwens zelf weer een bijeenkomst in Des Moines, Iowa bijwonen op 15 en 16 april.

Ik wilde ambassadeur Van Agt vragen of hij nu eindelijk Romanov eens had uitgenodigd. Ik kreeg plaatsvervanger J.T. van Leeuwen te spreken.⁴⁹

Volodja Molchanov vertelde dat de ambassade aan het ministerie van Buitenlandse Zaken had gevraagd of het waar was wat ambassadeur Beletski had gezegd, namelijk dat de Sovjet-Unie de graanoverslag naar Antwerpen zou verplaatsen. Het werd ontkend en Beletski kreeg opdracht van Moskou om zijn mond hierover te houden. Eigenlijk is het ministerie dus subversief bezig, want de ambassadeur had immers geen ander middel om de domkoppen in Den Haag tot rede te helpen brengen. Ze hadden hier Beletski nooit mogen laten vallen. Het is in Moskou net zo'n rotzooitje als overal elders: ambtenaartjes die voor grote mijnheer spelen.

Volodja vertelde dat Beletski hem in Den Haag in de sauna van de ambassade had uitgenodigd ‘met Vladimir Opalev en nog een kloot’ en hem de post van eerste secretaris had aangeboden. Hij had geantwoord: ‘Dank u zeer, maar...’ Beletski stuurde Volodja terug naar de sauna om beter na te denken, zelfs tot driemaal toe, maar Volodja zei steeds nee. ‘Dan zou ik al mijn contacten hier in Moskou verliezen.’ Opalev had gezegd: ‘Nu kan ik niets meer voor je doen. Ik begrijp je niet.’ Zou Volodja vanwege zijn moeder in Moskou willen blijven? Hij publiceert al zijn onderzoek over het nazigedoe in Polen en elders. Gisteren verscheen nog een artikel van hem in Komsomolskaya Pravda. Soms denk ik dat ik Volodja misschien op een idee heb gebracht toen ik Fedijashin, de kgb-man bij apn Novosti, om gegevens over Anthony Dake en Raymond van den Boogaard vroeg. Maar misschien ook niet. Hij doet intussen hetzelfde met betrekking tot wat de nazi's uitspookten.

Later zei ik zei tegen Thomas Gregoriev: ‘Ik verschil van mijnheer Harold Philby,⁵⁰ ik blijf stevig met twee voeten op Westerse bodem staan. Waar ik aan werk is bruggen bouwen.’ Romanov was verhinderd om samen te lunchen, wat goed uitpakte, want ik moest tot na twee uur wachten op mijn ontmoeting met Anatoly Alexandrov. Ik wil nog steeds proberen het manuscript van Handler samen met een manuscript van hem in een boek uit te geven. De ontmoeting duurde nauwe-

49 Ik neem aan dat dat niet was gebeurd. Ik heb er verder niets over opgeschreven.

50 De Brit die spionneerde voor de Sovjet-Unie en in 1963 naar Moskou uitweek.

[p. 44]

lijks een kwartier, te kort om mijn plan te bepleiten. Dobroselsky zat erbij. Hij was vroeger verbonden aan de ambassade in Washington en is nu directeur van de buitenlandse betrekkingen van de Academie. Dobroselsky ligt gewoon dwars. Hij heeft mijn plan steeds tegengewerkt. Ook professor Victor Kumanyov was aanwezig, verbonden aan het departement van Social Sciences van de Academie. Ik kreeg het gevoel dat ik naar mijn project kon fluiten.

Alexandrov zelf zei weinig. Hij vroeg wat er precies met Handler was gebeurd in de laatste maanden van zijn leven. Ik voelde dat hij het oprecht meende en begaan was met het lot van zijn vroegere Amerikaanse tegenspeler. Ik vertelde hem over Handlers laatste maanden. Alexandrov zei dat hij eerst de memoires van Handler zelf wilde lezen. Ik bood aan dat, als er wellicht passages waren die in Moskou als ‘beledigend’ werden gezien, ik wilde nagaan of ze anders konden worden geformuleerd. ‘For me it would not be ethical to do, to oppose what dr. Handler has said,’ antwoordde Alexandrov. ‘I will never distort what dr. Handler has said. I am one hundred percent loyal to him. I would only agree to modifications in Handler's spirit that professor Henry Kamin might have overlooked.’

Ik vertelde hen dat het manuscript nu bij Walter Sullivan, wetenschapsredacteur van The New York Times lag. Ik vroeg of hij me over drie weken een besluit wilde laten weten. Hij ging akkoord.

Maar Dobroselsky protesteerde meteen, en zei dat er veel meer tijd nodig was om een vertaling van Handler te maken. Ik vroeg ook of ze me geen brieven in de Russische taal wilden zenden, althans niet zonder een Engelse vertaling in te sluiten. Toen Dobroselsky me uitgeleide deed, merkte hij op: ‘I am not intelligent enough to decide for Alexandrov, whether to accept your proposal. It all depends on what Handler says. Also Handler is now dead, so it would look funny now in one volume.’

Moskou - Amsterdam

Ik voel me intens verlaten. Het is onmogelijk dit gevoel te beschrijven. De hemel mag weten wat me boven het hoofd hangt als ik thuis kom.

Arthur Koestler en zijn vrouw Cynthia hebben, ieder in een stoel, zelfmoord gepleegd. Hij zou aan leukemie en Parkinson hebben geleden. Drama.

Anthony Lewis schrijft een column over de idioterie in Wash-

[p. 45]

ington, waar een Canadese film over zure regen van overheidswege het etiket heeft gekregen van ‘(...) foreign political propaganda. It reflects a general and dangerous characteristic of the Reagan Administration,’ aldus Lewis, ‘a fear to open debate and information, a fear of freedom.’⁵¹ Wat ik me al jaren afvraag, is wat er zich in het brein van Lewis afspeelt als hij zulke artikelen schrijft. Zou hij werkelijk denken dat zijn column ook maar de geringste invloed op Reagan & Co zou hebben om hun stommiteiten te herstellen? Wat houdt Lewis op de been te strijden? Wat houdt mij op de been te knokken?

Mozart zei eens dat wanneer hij aan de piano ging zitten en bijvoorbeeld een passage uit Die Zauberflöte erbij zong hij meestal moest stoppen omdat dit zijn emoties te diep roerde. Ik begrijp dit gewoon. In 1787 schreef Mozart aan zijn vader dat de dood, de beste en meest waarachtige vriend van de mensheid was, omdat de dood de sleutel is die de deur naar authentiek geluk opent. Waar haalt hij het vandaan?⁵²

Een twintigjarige man is Huis ten Bosch binnengeslopen. Hij was op zoek naar Willem van Oranje. Het gebeurde terwijl Beatrix leden van het Internationale Hof van Justitie een diner aanbood.

Vanmorgen heb ik met Popov van het Centraal Comité van de cpsu over Van Eeghens gesprekken in Moskou gesproken. Ik zei tegen Popov zelfs hem niet te hebben ingelicht. ‘Dat heb je wel gedaan,’ weersprak Volodja, die mee was. Ik voelde me betrapt en werd pompoenrood tot achter mijn oren. Ik voel me dan tot leugenaar bestempeld. Ik ben altijd zo zeker niet te liegen. Een moment als dit doet me dan terugdenken aan mijn ervaringen als jongetje op De Horst. Om de zaak te maskeren, werd ik woedend en vroeg aan Volodja: ‘Heb ik je verteld over generaal David Jones?’

‘Nee,’ was het antwoord, en dat had ik ook niet besproken met hem.

‘Did I tell you, Volodja, about three working days in Switzerland between three politicians and two generals?’ Ik benadrukte dus dat ik Volodja alleen over Sam Nunn had ingelicht en dat hij geen recht van spreken had over de rest, want daar wist hij niets van. Hij moest eerder weg voor een affaire over de nalatenschap van zijn vader. Hij omhelsde me met de woorden:

51 International Herald Tribune, 4 maart 1983.

52 Oltmans weet niet dat Wolfgang Mozart en zijn vader Leopold in 1784 en '85 waren toegetreden tot de vrijmetselaarsloge Zur Wohlthätigkeit. Zie ook de vrijmetselaarssymboliek en thema's in Die Zauberflöte. Als de hoofdrolspelers Tamino en Pamina samen door de poorten des doods gaan, zijn zij vrij van de invloed van de natuur, en wordt de duisternis vervangen door de zon: inzicht/verlichting (red.).

[p. 46]

‘Wees niet boos, ik breng je altijd naar serieuze mensen.’ Toch schreef ik Volodja in de auto naar het vliegveld een briefje dat ik zijn opmerking bij Popov als een mes in de rug beschouwde. Popov zegde opnieuw toe contact met Gvishiani te zullen hebben en met protocol van Buitenlandse Zaken de accreditatie van het Philips-kantoor te zullen natrekken. Popov had ook met Arbatov over de ontmoeting met senator Sam Nunn gesproken, waarvoor Van Eeghen zich hard maakt, maar er was nog geen beslissing genomen.

Peter Kampschuur heeft me een bemoedigend briefje over Eduard geschreven. ‘Kom op man, je kunt het voorjaar alweer ruiken en de wereld is vol met lekkere ventjes van wie er vast nog wel een op je valt! Maar ik hoop dat je wel nog eens van Eduard hoort. Take care, lieve groeten.’

Ariel Sharon heeft een klacht tegen Time ingediend. Hij eist drie miljoen dollar schadevergoeding in verband met beschuldigingen over het bloedbad in Beiroet. Hij heeft met de huidige Amerikaanse wetgeving geen schijn van kans.

President Ronald Reagan dreigt meer Amerikaanse ‘adviseurs’ naar El Salvador te zullen sturen. Paus Johannes Paulus ii is in het naburige Nicaragua, waar hij werd ontvangen door Daniel Ortega Saavedra, de leider van de sandinistische regering.⁵³ De paus richtte zich tot een half miljoen mensen met de waarschuwing dat de kerk in gevaar dreigde te komen wanneer zij politiek een partij zou steunen. Hij betuigde ook krachtig steun aan bisschop Miguel Obando y Bravo. Die had aanvankelijk het fascistische Somoza-regime bestreden en de sandinistische guerrilla's erkend als een verzetsbeweging. Nadat Ortega aan de macht kwam, heeft Bravo hem beschuldigd van het aanzetten tot klassenhaat, waar ook de rooms-katholieke kerk onder leed. De sandinisten beschuldigden de aartsbisschop daarop van contrarevolutionaire activiteiten. Daar komt gedonder van.⁵⁴

53 The New York Times, 4 maart 1983, door Francis Clines.

54 The New York Times, 4 maart 1983, door Alan Riding.