Memoires 1982-1983

[p. 70]

Amsterdam

27 september 1982

Amerbos

Gisterenavond op weg naar het vliegveld was ik nerveus het vliegtuig te zullen missen vanwege verkeersopstoppingen. Van de weeromstuit liet ik mijn sleutelbos in Theo's auto liggen. Ik kon Amerbos in, maar mijn werkkamer is afgesloten, evenals de slaapkamer. Het is dus kamperen geblazen. Heb Theo vanuit Peters kamer gebeld om de sleutels per expresse te sturen. Ik vroeg hetzelfde aan Peter in Londen om twee pijlen op mijn boog te hebben.

Eduard had uit Spanje drie ansichtkaarten gestuurd met tekst die op elkaar aansloot. Er lag ook een brief met foto's van Casper van den Wall Bake uit Nigeria waar hij aan een irrigatieproject werkt.

Theo sprak deze keer uitvoerig over zijn consultancy voor de Parker Pen Company. Hij was van mening dat Ariel Sharon geen andere keuze had dan te doen wat hij in Libanon deed. Ik zei maar niets. Sharon heeft inmiddels in het Israëlische parlement gezegd dat hij de falangisten had gevraagd te helpen bij het binnentrekken van de Palestijnse kampen en dat hij en zijn commandanten wel vermoedden dat moordpartijen aan de gang waren, maar dit pas constateerden toen de falangisten zich terugtrokken. Een voorstel van de oppositie om te onderzoeken wat er was gebeurd, werd met 48 tegen 42 stemmen in het parlement verworpen. The New York Times drukte het ellenlange betoog van Sharon over een volle pagina af. Die man doet of hij van de prins geen kwaad weet. Walgelijk.⁹⁵

Anthony Lewis schreef dat het Israëlische kabinet al op 16 september had goedgekeurd dat de falangisten de Palestijnse kampen zouden binnentrekken, wat dus gelijk stond met een stempel van goedkeuring voor massamoord. Lewis begrijpt niet hoe Menachem Begin ‘in the holiest week of the Jewish year, the week of penitence, has closed his eyes to evil and rejected the doctrine of personal responsibility. For years the Jews have condemned the silence of the world, when Jews were perse-

95 The New York Times, 23 september 1982.

[p. 71]

cuted and murdered. To avert one's eyes from evil, Jews said, was the worst of sins. And we were right.’ Anthony Lewis herinnert aan de uitspraak van het kabinet-Begin ‘that any claim of Israeli responsibility for the massacre was a blood libel against the Jewish state’. Hiermee werd herinnerd aan ‘the horrible old anti-Semitic superstition of Central Europe that Jews took the blood of Christian children at Passover. Thus Mr. Begin enlarged a criticism of particular politicians into a collective charge against an entire people. He made self-righteousness obscene.’⁹⁶

David Shipler schreef: ‘The Beirut massacre has plunged Israël into moral turmoil. A sudden wilderness seems to have enveloped the nation. There is no voice to speak for its conscience.’ Ook kanselier Bruno Kreisky heeft herhaald dat Israël zich gedraagt als ‘a semi fascist state’. Oostenrijk heeft de vn gevraagd een onafhankelijke commissie te benoemen om uit te zoeken wat er is gebeurd.⁹⁷

Terwijl ik in Moskou was, werd in Washington een militair budget van 201,3 miljard dollar goedgekeurd, 8,7 miljard minder dan Ronald Reagan had gevraagd. Veel geld is uitgetrokken voor de nieuwe mx-raket.

Uitgerekend Henry Kissinger vindt dat Engeland, Frankrijk en Italië - en andere West Europese landen - zich aanstellen wanneer zij het Amerikaanse besluit om de energielijn naar Siberië in de ussr te saboteren, bekritiseren. Natuurlijk steunt deze meneer Reagan in diens smerige praktijken, want hij heeft er zelf in het Witte Huis volop aan mee gedaan. Dat er nog iemand naar die man luistert, terwijl men exact weet wat hij allemaal op zijn kerfstok heeft, is misschien wel het meest onbegrijpelijk van alles.⁹⁸

George Ball heeft juist in The New York Times een uitstekend artikel geschreven wat hij noemde the case against sanctions. Hij acht de Reagan-sabotage van ‘the natural gas pipeline marked by hypocrisy, self-deception and an astonishing ignorance of past experience. In addition, - and even more important - they disclose a lamentable confusion of basic philosophy regarding the Soviet Union and the Western alliance.’ Ball vervolgde: ‘The idea of tearing apart that empire by the means they propose, is wishful thinking verging on the bizarre. Niggling sanctions, no matter how persistently applied, could never prove more than a marginal nuisance.’ De oud-onder-

96 The New York Times, 24 september 1982.

97 The New York Times, 25 september 1982.

98 The New York Times, 22 september 1982, door Robert Hershey.

[p. 72]

minister van Buitenlandse Zaken van jfk en lbj vervolgde: ‘The Soviet economy is huge, the ussr commands vast raw material resources within its borders, and it has achieved an extraordinary degree of autarky. More sophisticated opponents of the pipeline hold a less ideological view: they are against the project not because of any fantasy about speeding the disintegration of Moscow's empire but because of the foreign exchange aspect. Denying the Kremlin a potential flow of hard currency might, they reason, provide a constraint on Soviet military expenditures.’⁹⁹

Balls argument in 1982 was niet dat het Westen en evenmin de andere grootmacht, moest overgaan tot het verklaren van een economische oorlog tegen de andere grootmacht, noch hadden de vs het recht bondgenoten voor te schrijven wat zij in de kwestie van de pijplijn naar Siberië wel of niet mochten doen. ‘We live as our business leaders constantly point out in a multinational world, where our companies prosper from freedom of trade and invest with diminishing regard to national borders.’

In 1982 was ik het hartgrondig met Ball eens, dat de sovjeteconomie de pesterijen en blokkades van Reagan met gemak zou overleven. Dat was een misrekening, want het Kremlin begon al binnen vijf jaar, na 1982, te wankelen. Er bestaat geen twijfel over dat zowel het exorbitante opvoeren van Amerikaanse defensiebudgetten en juist die economische oorlog van de regering-Reagan tegen de ussr, de uiteindelijke neergang van het sovjetrijk wel degelijk hebben helpen verhaasten. Ik zat die dagen op de Ball-lijn, die althans voor het moment (als ik dit schrijf in 1996) ongelijk schijnt te hebben gekregen. De vraag is echter: hoe zal Rusland er over vijftig jaar uit zien? Komt er een moment dat het zogenaamde Westerse kapitalisme en de vrijemarkteconomie zal zijn achterhaald om plaats te maken voor een nieuwe vorm van socialisme en een opnieuw revolutionaire poging een evenwichtiger verdeling van 's lands rijkdommen te bewerkstelligen?

99 The New York Times, 12 september 1982.

28 september 1982

Eduard is op weg hier naar toe. Het beïnvloedt mijn bloeddruk. Ik heb hem vijftien dagen niet gezien, terwijl het halve huis op slot zit en ik geen sleutels heb.

Hij kwam om 11:00 uur en zag er absoluut zalig uit. Ik kon al direct niet van hem afblijven, hopeloos dus. Tegen het middaguur kwam een expresse uit Zürich met mijn sleutels. Broer

[p. 73]

Theo belde. Ik zei geroerd te zijn geweest over hoe hij iedere sleutel met tape zorgvuldig aan een kartonnen plaatje had bevestigd. Laat in de middag kwam een tweede expresse uit Londen met twee sleutels die Peter opstuurde.

We eindigden toch in de grote slaapkamer op de tweede etage en het was absoluut zalig en nog eens zalig.

Voetelink belde om te vertellen dat hij het pleidooi voor het Hof in Den Haag in de zaak tegen Buitenlandse Zaken aangaande New Delhi, op 23 september om 11:00 uur had afgestoken. Er was geen pers bij aanwezig geweest met uitzondering van een anp-journalist. De uitspraak volgt op 4 november. Er lag een brief van McGeorge Bundy die ik meteen heb beantwoord. Ik wil hem voor een Mansholt-lobby strikken.¹⁰⁰

100 Zie bijlage 21.

29 september 1982

Het interview met professor Kudrjavtsev is uitgeschreven. Maar wie zal het in dit land willen publiceren?

In het vliegtuig had ik een doos chocola gekocht. Ik heb deze aan Eduard gegeven namens Nellie, Theo's vrouw. Waarom heb ik dat gezegd? Het was a white lie maar waarom erom liegen? Vandaag kwam Eduard. Ik vertelde dat de doos niet van Nellie was, maar dat ik die in het vliegtuig had gekocht. ‘En Nellie gaf je die chocola?’ zei hij ongelooflijk. Toen draaide ik nog wat verder en maakte het alleen maar erger door te zeggen dat Nellie me inderdaad chocola had gegeven, dat ik die had verorberd en vervangen door een nieuwe doos in het vliegtuig te kopen. Waarom heb ik dit gedaan? Wilde ik dat hij aardig over Nellie dacht? Waar komt zoiets bezopens vandaan, want ik doe anders nooit iets dergelijks.

Ik maakte vis klaar. Hij at als een wolf.

Ger van den Berg, specialist op het gebied van sovjetrecht van het Documentatie Bureau voor Oost-Europees Recht in Leiden, zegt dat in de ussr tussen de een en anderhalf miljoen mensen gedetineerd in kampen zitten.¹⁰¹

Moskou heeft Noorwegen het voorstel gedaan gezamenlijk een gaspijpleiding in de Barentszzee aan te leggen.¹⁰² Dat is dus wat Van der Stoel in 1974 kreeg aangeboden. Max legde het naast zich neer, of liever, verzweeg het sovjetaanbod in alle toonaarden.

101 NRC Handelsblad, 25 september 1982.

102 Idem.

[p. 74]

30 september 1982

Hoe werkt sluipende oneerlijkheid, zoals over die doos chocola? Het hield me bezig in bed. Je begint met een minileugentje en het hek is van de dam.

In een brief d.d. 27 september gaat Leo Kool dus toch door de knieën en de nos zal 5.500 gulden overmaken in verband met het tot stand komen van een televisiegesprek met Vadim Zagladin.

Er lag een aardig briefje van Walt Rostow. Hij verontschuldigde zich dat hij geen kans zag mij een interview te geven, maar kijkt ernaar uit om dit in november alsnog te doen.

Ik sprak 75 minuten met Coté van de amro. ‘We zijn nog niet van plan vanwege uw lening bij ons uw huis aan Amerbos te verkopen, maar...’ Mijn financiële situatie wordt geleidelijk aan kritiek. Ik vertelde wat ik eraan deed om middels een fikse commissie, hetzij via Jeelof, hetzij via Van Eeghen, hetzij via Baaij, in één klap uit de penarie te komen.

The New York Times legt de felle reacties van de Sovjet Unie op gebeurtenissen in Beiroet uit als onmacht om er iets aan te veranderen. Ook tegen een inval van Israëlische militairen in de sovjetambassade kan het Kremlin weinig anders doen dan luide protesten laten horen. Serge Schmemann meldt dat het Kremlin aan alle kanten wordt belaagd, ondermeer door Afghaanse guerrilla's die in gevecht zijn met 100.000 sovjetmilitairen.¹⁰³ Er zit veel waarheid in die visie.

103 The New York Times, 30 september 1982.

1 oktober 1982

Het is stralend weer. Ik ben op weg naar ambassadeur Viktor Beletski.

Erich Harth schrijft over ‘sketchpad in the head’. Hij citeert Karl Pribram van Stanford, die de term ‘sensory mapping’ lanceerde. Harth constateert, zoals José Delgado me al lang geleden uiteenzette, dat ‘free will is a delusion. Freedom of will is achieved by introducing the mind.’ Ik zou hier hele pagina's willen bijvoegen, ook omdat ik denk dat iedereen veel en veel meer over zijn bovenkamer en hoe deze functioneert, zou moeten weten. Wanneer ik de middelen had, zou ik nu tien jaar later, Skinner en Rogers - en een aantal anderen uit Grenzen aan de Groei - opnieuw willen interviewen.¹⁰⁴

Ook Coté van de amro waarschuwde toch vooral rekening te houden met de onbetrouwbaarheid van Jeelof, Van Eeghen en

104 Erich Harth, Windows on the mind: Reflections on the physical basis of consciousness, William Morrow and Company, New York, 1982.

[p. 75]

Baaij. Jeelof, die 14 september van zijn zeiltocht zou terugkeren, had beloofd de centjes dan te zullen regelen voor de kosten die ik maakte. Het is nu 1 oktober en ik heb nog niets gehoord.

Ik sprak anderhalf uur met Viktor Beletski. Ook Valery Galushin voegde zich bij ons. Deze laatste bleek prima geïnformeerd, zoals iemand van het kantoor van Gvishiani betaamt. Ik legde de voorstellen van Pieter Baaij uit en gaf hem een kopie van het jongste telegram van hem aan N.N. Borisov, zoals Krylov had geadviseerd.

Galushin maakte duidelijk dat alleen de ambassade van de ussr in Den Haag gemachtigd was te besluiten of, en wanneer er zaken met Philips werden gedaan. Dit werd niet door Gvishiani besloten, zelfs niet door de minister van Buitenlandse Handel, Patolichev, ‘maar hier bij ons. Als wij nee zeggen, gebeurt er niets,’ aldus Galushin. Ik dacht: gelooft hij het zelf?¹⁰⁵ Hij zei verder open contacten met Philips te hebben en een bezoek aan Eindhoven te zullen brengen. ‘We zijn er voor dat Philips een kantoor in Moskou opent, maar we hebben wel gezegd: “Stel er iets tegenover: jullie moeten ook wat doen.”’ Galushin begrijpt er dus nog te weinig van.

Ik lichtte hem in over wat er sinds het bezoek van Max van der Stoel in 1974 in de relatie met Shell was gebeurd in Moskou. Galushin maakte notities. Ik gaf hem een kopie van het recente artikel in nrc Handelsblad over boringen samen met de Noren in de Barentszzee. Hij zei dat Shell nu deel uitmaakte van de hiro-onderhandelingsdelegatie in Moskou via een vertegenwoordiger van Shell, Engelshoven. Hij beklaagde zich dat

105 Als dat namelijk waar was, toonde het andermaal de absurditeit van het functioneren van Moskou in den vreemde aan.

[p. 76]

toen de onderminister van Handel, Vikilov, in Nederland was, hij enkele nieuwe systemen van Shell niet had mogen zien, die de Noren hem wel hadden getoond. Hollandse kaffers, maar dat wisten we al heel lang. Galushin verwachtte dat boringen in de zee nog meer gas zouden opleveren dan Siberië. Ik zegde hem toe opnieuw met Wagner te zullen gaan spreken. Ambassadeur Beletski verkoos dit moment om andermaal te benadrukken dat niets enige zin zou hebben, wanneer buiten de ambassade om zou worden gehandeld. Ik antwoordde om die reden dus met hen te zijn komen praten.

Over Pieter Baaij zei Galushin: ‘He makes measuring devises, not seismic devises, like Instromet.’ Hij verzocht me om Baaij te vragen hem te bellen voor een afspraak. Zij verwachtten de vice-president van de Akademie van Wetenschappen van de ussr in Den Haag. Vadim Zagladin zou in november opnieuw naar Nederland komen. Ik heb direct geïntervenieerd ten behoeve van een Meet the Press op televisie, zoals we dit een jaar geleden met Georgii Arbatov deden bij de nos.

Ambassadeur Beletski vertelde verder dat Moskou aan Rotterdam de voorkeur gaf voor de overslag van voor de Sovjet Unie bestemd graan, dan Antwerpen of Hamburg, m.n. vanwege betere prijzen. Dit betekende ‘uitstekende zaken’ voor Nederland. Hij wilde een interview geven aan nrc Handelsblad, want de Sovjet Unie stond nu voor de keuze ‘gaan we verder met Rotterdam of niet’. Ik zei onmiddellijk dat hij in dit geval moest bedingen het gesprek met André Spoor zelf te maken. Opalev zei daarop dat nrc Handelsblad reeds An Salomonson had aangewezen.

Vanuit Den Haag ging ik eerst naar Zoetermeer om mijn oude vriend, sergeant Martin Portier¹⁰⁶ te ontmoeten. ‘Ik bid altijd voor je dat God je zal begeleiden en in je werk zal helpen. Ik ben in jou en zal altijd je vriend zijn,’ zei hij, wat ik heel goed weet en wat wederzijds is. Hij dacht dat God me naar Zoetermeer had gebracht om hem te bezoeken. Ik probeerde duidelijk te maken dat het mooie weer had bijgedragen, plus zijn brandtelefoontje dat zijn vrouw Jeanne gezondheidsproblemen had. ‘Nu heb je nog geen tijd,’ zei Martin, ‘maar eens zal je wel tijd hebben aan God te denken.’ Ik voerde aan niet per se religieus in traditionele zin te zijn. ‘Ja, maar God zal tot je komen zoals hij het wil,’ verzekerde Martin me. Hij was hierdoor aangedaan en had betraande ogen. We omhelsden elkaar. We gingen naast elkaar op bed liggen, en ik viel in slaap met

106 Zie Memoires 1925-1953 en verder.

[p. 77]

mijn hand op zijn gezicht. Toen ik wakker werd, wist ik even niet waar ik was, maar mijn hand was op dezelfde plaats.

Prins Claus lijdt aan depressies. Waarom eigenlijk? Het staat vast dat hij aan de andere kant van paleishekken is geboren, oftewel ‘de kooi’, zoals Wilhelmina het noemde. Niemand die zichzelf respecteert, kan ooit van harte meedoen aan die apekool van het koningstheater, die volwassen mensen beslist zouden behoren af te wijzen. Ik vond hem in New Delhi al krampachtig en vreemd, en zeker niet zoals ik hem vroeger en eerder heb gezien. Hij knapt af op het prins-gemaal zijn, wat hem tot eer strekt. De poppenkast is hem teveel geworden.

Hij is nu opgenomen in de universiteitskliniek van Basel en wordt behandeld door prof. dr. Kielkolz. Zijn Nijmeegse arts, psychiater Nijdam, had hiertoe geadviseerd.

Ik heb een briefje van Richard gekregen; altijd dierbaar.¹⁰⁷

Cecile van Lennep schrijft uit Het Enserinck: ‘Levendig kan ik mij voorstellen welk een leegte je voelt, dat je oude vriendin, je gewezen gouvernante, gestorven is. Zij interesseerde zich intens in je leven en gaf je veel goede raad en die steun moet je nu missen en blijft je steeds pijn doen.’ Zij is een schat.

De International Herald Tribune toont een foto die laat zien hoe bij de Algemene Vergadering van de vn bijna de hele zaal uit protest leegliep toen de Israëlische minister van Buitenlandse Zaken de vergadering wilde toespreken.

The New York Times meldt dat Israëli's nu Ariel Sharon toeschreeuwen: ‘Sharon, king of Israel!’¹⁰⁸ De collectieve waanzin grijpt steeds verder om zich heen, zoals we dat aanvankelijk in nazi-Duitsland zagen. Sharon noemde de verontwaardiging in de wereld over de slachtpartij in Libanon ‘character massacre’.

Ihsan Hijazi schrijft in The New York Times dat de Israëlische

107 Zie Memoires 1964-1966 en verder.

108 The New York Times, 1 oktober 1982, door James Feron.

[p. 78]

militairen bij het terugtrekken uit West-Beiroet onder druk van Reagan, het onderzoekcentrum van de plo hebben leeggeroofd. De bibliotheek van ‘25.000 volumes in Arabic, English, and Hebrew, a printing press, microfilms, manuscripts and archives’, alles is meegpikt. ‘They smashed filing cabinets, desks and furniture and made off with telephones, heating equipment and electric fans.’ Directeur Sabri Jiryes zei: ‘They have plundered our Palestinian cultural heritage.’ Intussen roepen ze in Israël: ‘Heil Sharon’. Meer dan walgelijk allemaal.

2 oktober 1982

Washington heeft een nieuwe wet aangenomen waarbij het is toegestaan buitenlandse diplomaten intensief te bespioneren en geheime agenten in hun ambassades te laten infiltreren, evenals in hun woningen. Het excuus is dat de sovjets het ook doen.¹⁰⁹ Hier heeft de bvd toegegeven de Hagenaar Aad van Wijk elf jaar lang te hebben bespioneerd vanuit de woning van een overbuurvrouw. Er werd gebruik gemaakt van film- en geluidsapparatuur, camera's, infraroodkijkers en dergelijke. Wie weet hebben ze dat tegenover Amerbos ook al jarenlang gedaan. Dit zou betekenen dat ieder gesprek in mijn huis zou zijn afgeluisterd, puur Gestapo-methoden dus. Van Wijk moest geschaduwd worden vanwege zijn anti-Israëlische houding en ook omdat hij eens tot de Bond voor Dienstweigeraars had behoord. Kan je nagaan, als dat belangrijk is, hoe ze mij in de gaten houden.¹¹⁰

Senator Alan Cranston, democraat uit Californië, heeft premier Begin een scherpe protestbrief geschreven die op 1 oktober door de Israëlische eerste minister werd beantwoord. Hij schreef onder meer:

Dear Senator, to assume humanity in others is no sin, even when instead bestiality occurs. What is morally untenable and sinful is the a priori assumption that a disciplined military unit will behave like beasts. We could not conceive of such an assumption.
Hence, the whole campaign of the last 10 days of accusing Israel, of blaming Israel, of placing moral responsibility on Israel - all of it seems to me, an old man who has seen so much in his lifetime, to be almost unbelievable, fantastic and, of course, totally despicable. Observing this behavior I cannot help but remember that in Jewish history, leveling false accusations is a repeated feature of our experience. It is almost inexplicable but true, the astonishing fact - Jews condemned as the poisoners of wells, the killers of Christian children for the Pesach ritual, the spreaders of the Black Plague - and with what not. And now this.
The first horrific truth is that Arabs murdered Arabs.

109 The New York Times, 1 oktober 1982, door Robert Toth.

110 NRC Handelsblad, 1 oktober 1982.

[p. 79]

The second simple truth is that Israeli soldiers stopped the carnage. And the third simple truth is that if the current campaign should go on without a reaction of outrage - indeed, outrage - by decent men, then, within a matter of a few weeks or months, everyone everywhere will have gotten the impression and will begin to believe that it was an Israeli military unit which perpetrated the horrible killings.
As far as an inquiry commission is concerned, it was established yesterday, but 10 days after the tragic event. Is that so late? I know of other inquiry commissions which were established months after the event.
We could not, dear Senator, accept as a basis for negotiations the U.S. ‘positions’ brought to me on Aug. 31 by Ambassador Lewis. Allow me to explain why:
1. By those positions Jerusalem should, in fact, be divided again and live under two authorities, the one Israeli, and the other, the autonomous administrative council.
2. There should be a complete freeze of our right to settle in Judea, Samaria and the Gaza District. By that principle not one Jewish family should be added to those already residing in those parts of the land which are the cradle of our civilization. And I speak of parts which do not, as of right, belong to the Hashemite Kingdom of Jordan which conquered Judea and Samaria in an aggressive war, in an invasion by force of arms. Can anybody imagine that we shall ever agree to what is tantamount to an anti-Jewish restriction in those very places?
3. Responsibility for internal security should not be Israel's. Were this to happen the inevitable result would be permanent bloodshed culminating in an onslaught on our dismembered country launched by a combination of our enemies equipped with their amassed, sophisticated and ever-expanding arsenals supplied both by the East and the West. This is no fantasy; it is an analytical truth emanating from the positions submitted to us.
4. The Camp David agreement clearly stipulated that the full autonomy is for the inhabitants; now it is suggested that it should embrace the land as well.
5. In the wake of the August positions came the Fez conference, which stated that Judea, Samaria and the Gaza District should be turned into a Palestinian state under the rule of the P.L.O., which, as you know, is bent on the destruction of Israel (if ever it will be given the strength and the opportunity to do so). King Hussein endorsed the Fez resolutions and proposed a ‘federation’ between Jordan and the independent Palestinian P.L.O.-ruled state. In no time the P.L.O. regime would have an alliance with the Soviet Union, as it has had for these long years past (and no ‘federation’ could prevent it). So then, again, we would be in mortal danger and even more so - much more so - than we were before Operation Peace for Galilee when, with the help of the Soviet Union the P.L.O. built up in Lebanon a state within a state.
Friends and Allies
Dear Senator, the United States and Israel are friends and allies. It was President Reagan and I who decided so to call our two countries. Between friends and allies there should be complete candor. How, then, could we, the Israelis, say that the ‘positions’ are negotiable if we feel with all our heart and analytical reasoning that we see in them an ultimate danger to our children, to our future, to our very existence. Are we going to be asked for the sake of any interest whatsoever to give up our innermost convictions, put in jeopardy our independence and sacrifice our most vital interests?
I thank you again, dear Senator, for your friendship for Israel which we deeply cherish. I am convinced it will continue for if, sometimes, misunderstandings do arise we can always clarify them through a direct and sincere dialogue.
With every good wish,
Yours sincerely,
Menachem Begin¹¹¹

111 The New York Times, 2 oktober 1982.

[p. 80]

Korporaal David Reagan (21) is omgekomen in Libanon bij het demonteren van een bom. Een andere Amerikaanse marinier werd erbij gewond.

Hier zijn Lubbers en Nijpels gebotst over de positie van de kabinetsformateur. De vvd wil naast Steenkamp van het cda een eigen informateur hebben, terwijl Lubbers kennelijk geen pottenkijkers gedoogt. Joop den Uyl besloot in troebel water te vissen en gaf aan de koningin het advies de wens van Nijpels in te willigen. Beatrix heeft de spelletjes doorzien en gewoon de vice-president van de Raad van State, Scholten, tot informateur te benoemd.¹¹²

112 NRC Handelsblad, 2 oktober 1982, door Frans Kok.

3 oktober 1982

Ik ben al vroeg op de fiets de polders ingegaan. Er is dan niemand. Heerlijk. Alleen bedrijvigheid bij konijnen.

Eduard was hier. We keken naar Televisier dat over atoomcentrales en Kalkar handelde.

Ik vertelde hem over The New York Times dat een kaart had afgedrukt, die liet zien dat West-Europa letterlijk wemelt van die rotdingen. Frankrijk alleen stevent op 55 atoomcentrales af die iets meer dan de helft van de elektriciteit zullen gaan opwekken. In de vs staan nu 73 atoomcentrales die dertien procent van de benodigde energie leveren. Alleen de Zweden gaan de zaak afbouwen. Maar wat helpt dat? Als er in Finland iets misgaat, kunnen ze in Zweden meteen ook inpakken. En dan is er het afschuwelijk dilemma van het atoomafval. Frankrijk stopte de rotzooi onder de Alpen. West-Duitsland verbergt het afval in voormalige zoutmijnen; België in bevroren klei, Zweden in

[p. 81]

gigantische granietblokken in zee, Engeland in graniet dat ze begraven. De vs schijnen geen vastomlijnd plan voor atoomafval te hebben. Ga er maar even aan staan.¹¹³

De biochemicus William Frey, directeur van de Psychiatric Research Laboratories in St. Paul, bestudeert ‘how often and under what circumstances adult people cry. Tears help to relieve stress by ridding the body of potentially harmful stress-induced chemicals.’ Dat is een fraaie formulering. ‘Crying is an exocrine process,’ aldus Frey, ‘that is a process like exhaling, urinating, defecating and sweating release toxic substances from the body. There is every reason to think, crying does the same, releasing chemicals that the body produces in response to stress.’¹¹⁴ Allemaal goed en wel maar waar het mij om gaat, is waarom stress dit cruciale punt bereikt en wanneer verdriet of woede tot tranen leidt. Een stinkdier scheidt ook een onvoorstelbaar penetrante stank af als er gevaar dreigt. Is een verlies gevaar? Maar hiervoor zal je niet bij een biochemicus moeten aankloppen, wil je er wijzer van worden.

Wim Klinkenberg zei dat hij dacht dat nu Claus ziek is, prins Bernhard in zijn vuistje moet lachen. Waarom? Ik denk dit niet. Ik heb mijn oom Poslavsky gevraagd wat hij van de ziekte van Claus denkt.

André Spoor vertelde in samenwerking met het ministerie van Buitenlandse Zaken (hoe werkt dat in godsnaam: hij Spoor, de onafhankelijke journalist?) een ontvangst bij hem thuis te hebben gegeven, waarbij ook ambassadeur Beletski en Vladimir Opalev aanwezig waren geweest. Opmerkelijk overigens dat er daarbij geen fotograaf van De Telegraaf naar binnen gesmokkeld hoefde te worden om Spoor voor het hele land via een leugenachtige voorpagina te schande te maken. Beletski zou tegen Spoor hebben gehint dat hij een artikel voor de opiniepagina wilde schrijven. Hij vond het de overweging waard toch een interview te laten maken door mij, samen met Eppo Jansen.

113 The New York Times, 31 augustus 1982, door Walter Sullivan.

114 The New York Times, 31 augustus 1982, door Jane S. Brody.

4 oktober 1982

Prins Claus zal in strikte afzondering worden geplaatst in de universiteitskliniek in Basel. Professor Kielholz zegt de prins van diens depressies te kunnen afhelpen. ‘Wij beginnen met een rustperiode van enkele dagen waarin contacten met de buitenwereld of bezoeken vrijwel zijn uitgesloten.’ Er zal met

[p. 82]

biologische middelen, waaronder vitaminepreparaten worden gewerkt.¹¹⁵

Gisteravond beluisterde ik op televisie een opmerkelijk pianoconcert van de Belg Frederik van Rossum, gespeeld door Colette Orloff.

Eduard kwam al vroeg en zag er weer zalig uit. Hij traint bij Splash. Ik zei dat die sportschool een hoerentent was. Hij toonde zich even uit het veld geslagen en keek of ik hem had betrapt. Ik heb er spijt van zo te hebben gereageerd. Ik moet voorzichtiger zijn. Ik had niet het recht dat te zeggen. Soms zegt hij: ‘Ik denk dat we elkaar twee jaar niet zouden moeten zien omdat we dan met andere ogen naar elkaar kijken.’¹¹⁶

President Suharto heeft vrijwel onopgemerkt vier wetten ondertekend waarbij de macht van de militairen in Indonesië voor het eerst volledig is gelegaliseerd. De belangrijkste is de zogenaamde dual function-wet, die bepaalt dat de strijdkrachten ‘a component of the defense force and at the same time a component of the social force’ zullen uitmaken. Het komt er allemaal op neer dat de militairen onveranderlijk de gang van zaken in het land zullen blijven bepalen. Wat voor etiket je er ook aan hangt, het is een militaire dictatuur.

115 De Telegraaf, 4 oktober 1982, door Bert Voorthuijsen.

116 Hij zou in 1983 inderdaad in rook opgaan.

5 oktober 1982

De post bracht een grijze enveloppe met Eduards handschrift. Ik schrok me eerst rot en dacht: ik heb geen zin de bons te krijgen per brief. Ik opende de enveloppe en een brok schoot in mijn keel.¹¹⁷ Ik schreef hem vlug terug.

Volodja Molchanov belde op en zei dat hij naar Bonn komt, waar ik hem zal gaan bezoeken. Een attaché van de Cubaanse ambassade belde om te bevestigen dat Carlos Rafael Rodríguez had besloten een boek met mij te schrijven volgens het Arbatov-concept. Dit bracht mij in de zevende hemel. Dat is een project waar ik me met hart en ziel aan wil wijden. Cuba heeft er recht op. Ik begin meteen met het organiseren van vragen. Ik ontving een brief van Guruh Sukarno.¹¹⁸ Hij hoopt dat ik met Peter (Prince) naar Djakarta zal komen.

117 Zie bijlage 22.

118 Zie bijlage 23.

6 oktober 1982

Jan Foudraine belde. Ik liet hem freewheelen over Claus. Hij vond het een schandaal dat Claus werd opgesloten. Nijdam was

[p. 83]

een idioot ‘en die professor in Basel gooit hem op organische wijze vol met medicijnen. Claus moet gewoon in psychotherapie.’ Ik belde Wim Klinkenberg. ‘Zeg aan Foudraine,’ zei hij, ‘dat hij een artikel schrijft voor Open Forum in de Volkskrant onder de titel claus is ook niet van hout.’ Ik belde Foudraine terug, die dit een voortreffelijke gedachte vond. Als hij het nu ook maar doet.

Lex Poslavsky schrijft onder meer:

‘Wanneer ik Claus in de kliniek zou krijgen, zou ik het als volgt aanpakken, tot jouw teleurstelling en tot woede van een aantal feministische studenten in de geneeskunde. Ik zou eerst Claus - eventueel met enige hulp - het doel van de behandeling laten bepalen. Na de vaststelling van dat doel door Claus, zou ik wegen of methoden aangeven waarlangs dat doel mijns inziens te bereiken ware.

Mijn inzicht zou dan (hopelijk) berusten op vakkennis en correct verzamelde gegevens over de patiënt. In de loop van verdere gesprekken zou ik de keuze van de onderwerpen als regel (eventueel toe te voegen zo spoedig mogelijk) overlaten aan de patiënt zonder mijnerzijds een hiërarchie aan te brengen.

Nu heb ik, denk ik, (bijna) alles geschreven, wat je niet wilt lezen! Maar toch denk ik hiermee - hoe summier hier ook weergegeven - taak en plicht van de psychiater te hebben geschetst.’

Waarom Lex denkt dat ik hem om een mening vraag, alsof ik zelf een opinie over dit onderwerp zou hebben - dat mijlen ver van mijn bed staat - weet ik niet. Ik was gewoon in zijn professionele mening geïnteresseerd.¹¹⁹

Heb eindelijk, en met tegenzin, Gerrit Jeelof van Philips per brief gevraagd wat er nu ging gebeuren en wanneer hij onze uitstaande zaken zou regelen. Treurig dat ik hem hieraan moet herinneren na alles wat ik al voor hem regelde.

Wicher de Marees van Swinderen schrijft uit Phoenix, Arizona en hoopt dat ik weer spoedig langs kom.

Eduard is terug uit Tel Aviv. Ik zie hem vrijdag.

Het liefje van prins Charles, Diana, heeft een edelhert omgelegd. Zij schoot het dier in de buik waarna een echte jacht diende te worden georganiseerd om het aangeschoten beest werkelijk te doden. Wanneer zullen we er in slagen breinen te decoderen, weg van gebruiken uit de Middeleeuwen, die geen ene moer meer te maken hebben met 1982?

Frits Abrahams en Robert Dulmers wijdden meer dan een pagi-

119 Poslavsky was 25 jaar geneesheer-directeur van de psychiatrische kliniek Willem Arntsz Hoeve in Den Dolder.

[p. 84]

na aan jongensprostitutie in Amsterdam.¹²⁰ Centraal Station, Rembrandtplein en Amstelstation zijn de voornaamste oppikplaatsen. Er zijn veel Duitse jongens, maar ook Turken en Marokkanen bij. Nederlandse jongens werken liever in clubs met een vast dak boven hun hoofd. In New York wordt het aantal homohoeren op vijfmaal zo hoog geschat als vrouwelijke prostituees. Daarvoor is het Amerika, waar mannen nu eenmaal veel vrijer met elkaar omgaan dan hier. Voor wie wordt zo'n artikel nu eigenlijk geschreven? De jongens zelf zullen het niet onder ogen krijgen.

De International Herald Tribune tapt uit een ander vaatje. Jongens op de Filippijnen tippelen vooral rond de militaire bases van de Amerikanen. Zij beginnen daar al, ook de meisjes, als zij negen jaar zijn. Tony (14) sprak met The Washington Post en noemde zich een ‘call-boy’. Prijzen variëren van 20 tot 100 pesos of 2,50 to 12,50 dollar. Sommige van de jongetjes versieren honderd dollar per week bij elkaar.¹²¹

Amerikaanse jongens zijn verplicht zich voor militaire dienst te melden, binnen vier weken nadat zij achttien jaar worden. Benjamin Sasway werd gesnapt en tot 30 maanden gevangenisstraf veroordeeld.

The Washington Post meldt dat er een kleine revolte in het Israëlische leger is ontstaan, nadat Ariel Sharon de militairen de schuld begon te geven van de slachting in de Palestijnse kampen Shatila en Sabra. De kritiek vanuit het leger op de minister van Defensie heeft ongekende vormen aangenomen.¹²²

Time publiceert een artikel the bloodbath in the palestinian camps: butchery the mind cannot comprehend. De foto's van hele groepen jonge Palestijnen, het lijkt wel of ze op een hoop werden geveegd, zijn afgrijselijk. ‘Middle-aged women and girls as young as three, their arms and legs grotesquely splayed, were draped across piles of rubble. Portions of their heads were blown away. One woman was found clutching an infant to her body: the same bullet that tore through her chest had also killed the baby.’¹²³

120 Vrij Nederland, 2 oktober 1982.

121 The Washington Post, 5 oktober 1982, door William Branigin.

122 The Washington Post, 4 oktober 1982, door Edward Walsh.

123 Time, 4 oktober 1982.

7 oktober 1982

De Amerikanen gaan nu zo ver dat zij de cia telefoongesprekken in West-Duitsland laten afluisteren om gegevens te krijgen over Duitse leveranties aan de energielijn naar Siberië. Zo gaat dit tussen ‘bondgenoten’.

[p. 85]

Ik ben op weg naar Bad Neuenahr bij Bonn om Volodja Molchanov te ontmoeten.

Conrado Monas vluchtte toen hij 27 was met een bootje van Cuba naar Florida om zijn geluk te beproeven in de vs. Hij zette alles op alles om snel Engels te leren en probeerde vervolgens aan werk te komen. Hunaldo Planas, een oudere Cubaan, nam hem in huis om te helpen. Soms had Conrado werk in een winkel of een tankstation en soms had hij een vriendin. Toch kon hij zijn draai niet vinden. Twee weken geleden was hij bij de dierentuin in Central Park in New York. Bij de beren gekomen, zei hij tegen een oppasser: ‘You have to get close to animals, I am just trying to show them I love them.’ Hij klom vervolgens bij de ijsberen naar binnen en werd levend verscheurd.¹²⁴

Veteranen van een elite parachutistenregiment in Israël hebben een petitie getekend en geëist dat Ariel Sharon zijn verontschuldigingen aanbiedt. In een televisie-interview op 24 september verklaarde de minister van Defensie dat de Israëlische para's geweigerd zouden hebben te vechten bij de invasie van Libanon. Sharon is niet goed bij zijn hoofd. Kan die man niet ophoepelen als minister van Defensie?

124 The New York Times, 5 oktober 1982, door Sydney Schanberg.

Bad Neuenahr, Hotel Steigenberger

Dit is een zogenaamd kuuroord. Er lag een briefje (‘Dag mijn lieve broertje!’) van Volodja op me te wachten.

We hebben uren zitten praten.

Hij vond West-Duitsers veel ernstiger en serieuzere gesprekspartners dan Hollanders ‘maar ze doen dan ook zaken in de orde van grootte van miljarden met ons’. Hij was met zijn delegatie bij Mannesmann geweest. Fedijashin was leider, Volodja was tweede man, het derde lid was een assistent van Tolkunov, hoofdredacteur apn Novosti en de vierde man was een tolk. ‘Fedijashin dacht mij mee te nemen opdat ik hem overal in zijn jas zou helpen.’ Maar Volodja stelde overal vragen en Fedijashin was hier verbaasd over geweest. Tenslotte heeft Molchanov jarenlang mij begeleid bij gesprekken in de ussr. Hij zegt tenminste zelf veel van me te hebben afgekeken en geleerd. ‘Ik geloof dat Fedijashin het wel leuk vindt,’ vervolgde Volodja. ‘Hij zit zelf heel verstandig te praten met zijn zware stem, precies als onze hoogste baas Brezhnev. Ik geloof zelfs, dat hij hem probeert na te doen.’

De Grünen vond Volodja mesjogge. ‘Zij zeggen op alles “nee”

[p. 86]

en als je dan zegt “okay, nee dus, en dan?”, daarop krijg je geen antwoord.’ Hij had de indruk dat de cdu met twee benen op de grond staat en duidelijke taal spreekt. ‘Van de spd ben je nooit zeker,’ zei hij. Dat is exact als met de PvdA hier: ze zitten op een of andere manier in de zakken van Washington.

Leonid Brezhnev was dus in Azerbeidzjan geweest om een rede te houden. ‘Hij begon zonder het te merken op pagina twee.’ Normaal beginnen zijn redevoeringen met ‘Beste Kameraden’ en toen dit wegviel, kwam er een ventje naar hem toegesneld met pagina een en begon met de partijleider te smoezen, waarop Brezhnev zei: ‘Dit is niet mijn schuld.’ Halverwege de redevoering zei Brezhnev zich speciaal te willen richten tot de werknemers in de olie-industrie, maar zei in werkelijkheid: ‘Nu moet ik spreken tot de arbeiders in de olie-industrie van Afghanistan,’ wat dus Azerbeidzjan had moeten zijn. ‘Moet je je voorstellen,’ vervolgde Volodja, ‘dit was een live-uitzending. Mijn zuster werkt op de betreffende televisie-afdeling. Daar zit een ventje die de stem van Brezhnev kan imiteren, en die spreekt dan de fouten opnieuw in.’

Hij vertelde dat Raymond van den Boogaard binnenkort naar Moskou komt om zijn post als correspondent voor te bereiden. Molchanov heeft de autoriteiten gezegd absoluut niets met de man te maken te willen hebben. Ik had het gesprek met McGeorge Bundy naar apn Novosti gezonden maar omdat hij als antisovjet bekend staat in de Sovjet Unie, hadden zij het niet genomen. Ik zou zeggen: juist wel. Hij adviseerde om meer commentaren in te zenden. Ik zou de geluidsband van McGeorge Bundy of van Rostow als uitgangspunt hebben kunnen nemen en mijn eigen commentaar op hun uitlatingen in elkaar kunnen draaien. Ook Vladimir Lomeiko is in Bonn, evenals de president van de Republiek Rusland. Er is een belangrijke sovjettentoonstelling geopend. Er waren al zestig West-Duitse journalisten naar de ussr uitgenodigd dit jaar, in groepen van tien en twaalf. Er zouden er nog twintig meer komen. ‘Alleen jullie nodigen nooit journalisten uit en dat is jammer, want ik heb me in Holland gespecialiseerd.’

Volodja hoopte dat Joeri Andropov het roer van Brezhnev zou overnemen. ‘Als voormalige kgb-chef zou hij door niemand in de maling kunnen worden genomen. Hij kent exact alle details die meespelen,’ zei hij. Maar Brezhnev zou zeker aanblijven tot zijn dood. Hij wordt een wonder van de sovjet medische wetenschappen genoemd. ‘Ze doen alles wat mogelijk en niet mogelijk is om hem daar te houden, want dat is beter voor ons land,’ zei hij.

[p. 87]

Mijn goede vriend academicus Oleg Gazenko heeft in Moskou een persconferentie gegeven nadat een vrouwelijke kosmonaut deze zomer uit de ruimte was teruggekeerd. Volodja benadrukte dat Gazenko het niet met zoveel woorden had gezegd, maar algemeen wordt aangenomen dat zij seks had gehad in de ruimte als wetenschappelijk experiment. Terwijl we zaten te praten, bevonden zich een tafeltje naast ons twee heren, waarvan we aannamen dat dit niet toevallig was.

Hij was opgebeld door een vriend, Sacha, die op het ministerie van Buitenlandse Zaken¹²⁵ werkt, en hem had gevraagd: ‘Is dat Willems werk, die uitnodiging aan Juliana en Bernhard?’ Dan heeft onze vriend Popov er werkelijk vaart achter gezet.¹²⁶ Hij vond het veel prettiger om een bezoek aan West-Duitsland dan aan Nederland te brengen ‘want hier behoef ik me niets steeds af te vragen of er naar viezigheid tegen mij worden gezocht’.¹²⁷ Volodja vindt Carlos Rafael Rodríguez in Havana een verkeerde keuze om een boek mee te schrijven. Fidel Castro was immers een echte dictator. Hij maakte geheel alleen de dienst uit. ‘In Moskou gaat het anders. Wanneer bijvoorbeeld Zagladin aan Brezhnev zegt dat iets zus of zo moet worden geregeld, dan gebeurt het zo.’ Hij legde uit dat het Centraal Comité van de cpsu uit drie lagen bestaat: ‘Je hebt de referendarissen, zoals onze vriend Popov, die zullen altijd referendaris blijven. Dan heb je de leden van het Comité en de derde laag zijn de Zagladins die de lijn uitstippelen. Geen wonder dat hij veel gemakkelijker tegen jou sprak dan Beletski, want de ambassadeur weet niet wat hij wel of niet mag zeggen.’

‘Wanneer straks de zoontjes van onze huidige bazen op het punt staan de macht over te nemen, dan zal er een echte coup nodig zijn om ze aan de kant te schuiven,’ aldus Volodja. ‘Ze hebben alles te gemakkelijk gekregen. Primakov wilde voor zijn zoon een snelle carrière bouwen. Het ging allemaal zo snel dat de zoon aan een hartverlamming is overleden toen hij 27 jaar was. Dat heeft Primakov met hem gedaan.¹²⁸ De zoon van commentator Spartak Beglov zit nu ook al in Washington, maar hij kan eigenlijk niets. Af en toe schrijft hij stukjes voor apn Novosti.’

Volodja herinnerde zich dat ik had geschreven dat Donald Donaldson, alias Dimiter Dimitrov, me had verzekerd dat Moskou

125 Hij was vroeger diplomaat in Den Haag, en trad dikwijls als tolk op.

126 Het zoveelste bewijs dat Juliana en Bernhard werden uitgenodigd.

127 Hij refereerde hiermee aan pogingen van de BVD om hem te laten overlopen naar Nederland.

128 In 1996 is Primakov minister van Buitenlandse Zaken van Rusland.

[p. 88]

jfk had gewaarschuwd dat er een aanslag op hem werd beraamd. ‘Dat houdt in,’ zei hij, ‘dat het geheim van Dallas in Moskou ligt en dat wordt dus nooit bekend, misschien pas over vijftig jaar.’ Hij bedoelde te zeggen dat iedere publicatie over de jfk-affaire verspilde tijd en moeite was omdat Dallas pas twintig jaar achter ons ligt. Hij waarschuwde geen contact meer met deze Donaldson te zoeken ‘want je begrijpt dat het voor zo'n man een koud kunstje is om een mannetje te laten verdwijnen. Zulke mensen zijn in die mentaliteit van moord en geweld opgegroeid.’

8 oktober 1982

Neuenahr, station

Ik denk dat ik in Volodja's plaats zeker zou zijn opgestaan om nog samen te ontbijten. Maar hij slaapt. Ik ben op weg naar huis.

Volodja vertelde hoe hij op een avond in het zwembad van het hotel door een Amerikaanse vrouw van middelbare leeftijd was aangesproken. Zij keerde even later terug met haar dochter. Vervolgens werd een trio door beide dames voorgesteld. ‘Zulke dingen gebeuren bij ons ook, maar wel anders,’ voegde hij er aan toe.

Hij had me bezworen vooral te benadrukken dat ik niet voor hem maar voor een gesprek met Fedijashin naar Bonn was gekomen. Er werd daarom tijd ingeruimd voor een ontmoeting met de kgb-baas van apn Novosti. Het was zijn verjaardag. Er stond veel drank klaar op zijn kamer. Volodja en ik zaten te wachten. Niemand verscheen. Typisch sovjetgedrag. ‘Bij ons wordt de Dag van de Grondwet gevierd,’ zei Volodja, ‘en iedereen neemt drie dagen vrij en drinkt zich ladderzat.’ Hij zit vol inside story's.

Een beroemde wiskundige, Markov, had in de jaren vijftig een 25-jarige leerling uit Vietnam, ‘de dochter van een hoge baas uit Hanoi’. Ze werden verliefd. Hij kocht een flat buiten Moskou om haar te huisvesten en ze kregen een kind. Markov was reeds bij een referendaris van het Centraal Comité van de cpsu geroepen. Men had geadviseerde de jongedame los te laten. ‘Ik hou van haar en wil met haar trouwen’, had Markov geantwoord. Daarop arriveerde haar vader uit Hanoi. Hij was regeringsgast en verbleef in een villa in de Leninheuvels, maar zijn dochter was nog in een ziekenhuis als gevolg van de bevalling. Vervolgens verscheen de jongedame om op te biechten dat zij ging trouwen en een dochter had. Zij liet haar telefoonnummer achter om hem tijd te geven over een en ander na te den-

[p. 89]

ken. ‘Dat was een fout,’ aldus Volodja, ‘want de volgende dag stopte er een zwarte auto voor haar huis. De professor was op de universiteit. De moeder was uit. Het kind werd gekidnapt en naar de villa in de Leninheuvels gebracht. De vrouw kreeg een zenuwinzinking en werd naar een ziekenhuis gebracht. Dit was haar redding, want daardoor kon het stel weer bij elkaar komen. Er werd een tweede kind geboren. Weer een dochter. Markov wenste een zoon. Het derde kind werd inderdaad een zoon, maar de moeder overleed bij de bevalling. Daarop werd ook de jongen gekidnapt en naar Vietnam gebracht. Markov kreeg een brief dat de jongen het uitstekend maakte en dat hij hem nooit meer te zien zou krijgen. Dat is dan weer een van die drama's die zich in ons land afspelen.’ Hij vertelde de geschiedenis als een roman.

Trein Bonn-Amsterdam

‘The entry-fee to life is collected at the end of one's membership and is given the common name of death. But it is not charged equally to all. For many the top of that fee-scale is death by cancer.’ - Science.

Robert Jay Lifton schreef over the physical toll of the nuclear age.¹²⁹ Hij vertelt dat toen hij als jongen van negentien jaar hoorde dat de bom op Hirosjima was gevallen, hij had gezegd: ‘If a single American life has been saved, the bombing was the right thing to do.’ Nu is Lifton, de bekende psychiater, 56 jaar en zegt niet trots te zijn op die uitspraak. Ik vind dit een erg slappe reactie. ‘I had no conscious awareness of our extermination as a species as a result of our own technology at the time.’ Wat het eigenlijk voor de zoveelste maal onderstreept, is dat Amerikanen in het algemeen geen notie hebben van wat een moderne oorlog betekent.

Opmerkelijk is dat Lifton ‘the psychological impact’ aanroert van de dreiging van de atoombom. Hij schrijft: ‘Faced with the loss of fundamental structures in the spiritual or physical universe, many people have adopted the narrowest kind of fundamentalism.’ Hij vervolgt: ‘When basic connections are profoundly threatened, confidence in the overall continuity of life gives way to widespread death imagery, even to a collective sense of being inundated by death and nothingness. In the 1970's and 1980's we have witnessed nothing less than a worldwide outbreak of fundamentalism, some of it religious, some political, much of it both. In the United States we encounter

129 The New York Times Magazine, 26 september 1982.

[p. 90]

extremist cults, or “new religions” whose doctrine is usually Christian, though sometimes mixed with Buddhist or Hindu elements. Organizations like the Moral Majority have found ways to channel fundamentalist religious impulses into radical-right politics.’ Hij concludeert: ‘The threat of nuclear annihilation is a central factor in the growth of fundamentalism.’

Eduard wachtte me in zijn Renault op bij het Victoria Hotel. We lunchten bij Djanoko. Hij stond erop dat hij trakteerde. Hij reageert steeds slim en to the point. Nadat ik hem anekdotes van Molchanov uit Moskou had verteld, zei hij: ‘Die man moet hoog zijn, want het zijn geen verhalen die je bij de bakker hoort.’ Hij las het artikel over jongensprostitutie in Vrij Nederland en gaf als commentaar: ‘Zo'n jongen maakt vierduizend, ik twee en een half duizend, maar ik hoef tenminste niet op mijn rug.’ Hij had een piloot van Transavia van 31 jaar ontmoet die hij bijzonder aantrekkelijk vond. Ik kreeg het heel erg warm van die opmerking.

9 oktober 1982

Amerbos

Ik zat al vroeg op de fiets in de stromende regen.

Franz Italianer, die het in de affaire Michiels van Kessenich blijkbaar voor me opnam, is naar de oecd in Parijs weggepromoveerd. Zo gaat dat op Buitenlandse Zaken.

Ik werk verder aan de opzet van het boek met Carlos Rafael Rodríguez in Cuba.

Ronald Reagan hield een praatje voor 65 Republikeinse leden van het Congres. Een afgevaardigde uit Californië, Gary Arnold, beschuldigde Reagan ervan dat hij de conservatieven in de gop in de steek had gelaten. De president werd razend en riep de volksvertegenwoordiger toe: ‘Shut up!’ Arnold wist niet waar hij over sprak, verklaarde Reagan achteraf. Zo'n incident illustreert wel de persoonlijkheid van de huidige man in het Witte Huis.¹³⁰

De intensieve behandeling van prins Claus is in Basel begonnen. Hij schijnt lange tijd, misschien een aantal maanden, uit de roulatie te gaan. Intussen heeft prins Bernhard in de luchtmacht- en marineclub in Washington aan zestien Amerikanen verzetskruizen uitgedeeld, onder hen William Casey, directeur van de spionagedienst cia. De vraag wie de prins machtigt zulke dingen te doen, komt bij niemand op.

130 The New York Times, 7 oktober 1982.

[p. 91]

10 oktober 1982

Peter (Swami) Kampschuur viel binnen. We hebben vijf uur zitten praten. Ik heb zijn verhaal over Bhagwan op de band opgenomen.

De oorlog tussen Iran en Irak heeft al aan 200.000 soldaten het leven gekost. Het schijnt dat ongewapende Irakese krijgsgevangenen door de Islamitische Garde van ayatollah Khomeini zijn vermoord. Zij werden gedwongen om liederen te zingen die de ayatollah de hemel in prezen. Zij die weigerden, werden neergeknald. Bulldozers groeven eerst een diepe gleuf en massaal tuimelden de slachtoffers in dit graf. Die islamitische eenheden schijnen onder bevel van de islamitische geestelijk leider te staan. Ik vind het een gruwelijke reportage.¹³¹

Algemeen Dagblad rapporteert dat Dries van Agt geniet van zijn dubbelrol van premier en minister van Buitenlandse Zaken. Hij beschouwt Buitenlandse Zaken leiden als deeltijdverdrijf wat de 3.855 ambtenaren, onder wie 2.154 diplomaten, behoorlijk dwars moet zitten. Het is ook van de gekke dat dit gebeurt, maar dat kan dus allemaal in Den Haag.¹³²

131 Time, 11 oktober 1982.

132 Algemeen Dagblad, 9 oktober 1982.

11 oktober 1982

Josje Hagers rapporteert dat er een golf van medeleven met prins Claus is ontstaan. Postzakken vol met goede wensen bereiken het paleis. De Zangeres Zonder Naam zond ook een kaart: ‘Van harte beterschap, beste jongen. Sterkte en kom maar gauw weer thuis, want je vrouw en zoons hebben je nodig.’

Het Algemeen Dagblad publiceerde een overzicht van de functies van prins Claus:

Waslijst banen
Prins Claus vervult de volgende functies:
Lid van:

•	presidium van de Raad van Advies voor de Ruimtelijke Ordening,
•	Raad van State,
•	beheerscommissie Leergang Buitenlandse Betrekkingen,
•	Dagelijks en algemeen bestuur van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij,
•	college van regenten Kröller-Müller-museum,
•	algemeen bestuur National Park De Hoge Veluwe,
•	Adviescommissie Bedrijfsleven,
•	Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee,
•	Vereniging Nederlandsch Historisch Scheepvaartmuseum,
•	Stichting Utrechts Landschap,
•	Vereniging tot behoud van natuurmonumenten,
•	Vereniging Het Reewild,
•	Koningin Wilhelmina Fonds,
•	Stoelbroederschap van de Grote of Martinikerk,

[p. 92]

beschermheer van:

•	Nederlands Astma Fonds,
•	Scouting Nederland,
•	Concertgebouworkest,
•	Vereniging tot Behoud van Molens in Nederland,
•	Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde,
•	Stichting Amsterdamse Academie voor Lichamelijke Opvoeding,
•	Vereniging Bureau voor Handelsinlichtingen,
•	Stichting West-Indisch Huis,

erelid van:

•	Hollandsche Maatschappij voor Natuurkunde onder de zinspreuk Diligentia,
•	Nieuwe Of Litteraire Sociëteit De Witte,
•	Sociëteit De Besognekamer,
•	Carnavalsclub Limburger Kangeroo's Melbourne 1957,
•	Koninklijk Instituut van Ingenieurs,
•	Koninklijke Nederlandsche Zeil- en Roeivereniging Muiden,
•	Koninklijke Marine Jachtclub,
•	Koninklijke Nederlandsche Zeil- en Roeivereniging De Hoop,

ere-voorzitter van:

•	Stichting Koninklijke Sportliga,
•	Stichting Nationale Contactcommissie Monumentenbescherming,
•	Stichting Nationaal Brandweer Museum,
•	Koning Willem I-stichting,

voorzitter van:

•	comité van aanbeveling van de Stichting Nationaal Monument St. Jan,

en verder:

•	Zwanenbroeder van de Proosten en Broeders van de Illustre Lieve Vrouwen Broederschap.
•	buitengewoon adviseur van de minister van ontwikkelingssamenwerking
•	directeur van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.

In Londen is Anna Freud (86), de dochter van de beroemde Weense psychiater, overleden. Zij was de jongste van diens zes kinderen. Zij leidde de Hampstead Child Therapy Clinic in Londen (waar ik haar eens vergeefs benaderde voor een interview). Het was gevestigd aan 20 Marsefield Gardens, het huis waar Freud in 1939 is overleden.¹³³

Lejo Schenk van de Evangelische Omroep lunchte op Amerbos. Hij leek het als een happening te beschouwen. Ik bleek hem in Stockholm in 1972 voor het eerst te hebben ontmoet. Over een gesprek met Bruno Kreisky zei hij nota bene: ‘Ik zou de kanselier naar de affaire met Martin van Amerongen¹³⁴ willen vragen.’ Ik dacht: over mijn lijk en vroeg: ‘Waarom wil je dat?’

‘Nou, als je terug komt uit Wenen en je hebt een gesprek met Kreisky gehad en je heb die kwestie Van Amerongen niet aangeroerd, dan denken ze dat je gek bent.’

‘Wie denk je, Lejo, dat van het televisie kijkend publiek nog weet, dat Van Amerongen met Kreisky botste over wat in De Groene Amsterdammer stond waarvan de kanselier volhield het niet te hebben gezegd?’

133 The New York Times, 10 oktober 1982.

134 Kreisky en Van Amerongen raakten in een rechtszaak verwikkeld.

[p. 93]

‘Dat is waar maar iedereen in de journalistiek weet dat wel.’ Ik heb toen zo diplomatiek mogelijk gezegd: ‘Ik zou mijn vrienden, het televisiepubliek, niet gaarne met zulke onzin durven opzadelen. Dat is immers geen serieuze journalistiek. Bovendien, als ik in dit vak werk, kan het me geen moer schelen wat “de journalisten” zeggen of denken. Ze weten meestal niet waar het over gaat.’

We babbelden verder. Hij zei dat ik eens tegen hem had gezegd: ‘Nu kom je in mijn dagboek, dus word je beroemd.’ Omdat hij zei dat ik dit in Stockholm had gezegd, zijn we naar mijn kast met dagboeken uit 1972 gegaan en heb ik die pagina's opengeslagen. Het was pijnlijk, want hij kwam niet in mijn dagboek voor.

Lejo bracht me naar de stad en na een sauna was ik op weg naar het Hilton Hotel toen ik in een onvoorstelbare herrie terechtkwam. Rond het Concertgebouw hingen dikke rookwolken van aangestoken autobanden. De me was in actie. Er werd traangas afgeschoten en ik vluchtte in een telefooncel omdat ik het in mijn ogen had gekregen.¹³⁵

In het Hilton ontmoette ik Pieter Baaij en zijn secretaresse Ellen. Ik gaf hem een ontwerptekst voor Borisov in Moskou. Hij vond deze te agressief. ‘I am not an aggressive guy,’ zei hij ook nog. ‘Yes, and therefore you have done no business whatso-ever in Moscow up to now. Neem het toch in godsnaam van me aan. Dit is wat we moeten doen. The only way to succeed in Moscow is to be rough.’

135 Ik vermeldde met geen letter wat de oorzaak van de rellen was.

12 oktober 1982

De Telegraaf meldt (met foto) dat Beatrix prins Claus in Basel vanuit de kliniek mee uit heeft genomen.

Ik belde mijn eerste mentor in de journalistiek, Anton Constandse en vertelde hem een boek te zullen schrijven met Carlos Rafael Rodríguez in Havana. ‘Ik ben trots op je,’ zei hij, wat van hem komende plezierig was om te horen.

Herman Wigbold belde of ik McGeorge Bundy of een andere belangrijke Amerikaan te pakken kon krijgen voor een discussie op televisie over raketten, met waarschijnlijk ook Luns. Ik gaf hem de betreffende nummers om Lord Chalfont te kunnen uit nodigen.

Vandaag is het volgende telegram naar het kantoor van Gvishiani in Moskou gegaan:

[p. 94]

13 oktober 1982

Richard Thieuliette arriveerde maandagavond. Ik bereidde een visje. We hebben tot de vroege ochtend zitten praten. Die nacht droomde ik dat ik op oneerlijke gronden in de gevangenis terecht kwam. Gisteren brachten we een groot deel van de dag met Eduard door. Richard en Ed vielen me aan dat ik veel te veel verwachtte dat Peter hetzelfde als ik zou zijn. Het gesprek liep hoog op en Eduard zei zelfs: ‘Ik zal je een brief schrijven en precies weergeven wat ik denk, ook al zouden we elkaar daarna nooit meer spreken.’ De uitspraak verwonderde me omdat ik denk dat hij deze niet gedaan zou hebben als Richard er niet bij had gezeten. Die brief was nodig omdat ik hem niet echt liet uitspreken. Hij voegde eraan toe Richard beter te kennen na een dag, dan Peter in een jaar.

Eduard zou in Parijs willen werken. Ik vroeg me af of hij door het voortdurend met Richard eens te zijn (wat ik als ontrouw tegenover mij interpreteerde) een hengeltje uitgooide naar een nuttig contact in Parijs. Ik hielp trouwens zelf ook enigszins mee het gesprek in die richting te manoeuvreren, want Eduard moet zijn Frans verbeteren en zou om die reden graag in Parijs werken.

Lord Chalfont belde uit Londen op en zei gaarne bereid te zijn op 8 december over te komen voor het door Herman Wigbold beoogde televisieprogramma.

Commotie in Den Haag. Van Agt treedt terug. Ruud Lubbers gaat met de vvd een regering vormen. De Telegraaf noemt het kiezersbedrog. Veel kiezers voelen zich in de steek gelaten door het onverhoedse besluit van Van Agt in lucht op te gaan.

[p. 95]

Opmerkelijk overigens dat Lubbers hem opvolgt. Hoeveel invloed heeft Beatrix hierbij uitgeoefend? Of is zij er niet aan te pas gekomen? Ik betwijfel het. Als minister van Economische Zaken maakte hij vooral in Moskou blijvende indruk, zoals ambassadeur Romanov me herhaaldelijk toevertrouwde. Hij werd als een ‘witte raaf’ uit West-Europa gezien.¹³⁶ Gezien de vele vertrouwelijke gesprekken tussen de Romanovs en prinses Beatrix en prins Claus in de jaren zeventig, is dit ongetwijfeld ter sprake gekomen.

Ik sprak anderhalf uur met Ernst van Eeghen. Hij wil Lord Chalfont graag ontmoeten wanneer hij naar Nederland komt. Hij liet me een brief aan senator Sam Nunn lezen. Ik was er diep geschokt van. Siline had Van Eeghen in Moskou verteld dat Andrei Gromyko diens initiatieven afkeurde. Twee- of driemaal refereerde Van Eeghen aan die uitspraak van Siline en sprak gewoon over sabotage. Iedereen in Washington was ingenomen met zijn brief geweest, die persoonlijk afgegeven werd bij George Shultz.

Van Eeghen gaf aan dat er bijkans oorlog werd gevoerd tussen autoriteiten onderling in Moskou, waarbij de groep rond Siline zou streven naar een vorm van Oost-Westbetrekkingen zoals Hongarije die momenteel kent. Ik vroeg Ernst of hij zich realiseerde dat de contraspionage mogelijk op de hoogte was van zijn brieven en dossiers. ‘Je denkt toch niet,’ zei hij, ‘dat de kgb een brief van mij aan senator Hatfield te pakken kan krijgen?’ Ik zei ervan overtuigd te zijn dat de cia een kopie kreeg van alles wat naar het bureau van Shultz ging. ‘Ik zie die cia er heus wel voor aan om dit soort informatie naar de kgb door te spelen,’ zei ik, ‘en dan ziet Gromyko het ook vanzelf. Dan valt onze vriend Siline meteen op zijn bek.’

Omdat Richard naar me toe kwam, had ik een ontmoeting tussen Aurelio Peccei, Frits Böttcher en Aart van der Want over

136 Ik denk dat Lubbers in 1995 de NAVO-post misliep als gevolg van die pro-sovjetreputatie, die niet pro-sovjet was, maar gewoon praktisch en reëel.

[p. 96]

het Forum Humanum afgezegd, want Richard gaat dan voor. Aurelio belde gisteravond of ik misschien ziek was, omdat hij niet gewend was dat ik verstek laat gaan. Hij vroeg ook of Jermen Gvishiani in Moskou echt een hartaanval had gehad, of dat er iets anders achter stak. Ik zei het ook niet zeker te weten, omdat rond het Kremlin nu eenmaal alles mogelijk is.

Volodja Molchanov zond een afscheidsbriefje uit Bad Neuenahr.¹³⁷

Suharto en echtgenote zijn in Washington en tafelen uitgebreid met Ronald Reagan en Nancy. Er is gelazer geweest over een nieuwe ambassadeur, maar nu meldt nrc Handelsblad dat de voormalige onderminister van Buitenlandse Zaken, John Holdridge - mij wel bekend - als ambassadeur naar Djakarta zal gaan. Nadat Indonesië Morton Abramowitz had geweigerd, werd Kent Crane, een voormalig cia-figuur voorgedragen, waartegen in Washington zelf bezwaren bestonden. Suharto zou dit prachtig gevonden hebben, gezien zijn eigen smerige zaken met Washington en de cia. Nu gaat Holdridge, wat een betere keuze is.

Suharto reisde in gezelschap van zeventig personen. Amerika blijft de voornaamste wapenleverancier van het fascistische Suharto-regime. Ook de kwestie Oost-Timor staat voor de vorm op de agenda, want Washington kan het geen moer schelen wat daar gebeurt als Suharto maar naar het Amerikaanse pijpen danst.

Ik weet niet meer waarom Richard en ik op het wonder van de spin die een web construeert, kwamen. Hij vertelde dat er een experiment was geweest met een spin die drugs toegediend had gekregen en toen ‘a craze web’ had gemaakt.

137 Zie bijlage 24.

14 oktober 1982

Het schijnt bij het Museumplein een oorlogje te zijn geweest rond een kraakpand in de Jan Luyckenstraat met ordetroepen gesteund door marechaussees. Het gedonder met de krakers duurt al sedert begin 1981 in die buurt. Ik begrijp niet dat een dergelijk vraagstuk niet in behoorlijk overleg kan worden opgelost, waarbij het zaak is de krakers concessies te doen. Maar zo wordt er niet gedacht in dit land. Het wetboek heeft altijd prioriteit nummer een. Het gaat om jonge mensen en hun (acceptabele) toekomst.

Yeats heeft gezegd: ‘If we understand our own minds, and the things that are striving to utter themselves through our minds,

[p. 97]

we move others, not because we have thought about those others, because all life has the same root.’ Ook de krakers (en ik).

George Miller, psycholoog aan Princeton University en collega Jerome Bruner stichtten in de jaren zestig een centrum voor cognitieve psychologie aan de Harvard University. Het doel was: ‘Scientifically investigating the works and states of the human mind.’

‘Psychology has been like a dog turning around three times before it lies down,’ vertelde Miller aan The New York Times.¹³⁸ Miller zegt dat ‘most of what the mind does best, it does unconsciously’. Dat is een uitspraak waar ik over heb zitten denken.

De schrijfster Shirley Hazzard merkte in The New York Times op: ‘The attempt to touch truth through a work of imagination requires an inner center of privacy and solitude. We all need silence - both external and interior - in order to find out what we truly think.’¹³⁹

Deze uitspraak is me uit het hart gegrepen.

Als jongetje lag ik dikwijls in onze grote tuin op De Horst in het mos bij de rotstuin, of ergens bij de moestuin onder de dennenbomen te luisteren naar de geluiden van het bos. Op de Baarnseweg in Bosch en Duin kwam voor de oorlog nauwelijks enig verkeer langs. Leveranciers kwamen per bakfiets en de groenteboer had paard en wagen. Af en toe vloog een militair dubbeldekkervliegtuigje van Fokker over ons huis richting Soesterberg om daar te landen, maar verder was het echt stil. Er bestonden geen walkmans. De mind speelde een solo. Als er iets is wat ik een halve eeuw later mis, is die unieke vorm van stilte ervaren omdat deze is uitgestorven.

138 The New York Times, 12 augustus 1982, door Tom Farrell.

139 The New York Times, 14 oktober 1982, THE MAKING OF A WRITER.

15 oktober 1982

Ernst van Eeghen meende verplicht te zijn geweest om de Amerikanen over te brengen wat Siline in Moskou zei, opdat zij op zijn voorstel zouden ingaan om een Berkenrode-conferentie te arrangeren. Hij mikt nog steeds op de tweede helft van november. Ik denk dat het niet zal plaatsvinden. Hij dineerde gisteravond alleen, want Erica was naar boetseerles.

Van Dantzig van het Concertgebouw belde. ‘Wanneer wij een optreden voor Volodja Feltsman regelen, dan blijft hij toch meteen in Nederland,’ was zijn vraag. Ik legde uit dat de sov-

[p. 98]

jets zijn vrouw en zoontje als onderpand in Moskou houden bij een reis naar West-Europa of de vs, dus dat ik dacht hij netjes naar Moskou zou teruggaan. ‘Dan is al onze moeite niet zoveel drukte waard,’ was zijn overrompelende antwoord. Ik moest werkelijk als Brugman praten om van Dantzig weer ten gunste van een optreden hier bij te draaien.

Ernst van Eeghen zei dat Siline en het Sovjet Comité voor Europese Veiligheid en Samenwerking af willen van het imago dat zij door het Kremlin worden betaald en aan de man gebracht. ‘Zo vertelde Siline mij dat oud-minister Couve de Murville van Frankrijk zou toetreden tot de Franse afdeling. Zo spelen ze iedereen tegen elkaar uit en kondigen ook jouw en mijn toetreding aan en hopen zodoende te bereiken wat ze willen. Nogal naïef allemaal.’ Ik herhaalde dat hij en ik niet moesten toetreden. Hij zei Jeelof al te hebben gebeld voor een donatie. Ik kon mijn oren niet geloven.

De Cubaanse ambassade belde. Carlos Rafael Rodríguez verwacht mij 20 oktober om 22:00 uur op de ambassade in Kopenhagen.

16 oktober 1982

De brief die Eduard in het vooruitzicht stelde, is gekomen.¹⁴⁰ Ik heb meteen uitvoerig geantwoord.¹⁴¹

Heb weer een aantal uren gewerkt aan de opzet van het boek met de vice-president van Cuba.

William Safire schrijft in The New York Times een artikel inside andropov's mind.¹⁴² Je moet het lef maar hebben. De man weet niets van de Russian mind, laat staan van die van Andropov. Hij schrijft dit commentaar alsof het gesproken woord zou weergeven wat Joeri Andropov in het Kremlin werkelijk denkt. ‘My man Arbatov has persuaded his Washington contacts that sweet reason is my nature.’ Alsof Arbatov een verlengstuk van Andropov is. Zelfs dat klopt niet.

De cia heeft psychiaters in dienst, onder leiding van Bernard Malloy, die agenten van de spionagedienst met mentale problemen moeten bijstaan. Sommige cia'ers hebben zich dermate vaak andere identiteiten moeten aanmeten, dat zij het contact verloren met hun eigen en werkelijke Zelf. Anderen zijn bovendien zo bij beduvelarij-werk en intriges betrokken, dat zij op den duur eigenlijk niemand meer vertrouwen, wat leidt tot tal van problemen op het persoonlijke vlak. Philip Taubman

140 Zie bijlage 25.

141 Zie bijlage 26.

142 The New York Times, 11 oktober 1982.

[p. 99]

noemt ‘depression, marital problems, alcoholism and drug abuse’. Steve Pieczenik zegt: ‘Secrecy and compartmentalization are essential to intelligence work. The problem is that those interests do not work well in a family setting.’¹⁴³

143 The New York Times, 12 oktober 1982, door Philip Taubman, PSYCHIATRISTS DESCRIBE KAFKAESQUE PORTFOLIO.

17 oktober 1982

Tegen Eduard zou ik nu zeggen: er is in onze relatie voor het eerst echt een snaar gesprongen.

Tot nu toe vervulde hij me vrijwel steeds met blijdschap. Maar die avond met Richard, zijn laatste brief en zijn stilte nu hebben een soort droefheid gebracht. Gelukkig is er nog altijd Amerbos, mijn werkkamer en mijn muziek en vleugel om op terug te vallen.

Hij kwam pas tegen 12:30 uur. Ik was nijdig. Ik omhelsde hem ook niet als anders, wat hem scheen te kwetsen, bijna tot tranen toe. Pas later deden we onze armen om elkaar heen en scheen de situatie weer normaal te worden. Richard en Raoul arriveerden tegen 13:00 uur. We hebben samen geluncht. Maar Ed bleef een beetje stil. Later, toen we weer alleen waren, vroeg ik hem wat er aan de hand was. ‘Ik denk dat ik verliefd ben op die piloot van Transavia, over wie ik je vertelde.’ Hij was gisteren naar hem toe gegaan. Zij hadden seks gehad. Hij heet Robert. Misschien is hij zelfs blijven slapen. Ik heb er verder niet naar gevraagd.

Mijn onmiddellijke reactie was: ‘I will never touch you again.’ Hij had de man drie maanden geleden al ontmoet. Hij was toen in Djibouti gestationeerd. Hij vertelde precies hoe het in zijn werk was gegaan. Eerst dacht ik: dat kan toch immers niet? Maar hij schijnt inderdaad verliefd te zijn. Ik voelde me zodanig verpletterd door dit verhaal dat ik het gevoel had compleet van de aardbodem te verdwijnen. We spraken een paar uur samen. Het gesprek eindigde ermee dat Eduard voor de vierde maal huilde sinds ik hem ken.

Toen hij vertrok, stelde hij vragen als: ‘Can you handle it?’ en ‘Will you sleep?’. Op een speciale manier zei hij: ‘Dag Wim.’ Ik had een ogenblik het gevoel hem voor het laatst in mijn leven te hebben gezien. En dan zegt hij: ‘Er is geen tweede als jij, Wim. Wat je vandaag weer allemaal voor me hebt gedaan.’ En dan kijkt hij naar me en weet ik gewoon dat hij echt van me houdt. Maar intussen - misschien is het een wanhoopsdaad - vlucht hij naar een Transavia-piloot. ‘Ik voel me als bij een overlijdensbericht.’ Ik had bijna gezegd: als toen moeder stierf,

[p. 100]

maar dat hield ik in, want dat leek wel heiligschennis. Ik dacht weer aan de avond dat ik werd gebeld dat mam was overleden en ik in Amerbos een aantal gasten ontving. Ik was wel net zo in verwarring als nu.

Vanavond is het buiten zo mooi, met een heldere sterrenhemel. Ik zou zo graag bij hem willen zijn. Nadat ik zei dat ik rustig zou toezien en me niet zou bemoeien met zijn nieuwe liefde, antwoordde hij: ‘Ik wil niet dat je nieuwe offers brengt.’ Het bracht in herinnering hoe we een jaar geleden al eens tegen elkaar zeiden dat het beter zou zijn elkaar niet meer te zien. Kort daarna hadden we seks. Hoe moeten we deze vriendschap redden? Zal het weer net als met Peter in een zuiver platonische relatie veranderen? Op een dag zal ik totaal alleen zijn en alleen eindigen, maar dan zou ik ook niet langer meer willen leven. Als mijn dagboek maar doorleeft en niet sterft, als ik zelf.

Ik herinner me hoe hij vertelde al mijn brieven op datum te hebben bewaard. Ik schreef Peter kort, dat als hij niets hoorde, ik te verdrietig was om naar de vergadering van de Club van Rome in Japan te gaan.

18 oktober 1982

Han André de la Porte stuurt als herinnering een foto genomen op kasteel Eerde ter gelegenheid van de reünie van ons jaar op Nijenrode, 1946-1948. Ik sta vrijwel op de achterste trede in een blauwe trui en Gerrit Jeelof van Philips (met bril) staat een trede lager rechts voor me.

Ik voel me verslagen, moe en verdrietig. In mijn droom verschenen mijn ouders die naar me zwaaiden. Er zijn mensen die hieruit dan afleiden dat zij nog leven en dat we eens zullen worden herenigd. It is bunk, pure bunk, such stories. Die dromen hebben alleen te maken met oude coderingen in ons zenuwstelsel.

Mevrouw Hornkamp arriveerde. Ik zag op tegen haar komst. Zij droeg een aardige, blauwe jurk. We lachten weer. Om 12:15 uur arriveerde Eduard. We hebben uren en nog eens uren samen gesproken. Hij houdt zielsveel van me, maar ik ben niet ‘zijn uitverkorene’, wat ook niet mogelijk is wanneer je 35 jaar in leeftijd verschilt. Ik moet heel, heel dankbaar zijn voor de affectie die hij wel met me wil delen. Daarmee moet ik tevreden zijn en stil blijven.

Het is niet mogelijk weer te geven wat we vandaag beleefden. Hij droeg weer mijn lievelingstrui, die ik van Bloomingdale's had meegenomen. Wanneer hij dan met zijn grijsblauwe ogen

[p. 101]

en blonde kop tegen me spreekt, realiseer ik me dat ik nooit eerder met iemand die vorm van nabijheid beleefde, waarbij bovendien seks bijna anderhalf jaar een uiterst belangrijk rol speelde. Wat dat betreft is hij de enige.¹⁴⁴ Ik voel nog steeds die totale liefde tussen ons. Zijn moeder had zijn stemming aangevoeld en gezegd dat indien hij wilde, hij niet voor het avondeten thuis hoefde te komen. We zoenden en omhelsden elkaar en gingen later de stad in en kochten laarzen bij Fred de la Bretonière.

144 Tot 1996, als ik dit deel schrijf, is hij de enige gebleven.

19 oktober 1982

Om 05:00 uur werd er getelefoneerd en weer opgehangen. Ik haat zoiets.

Ik ben al vroeg de polders in gefietst.

Eugene Rostow, directeur van het bureau voor ontwapening in Washington, heeft in Brussel gezegd te verwachten dat Moskou pas vlak voordat de Amerikanen Pershing ii-raketten gaan plaatsen, concessies zal doen.

Boven het bericht in de Volkskrant staat dat Rostow ‘expert’ is. Ik ken hem - evenals zijn broer Walt Rostow - nu een aantal jaren: het zijn geen van beide experts, terwijl ze bij verschillende Amerikaanse presidenten als naaste medewerkers de meest rampzalige ‘adviezen’ hebben gegeven. Zoals Walt, die mij in 1961 in de kwestie Nieuw-Guinea zei dat Sukarno op zijn tellen moest passen omdat de zevende vloot in de wateren rond Indonesië voer.

20 oktober 1982

Ik heb Gerrit Jeelof geschreven: ‘Je totale stilte bezorgt me.’ Ik heb hem opnieuw herinnerd aan zijn verplichtingen, al is het waarschijnlijk boter aan de galg gesmeerd. Intussen gaat Ernst van Eeghen met een van zijn topmedewerkers voor barter trade bij Jeelof in Eindhoven lunchen.

Herfstkleuren stemmen triest. Mejuffrouw Buringh Boekhoudt zal er nooit meer iets van zien.

Eduard kwam om 14:00 uur. Hij vertelde hoe een oudere heer tijdens zijn vlucht naar Israël aan boord was overleden. Daarna sprak hij over familieproblemen, over zijn vader en zus. Vervolgens hebben we urenlang over onze eigen verhouding gesproken. Hij reed me naar Schiphol voor de vlucht naar Kopenhagen en zoende me heel uitdrukkelijk alleen op mijn wang.

[p. 102]

Het lijkt wel, wanneer je eindelijk een diepe, blijde, innerlijke vreugde met een ander beleeft, of een dergelijk geluk onvermijdelijk voorbestemd is met een enorme dreun te pletter te vallen. Dan volgt onbeschrijflijk verdriet, dat gevoelens van de Eiffeltoren te willen springen met zich meebrengt. Gevoelens als: waarom leef ik eigenlijk nog? Ik ben nu in ieder geval desolaat. Ik zou nu een psychiater nodig hebben. Heb dan ook geweldige behoefte te praten. Hij heeft blijkbaar veel en veel langer met plannen voor een permanente breuk rondgelopen dan ik in de verste verte bevroedde. Ik ben er (ver)blind voor geweest. Dan heb je momenten dat je dood zou willen zijn, omdat niets meer enige zin schijnt te hebben.

21 oktober 1982

Kopenhagen, Hotel Regina

Toen ik gisterenavond om 22:00 uur eindelijk de Cubaanse ambassade had gevonden, bleek Carlos Rafael Rodríguez nog aan tafel te zitten.

De ontmoeting zelf was plezierig en werd bijgewoond door de onderminister van Buitenlandse Zaken. Er liep een jonge dame rond in een opvallend mooie, witte jurk. ‘You know my wife,’ zei Carlos Rafael en stelde me voor.

Ik had me voorgenomen, zoals met minister Machado in Caracas, vijfduizend dollar voorschot te vragen voor de productiekosten van het manuscript. In de taxi naar de ambassade besloot ik tienduizend dollar te vragen. Maar nu die onderminister erbij zat, had ik niet het hart het geld aan te roeren.

Wel vroeg ik naar de windmolens voor Cuba. De vice-president zei een rapport van twintig pagina's te hebben ontvangen van de Akademie van Wetenschappen, waarin stond dat er niet genoeg wind was om elektriciteit op te wekken met windmolens. Misschien zou langs die weg wel water kunnen worden gepompt. Die invalshoek om tot activiteiten op Cuba te komen, is nu dus ook vervlogen.

Over ons boek zei hij: ‘I will be speaking to you as member of the Politburo, as Cuban official, so it is important to take the time for it. Fidel likes Hemmingway. I like Faulkner, so I cannot stress that, in other words, I will have to be careful what I say.’

Bus naar de luchthaven

Carlos Rafael Rodríguez logeert als gast van de Deense regering in het Royal Hotel. Ik heb er een brief voor hem achtergelaten met het verzoek om steeds de beantwoorde vragen

[p. 103]

schriftelijk naar Amsterdam te sturen voor nadere beschouwing. Ik kreeg de indruk dat hem was geadviseerd geen interviews op de band te laten opnemen, zoals ik met Georgii Arbatov en vele autoriteiten in de ussr steeds heb gedaan.¹⁴⁵

Op Schiphol ontdekte ik dat Eduard om 16:40 uur met Transavia uit Kos zou terugkeren. Om zeker te zijn hem bij de slurf te kunnen ontmoeten, kocht ik een retourtje Brussel zodat ik door de douane naar de aankomsthal kon gaan. Ik ging eerst naar huis om geld van de bank op te nemen en als de bliksem terug naar Schiphol.

Ik viel in de bus naar het vliegveld in slaap. Ik ging door de douane alsof ik echt naar Brussel reisde, kocht eerst een itt cassetterecorder voor Ed en een opname van het tweede pianoconcert van Rachmaninoff, met op de achterzijde Chopins tweede pianoconcert. Eduard zou arriveren aan gate 17a.

Ik ben hem toch misgelopen. Zijn toestel landde om 16:15 uur. Ik had me strategisch geposteerd met een flesje Spa en wachtte rustig, denkende dat de bemanning spoedig naar buiten zou komen. Toen viel mijn oog op een busje dat naast het vliegveld stil hield. Ik zag hem instappen. Ik rende terug naar de uitgang, zag kans vrijwel meteen door de douane te komen, bereikte de straat en zag het Transavia-busje achter de gebouwen wegdraaien naar het Transavia-gebouw.

Ik heb in de overdekte garage bij zijn Renault op een muurtje zitten wachten. ‘Oh, hallo,’ zei hij vrij koeltjes toen hij kwam aanlopen. Mijn aanwezigheid maakte hem dermate nerveus, dat toen hij de sleutel in het portier stak om de deur open te maken, deze afbrak. Hij moest zijn vader in IJmuiden opbellen om de reservesleutel te komen brengen. We hebben nog een paar uur in het Hilton op Schiphol zitten praten. Hij zei dat er vroeg of laat toch een einde zou zijn gekomen aan onze intense relatie en of zijn ontmoeting met de piloot hiertoe had bijgedragen, was niet relevant. Ik zei: ‘I love you, and not for sex but for the total you. Period.’ Ik gaf toe, dat ik heimelijk iedere keer wanneer we intense seksuele belevenissen hadden, dacht: zou dit de laatste keer zijn? Ook al weet hij dit heel goed, ik herhaalde nog nooit op het pad van blow jobs te zijn geweest, met niemand, en dat ik dit bij hem wel had gedaan, mede uit angst hem te verliezen.

‘Als je maar niet denkt,’ zei Eduard, ‘dat dit allemaal gemakkelijk voor me is. Ik moet wat er tussen ons is gebeurd allemaal rustig op een rijtje zetten voor mezelf. Denk maar niet dat ik

145 Later zou ik onze gesprekken wel opnemen.

[p. 104]

op dit ogenblik lachend door het leven ga.’ Ik drukte hem op het hart zich verder om mij geen zorgen te maken. ‘I love you for the rest of my life. Peter will always be my friend, but he is with Edwin van Wijk and for me, you are number one now. What we had together, I experienced with nobody ever before.’ Ik legde uit de seks en fysieke kant van de relatie weer voor mezelf te zullen houden, zoals het eigenlijk altijd is geweest, terug naar de vrije markt. ‘Maar vergeet niet hoe het tussen ons is geweest.’

‘Je moet niet denken,’ antwoordde hij, ‘dat ik alles zo maar van tafel kan vegen. Ik heb het er erg moeilijk mee.’ Hij zei heel veel van alles te hebben geleerd.

Het afscheid viel zwaar. ‘Ik denk dat ik je niet meer kan zien, voor ik naar de school in Spa ga, want ik wil proberen ook nog bij Robert te zijn.’ Thuis zette ik voor het eerste de portretten van Peter en Eduard terug op de plaats waar ze stonden. Ik zag zijn vingers voor me, die tijdens het gesprek in het Hilton met de papieren onderlegger zaten te friemelen. Hij zag er eigenlijk zo zalig uit. We hebben een heel eerlijk en open gesprek gehad. Ik zal zonder dramtisch gedrag een stap terug moeten doen, maar met pijn in het hart. Mijn affectie moet diep genoeg zijn om dit te volbrengen.

Peter belde uit Londen om te vragen hoe het met me was. ‘My heart is broken,’ zei ik hem. ‘It is a damned fact. But it will make no sense to sit here and feel sorry for myself. I must properly process this event.’

Ik probeerde naar Falcon Crest op televisie te kijken, maar zette me aan de typemachine en schreef een eerste brief naar Spa. Om 23:30 uur heb ik die met bus 33 nog naar Centraal Station gebracht in de hoop dat hij deze dinsdag al in België zou krijgen.

22 oktober 1982

Het is 05:45 uur. Ik hoorde in mijn slaap, na uren wakker te hebben gelegen, Eduards stem ‘Wim’ roepen. Ik voel me radeloos. Tijdens een soortgelijk moment in onze relatie, toen hij in New York woonde en werkte, heb ik eens in een briefje aan hem geschreven: ‘Ik zou een breuk niet overleven.’ Misschien wilde hij toen al breken.

Ik ben radeloos. I want to die. I just want to pass out. What sense does it make now, to write a book, to make money, to do anything? Ik kan en wil zelfs niet meer in mijn dagboek schrijven. I reached total desperation.

Ik ga eerst de polders in, beesten kijken. Op de walkman

[p. 105]

Dvoraks symfonie die ik bij mijn vaders begrafenis speelde. Ik fietste steeds verder en huilde en huilde en huilde. Ik dacht zelfs: ik ga zondag met Ernst en Erica van Eeghen mee naar de kerk. Zelfs Peter dacht dat het juist steeds sterker tussen ons werd en nu dit.

Ik probeer in te halen met lezen wat er allemaal in de wereld is gebeurd. Ruud Lubbers heeft een nare mond. Van Agt beweert dat het premierschap ‘teveel van zijn vitaliteit’ heeft opgebruikt.

Alva Myrdal, de Zweedse minister van Wetenschapsbeleid heeft een Nobelprijs gekregen. Ik herinner me haar als een bijzondere dame. Zij voorspelde dat terrorisme spoedig de grootste bedreiging voor de mensheid zou worden.¹⁴⁶

The Washington Post schreef in een hoofdartikel dat Suharto uit zou moeten leggen wat Indonesië op Oost-Timor uitspookt. Djakarta is slim. Laat de hele wereld maar over Oost-Timor redekavelen, ondertussen runt deze verrader een van de smerigste en meest corrupte politiestaten in Zuidoost-Azië. Oost-Timor is een ideale bliksemafleider. De foto's van het staatsdiner van de Suharto's met de Reagans maken me misselijk. Reagan als Hitler en Suharto als Seyss-Inquart.

Erg opzienbarend is een reportage in The New York Times die schrijft dat Washington heeft besloten de militaire oorlogvoering in de toekomst naar de ruimte te verleggen. De komende vijf jaar zal de regering Reagan miljarden gaan uitgeven voor ‘Space Wars’. Dit gebeurt onder het gebruikelijke excuus dat de sovjets alleen al op hun ruimtevaartbudget drie miljard meer zouden hebben begroot dan de Amerikanen, dus altijd weer wordt de sovjetdreiging gehanteerd om de gigantische Amerikaanse oorlogsindustrie op de been te houden. Generaal Richard Henry zegt in de krant: ‘Space is not a mission, it is a place. It is a theater of (military) operations.’ Daar gaan we dus: oorlogvoering in het heelal!¹⁴⁷

lockheed's grip on washington, meldde The New York Times over de verwoede strijd in de Amerikaanse hoofdstad om orders voor de oorlogsindustrie los te peuteren. Lockheed, Boeing en McDonnell Douglas voeren rond het Amerikaanse Congres en het Witte Huis hun eigen veldslagen om te zorgen dat de miljarden dollars die in de oorlogsindustrie omgaan, de goede kant op rollen.¹⁴⁸

Edwin Diamond, politiek wetenschapper van het Massachu-

146 The New York Times, 14 oktober 1982, door Jon Nordheimer.

147 The New York Times, 16 oktober 1982, door Richard Halloran.

148 The New York Times, 17 oktober 1982, door Charles Mohr.

[p. 106]

setts Institute of Technology, schreef over de ‘Missile Gap Madness’. Hij herinnerde eraan hoe de vs, nadat de Sovjet Unie de Spoetnik had gelanceerd in 1957, over de rooie was gegaan inzake de veronderstelde sovjetsuperioriteit in de ruimte. ‘It was a hysteria that enveloped press, politicians and ordinary citizens alike.’ Er werd geschreeuwd om de benoeming van een rakettentsaar in Washington. ‘And the press - ah, the press! Like dogs in heat we yelped and clawed at the air after Sputnik.’¹⁴⁹ De Amerikaanse geschiedenis van de twintigste eeuw zal eens beschreven worden als een aaneenschakeling van ‘fits of hysteria’.

Seweryn Bialer, sovjetspecialist aan de Columbia University, voorspelt een ‘major change in leadership and the (Soviet) system’, omdat zonder dat zich deze verandering voltrekt, de sovjeteconomie gedoemd is ten onder te gaan. De man kletst uit zijn nek. Bialer denkt dat wanneer Brezhnev door Andropov zal zijn opgevolgd, de vs de sovjetontwikkelingen zullen kunnen beïnvloeden ‘by presenting Andropov with clear alternatives. We can say, for instance, that if the ussr uses its military force to expand its influence, our economic relations will be restricted.’¹⁵⁰ Dit is eigenlijk wat Ronald Reagan en de zijnen nu ook al doen. Ze zetten alles op alles om de sovjeteconomie te kraken, maar dat zal ze niet lukken.¹⁵¹

Ook al probeer ik mijn brein af te leiden, Eduard staat volkomen centraal. Ik belde Erica van Eeghen en kondigde aan zondag met hen naar de kerk te willen gaan. Ik zei dat ik dit liever deed dan de vreselijke onzin van Watergate-inbreker Chuck Colson te moeten lezen. Voor sommige mensen is de kerk in een uur van crisis de laatste uitkomst. Ik vrees dat dit bij mij niet zal werken. Ik ben niet in staat een noot piano te spelen. Het wordt allemaal veel te emotioneel.

Het is het mooiste weer van de wereld en ik zou op het strand willen lopen.

Ik heb geregeld dat Dolf van Dantzig van het Concertgebouw wordt uitgenodigd voor de nationale receptie op de sovjetambassade, opdat hij bij Beletski voor Volodja Feltsman kan pleiten.

Ernst van Eeghen belde om te vertellen dat zowel Vadim Zagladin als Valentin Falin zich in Bonn bevinden voor besprekingen met Duitse autoriteiten. Ook Siline is in Bonn. Hij zond

149 Newsweek, 18 oktober 1982.

150 Newsweek, 11 oktober 1982.

151 Hier zat ik er faliekant naast wat de ontwikkelingen in de USSR betreft, wat de historie zal uitwijzen.

[p. 107]

een metropoliet van de Russische kerk naar Van Eeghen om hem te informeren. Ernst zijn laatste woorden in dit gesprek waren: ‘I will never let you down.’

Het gaat beter met prins Claus. Ook de vijftienjarige kroonprins Willem Alexander is nu op bezoek geweest en ze zijn samen in restaurant Kasteel Bottmingen gaan lunchen.¹⁵²

Mevrouw De Ramaix logeert bij Christine Tjarda van Starkenborgh Stachouwer in Wassenaar en zei te moe te zijn voor een bezoekje aan Amerbos.

Van Eeghen was naar de afscheidsreceptie van Joeri Timofiev gegaan.¹⁵³ Ambassadeur Beletski had bijna onbeschoft jegens hem gehandeld en op norse toon gevraagd waarom Ernst hem niet meer op de hoogte had gehouden van de ontwikkelingen. Hij had dit met Siline afgesproken en laat daarom het ministerie van Buitenlandse Zaken van Andrei Gromyko liever overal buiten. Ik moedigde hem opnieuw aan vooral aantekeningen te maken voor een mogelijk boek. Hij zou later vandaag Billy Graham ontmoeten, die in Nederland is. ‘Erica en ik hebben vreemde vogels als vrienden maar jij bent een paradijsvogel,’ aldus Van Eeghen.

Hij tamboerde ook nog dat ik Gerrit Jeelof zelf moest opbellen. ‘Je moet voor je belangen knokken. Bel hem gewoon thuis op. Daarna zal ik wel helpen.’

Mijn leven lijkt leger dan ooit zonder Eduard. Of zal hij tenminste enigszins in de buurt van me blijven? Vanmiddag maakte ik opnieuw een fietstochtje bij zwoel weer waarbij ik geëmotioneerd was. Ik voel me verpletterd en eet niets, een ei en wat yoghurt. Hoe kan je toch zoveel om iemand gaan geven in anderhalf jaar?

‘To be secure about fundamentals is to live within an intact framework of larger human connectedness, of symbolic immortality.’ - Robert Jay Lifton¹⁵⁴

Ik ben van ellende vroeg naar bed gegaan. Ik draaide het licht weer aan om te lezen. Om 02:50 uur werd ik wakker in een nachtmerrie over Peter - sorry over Eduard. Eigenlijk heeft het geen zin er nog verder over na te denken of er een woord over op te schrijven. Hij heeft me naast zijn leven gezet, zag geen andere oplossing. Ik voel me meer dan belazerd. Waarom kwam hij vorig jaar die allereerste keer naar Amerbos?

Hoe kom ik opeens, in het midden van de nacht na enkele uurtjes af en aan dommelen, in zo'n opstandige bui tegen Ed?

152 De Telegraaf, 22 oktober 1982, door Josje Hagers.

153 Ik was die dag in Kopenhagen.

154 Ik kan het artikel waarin hij dat zegt niet meer vinden.

[p. 108]

Toen hij zondag met Richard en Raoul hier kwam eten, had hij de piloot al in zijn vingers gehad die middag.

23 oktober 1982

Alexandr Lopushinsky, de cultureel attaché van de sovjetambassade, schrijft op 10 november bereid te zijn op Amerbos Frans Kellendonk te ontmoeten om diens reis naar de Sovjet Unie te bespreken. Dat is non alignement thinking: na de vs nu de ussr.

Twintig jaar geleden vond de zogenaamde rakettencrisis tussen Amerika en de Sovjet Unie plaats en keken jfk en Nikita Chroetsjov elkaar recht in de ogen. De afloop van die levensgevaarlijke confrontatie - ik heb dit toen in de vn allemaal direct gevolgd - werd de oplossing aan de man gebracht ‘as a brilliant success’ van Kennedy, schrijft Leslie Gelb in de The New York Times.¹⁵⁵ ‘Historians and critics of the left have seen Mr. Kennedy's actions as dangerously irresponsible, risking far too much to gain too little and adding to foolish myths about toughness being the only way to deal with Soviet leaders.’ Afgezien van het beruchte Amerikaanse superioriteitsgevoel, dat een feit is, de enigen in de wereld te zijn die weten wat goed is voor de rest van de mensheid, bestaat er geen twijfel over dat jfk op dat moment geen andere keuze had dan proberen te voorkomen dat de Sovjet Unie raketten op Cuba zou plaatsen.

Ik stond op, overladen met nare gevoelens over Eduard. Ik zette me aan het schrijven van een brief aan hem, wat twee uur en vijfenveertig minuten duurde. Toen ik het epistel overlas, voelde ik opeens een traan over mijn wang lopen. Ik ging terug in bed, begon de brief nog eens te lezen en weet eigenlijk niet waarom ik er bij masturbeerde.¹⁵⁶

Ik ben met de bus naar Schiphol gegaan en vond Eds auto in de parkeergarage. Ik deed een briefje op zijn voorruit dat ik een doos Nestrovit¹⁵⁷ en een brief aan de balie van Transavia voor hem had afgegeven. Het kostte me heel veel moeite om niet op hem te blijven wachten. Toch heeft me het schrijven en bezorgen van die brief me enige rust gebracht. Hoe gaat hij het verwerken?

Hij belde na thuiskomst van zijn vlucht voor Transavia. Hij vroeg of ik al een brief had gekregen. Hij was erg overstuur

155 The New York Times, 22 oktober 1982.

156 De kopie van de brief bevindt zich in mijn dagboek.

157 Al voor de oorlog kregen wij van onze ouders iedere dag een Zwitsers vitaminetablet en die gewoonte gaf ik door aan Eduard.

[p. 109]

over alles thuisgekomen. ‘Ik heb erg gehuild en mijn ouders zijn erg geschrokken. Mijn vader gaat zelfs twee dagen mee naar Ceran bij Spa, want hij wil weten hoe het daar is, en of alles goed is.’ Hij wordt morgenmiddag om 17:00 uur verwacht op het taleninstituut in België, de tent die Milan Potuznik voor hem heeft gevonden. Na het volgen van die cursus zou hij het liefste in Parijs gaan werken. Het werd een gesprek van een half uur.

Ik belde Peter. ‘You picked up my vibes, I wanted to call you.’ Hij moet eerst nog een reclamereportage doen, maar daarna komt hij naar Amerbos. Hij was erg met mij begaan aangaande de crisis tussen Ed en mij. Ik kwam net uit de polders en zei: ‘Fazanten hebben dergelijke problemen niet.’ Waarop Peter antwoordde: ‘But what did the rabbits say?’

‘The rabbits were fast asleep.’

‘Willem, your sense of humor saves you.’

Ik begon weer piano te spelen, maar ging toch maar weer achter mijn typemachine zitten. Een nieuwe brief naar Eduard.

Berkenrode, Heemstede, 01:10 uur (in bed)

Ernst haalde me van de trein. De maaltijd werd ingeleid met het gebruikelijk gebed. Ik speelde Chopin en Erica van Eeghen begon weer te dansen. Eerst moedigde Ernst me aan vanuit zijn huis naar Jeelof te bellen, maar hij kwam er niet op terug en ik wilde niets forceren.

Eduard is heel dichtbij me en toch eindeloos ver weg. ‘Je ziel is eeuwig,’ zeggen Ernst en Erica met grote beslistheid.

24 oktober 1982

Ik kijk vanboven op het terras waar we die heerlijke zomerdag met Erica samen lunchten. Er is zon vandaag. Eduard vertrekt naar Ceran. Ik voel me aangeschoten, zoals Lady Di een hert alleen maar in de buik wist te raken. Het is niet te beschrijven deze gemoedstoestand. Hoe moet ik die brief lezen, die hij geschreven schijnt te hebben? Het is zo mooi buiten rond Berkenrode, ik wil niet naar woorden luisteren, ik vrees dat ook in de kerk niet te willen.

(kerk)

Ik zie geen kans via geprevel in contact met God te komen. Alleen in absolute stilte kan ik rustig naar oergevoelens luisteren en orde in de breinchaos proberen te brengen. Toen Erica deze Engelse Episcopale kerk binnentrad, leek het alsof zij, die hier dikwijls komt, ook echt gezien wilde worden. Het zal er wel

[p. 110]

allemaal bij horen. Vroeger had onze familie een eigen bank in het Hervormde kerkje in Huis ter Heide. We zaten er meestal alleen met Kerstmis.

Na de kerk probeerde Erica met veel overredingskracht haar geloof met me te delen. Erica bracht me naar Amsterdam terug. Bij een tankstation liepen stromen tranen over mijn gezicht. Ik lijk steeds verder weg te zakken en mis de moed en motivatie me eruit te tillen. We spraken lang in de auto. Ik vertelde haar voor het eerst ook wat ik van de befaamde lunch met Ernst en Gerrit Jeelof in Hotel de l'Europe dacht. ‘Ernst mag dan nog zo'n gelovig mens zijn, maar iemand die echt gelovig is, gedraagt zich niet zo,’ zei ik. Toen zij mij bij mijn huis afzette, wenste zij me toe: ‘God zegen je.’ Het was lief bedoeld. Hoe durf je het eigenlijk? Ernst van Eeghen is trouwens heilig overtuigd dat Beatrix werkelijk koningin is ‘bij de gratie Gods’. Hoe kunnen mensen zoiets in dit late uur denken?

Ik zal Eduard niet terug zien, althans nooit meer met die speciale affectie in zijn ogen, als voorheen.

25 oktober 1982

Nijenrode is een Hogeschool geworden. Het is moeilijk voor te stellen. Waar ook ter Wereld kwam uit met wat bijzonderheden, waarbij Wim Kok en ik ietwat prominent worden opgevoerd.¹⁵⁸

Ik voel me ontroostbaar, maar stort me als een bezetene op mijn werk. Ik sta perplex dat is vastgesteld dat de angst voor de Sovjet Unie in Nederland zelfs groter is dan in de vs.¹⁵⁹ Het toont voor de zoveelste maal het falen van de media aan. Er is absoluut geen enkele redelijke grond om te veronderstellen, of te vermoeden dat de ussr een bedreiging zou vormen voor West-Europa of de wereld. De diepgewortelde aversie in de Sovjet Unie, coast to coast, tegen alles wat met oorlog te maken heeft, is dankzij de Tweede Wereldoorlog een onafscheidelijk deel van the mental landscape van sovjetburgers.

Serge Schmemann beschrijft exact de absoluut onacceptabele sfeer en gebrek aan klantgerichtheid rond sovjethotels. Kamers in sovjethotels worden voor sovjetburgers naar vooroorlogse prijzen berekend. Buitenlanders betalen vijf of tienmaal zoveel. Toeristen worden soms geweigerd in restaurants in het hotel waar zij zelf verblijven en dan is er eerst een ordinaire rel voor nodig bij de directie om alsnog binnen te komen. Ik ken dat maar al te goed. Het artikel werd geïllustreerd met een foto van

158 Zie bijlage 27.

159 NRC Handelsblad, 25 oktober 1982.

[p. 111]

duizenden mensen, in de rij om het graf van Lenin te bezoeken.¹⁶⁰

Bij Harvard University Press zijn de brieven van Gustave Flaubert verschenen uit de jaren 1857-1880. Er wordt gesproken over ‘the novelist's virtually insane dedication to his work’.¹⁶¹ Onzin. Toewijding kan nooit teveel zijn. Dedication is dedication. Over de juridische verwikkelingen rondom Madame Bovary schreef hij: ‘Let us always have a vast condom within us to protect the health of our soul amidst the filth into which it is plunged.’ Hiermee verklaarde hij in een brief aan zijn maîtresse Colet zijn ‘being condemned to a reclusive life’. Hij heeft bijna zijn gehele leven gewoond in het dorp Croisset aan de Seine. Hij correspondeerde ook enige tijd met George Sand. Zijn moeder zei, toen hij dag en nacht aan Madame Bovary werkte: ‘Your mania for sentences has dried up your heart.’ Ik geloof dus ook niet in het zorgvuldig construeren van een pagina in 24 uur, zoals Frans Kellendonk zegt te doen. Dergelijk gekunsteld prutswerk draagt dan de status ‘literair’.

Een team van wetenschappers aan de Universiteit van Chicago heeft in het geheim een honderdtal wereldberoemde concertpianisten, Olympische zwemmers, tennissers en onderzoekdeskundigen tussen de zeventien en 35 jaar bijeengebracht ‘to investigate how these exceptionally talented people got where they are’.¹⁶²

Bij muziek werden vijf fasen van talentontwikkeling vastge-

160 The New York Times, 20 oktober 1982.

161 The New York Times, 17 oktober 1982, door James Atlas.

162 International Herald Tribune, 15 april 1982, door Maya Pines.

[p. 112]

steld. Als heel klein kind wordt de vader of moeder nagedaan wanneer de ouder bijvoorbeeld zingt. ‘The child is bathed in Music.’ In andere gevallen kan dit sport zijn of lezen. De tweede fase is een voorsprong op andere kinderen wanneer de jongen of het meisje tussen de vijf en zes jaar de eerste lessen ontvangt, zoals ik die van mam kreeg vanaf mijn vierde jaar in solfège en mijn vijfde jaar via een minicello (Eberle). De derde fase wordt bereikt wanneer de ouders een werkelijk begaafde muziekleraar zoeken om het talent verder te ontwikkelen onder professionele begeleiding. Gedurende het vierde stadium begint de gedachte post te vatten dat een professionele carrière tot de mogelijkheden zou kunnen behoren. Fase vier zou van tien jaar tot het begin van de adolescentie lopen. Daarna volgt fase vijf waarin een begin wordt gemaakt met zes uur per dag studeren om concertpianist te kunnen worden. Ik ben zelf nooit voorbij fase drie gekomen, ook al was het vooral madame De Ramaix in Baulers die me probeerde aan te moedigen met pianospelen door te gaan. Zij wilde me aan de Britse pianiste Myra Hess voorstellen. Ook de moeder van Inez Röell speelde met die gedachte, schonk me een Steinway-vleugel en bood aan pianolessen bij George van Renesse te financieren. Time brengt een curieuze reportage over een 29-jarige jongeman,

Eric

Eric, die in Daytona Beach werd opgepikt en een ‘multiple personality disorder’ bleek te hebben. Hij sprak bijvoorbeeld tegen de artsen in Daytona Beach met twee verschillende stemmen: enerzijds ‘the infantile rhythms of “young Eric”, a dim and frightened child and the measured tones of the “older Eric”, who told a tale of terror and child abuse’.¹⁶³

Malcolm Graham is de psycholoog die Eric heeft behandeld en tot de ontdekking kwam dat hij ‘unfurled 27 personalities, including three females, one of whom was a lesbian’. En vervolgens: ‘They ranged in age from fetus to a sordid old man who kept trying to persuade Eric to fight as a mercenary in Haiti. In one therapy session, reported Graham, Eric shifted personality nine times in one hour.’ Ik heb het artikel aan José Delgado in Madrid gezonden met de vraag: ‘How do you explain this one?’ De psychiatrie zou in Nederland in een zorgelijke toestand verkeren.¹⁶⁴ Is Claus daarom naar Zwitserland doorverwezen? Er

163 Time, 25 oktober 1982.

164 NRC Handelsblad, 21 oktober 1982, door Fred Backus.

[p. 113]

zijn 1.250 psychiaters in Nederland, wat me voor dertien of veertien miljoen mensen veels te weinig lijkt. Socioloog Paul Schnabel schreef De psychiater in beeld en berekende dat er jaarlijks 100 psychiaters bij komen. Daardoor zouden tegen 1987 ongeveer 300 psychiaters werkloos zijn. Zeeland heeft negen psychiaters, Noord-Holland 325. In streng religieuze streken gedijt de psychiatrie veel minder, zoals in dictatoriaal geregeerde landen. Stalin, Hitler, Mussolini en Franco verboden psychoanalyse. ‘Mensen moeten immers in hun onderbewustzijn niet anders denken over het leven dan publiekelijk de bedoeling is,’ schrijft Fred Backus om de reden van het dictatoriale verbod te illustreren.

‘Het in de jaren 60 geformuleerde gevoel dat we eigenlijk allemaal gek zijn,’ schrijft Backus, ‘heeft voor de psychiatrie fatale consequenties gehad. Schizofrenie bijvoorbeeld, werd een gezonde reactie genoemd op een zieke samenleving. Maar het kind werd met het badwater weggegooid. De kritiek op de psychiatrie sloeg om in een ontkenning dat mensen echt ziek kunnen zijn. De grenzen van de psychiatrie vervaagden en men ging te luchtig denken over psychiatrische ziekten,’ aldus citeert hij Schnabel.

Ernst van Eeghen belde om te vertellen dat Siline uit Bonn had opgebeld om te melden dat Valentin Falin ook met Willy Brandt had gesproken en dat Vadim Zagladin beschikbaar was voor de geplande Berkenrode-conferentie met de Amerika-

[p. 114]

nen. Ik wil dit graag geloven maar dergelijk intelligent en rationeel overleg past niet in het straatje van de Reagan-kliek. Ernst was optimistisch over de vooruitzichten van een ontmoeting. Ik helemaal niet. Hij repte overigens met geen woord over Philips, hoewel hij heel goed weet dat dit een dringend probleem voor mij is, zoals ik Erica omstandig heb uitgelegd en wat zij ongetwijfeld heeft doorgegeven.

De door Eduard aangekondigde brief is gearriveerd. Durf het epistel niet te lezen om niet nog meer van streek te raken. Ik neem hem mee naar Spa en lees hem samen met hem.

Siline belde me trouwens eveneens op en verbond me door met de kanunnik Goor.

Er is een briefje uit Tokio van de psycholoog Masaya Sato, die zich verontschuldigt lang niets te hebben laten horen vanwege het overlijden van zijn moeder. Hij verwacht me in Japan voor de vergadering van de Club van Rome, die ik trouwens heb afgezegd vanwege de totale commotie in mijn persoonlijke leven. Lord Chalfont belde uit Londen omdat hij een onduidelijk telegram van Herman Wigbold had ontvangen.

26 oktober 1982

Ik zat al om 05:30 uur te werken. Ik waag het er op naar Ceran een telegram voor Eduard te sturen, met de mededeling dat ik vrijdag aanstaande een kamer in hotel Cardinal in Spa heb gereserveerd.

Van een fietstocht bij het krieken van de dag ben je meteen een ander mens. Heerlijk in de polders met in geen velden of wegen iemand te bekennen.

Pieter Baaij heeft een telex naar het ministerie voor de Gasindustrie in Moskou gezonden.¹⁶⁵

In Cancun, Mexico zullen de zeven leiders van de rijkste landen met veertien ontwikkelingslanden gaan spreken over nieuwe Noord-Zuidverhoudingen in de wereld. Newsweek noemt het ‘an effort at global negotiation designed to reform the economic order that has held sway since the end of World War II’.¹⁶⁶ De Wereldbank berekent dat 800 miljoen mensen in absolute armoede leven. De gemiddelde leeftijd in geïndustrialiseerde landen is 72 jaar en in de ontwikkelingslanden 56 jaar, dat is nog al een verschil. Er wonen anderhalf miljard mensen in de 35 armste landen van de wereld. Dat is een kwart van de wereldbevolking. Zij beschikken over drie procent van de rijkdom van deze planeet en hebben een inkomen van 300 dollar

165 Zie bijlage 28.

166 Newsweek, 26 oktober 1982.

[p. 115]

per jaar (per persoon). Er zijn 140 landen die zich tot de ontwikkelingslanden rekenen, waar 75 procent van de wereldbevolking woont en waar men over 20 procent van de rijkdommen van de planeet beschikt.

De cijfers zijn buitengewoon indrukwekkend. Er wordt nu vijfenzestig jaar met man en macht gedokterd aan het wegwerken van schrille tegenstellingen tussen rijk en arm binnen de grenzen van de Unie van Socialistische Sovjet Republieken. Maar in werkelijkheid gaat het over het op den duur ausradieren van schrille tegenstellingen tussen rijk en arm, tussen naties en volkeren op de planeet in haar geheel. In dit opzicht zal het kapitalisme het altijd en geheid afleggen tegen het socialisme, omdat uiteindelijk de meerderheid het voor het zeggen zal krijgen.

Het geheugen blijft een enigma. Er is door onderzoek komen vast te staan dat geheugenverlies ook te maken kan hebben met depressiviteit. In dat geval kan men geholpen worden om herinneringen opnieuw te organiseren en terug te brengen. Maar er is ook ‘progressive dementia’ of ‘an inexorable deterioration of the mind’ en daar is verder niets meer aan te doen. The New York Times schrijft: ‘What memory really is, how it works and why it sometimes fails remains a convoluted puzzle.’¹⁶⁷

Gary Lynch en Michel Baudry hebben een enzym geïdentificeerd, dat zij als een mogelijke sleutelfactor zien bij de biochemie van het geheugen. De naam van het enzym is calpain. De functie ervan zou zijn ‘to digest and degrade protein’. ‘A memory must be turned on,’ aldus Lynch, ‘by some physio-

167 The New Yorrk Times, 26 oktober 1982, door Harold Schmeck.

[p. 116]

logical event. A memory must appear quickly, sometimes almost instantaneously, and must last for a long time. Some memories, of course, last for a life time.’

China heeft bekend gemaakt dat volgens de jongste telling 1.008.175.288 mensen in het land wonen. Totaal onvoorstelbaar.

27 oktober 1982

Vanmorgen werd ik weer heel triest wakker en voelde me verpletterd en desolaat. Bovendien werd ik beheerst door de meest vreselijke voorgevoelens. Laat ik eerst maar stil zijn. Ik heb een paar regels in Eds carnet geschreven. I love that boy. Ik ben de polders ingegaan met de Impromptus van Chopin op de walkman.

Toen ik een woord opzocht in een Frans woordenboek, stootte ik op mijn vaders handschrift in de kantlijn, wat me ontroerde. Vanmiddag heb ik een tweede lange fietstocht gemaakt, nu met Turandot van Puccini op.

Vanavond weer gefietst, 45 minuten ver, bij een wassende maan. Het was prachtig buiten. Ik heb bij elkaar vandaag bijna drie uur getrapt. Ik was net thuis, of Eduard belde uit Ceran. Hij zit in een talenstudiegroep van achttien personen, de oudste zeventig, de jongste zestien. Ook veel Amerikanen. Zijn vader bracht hem weg, vond alles in orde en ging terug naar IJmuiden. De lessen, ook aanstaande vrijdag, duren tot 18:00 uur en dan is hij inderdaad het weekeinde min of meer vrij. Er is echter ook huiswerk. Toch kwam hij nog steeds koel over, en niet als vroeger. Zelfs zijn ‘Dag Wim’ klonk anders, maar ik ben zelf ook over mijn toeren en supergevoelig op die punten. Ik biechtte op zijn brief nog niet te hebben gelezen. ‘Dat dacht ik al,’ was het antwoord.

Ronald Reagan wilde op de Amerikaanse radio een protest laten horen tegen de Poolse regering die vakbeweging Solidariteit buiten de wet had gesteld en zich voorbreidend op de uitzending door de microfoon te testen zei hij: ‘My fellow Americans, yesterday the Polish Government, a military dictatorship, a bunch of no-good lousy bums...’ De apparatuur werkte meer dan uitstekend en deze presidentiële karakterisering van de Poolse regering werd door het hele land gehoord. Hugh Sidey gaf in Time toe dat dit geen diplomatieke taal was, maar wel een eerlijk standpunt weergaf.¹⁶⁸

168 Time, 25 oktober 1982.

[p. 117]

28 oktober 1982

Ik werd om 04:00 uur al wakker uit onrust over de toestand met Gerrit Jeelof, die zijn woord niet houdt. Het zal overigens ook wel te maken hebben met mijn eigen onzakelijkheid. Dat is een soort vloek die ik vanuit mijn ouderlijk huis heb meegekregen. Het was thuis niet alleen moeilijk om het onderwerp geld aan te snijden, er hing een soort rookgordijn over. Er was overigens genoeg van. Om een of andere reden vormde geld geen onderwerp van discussie. Mijn vader werd ook altijd door iedereen belazerd omdat hij volkomen integer was. Daar wordt onmiddellijk van geprofiteerd door smeerlappen die niet weten wat integriteit betekent.

‘The tradition of past generations weighs like an Alp upon the brains of the living.’ - Karl Marx

Alva Myrdal, die vele jaren Zweden vertegenwoordigde bij ontwapeningsonderhandelingen op internationaal niveau, gaf ter gelegenheid van het ontvangen van de Nobelprijs een interview aan Newsweek.¹⁶⁹ Zij hoopt dat, zoals de publieke opinie uiteindelijk Washington dwong een einde aan de oorlog in Vietnam te maken, hetzelfde zal gebeuren ten aanzien van nucleaire wapens. In 1960, toen zij dit werk begon, hadden beide grootmachten meer dan voldoende atoomwapens om elkaar te vernietigen. ‘They could have stopped then. But with each step they have taken, they have made the world more insecure.’

Op de vraag hoe zij tegen de toekomst aankijkt, zegt ze: ‘I am very pessimistic. There are failures in the disarmament field, and the superpowers seem unable to get together on any sensible solution. Then we have the economic crisis, the population crisis and the unemployment crisis. These crises all show lack of foresight. People are not anticipating these problems and trying to solve them. To me, the most encouraging thing is the grass-roots movement against nuclear weapons.’

Toen ik door een boek van Berdiajew bladerde dat ik op Nijenrode las, vond ik een opmerking van Henk Hofland tegen mij: ‘De dosis gevoel en hersens van jou en het gezicht van Mimi zou voor mij het ideale huwelijk zijn.’ (14-xii-1947)

Ik schreef iets dergelijks een uurtje geleden in het voor Eduard bestemde carnet. Vroeger zou ik Henk zo'n vondst meteen hebben geschreven. Nu staan we te ver van elkaar af na het verraad in mijn huis met de fotograaf van De Telegraaf en de sovjets.

169 Newsweek, 25 oktober 1982.

[p. 118]

Het was zo mooi buiten in combinatie met Debussy via de koptelefoon. Ik worstelde in de polders met mijn affectie voor Eduard.

Leonid Brezhnev heeft de militaire top van het Kremlin toegesproken om te herdenken dat twintig jaar geleden de ussr onder Nikita Chroetsjov de atoomraketten uit Cuba terugtrok. Hij gaf aan dat de sovjetleiding alle hoop had opgegeven om het met Washington eens te worden over ontwapening. ‘The ruling circles of the usa have launched a political, ideological and economic offensive against socialism and have raised the intensity of their preparations to an unprecedented level.’ Dit bracht problemen met zich mee die om een onmiddellijke oplossing vroegen. In dit verband waren betrekkingen met andere landen van vitaal belang. Brezhnev sprak de hoop uit dat ‘relations with China would improve’.

Een groep voormalige cia-agenten heeft een alarmerende verklaring uitgegeven, waarin zij toegeven dat de Amerikaanse spionagedienst de dood van miljoenen mensen op haar geweten heeft. In de grond van de zaak is dit oude koek. Enigszins nieuw is dat Ralph McGhee, voormalige cia-baas, en mij redelijk bekend, heeft verklaard de stukken te hebben gelezen waarin het aantal doden in Indonesië na een door de cia gesteunde staatsgreep van Suharto wordt geschat op minstens 500.000 en maximaal een miljoen.

Paul Sakwa, voormalig cia-specialist voor Vietnam, schat dat in dat land alleen door bemoeiingen van de Amerikaanse spionagedienst anderhalf miljoen mensen om het leven kwamen. Over Laos en Cambodja wordt in deze reportage¹⁷⁰ met geen woord gerept, als gewoonlijk. Terwijl in de Westerse propaganda altijd over de miljoenen doden van Stalin, Hitler en Mao wordt uitgewijd, worden dergelijke berichten over de miljoenen doden veroorzaakt door de andere kant, naar berichtjes op achterpagina's weggewerkt. Er worden trouwens ook regelmatig ex-cia-agenten vermoord, zoals nu weer Kevin Mulcahy en de geboren Cubaan en ex-cia-agent Villaverde. Dan weten ze teveel en worden geliquideerd à la Werner Verrips.¹⁷¹

Vanavond keek ik steeds naar wie er uit bus 33 stapten en om 21:15 uur arriveerde Peter uit Londen. Bij een gebakken lever zei hij dat een van mijn belangrijkste fouten in relatie tot Eduard Voorbach was geweest, dat ik hem honderd procent zeker had gemaakt van mijn affectie voor hem. ‘Don't drive him

170 De Volkskrant, 28 oktober 1982.

171 Zie Memoires 1961-1963 en Memoires 1963-1964.

[p. 119]

into the arms of the Transavia pilot. Play it light with him about this. Ignore that affair altogether,’ luidde zijn advies.

Tien jaar geleden leek het erop of malaria vrijwel van de aardbodem verdwenen was. Maar nu schijnt in Cambodja een nieuwe variant van malaria de kop te hebben opgestoken, welke bestand is tegen bestaande medicijnen. Momenteel zouden weer 150 tot 200 miljoen mensen in de wereld aanvallen van malaria te hebben verduren. ‘The parasite is more clever than we are,’ zeggen deskundigen. Er is een variant op kinine ontwikkeld dat mefloquine heet. Het wordt in Thailand getest. Ik volg deze ontwikkelingen steeds omdat mijn familie de afgelopen zeventig jaar nauw bij de ontwikkeling van de kina-industrie en het daaruit voortkomende medicijn was betrokken.

Richard Nixon wordt zelfs in de Op-Ed pagina van The New York Times¹⁷² - alsof de man niets op zijn kerfstok heeft - opgevoerd als ‘elderly statesman’, die de wijsheid in pacht heeft. In een analyse over betrekkingen tussen China en de vs tot 1992, begint hij met de standaardleugen: ‘Today, the Soviet threat to China is far greater than it was ten years ago.’ Er bestaat zelfs helemaal geen sovjetdreiging, voor niemand in de wereld, althans niet militair. Daarvoor weet het Kremlin maar al te goed wat oorlog in de praktijk betekent. De werkelijke bedreiging is het socialisme en de verwoede poging in het Kremlin zoveel mogelijk voor alle burgers in het land een acceptabele levensstandaard op te bouwen. Zou die poging slagen, waar het overigens niet naar uitziet, dan kunnen de zogenaamd rijke landen, waar de afstand tussen rijk en arm alleen maar verder toeneemt, wel inpakken. Het gaat om de dreiging van het socialistische experiment dat door een gigantisch militair apparaat wordt bewaakt. Dat is waar.

Een ander aspect van Nixons analyse is wel belangwekkend. Hij stelt dat de communistische leiders van China het marxisme-leninisme niet formeel kunnen afzweren, ‘their power would lose its legitimacy’. Dan vervolgt hij: ‘But subtlety, pragmatism and adaptability are all Chinese characteristics, and the present Government is showing a shrewd capacity to abandon the practice of Communism while keeping enough of the forms to maintain the central structure of power intact. Politically, the Communist party is firmly in control and determined to remain so. Economically, the country is moving away from doctrinaire Communism.’¹⁷³

172 The New York Times, 11 oktober 1982.

173 Ik heb deze passage in 1996 uit het artikel geselecteerd, omdat ik toen wist hoezeer hij destijds gelijk had.

[p. 120]

29 oktober 1982

Ik heb eindelijk weer eens diep geslapen. Toch ramt het beeld van mijn lieve jongen door mijn hoofd.

Peter zag meteen dat Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden was gearriveerd (voor hem ook een exemplaar). ‘Ik heb er indertijd op school een scriptie over gemaakt,’ zei hij. Wat zou ik die graag lezen.

Ik heb twee aparte kamers gereserveerd in Spa. ‘Ik ben van plan om zelfs niet te insinueren dat ik liever met Ed samen zou hebben geslapen,’ zei ik tegen Peter. ‘Dat zou ik ook zo hebben gedaan,’ was zijn antwoord. ‘Op die manier slapen jullie waarschijnlijk uiteindelijk toch samen.’

Erica van Eeghen wilde dat ik van Paul Tournier The Seasons of Life zou lezen. Ik probeerde het in de trein naar Luik, maar ik geloof nu eenmaal niet dat wij, armzalige stervelingen, naar Gods evenbeeld zijn geschapen. Waar halen ze die onzin vandaan?

Nu pas lees ik in the relentless pursuit of thinness van Jane Brody¹⁷⁴, dat handelt over anorexia. Nu begrijp ik pas wat een hoogst ernstige aandoening dit is. Eduard vertelde dat hij als jongen daaraan heeft geleden. Moet ik hem dit laten lezen? ‘Anorexia is often precipitated by an emotional crisis,’ schrijft Brody, ‘like resistance to sexual maturity or response to an innocent remark such as “Your jeans are getting tight.” Whatever the trigger, it leads to a diet that soon gets out of hand: diuretics, laxatives or purgatives and overzealous exercising may be resorted to. Male victims lose interest in sex. Anorexia is an emotional disorder compounded by biological factors that result from food deprivation.’ Ik kan me een dergelijke ontwikkeling niet voorstellen.

Het is heerlijk om op weg naar Eduard te zijn. Ik weet zeker dat Peter intens meeleeft met mijn expeditie. Hij vroeg of het de eerste keer was dat ik naar Spa ging. Ik vertelde hem als klein jongetje met de hele familie vanuit Sprimont en de villa van de Poslavsky's vele malen in Spa te zijn geweest, voor bloemencorso's en familie-etentjes. Ook zijn er veel foto's te vinden waarop te zien is dat we mochten ezeltje rijden in de parken. In Luik huurde ik bij avis een auto. Nu de Ardennen in naar Spa.

Prins Claus schijnt in Den Haag te zijn teruggekeerd vanuit Basel.

174 International Herald Tribune, 23 juli 1982.

[p. 121]

31 oktober 1982

Trein Luik - Maastricht

Waar te beginnen? Hij stond me in de rode trui, die we samen op Third Avenue in New York kochten, uit te zwaaien. Het vertek uit Ceran ging me door merg en been.

Bij aankomst in Spa schreef ik me eerst in bij hotel Cardinal. Eduard had zich gehaast en verscheen al om 18:10 uur. Hij wilde eerst even zijn ouders bellen. Dat was voornamelijk om er voor te zorgen dat zij niet het weekeinde zouden gaan telefoneren en ontdekken dat het vogeltje gevlogen is. Hij droeg de boots die we bij Fred de la Bretonière hebben gekocht. Op het moment dat ik zei een enkele kamer voor hem te hebben genomen, meende ik een flits te zien van schrik, dus liet ik er op volgen: ‘Geen probleem, ik verander het wel in een double.’ We kregen kamer 8 en gingen de stad in om te dineren. Die avond sliepen we samen, kroelden, maar geen seks. Midden in de nacht werd ik wakker en zag Ed rechtop zitten. Hij zei: ‘Ik zie bergen.’ Dat was waar. Dat was het zicht vanuit ons hotelraam.

Hij vroeg hoe de zaken met Moskou gingen. Ik liet hem het rapportje over Baaij's gesprek met Galushin zien¹⁷⁵ en toonde het antwoord uit Moskou van Boris Krylov.

Hij sprak de afgelopen twee dagen veel over school, zijn lessen en de andere studenten. Donderdagavond was er een feest voor vertrekkende cursisten geweest. Zijn tafeldame was een Franssprekende dame geweest. Hij arriveerde in spijkerbroek en zag

175 Zie bijlage 29

[p. 122]

dat iedereen was opgedoft. Hij rende terug naar zijn kamer om wat stemmigers aan te trekken. Ook hierin is hij al Amerikaans geworden. ‘Ik ben met twee koffers gekomen,’ zei hij. ‘Mijn moeder vond het idioot, maar ik blijf hier tenslotte vier weken.’

De maaltijden zijn meer dan prima. ‘Ik ben eigenlijk nog niet buiten geweest,’ zei hij, ‘dit is de eerste keer, nu jij me komt halen.’ Ik geloof dat hij er blij om was. Er was een expresse-brief van Robert, de piloot, gekomen of het schikte dat hij het weekeinde naar Spa kwam. ‘Jij had me een telegram gestuurd dat een dag eerder arriveerde. Jij had gezegd: “Ik kom.” Ik had jou gebeld dat het goed was. Dus het leek me niet in orde om mijn belofte aan jou te breken. Trouwens, hij liet de mogelijkheid open dat ik nee zou zeggen, door te vragen of het schikte.’ Toen Robert hem belde, heeft Ed geantwoord dat hij al een afspraak had.

Bij het wakker worden zaterdagochtend raakte ik zijn hoofd aan en vertelde hem van het rechtop zitten in zijn slaap. Hij deed twee armen om me heen en zei (heel lief): ‘Gekke Wim.’ Hij had een erectie, maar ik vermaande mezelf: niet nu.

Daarop zijn we aan een prachtige autorit begonnen. Ik liet hem natuurlijk rijden, wat hij altijd rustig en uitstekend doet. We reden eerst naar Aywaille - ook met duizend en een herinneringen uit mijn jeugd, zoals de hangbrug over de Amblève - en vervolgens naar Sprimont. We reden naar Villa des Marronniers. ‘Aardig optrekje,’ was zijn commentaar op het buitenverblijf van mijn grootouders. Hij maakte een opmerking over een naam in de windwijzer op het torentje boven de kamer van tante Cor Oltmans. We stopten in een patisserie om rijstvla te halen, dat ik me herinnerde uit mijn jeugd.

In de late middag bereikten we hotel Europa in Brussel en namen kamer 717. We tafelden lang en laat en waren om 22:00 uur de laatsten in de eetzaal. In bed keken we televisie en vielen uiteindelijk in slaap. Midden in de nacht zat hij weer rechtop en brabbelde in het Frans tegen me, waar ik geen touw aan kon vastknopen. Bij het ochtendgloren hadden we toch seks en nadat het moment suprême was gepasseerd, had zijn gezicht zo'n diep ongelukkige uitdrukking dat ik me schuldig voelde tot in het merg van mijn botten. Het was hartverscheurend. Hij mompelde ook nog: ‘Waarom ben ik zo zwak.’¹⁷⁶

Zijn brief van 22 oktober 1982, die ik ongeopend liet, hebben we zaterdag in Luik samen gelezen. Hij schreef tijd nodig te

176 Ook al heb ik alle details van deze nacht in mijn dagboek beschreven, ik voel me niet ‘vrij’ er nu meer over op te nemen.

[p. 123]

hebben om na wat er zich tussen ons had afgespeeld een en ander op een rij te zetten. ‘Als mijn moeder me een aai over mijn hoofd geeft en ik begin te huilen, dan is dit voor mezelf een teken dat ik echt van slag ben. Het is de verhouding die ik met jou had, die me opbreekt.’ Hij vraagt om hem rust te gunnen ‘en ik smeek je te proberen mij te begrijpen en die rustpauze te gunnen’. Hij zegt intussen wel verliefd op Robert te zijn. En als post scriptum: ‘Je bent echt een van de beste vrienden die een mens zich maar wensen kan. Misschien wel de beste.’¹⁷⁷

We dineerden zaterdagavond in As Ouhes, een quasideftig restaurant in Luik met een verkeerde sfeer. Ik kon van alles geen hap door mijn keel krijgen. Ook keurde ik de koffie af. ‘Ik ben overal met je geweest,’ zei Ed, ‘van het Washington Hilton tot en met Broodje van Kootje en je hebt altijd problemen met de koffie.’ Dat klopt.

Hij refereerde soms wel aan de komst van de piloot het volgende weekeinde, met een opmerking als: ‘Ik hoop dat dan de herfstkleuren nog aan de bomen zitten.’ We zijn zondagochtend nog wat Brussel in gegaan. We zijn via Namen en La Marche naar Spa teruggereden en hebben onderweg ook nog wat foto's genomen, evenals bij Ceran. En dan opeens zegt hij: ‘Jij bent zo lief voor me geweest, ik sta voor eeuwig bij je in het krijt.’

Halloween is een traditioneel feest voor kinderen in de vs. Kinderen gaan dan 's avonds verkleed langs de huizen en zingen liederen - althans zo herinner ik het me - en krijgen dan na aangebeld te hebben surprises en versnaperingen. Het kinderfeest is in de vs ontaard in een levensgevaarlijke gok met de kans vergiftigd en zelfs vermoord te worden. Er worden tegenwoordig injectiespuiten in dozen versnaperingen, ja zelfs naalden in Kit-Kat chocola gevonden, waardoor kinderen door het hele land worden gewaarschuwd voor wat wordt genoemd ‘booby-trapped candy’. Deze ontwikkeling heeft epidemische vormen aangenomen.¹⁷⁸

The New York Times meldde dat in een buitenwijk van Houston, Texas, een klein jongetje, Timothy O'Bryan, bij zijn gang langs de deuren versnaperingen had gekregen die in cyaangif waren gedoopt. Hij overleed vrijwel direct. Vier andere kinderen, waaronder zijn zusje, hadden het snoep eveneens gekregen, maar er nog niet van gegeten. De vader van Timothy had het zelf gedaan, namelijk na eerst het leven van zijn zoontje

177 Ook deze brief meen ik niet integraal te mogen opnemen.

178 The New York Times, 29 oktober 1982, door Jane Brody.

[p. 124]

voor 20.000 dollar te hebben verzekerd. De vader werd overigens ter dood veroordeeld.

1 november 1982

Het was overduidelijk de juiste beslissing om naar Eduard in Spa te gaan in plaats van naar de vergadering van de Club van Rome in Tokio.¹⁷⁹

Bij een bomaanslag in Beiroet zijn veertien Amerikaanse mariniers en een matroos om het leven gekomen. De eerste door Stars and Stripes overdekte lijkkisten zijn al weer op Dover Air Force Base in de vs gearriveerd.¹⁸⁰ Ze leren het nooit.

Er is een massale bedevaart ter ere van prins Claus en een voor hem gewenste genezing gehouden in het grensplaatsje Kevelaer.¹⁸¹ Circa 850 gelovigen kwamen in de aan Maria gewijde basiliek bijeen voor een speciale aan Claus opgedragen mis. ‘Laten we met elkaar tot de heilige Moeder Maria bidden om beterschap,’ aldus pater Verdult, die de mis opdroeg. Levensgrote portretten van Claus werden meegedragen.

Johan en Agnies Beelaerts van Blokland-Pauw van Wieldrecht zijn naar Rome gezonden. Van chef protocol van Buitenlandse Zaken in Den Haag lijkt me ambassadeur bij het Vaticaan geen opvallende promotie. Misschien heeft hij het zelf zo gewild. Na een sauna ben ik bij Jan en Babette Cremer binnen gelopen. Kozak is nu een werkelijk oude hond, erg zielig eigenlijk. In de Nederlandse Playboy schijnen vier pagina's van Babette als pin-up te staan, waar haar moeder absoluut razend over is. Jan leidde me zijn atelier rond. Ik wees op een gigantische muur vol met verfspetters en zei dat ik zijn stijl enorm veranderd vond. Hij lachte zich kapot. Het waren verfdruppels die bij zijn werkelijke kladderpartijen slechts op de muur terecht waren gekomen. Er lag voor 85.000 gulden verf, zei hij.

‘Ik denk dat de Grünen de nieuwe Duitse nazi's zijn,’ aldus Jan, ‘en over vier jaar zijn zij de grootste in Duitsland. Schrijf dat maar in je dagboek.’

179 In 1996 denk ik er anders over. Ik had hem alleen moeten laten.

180 The New York Times, 29 oktober 1982, door Donald Janson.

181 De Telegraaf, 1 november 1982.

2 november 1982

Ik was erg moe van het piekeren over Eduard. Ik ben om 22:30 uur gaan slapen. Ik had ook een geestelijk ei gelegd, door in zeven uur dertig pagina's dialoog tussen hem en mij te schrijven, die onze situatie opsomt. Ik heb het stuk aan hem toegestuurd. Totaal onverwacht belde Eduard om 09:00 uur uit Ceran op.

[p. 125]

Gisteravond had hij me niet kunnen bereiken omdat ik bij de Cremers was. Door zijn telefoontje is mijn dag totaal anders. Ik was juist heel verdrietig opgestaan, maar was op slag een ander mens.

Herman Wigbold heeft Lord Chalfont uiteindelijk geschrapt. Wat een blamage na die deur voor hem open te hebben gekregen. Maar daar denken zulke types verder niet over na. Hij neemt iemand uit de cdu in Bonn. Wigbold wil wel morgen met Ernst van Eeghen lunchen. Willem Brugsma had een geheel eigen commentaartje vandaag. ‘Nee,’ zei hij tegen me, ‘wat heb ik eraan om nog eens sovjetklachten over het Westen te filmen. We zullen die Russen maar eens twee jaren overslaan.’ Dat is dan nog een van de besten van het stel.

Eindelijk kreeg ik Gerrit Jeelof te pakken. Hij zei doodgemoedereerd dat hij te veel door andere belangrijke zaken in beslag werd genomen. ‘Op dit moment is mijn belangstelling voor zaken doen in Moskou niet groot,’ zei hij. Hoe werkt zoiets? Over zijn verplichtingen aan mij repte hij met geen woord. Dat is dan een klasgenoot van Nijenrode, die een briljante carrière maakte bij Philips.

Twee Britse artsen en een Amerikaanse verpleegster hebben getuigenissen afgelegd over de moordpartijen in de Palestijnse kampen Sabra en Shatila.¹⁸² Ontkenningen hebben verder geen enkele zin.

Ambassadeur Viktor Beletski pleit vanavond in nrc Handelsblad in een door hem geschreven artikel op de opiniepagina: pijpleiding gunstig voor het westen. Hij wijst uitvoerig en terecht op de campagne vanuit Washington de energielijn naar Siberië tegen iedere prijs tegen te houden. Ook omdat dit 7,5 miljard dollar per jaar voor de sovjeteconomie zou betekenen. ‘Men probeert dit voor te stellen als een “zuurstofkussen” onder de sovjeteconomie,’ schrijft hij, ‘die zo ongeveer zou stikken zonder deze valuta-inkomsten uit het Westen.’ Ook al citeert hij plichtsgetrouw zijn hoogste baas Brezhnev, het is een redelijk onderbouwd pleidooi.

Het nos Journaal liet Beletski zien, die de heren professor Tinbergen, Mient Jan Faber, Van den Bergh en Van Thijn ontving, die visa willen hebben om een bezoek te brengen aan de dissident Natan Sharansky. Hoe haal je het in je hoofd? Dat Tinbergen daaraan meedoet; onbegrijpelijk.

Aart van der Want belde. Wagner van Shell steekt geen vinger uit om het opzetten van het Forum Humanum te helpen

182 The New York Times, 1 november 1982, door William Farrell.

[p. 126]

bevorderen. Frits Böttcher klaagt erover niet snel 7.500 gulden bijeen te kunnen brengen. Ik kreeg de indruk dat Aart bij de pakken neerzat. Hij wilde de geplande bijeenkomst van 12 december al naar februari verschuiven. Misschien wil Ab Heijn tienduizend gulden geven. Ik gaf een por in de juiste richting.

3 november 1982

Ik was al om 08:00 uur op de fiets in de polders. Een fazant stond midden op de weg.

De foto's van het tripje in België zijn super.

Willem Brugsma meldde dat de buitenlandpot van de vara op is. Ze kunnen dus geen interview met Bruno Kreisky financieren. Lejo Schenk van Kenmerk was wel geïnteresseerd. Hij stuurde me trouwens al een brief welke zijn denken over Kreisky weergeeft.¹⁸³

Ik woonde de ontmoeting tussen Van Eeghen en Wigbold grotendeels bij. Wigbold zag er onverzorgd uit, vieze handen en rookte de een na de ander van Ernst zijn Willem II-sigaartjes. Ik had Ernst op het hart gedrukt te luisteren en Wigbold eerst te laten praten. Een advies aan dovemansoren gericht. Alleen Van Eeghen voerde het woord en was niet te stoppen. Hij is overigens uitstekend geïnformeerd over de rakettenmaterie. Ik vond een ogenblik tijd om hem te herinneren aan de befaamde lunch in Hotel de l'Europe, waarbij hij had toegezegd mij te zullen helpen bij het maken van afspraken met Gerrit Jeelof. Nu zei hij dat een dergelijke rol nooit door hem gespeeld zou kunnen worden, want Jeelof zou de interventie van Ernst van Eeghen in deze niet acceptabel hebben geacht. Waarom moest ik dan die lunch regelen? Opdat zij barter deals met de Sovjet Unie zouden kunnen afsluiten? Ernst benadrukte zelfs: ‘In deze wereld is het ieder voor zich en je moet in staat zijn je eigen gevechten te leveren. Het is trouwens mooi dat hij je nog steeds ontvangt, want hij weet exact waar het over gaat.’ Van Eeghen zei dat hij een toezegging van twee maal 25.000 gulden van Jeelof voor door mij bewezen diensten ‘een jodenfooi’ vond. Hij moedigde me aan voor veel meer te knokken.

Ook in de vs schijnt het beroep van psychiater zich in neergaande lijn te bevinden. Een belangrijk facet zou zijn dat studenten zich niet in psychiatrie specialiseren omdat er in die sector minder te verdienen zou zijn dan in andere sectoren van de

183 Zie bijlage 30.

[p. 127]

medische wetenschappen. Tussen 1970 en 1980 is het percentage studenten psychiatrie van elf naar vier en een half gezakt.¹⁸⁴

Lex Poslavsky reageerde op mijn brief over anorexia nervosa. Hij vindt het vraagstuk te ingewikkeld om in een briefje even te bespreken. Ook zond ik hem het artikel over Eric en de 27 verschillende persoonlijkheden onder de kap van een brein. Hij dacht dat de kwestie ingewikkelder was dan in Time werd weergegeven. ‘Eigenlijk vrees ik,’ schrijft hij, ‘dat de patiënt wanhopig probeert tot uitdrukking te brengen hoezeer hij vervreemd is van zichzelf en daarom verdwaalt in sprookjes over zichzelf, terwijl de dokter als een postzegelverzamelaar steeds meer nieuwe faces (postzegels, gezichten) tracht te verzamelen. Ik betwijfel of de patiënt hierdoor efficiënt wordt behandeld.’

184 The New York Times, 2 november 1982, door Bryce Nelson.

4 november 1982

Ik kon weer niet slapen. Peter kwam gelukkig over uit Tilburg. Ik vroeg hem Eduard te bellen. Hij had er geen zin in en had eigenlijk ook gelijk. ‘Ik zou op dit moment niet graag in jouw schoenen staan,’ was zijn conclusie nadat ik hem over onze situatie had verteld. We hebben later samen een fietstocht door de polders gemaakt, waar ik nu net zoveel van houd als Peter altijd al heeft gedaan. Het was Peter trouwens die me letterlijk de fiets op heeft gejaagd. Ik zat vroeger met mijn luie achterste alleen in auto's.

Henk Aben heeft ambassadeur Beletski voor het Algemeen Dagblad geïnterviewd. De verhouding tussen Den Haag en Moskou is niet meer zo hartelijke als vroeger, aldus de ambassadeur. ‘Als Nederland ons zelfs maar een halve stap tegemoet zou willen komen, dan is de Sovjet Unie bereid twee stappen voor-

[p. 128]

waarts te maken.’ Boter aan de galg gesmeerd, mijnheer Beletski. En bovendien is de verhouding na tsaar Peter de Grote, of misschien Nicholas ii, nooit meer hartelijk geweest, laat staan na 1917. Nederland erkende Stalin pas in 1942 toen het niet anders meer kon omdat Stalin met ons meevocht tegen Hitler.

Ik erger me enorm aan Van Eeghens uitspraak gisteren: ‘Ik heb toch zelf allerlei contacten bij Philips. Als ik Gerrit Jeelof per se had willen spreken, had ik dat zelf kunnen regelen!’ Dat bewijst des te meer dat hij mij de bijeenkomst in Hotel de l'Europe liet arrangeren omdat hij - zoals hij me toen verzekerde - bij Philips en Jeelof wilde helpen. Van Eeghen is een crook in de klasse Emile van Konijnenburg van de klm, die ik ook jarenlang voor een oprechte vriend heb aangezien tot ik een geheim agent, Werner Verrips op mijn dak kreeg geschoven in New York, met alle afschuwelijke gevolgen van dien. Omdat het de uitdrukkelijke wens van president Sukarno was, heb ik me in 1966 weer met hem verzoend.

Ik kreeg een briefje van Wayne Smith, de voormalige vertegenwoordiger van Washington in Havana van de zogenaamde United States Interest Section van het State Department. Hij wil me ontvangen omdat ik ook met hem de vragen voor Carlos Rafael Rodríguez wil doorspreken.

Voetelink belde om aan te kondigen dat de president van de Arrondissementsrechtbank in Den Haag arrest heeft gewezen over de zaak Claus en New Delhi. Ik heb de eis om schadevergoeding verloren en moet zelfs 3.500 gulden aan de Staat betalen. Dus ik word in India verhinderd mijn werk te doen, dien een klacht in, ook omdat ik privé duizenden guldens door die reis verloor, en moet nu nog eens voor straf vele duizenden gulden aan de Staat betalen. Ze zijn gek. Over mijn lijk! Ik betaal geen rooie cent aan die basterds!¹⁸⁵ Maar het is een nieuwe ernstige tegenslag, want de terreur uit Den Haag, daterend uit 1956, zal op die manier nooit een halt worden toegeroepen. ‘Ik denk niet dat ze onder deze omstandigheden en diens ziekte, Claus nu voor het hoofd hebben willen stoten,’ aldus Voetelink, ‘maar het is inderdaad zeer onrechtvaardig wat hier is gebeurd en nu door de rechter is uitgesproken.’ Ik ging hierop in, waarop hij vervolgde: ‘Ik val de rechtspraak niet aan, maar de wet moet veranderd worden. Dit zou ik samen met de nvj willen bewerkstelligen. Wanneer een journalist van tevoren aankondigt dat hij mee op zo'n reis gaat en hij wordt door de

185 Zie bijlage 31.

[p. 129]

voorzitter van een ambtelijke commissie in het buitenland (prins Claus) uitgesloten, dat kan gewoon niet.’ Je zou soms na al dit gelazer met Den Haag het bijltje erbij neer willen gooien. De ene jobstijding wordt gevolgd door de andere. De secretaresse van Jeelof, mejuffrouw Boer, belde dat zij bij vergissing een afspraak voor 19 november maakte en niet ziet hoe Gerrit en ik elkaar voor die datum nog zouden kunnen spreken. Het bezopene is, dat hij wel tijd heeft om 9 november een ontmoeting met Van Eeghen te hebben. Jeelof speelt smerige spelletjes, zoals een echte tycoon betaamt. ‘Als je gaat dreigen,’ waarschuwde Ernst gisteren, ‘dan is alles verloren. Gebruik je verstand, niet je gevoel. Ik ken je nu een beetje. Je zou hem vanavond thuis kunnen opbellen en het zeer vriendelijk met hem moeten houden, of je kunt ook wachten tot ik hem de negende heb gesproken.’ De hele zaak windt me bijzonder op.

Jan Foudraine (Amrito) belde. Hij had een artikel voor de Volkskrant geschreven, dat werd geweigerd. Wat wil je? Ze wijzen die man à priori af zonder ooit de moeite te nemen eens echt naar hem te luisteren.

Alfred Vierling belde op dat hij de post van fractiemedewerker van de Centrumpartij had aangenomen. Hij erkende dat dit het gevolg was geweest van het etentje op Amerbos alwaar hij bij puur toeval Henry Brookman ontmoette, die met plannen een dergelijke rechtse partij op te richten, bleek rond te lopen. Hij heeft dit dus doorgezet.

Mevrouw Hornkamp zei vanmorgen dat zij Peter erg verwend vond. Eduard maakte een flinkere indruk op haar. Ze zijn eenvoudigweg niet met elkaar te vergelijken. Na de sauna zijn Peter en ik naar de film Van de koele meren des doods gegaan, wat wellicht met Max Havelaar een van de beste films is die ooit in Nederland is gemaakt. René Soutendijk was sensationeel als actrice. We gingen in Le Musicien dineren, waarbij ik Eduard miste. Ik heb Peter wat meer proberen duidelijk te maken waarom Ed voor mij speciaal is in mijn leven, ook al voel ik me na het weekeinde in Spa als een weer gelijmde, gebroken vaas. Peter zei dat stewardessen ook altijd verliefd worden op piloten, ‘a classic deal in the airline world’. Hij verwachtte dat de Transavia-piloot niet lang in Eds leven zou blijven.¹⁸⁶ Het komende weekeinde is Robert dus in Ceran. Peter adviseerde met klem niets te ondernemen en zeker tot de dinsdag erna niet te bellen.

186 Inderdaad was het een affaire van korte duur.

[p. 130]

5 november 1982

Ik heb Gerrit Jeelof een vriendelijk, maar duidelijk briefje geschreven. ‘Ik meen dat ik er recht op heb, en doe dan ook een beroep op je eigen toezegging, om voor ik nieuwe gesprekken in Moskou heb, te weten waar ik wat betreft Philips aan toe ben. Je kent mijn activiteiten voor jullie in 1982, tweemaal Wenen, tweemaal Moskou, gesprekken met Zagladin, Gvishiani en Beletski plus een sleutelfiguur bij het Centraal Comité van de cpsu,¹⁸⁷ waarover ik je al enige weken mondeling wil inlichten, maar ik kan je niet te pakken krijgen.’

Ik reed met Peter mee in de boottrein tot Den Haag. Ik was voor de lunch uitgenodigd door de sovjetambassadeur in Wassenaar.

Ik zit in Den Haag op een bankje tussen de herfstbladeren. Hoeveel lentes, zomers en herfsten zullen er nog volgen? Ik liet mijn haar knippen bij Robert. Ik maakte op de sovjetambassade kennis met de opvolger van Joeri Timofiev. Klaas de Vries was er. Wim Hulst van de Vereniging Nederland-ussr vroeg zich af waarom Dirk Keijer in rook was opgegaan. Ernst van Eeghen arriveerde heel laat in blazer en flanel en deed publiekelijk koel alsof we elkaar nauwelijks kenden. ‘I will never let you down,’ waren zijn woorden in een van onze meest recente gesprekken.

Een docent van de universiteit van Nijmegen vertelde dat mijn

187 Ik wilde Popov vooralsnog in de portefeuille houden.

[p. 131]

Arbatov-interviewboek verplichte lectuur was voor een doctoraalstudie. Ook Dolf van Dantzig van het Concertgebouw was uitgenodigd in verband met de emigratieproblemen van Volodja Feltsman naar Israël. Hij gaf me een kopie van de brief aan de ambassadeur hierover.¹⁸⁸ Ik zag trouwens onlangs een bericht, dat in 1982 het aantal Joden dat uit de ussr naar elders emigreerde, met 75 procent was gedaald. Ik bracht Van Dantzig bij cultureel attaché Lopushinsky. Uiteindelijk stelde ik hem ook aan de ambassadeur voor die Van Dantzig toezegde hem spoedig onder vier ogen te zullen spreken.

Met een Hongaarse diplomaat, die van 1965 tot 1970 in Djakarta had gediend en zich permitteerde zich denigrerend over Bung Karno uit te laten, liftte ik mee naar Wassenaar. Eveneens aanwezig waren An Salomonson van nrc Handelsblad, Gommert de Kok van de Haagsche Courant, een nul van het anp en een medewerker van het Instituut voor Vredesvraagstukken, a real sucker. Ik moet zeggen: Salomonson viel me mee.

188 Zie bijlage 32.

6 november 1982

Ik lig al uren wakker, heb intens gedroomd en voel me absoluut ellendig. Peter heeft beloofd vanavond vanuit Londen naar Eduard in Ceran te bellen. Zelfs als de post komt, ben ik nerveus over een mogelijke fatale tijding.

Skinner stuurde een briefje. De rede die hij voor de American Psychological Association hield, kan hij me niet toesturen omdat deze in een boek gaat verschijnen. Hij schrijft me, denk ik, klinkklare onzin, want op het moment dat hij de rede hield circuleerde de tekst al.

Johan Olde Kalter heeft de speciale taak van de inlichtingendiensten bij De Telegraaf van Heitink geheel overgenomen. sovjet rol in vredesbeweging bewezen is de kapitale kop in die krant vanmorgen. ‘De Nederlandse regering beschikt over harde bewijzen voor de Russische betrokkenheid bij de Nederlandse vredesbeweging,’ aldus begint zijn verhaal. Hij beroept zich op uitgelekte documenten, die hem dus door de bvd in handen werden gespeeld. Ed van Thijn en Max van der Stoel, de ministers van Binnenlandse Zaken en Buitenlandse Zaken, hadden dit ‘bewijsmateriaal’ aan het navo-hoofdkwartier in Brussel aangeboden. Vooral de cpn en Joop Wolff worden als de kwade pieren opgevoerd. Stel je voor dat het Kremlin zich hier zou inzetten voor een oorlogsbeweging in plaats van voor de vrede.

[p. 132]

Het weekblad De Tijd publiceerde een omslagverhaal jeugd '82 en de lokroep van janmaat. Het schijnt dat jongeren veelal op de vvd stemmen en politiek veel rechtser zijn dan hun ouders. ‘In een paar jaar tijd is de jeugd compleet van kleur verschoten,’ zeggen Matt Dings en Jet Kunkeler.¹⁸⁹

Het is vandaag koud, zonnig en het mooiste weer van de wereld. Ik stort me op mijn piano. Was ik maar in Ceran. Ik probeer de Fantasie-Impromptu van Chopin in tempo te spelen. Maar Eduard dramt in mijn hoofd. Ik heb Peter in Londen gebeld om Ed toch maar niet te bellen, want hij begrijpt dat ik er achter zit. De uren kruipen tergend langzaam voorbij.

Ik vroeg ambassadeur Lakatos van Hongarije tijdens de lunch in Wassenaar hoe het akzo was vergaan in zijn land, nadat ik een opening had gemaakt voor Nijenrode-collega Siebe Minnema naar Lakatos' voorgangster, Anna Bebrits. Hij antwoordde dat akzo een van de belangrijkste handelspartners van Hongarije was geworden. Daar ga je weer. Ik bracht iets tot stand en hield er zelfs geen pakje sigaretten aan over. Ik onderstreepte bij An Salomonson dat zij Friso Endt zou attenderen op deze ontwikkeling, zodat haar krant er over zou kunnen schrijven.

189 De Tijd, 5 november 1982.

7 november 1982

Senator Claiborne Pell, vriend van Aurelio Peccei van de Club van Rome, heeft minister George Shultz gevraagd of het een opbouwende gedachte zou zijn om aan de Amerikaanse delegatie bij de start-onderhandelingen in Genève, over de be-

[p. 133]

perkingen op strategische wapens, een psycholoog of psychiater toe te voegen. Dat had al jaren geleden moeten gebeuren. John F. Kennedy is met die benadering begonnen toen hij in 1961 Nikita Chroetsjov in Wenen zou gaan ontmoeten. Er werd toen een team van verschillende specialisten in verschillende disciplines onder leiding van psychiater Bryant Wedge gevormd, die ik indertijd heb geïnterviewd en voor de nos heb gefilmd. Men stelde een analyse van Chroetsjovs brein samen waar jfk op zou kunnen inspelen.

Jeane Kirkpatrick, de ambassadrice van Ronald Reagan bij de vn heeft vorig jaar in antwoord op beschuldigingen van Fidel Castro dat Washington een biologische oorlogvoering tegen Cuba was begonnen, gezegd dat de Cubaanse leider een psychiatrische behandeling van aanzienlijke duur nodig had. Dat was natuurlijk een aardig grapje. Ik zou overigens niet graag de functionarissen in Washington de kost willen geven die ook een checkup zouden kunnen gebruiken. nrc Handelsblad meldde dat de cia nu zelf psychologische studies ‘op afstand’ van wereldleiders maakt.¹⁹⁰

Koningin Beatrix heeft de regel ingesteld dat zij alleen gasten met hun vaste levenspartner aan het hof wenst te ontvangen. Mensen die samen hokken en niet getrouwd zijn, zullen deze verder niet geregistreerde partner thuis moeten laten.

190 NRC Handelsblad, 6 november 1982, door Barton Reppert (ap).

8 november 1982

Er arriveerde een briefje van Eduard uit Ceran. Ik schrok eerst heel erg toen ik zijn handschrift in de gang zag liggen. Vanavond heb ik hem opgebeld. ‘Ik had je telefoon verwacht,’ zei hij. Hij komt straks negen dagen naar Nederland.

Newsweek komt met een oorlogszuchtig omslagverhaal america's secret war: target nicaragua.¹⁹¹

Aanvankelijk gingen de vs en de cia zich met Nicaragua bemoeien om de stroom van wapens die vanuit Cuba via Managua naar El Salvador liep, te onderscheppen en tegen te houden. Ook de vriendschap tussen de Sandinista's en Fidel Castro is een doorn in het oog der Yankees. Ambassadeur John Negroponte in Honduras maakt er geen geheim van de ondermijnende operaties tegen El Salvador en Nicaragua vanuit Tegucigalpa te leiden. Het is natuurlijk ongehoord wat er gebeurt maar ‘de wereld’ kijkt al heel lang de andere kant op wanneer de vs weer ergens anders een geheime oorlog beginnen om wat zij ‘hun belangen’ noemen te bevorderen. cia-agenten

191 Newsweek, 8 november 1982.

[p. 134]

ronselen bijvoorbeeld Miskito Indianen om het vuile werk voor Washington te doen. Ook sympathisanten van de verdreven fascistische dictator Anastasio Somoza nemen deel aan de geheime operaties onder Amerikaanse vlag.

9 november 1982

Gerrit Jeelof belde warempel terug vanmorgen. ‘Je gaat naar het Oosten, he?’ vroeg hij. ‘Je kent ons standpunt. We hebben alle formaliteiten vervuld voor de accreditatie van ons kantoor in Moskou. Je begrijpt, we staan niet te trappelen, gezien de financiële positie van de Sovjet Unie.’

Nadat ik onderstreepte dat ik toch een regeling verwachtte voor reeds ontplooide activiteiten en gemaakte kosten, was het enige wat hij antwoordde, dat hij nog altijd van plan was me voor te stellen aan de functionaris bij Philips die verantwoordelijk is voor zakendoen met de ussr. Die man zou dan moeten beslissen of hij gebruik wenste te maken van mijn contacten en diensten. Jeelof draaide bewust om de essentie van mijn verzoek heen en verkiest dus te doen alsof ik tot op heden eigenlijk nog geen werkzaamheden zou hebben verricht. Het wordt tijd dat ik een advocaat inschakel, want dit kan zo niet langer.

[p. 135]

Ik heb daarna een buitengewoon prettig gesprek met Ernst van Eeghen gehad, aan wie ik mijn beklag deed over Jeelof. Hij zei wel te begrijpen waarom Jeelof zich aldus opstelt tegenover mij. ‘Zo gaat dit in zaken,’ zei hij. Maar hij beloofde, en vroeg even niets te doen, om mijn zaak rechtstreeks bij Jeelof te zullen aankaarten. ‘Ik heb veel vreemde kerels in mijn leven ontmoet, maar zo iemand als jij nog nooit,’ liet hij er op volgen. Hij vertelde over de avond die hij samen met Erica en de evangelist Billy Graham had doorgebracht. ‘He is a man of God,’ aldus Ernst van Eeghen. Graham zou erg geporteerd zijn openingen naar Oost-Europa en de Sovjet Unie te creëren. Graham zou nog deze week met George Shultz dineren.

Alex Lopushinsky arriveerde precies om 17:00 uur op Amerbos. Frans Kellendonk kwam om 18:00 uur met de bus. Hij had een bloemetje bij zich. Die jongen blijft een van mijn favoriete guys, ook al is hij het totaal oneens met mijn boekje Made in Soestdijk. Ondanks zijn uiligheid trekt hij me enorm aan.¹⁹² Lopushinsky vertelde dat de Amerikaanse ambassade razend was geweest toen mijn boek met professor Arbatov in Moskou uitkwam. De hele Amerikaanse missie had tegen wie maar wilde luisteren gezegd, dat ik een niemendalletje van een journalist was en dat Arbatov het boek met een Amerikaanse journalist had moeten schrijven. Het was een ernstige faux pas van Arbatov zijn boek met een Nederlander te schrijven. Bovendien was het boek beledigend voor de vs en er zou bekeken worden of Arbatov nog wel een visum voor Amerika gegeven zou worden.

Deze informatie maakte me razend. De clou van het schrijven van een boek met een Nederlander was juist om Arbatov in de gelegenheid te stellen zich te uiten tegen een Westerse journalist die niet à priori aan de Amerikaanse belangen of propaganda was verkocht.

Vervolgens, tot mijn stomme verbazing, vertelde Lopushinsky dat het Philips-concern reeds zes weken geleden een kantoor in Moskou had geopend. Ik kon mijn oren niet geloven, vooral na het gesprek van hedenmorgen met Jeelof hierover. Lopushinsky bevestigde zelfs dat Philips en amro nu de enige Nederlandse ondernemingen waren met een volledige staf in Moskou. Ik vroeg hem nog maar eens of hij hier absoluut zeker van was.

Ik belde meteen naar Ernst van Eeghen die ook duidelijk ge-

192 Kellendonk heeft de eerste twee jaar dat we elkaar kenden, gespeeld dat hij hetero was. Ik twijfelde. Pas later heeft hij deze mop uit de doeken gedaan. Hij had zich er erg om vermaakt.

[p. 136]

schokt was.¹⁹³ Hij smeekte me om nu niet op hoge poten Jeelof te gaan bellen. Ik zou wel een grondig overdacht briefje kunnen schrijven. Dit kon naar het kantoor van Jeelof mits ‘persoonlijk’ geadresseerd.

Pieter Baaij belde. Hij stuurde me een kopie van zijn telex naar het sovjetministerie van Gaszaken.

193 Tenminste, zo deed Van Eeghen voorkomen.

10 november 1982

Ik stuurde Gerrit Jeelof de volgende brief:

Na ons telefoongesprek van gisteren ben ik van sovjetzijde geïnformeerd, dat het Philips-kantoor in Moskou reeds een aantal weken geleden werd geopend en in functie is. Je herhaalde gisteren je oorspronkelijke toezegging, dat indien de zaak in Moskou open zou gaan, je me aan de Philips-man in de ussr zou voorstellen om na te gaan of ik zou kunnen assisteren bij het opbouwen van contacten aldaar.
Ik herhaal deze keer dus dringend mijn vriendelijke verzoek om je voor 18 november te kunnen spreken, ook omdat ik van mening ben dat ik zelf gedurende 1982 in overleg met jou mijn uit 1971 daterende lobby, mede ten behoeve van

[p. 137]

Philips in de USSR (gedetailleerde documentatie hierover heb je) op een aantal niveaus heb voortgezet, opgevoerd en geïntensiveerd. Ik heb hiervoor bij een aantal reizen kosten gemaakt. Ik wens hiervoor gecompenseerd te worden, zoals het bij een dergelijke consultancy gebruikelijk is. Geheel los van de vraag of de directeur in Moskou jullie adviezen hieromtrent van sovjetzijde gedaan om mij in te schakelen, zal opvolgen, kan ik me niet langer permitteren en ben ik ook niet bereid mijn gedane bemoeiingen onafgerond te laten. Dus je medewerking in deze zal zeer gewaardeerd worden. Groet.

Ik las per telefoon deze brief aan Van Eeghen voor. ‘Uitstekend, en dat zou ik niet zeggen als ik dit niet vond. Het staat er zakelijk in. Zo moet je dat doen. Kijk, als Jeelof een schoft is, dan verander je er toch niets aan, maar ik denk niet dat hij dit is.’ Ernst belt morgen met Jeelof.

Ik heb de Sonate voor piano en viool van César Franck gekocht, welke Erica van Eeghen zei graag te willen hebben. Ik heb het als cadeautje laten inpakken en op kantoor bij Van Eeghen afgegeven als ‘Van Sinterklaas’.

Ida Last - Ter Haar (89), weduwe van de schrijver Jef Last, is overleden. Arme Iet. Zij was een schat. Of misschien wel helemaal niet ‘arme Iet’. Wie zal het zeggen?

11 november 1982

Ik faxte Boris Krylov dat ik komende reis graag Jermen Gvishiani wil ontmoeten. Ik kreeg vrijwel meteen een telex terug, dat het was geregeld. Ik heb anderhalf uur piano gestudeerd. Leonid Brezhnev is overleden. Zoals Volodja Molchanov verwachtte, volgt Joeri Andropov hem op. Het einde van een tijdperk. Wie van ons zal naar de begrafenis gaan? Waarschijnlijk alleen de ambassadeur.

Erica van Eeghen belde om te bedanken voor de Franck-plaat. Vlak daarna belde Ernst. Hij had Gerrit Jeelof gezegd dat ik 25.000 gulden kosten had gehad en een honorarium van 25.000 gulden verwachtte, dus een halve ton in totaal. ‘I got the message,’ had Jeelof geantwoord. Jeelof had gevraagd of Ernst en ik vrienden bleven en de koopman had geantwoord: ‘Nou, reken maar!’

Van Eeghen zei de indruk te hebben dat mijn centjes van Philips in orde zouden komen.¹⁹⁴ Jeelof had gezegd dat het een-

194 Uiteindelijk betaalde Jeelof 25.000 gulden waarvan 12.500 gulden door de bemiddelende advocaat Voetelink werd ingepikt.

[p. 138]

voudiger was mij te betalen zodra er in Moskou geld werd verdiend. Hij zei tegen Van Eeghen niet geweten te hebben dat het kantoor in Moskou reeds was geopend. Ernst voegde er aan toe: ‘Ik kreeg de indruk dat hij er echt niet van op de hoogte was geweest.’ Toch was ik blij met het nieuws. Ik belde eerst Peter in Londen en broer Theo in Neuheim, Zwitserland om het goede nieuws te vertellen.

In de Tweede Kamer is een moment stilte in acht genomen voor de dood van Brezhnev. Van Eeghen en professor Röling zijn gevraagd voor Het Capitool zondag om over Brezhnev te spreken. Ik vroeg aan Frans Kellendonk toen hij hier was, hoe het kwam dat hij er zo gezond uit zag. Hij vertelde om de andere dag te joggen.¹⁹⁵

Achter het Nieuws van de vara had een extra uitzending over Brezhnev in elkaar geflanst. De tekst zou door Alexander Münninghoff zijn geschreven. Dan weet je eigenlijk al hoe laat het is. De sovjetdissidentenspecialist. Ik kan het niet bewijzen maar die man werkt met de beroeps anti-sovjetlobby samen en met inlichtingendiensten. Net als Raymond van den Boogaard, van wie het wel bewezen is. Brugsma sprak met professor Hylke Tromp. Van den Boogaard wordt zonder blikken of blozen als Oost-Europaspecialist op televisie aangekondigd. Hoe reageert de sovjetkudde op de dood van Brezhnev, wordt hem gevraagd. ‘Vrij passief,’ zegt orakel Raymond, die feitelijk van toeten noch blazen weet ‘want die mensen kunnen immers geen invloed uitoefenen.’

En op de West-Duitse televisie zegt een professor dat de geschiedenis zal uitwijzen dat Andrei Sacharov een grotere Rus was dan Leonid Brezhnev. Zoiets als Jan Tinbergen, de Nobelprijswinnaar, was een grotere Nederlander dan Ruud Lubbers. Of: Philip Handler was een grotere Amerikaan dan Ronald Reagan.

Mijn lieve vriendin Penny Hedinah uit Djakarta schreef weer.¹⁹⁶ Ik heb haar geantwoord dat ik haar naar Nederland zal uitnodigen als ik ooit de jackpot win door Van Eeghen, Philips, Keijer of Baaij.

195 Tien jaar later zou hij aan AIDS overlijden.

196 Zij was de zus van luitenant Machram Tjokrodimurti en sinds 1957 mijn speciale vriendin in Djakarta.

12 november 1982

Ik heb om 08:45 uur, voor zijn lessen begonnen, Eduard in Ceran gebeld. Hij was verrast. Hij is teleurgesteld over de school, want hij vindt dat hij niet snel genoeg opschiet.

[p. 139]

Brezhnev werd 75 jaar. The New York Times geeft een overzicht van de Moskouse machtsstructuur.

Opvolger Joeri Andropov is 68 jaar. Hij heeft vijftien jaar aan het hoofd gestaan van de kgb. Volodja Molchanov onderstreepte laatst al dat het voordeel van Andropov was, dat hij het klappen van de zweep rondom het Kremlin als spionagechef dermate goed kende, dat hem geen oor zou kunnen worden aangenaaid.

Vanavond kreeg ik bezoek van de weduwe van Werner Verrips, de voormalige cia-man die in 1961 in mijn leven kwam, aanvankelijk dreigde me te zullen vermoorden, maar met wie ik later redelijk bevriend raakte, tot hij bij een viaduct te Sassenheim verongelukte. Zijn oudste zoon Rob lijkt sprekend op hem. Ik heb de grootste bewondering hoe zij hem en de andere zoon Paul (18) in haar eentje grootgebracht heeft. Paul ontdekte vanavond voor het eerst dat hij naar Paul Rijkens van de groep Rijkens was genoemd, met wie zijn vader nauw samenwerkte, net als ik trouwens.

13 november 1982

In mijn klacht tegen Time werd de clausule in de Amerikaanse rechtspraak gehanteerd dat ik een ‘public figure’ was, dus iemand die erg bekend was ‘and in the public eye’. De Amerikaanse wet schrijft in dat geval voor dat het pas strafbaar is als er niet alleen een onjuist bericht is verspreid, maar bovendien een bericht met ‘actual malice’, dus opzettelijke kwaadsprekerij tegenover de gedupeerde. Wibo van de Linde en Robert

[p. 140]

Kroon waren verantwoordelijk voor de publicatie pink house of orange in Time, waarin ze beweerden dat ik in samenwerking met de kgb probeerde Juliana van de troon te stoten ten gunste van Beatrix. Dat was niet alleen onjuist en uit de lucht gegrepen, het was opzettelijke laster. Maar hoe moet ik bewijzen dat ik niet met de kgb samenwerk? Iets wat te absurd voor woorden is.

Jonathan Friendly schrijft in The New York Times dat er stemmen op gaan in de vs om aan de ‘public figure’-rechtsregel een einde te maken.¹⁹⁷ Generaal William Westmoreland eist in een soortgelijke klacht tegen cbs-televisie een schadevergoeding van 120 miljoen dollar. Natuurlijk zal cbs aanvoeren dat Westmoreland dan maar moet bewijzen dat cbs hem opzettelijk zwart wilde maken. Er zou geknoeid zijn met cijfers over de sterkte van de Vietcong.

De Internationale Arbeidsorganisatie (ilo) beschuldigt de ussr ervan dwangarbeiders te hebben ingezet bij de aanleg van de energiepijpleiding naar Siberië. Moskou heeft ingestemd met een onderzoek naar de beschuldiging.

Maarten Schneider, mijn leraar Nederlands op het Baarns Lyceum, neemt afscheid als docent in de geschiedenis van de pers aan de Amsterdamse Universiteit. Ik had een zwak voor hem op school. Nu bereikt hij alweer het einde van zijn carrière.

Eugène Ionesco heeft in Parijs met Fred Backus gesproken. Ionesco was op het punt dat hij besefte de wereld de rug te willen toekeren, ‘een klooster in te gaan en niets anders te doen dan bidden. Maar ik kon niet. Het kwaad verhindert mij te geloven. Alles wordt gevoed door het kwaad. Ik ben doodsbang voor mensen die de wereld willen redden. Ik haat de politiek, want de politiek is uiteindelijk de producent van het kwaad. Daarover is links zich veertig jaar blijven vergissen.’

Ionesco voelt zich ‘een gevangene van het schrijven’. Hij zegt te reizen om landschappen te zien ‘maar ik reis ook omdat ik het hier (in Parijs) niet kan uithouden. Ik wil weg, weg, weg. Ik weet niet waar naar toe maar weg, weg. Ik ben permanent op de vlucht.’

‘Er zijn geen oplossingen,’ aldus Ionesco. ‘De geschiedenis heeft niets opgelost. Niets. Het Godsprobleem niet, niets.’ Dat is ook de opvatting van Beckett. ‘Ik zou mijn positie willen omschrijven als een réfus d'un âme.’¹⁹⁸

Ik vind hem een vreemde vogel.

197 The New York Times, 11 november 1982.

198 NRC Handelsblad, 12 november 1982.

[p. 141]

Oud-presidenten Nixon en Ford gingen wel naar Cairo voor de begrafenis van Anwar Sadat maar bij Brezhnev zal Amerika door vice-president George Bush worden vertegenwoordigd. Dat wordt een interessante ontmoeting tussen Andropov (kgb) en Bush (ex-cia).

Ik dineerde op Berkenrode, waar Erica moeite had gedaan iets bijzonders te bereiden met roereieren. Er werd weer aanhoudend over religie gesproken. Zij kan inderdaad inspirerend over godsdienstige gevoelens uitwijden. Ze ratelt de ene tekst van toepassing op het gesprek na de andere af. Sprekend over ‘liefde’ vreesden de Van Eeghens dat ik seks en liefde door elkaar haalde. Ik onderstreepte dat ik liefde in combinatie met seks een onhaalbaar ideaal beschouwde en dit dus ook nooit heb gekend, met uitzondering van bepaalde momenten met Eduard Voorbach.

Terwijl we zaten te praten belde Willem Brugsma op vanuit Duitsland, met de mededeling dat Hans van Mierlo eigenlijk naar Moskou wilde reizen. Ernst zal dan niet tegen hem zeggen dat ik bij ze op bezoek ben, terwijl zij beide weten dat ik de ‘innige relatie’ tussen Brugsma en Van Eeghen op gang heb gebracht.

Bij vertrek vroeg Ernst om morgen om 11:55 uur, dus voor Het Capitool op televisie begint, voor hem te bidden. Herman Wigbold zal uiteindelijk met professor Bezemer, oud-ambassadeur Boon, polemoloog Röling en Van Eeghen discussiëren.

14 november 1982

Na een verschrikkelijk onrustige nacht over Eduard heb ik vanmorgen eerst in regen en wind door de polders gefietst. Ik ben niet van plan eraan onderdoor te gaan. Ik wacht op zijn telefoon.

Ik heb vandaag vijf uur achter de vleugel gezeten.

De telefoon ging. Het was Eduard. Mijn eerste vraag was: ‘Waar ben je?’ Hij hing meteen weer op. Waarom?

15 november 1982

Eduard belde om te zeggen dat hij me gisteren telefoneerde vanuit Nieuw-Vennep. Daar was hij bij zijn vriend Robert, de piloot. Hij belde na met hem seks te hebben gehad. Ik dacht: lieve jongen, je staat met zevenmijlslaarzen op mijn hart.

Ik speel mijn verdriet op de piano weg.

Er arriveert een lieve kaart uit Ceran. Deze steekt me weer een hart onder de riem. Alles blijft een raadsel.

[p. 142]

Godzijdank zal het International Institute for Applied System Analysis op kasteel Laxenburg bij Wenen, waar zeventien landen - ook Nederland - aan deelnemen, blijven voortbestaan ondanks de sabotage van de Reagan-kliek. iiasa, oorspronkelijk opgezet in nauwe samenwerking met Jermen Gvishiani, McGeorge Bundy en mijn persoonlijke vriend Philip Handler, voormalig president van de National Academy of Sciences in Washington, heeft enige tijd in onzekerheid verkeerd omdat Reagan de paar miljoen dollar steun van de vs introk. Nu heeft de American Academy of Arts and Sciences de rol van de National Academy of Sciences overgenomen en vooral door een aantal Amerikaanse stichtingen en privédonaties zal het werk in Wenen kunnen worden voortgezet. Handler maakte zich hier grote zorgen over toen hij vorig jaar overleed. Trouwens, mede de contacten die ik tussen Gvishiani en McGeorge Bundy weer op gang bracht, hebben het instituut kennelijk gered.¹⁹⁹

Claus en Beatrix zijn volgens plan voor een staatsbezoek naar Engeland vertrokken. Het gezicht van de prins-gemaal is dik en opgezet. Hij moet volgepompt zijn met chemicaliën, wat nu precies is wat niet zou moeten gebeuren.

Peter belde. Eigenlijk was ik niet teleurgesteld dat het niet Eduard was. Hij heeft een contract getekend met het Royal Opera House in Londen om Bacchus, God of the Vine, te spelen in Händels opera Semele. Ik ben ontzettend blij voor hem.

Hij vroeg eerst: ‘Heb je Eduard nog gezien?’

‘Nee,’ zei ik.

‘Ja, ik hoor het meteen aan je stem.’

199 International Herald Tribune, 15 november 1982, door Charles Mitchelmore.

16 november 1982

reagan lifts the sanctions on sales for soviet pipeline reports accord with allies.²⁰⁰

Met veel fanfare heeft Reagan aangekondigd de pijplijn naar Siberië niet langer te zullen saboteren. Afgezien van het feit dat ik er geen moer van geloof, weet hij nog altijd niet wat hij wil. Ze zullen met die sabotage wel ondergronds verder gaan via de cia. Zo werkt de Amerikaanse democratie. Hij heeft de sancties dus opgeheven tegen bedrijven die zaken willen doen en zo het sovjetplan helpen verwezenlijken. Het wordt verkocht als een bijzondere presidentiële gunst.

Hierop wijst Jan van Wieringen terecht in de Volkskrant van-

200 The New York Times, 14 november 1982.

[p. 143]

daag: reagan verkoopt einde sancties als overwinning. Jan wijst mij te weinig op het feit dat met de overname van de macht in Washington in 1981 door de Republikeinen, feitelijk de rechtse, antisovjetvleugel in die partij het witte Huis in handen kreeg. Indertijd nam ik Jan al mee naar bijeenkomsten van The Committee on the Present Danger,²⁰¹ juist omdat ik verwachtte dat zij een belangrijke nationale en internationale rol zouden gaan spelen.²⁰² Mijn verwachting van een ‘rechtse coup’ is uitgekomen en in mijn Memoires is de nodige correspondentie met Allen, Nitze en Rostow terug te vinden.

201 The New York Times, 23 november 1981, door David Schribman.

202 Drie leden heb ik redelijk gekend, Pipes heb ik ontmoet.

[p. 144]

Brezhnev is vandaag in de muur van het Kremlin begraven tijdens een ceremonie die wat omvang en belangrijkheid betreft die van Stalin in 1953 evenaarde. Bij tonen van Chopins Marche Funèbre werd de man die achttien jaar het sovjetimperium leidde, achter het Lenin-mausoleum weggeborgen. Bush en Shultz hebben een eerste gesprek met de nieuwe leider Andropov gehad, dat twintig minuten duurde.

Ik ontving een aardige brief van de president van de Academy of Sciences van de ussr, Anatoly Alexandrov, die me graag weer wil ontvangen en vooral mijn gesprekken met zijn Amerikaanse tegenspeler Philip Handler zou willen ontvangen.²⁰³ Ik kreeg bezoek van Lejo Schenk en een medewerkster om het komende gesprek met kanselier Bruno Kreisky van Oostenrijk te bespreken.

Ik belde met Ab Heijn. Ik had hem geschreven of hij mee wilde doen met de financiering van het Forum Humanum van de Club van Rome. Zijn secretaresse had hem gezegd dat mijn brief onwaarheden bevatte. Het gesprek verliep niet prettig en toen ik zei dat ook het fnv via Henne Pauli meedeed, zei hij: ‘Nu moet je niet beginnen te dreigen.’

Ik dacht: fuck you.

Om 18:45 uur heb ik vijftien minuten met Ed in Ceran gebeld, tot hij zei: ‘Als ik nu niet terug aan tafel ga, is mijn eten verdwenen.’ Hij had me zondagavond uit 's-Hertogenbosch proberen te bellen, op weg naar Spa en toen we verbroken werden, dacht hij: mij ook goed. Nu had hij een pittige brief geschreven. Alsof ik die lijn met hem verbroken zou hebben. Ik ben immers vanwege de meeluisteraars nooit zeker van mijn toestel? Hij begreep nu dat we er geen van beiden wat aan konden doen dat de verbinding verbroken werd.

Robert Kroon heeft zich weer eens ten dienste gesteld van het Suharto-regime, is naar Oost-Timor gegaan en met een film over ‘een papieren oorlog’ teruggekomen. Het verslag zou door het Suharto-regime geschreven hebben kunnen zijn. En niemand in dit land schijnt door te hebben voor wie mijnheer Kroon werkelijk werkt.

Van televisiebeelden viel te concluderen dat Claus verre van zichzelf is. Er kan geen lachje af en zijn gezichtsuitdrukking is onherkenbaar. Beatrix gaat haar staatsbezoek-gangetje alsof hij er niet bij is. Zij heeft tijdens het banket op Buckingham Palace gezegd dat koninklijke families zich aan nieuwe tijden kunnen en moeten aanpassen. Daar red je het niet mee. Het sprookje

203 Zie bijlage 33.

[p. 145]

zelf zal moeten worden geschrapt als anachronisme zonder weerga. Voor wie wordt trouwens de charade van een koninklijk staatsbanket opgevoerd, wanneer televisiecamera's niet zijn toegestaan?

Ik was na het telefoongesprek met Eduard een ander mens.

17 november 1982

Ik heb eindelijk weer als een blok geslapen.

Er was vanmorgen vroeg een regenboog in de polders. Een reiger stond langs de weg met een vis in zijn bek, zeker 30 centimeter lang. Ik had de arme vis willen bevrijden maar was machteloos, want de vogel vloog weg. En straks haal ik een heerlijk stuk kabeljauw voor het avondeten. Dit is de basale tegenstrijdigheid die in de breinen van alle mensen speelt en tot waanzin leidt. Beatrix schijnt in Londen op een fazantje te zijn vergast. Ik zie die prachtige dieren hier dagelijks in de weiden lopen.

De rampbrief van Eduard uit Ceran is gearriveerd.²⁰⁴ Zijn post scriptum luidt: ‘Wim, dank je, dank je voor alles wat je voor me hebt gedaan en betekend. Jij bent voor een groot deel degene geweest die mijn leven en kijk op het leven heeft veranderd. Dat samen met mijn ouders.’

Gerrit Jeelof belde dat er helemaal geen Philips-kantoor in Moskou was geopend. Dus diplomaat Lopushinsky kletste uit zijn nek en was verkeerd geïnformeerd. Jeelof adviseerde om bij mijn bezoek aan Moskou geen druk te gaan uitoefenen. ‘We hebben administratief alles gedaan wat werd gevraagd en nodig was en wat ons betreft: graag of niet.’ Ik ga proberen die fucking Philips office binnen een week geopend te krijgen. Veel zal ervan afhangen of ik in Moskou Popov te pakken zal kunnen krijgen.

Aize de Visser van Bosch & Keuning schrijft een boek met oud-ambassadeur Alexandr Romanov niet te zien zitten. ‘Je zou vier hartstikke goede artikelen moeten schrijven waarin je Romanov zoveel mogelijk aan het woord laat. Die zul je zeker aan een van de weekbladen kwijt kunnen.’ Jammer.

De wetenschapsrubriek van The New York Times waarschuwt voor het gevaar op gehoor en gedrag van het toenemende geluid in de wereld en de samenleving tot en met straalmotoren van vliegtuigen toe. De Zweedse marine heeft moeite om zeelieden te rekruteren zonder beschadigd gehoor na jarenlang luisteren naar keiharde rockmuziek.

204 Ik heb die brief in werkelijkheid pas dagen later opengemaakt. Ik denk dat het onjuist zou zijn deze tekst hier op te nemen.

[p. 146]

David Lipscomb, directeur van het ‘noise laboratory’ aan de Universiteit van Tennessee, heeft 1.410 studenten onderzocht. Hij constateerde dat 60 procent leed aan ‘significant hearing loss in the high-frequency range, a deficit he believes is increasing at an alarming rate’.²⁰⁵

Bij een onderzoek in Japan onder 4.500 jonge mensen werd geconstateerd dat meer dan 90 procent zogenaamde ‘headphone addicts’ waren. Er werd meer dan 24 uur per week naar walkmans geluisterd ‘at volumes that averaged 88 decibels, the approximate noise level of rush-hour traffic’.

In 1978 werd al vastgesteld dat tien miljoen Amerikanen op hun werk aan veel te hoge geluidsniveaus zijn blootgesteld. Bovendien schijnt niet alleen het gehoorsysteem hierdoor te worden beschadigd. ‘Nonacoustical harm caused by noise suggests, according to the latest studies, that noise stress can result in high blood pressure, cardiovascular injury, ulcers, and possibly even increased susceptibility to infection and reproductive problems. Other studies have pointed to noise-related learning difficulties, irritability, fatigue, reduced work efficiency, increased accidents and errors and socially undesirable behavior.’ Ik ben altijd overtuigd geweest dat de waanzinnige toename van geluid overal tot en met de liften in Amerikaanse hotels toe, een desastreus effect moet hebben op de breinen van de mensen. Waar is nog waarachtige stilte te bekomen?

Heb nu de tekst van Skinner Why We Are not Acting to Save the World gelezen. Op pagina een vind ik al de zin: ‘Happiness is a dangerous value, and the pursuit of happiness has clearly been too successful. Like other affluent nations, we must, to coin a horrid word, “deaffluentize”.’ Hemeltje wat een gelul in de ruimte.

205 The New York Times, 16 november 1982, door Jane Brody.

[p. 147]

Op pagina 3 schrijft hij: ‘There was something in the very nature of human behavior - indeed, of life itself - which would lead to destruction.’ Wat moet je ermee?

‘We lack a sense of responsibility to later generations. We are suffering from a failure of will.’ Alsjeblieft. Over een open deur gesproken.

‘Why are we not thinking more effectively about the future?’, vraagt Skinner

‘The more remote the future the less reliable the advice.’

‘Religions offer advice and rules with respect to positive or negative consequences in this or another world.’

Op 6 september 1971 was Skinner met Beyond Freedom & Dignity voor mij een gigantische eye-opener en was ik totaal door de man gefascineerd. Tien jaar later ben ik alle contact met dergelijk geklets verloren. Hoe is dat mogelijk?²⁰⁶

206 De complete tekst bevndt zich in mijn dagboek.

18 november 1982

Wanneer je, na eerst de Hollandse ochtendbladen gelezen te hebben, de International Herald Tribune openslaat, begrijp je dat onze kranten een slechte mop zijn.

Ik was om 05:00 uur op, maar heb mijn oude ‘high spirits’ hervonden. Ik geloof dat ik bezig ben de laatste Sturm und Drang-periode rond mijn lieve jongen te verwerken. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het feit dat ik hem waarschijnlijk morgen zal terugzien.

Time komt met een omslagverhaal over Andropov. In 1517 kwam een Duitse ambassadeur uit Moskou terug met de volgende mededeling: ‘A Russian ruler surpasses all the monarchs of the world. He uses his authority as much over ecclesiastics as laymen, and holds unlimited control over the lives and property of all his subjects: not one of his counselors has sufficient authority to dare to oppose him.’ Dan vraagt Time of de ambassadeur een beschrijving gaf van een tsaar of van Stalin? In een apart artikel over Andropov schrijft Patricia Blake,²⁰⁷ dat hij een sovjetintellectueel ‘met pro-Westerse neigingen’ zou zijn. Dan weet je meteen dat deze dame vanuit New York onzin schrijft. De Amerikaanse sovjetspecialist Jerry Hough weet te vertellen dat een zoon van Andropov in het usa Instituut in Moskou werkte, onder leiding van Georgii Arbatov. Hough zou verwachten dat Arbatov en Andropov ‘very close’ zijn. Arbatov zou wel eens een sovjetversie van National Security Advisor

207 Time, 22 november 1982.

[p. 148]

van Andropov kunnen worden. Dat zou prettig zijn maar ik moet het allemaal nog zien.²⁰⁸

De Staatkundig Gereformeerde Partij is tegen een voorgenomen bezoek van koningin Beatrix aan het Vaticaan. Hans van den Broek is gevraagd of hij beseft dat de visite vele Nederlanders kwetst. Sommige van onze landgenoten blijven hunebedbouwers.

208 Het leek me erg onwaarschijnlijk en het is ook niet gebeurd.

19 november 1982

Volgens de bbc heeft koningin Beatrix in Hampton Court een banket aangeboden aan koningin Elisabeth ii. Ooit woonde koning Willem iii (in de Nederlandse Republiek stadhouder) daar. En eerder koning Hendrik viii van Engeland. Beatrix zette haar wil door dat het diner juist daar zou plaatshebben. Dat de tent min of meer in verval verkeerde, was geen bezwaar. Een opknapbeurt was geen bezwaar. Er gingen vrachtwagens vol met glazen, tapijten, keukengerei en serviezen vanuit Nederland naar Londen. Wie heeft die rekening betaald? Hans van den Broek? Ook een jaknikker. Er is niemand die haar zo'n volkomen onnodige extravagantie zal afraden.

Een aantal plechtigheden kon prins Claus niet bijwonen, waarvoor de koningin haar excuses aanbood. Sprekend over prins William, de zoon van Charles en Diana, zei Beatrix: ‘Nu de kleine prins William is genoemd, hoop ik dat hij de wijsheid en het doorzettingsvermogen zal hebben die ooit het sieraad waren van een man die Britse koning was, stadhouder van Holland maar bovenal een Europees staatsman.’²⁰⁹ Fraaie woorden, maar ik weet niet of ik het als vermeend nazaat van Willem iii in die bewoordingen zou hebben gezegd.

Beatrix bood Elisabeth een paard aan met de naam Valentin. De roddelpers in Londen draait op volle toeren. Wout Woltz meldde dat de majesteit een goede indruk maakte. Maar de Daily Express schreef dat Beatrix als bikkelharde dragonder min of meer verantwoordelijk zou zijn voor de depressies van Claus, wat ten dele zeker klopt. ‘Zij wordt koningin Bee genoemd. En dat is geen afkorting van Beatrix. Haar rose publieke glimlach is van was, en even stijf als een Hollandse tulp,’ aldus de Daily Express. Dat is wel erg vals. ‘Londen ligt niet wakker van bezoek Beatrix,’ aldus de Volkskrant.²¹⁰ Dit zijn de plichtplegingen waar een koningin nog altijd niet omheen kan, maar die eigenlijk al jaren geleden geschrapt hadden moeten

209 NRC Handelsblad, 19 november 1982.

210 De Volkskrant, 16 november 1982.

[p. 149]

worden. Beatrix nam immers zes koks en 73 lakeien en ander personeel mee naar Londen. Het is te bespottelijk voor woorden. Je zou geneigd zijn te concluderen dat niet Claus naar Basel moet maar Beatrix.

Joseph Luns heeft weer eens alarm geslagen. Hij heeft gezegd dat wanneer de Amerikanen 20.000 tot 30.000 militairen uit Europa zouden weghalen dit ‘een fataal effect op de Europese defensie zou hebben en een geschenk aan de ussr zou zijn.’ Welke machten houden deze Luns nu al jaren, tegen ‘alle verdrukking’ in, op de been?

Heitink, de Koude Oorlogfantast van De Telegraaf fulmineert weer eens tegen de activiteiten van sovjetdiplomaten. Voor de zoveelste maal beweert hij dat sovjetvertegenwoordigers, ook van de handelsmissie in Amsterdam, zich met de vredesbeweging hier bemoeien. Ook neemt hij leden van het parlement op de korrel die volkomen legitiem de heren Arbatov en Zagladin hebben gehoord om meer over de sovjetbedoelingen te weten te komen. Maar ook dat mag van Heitink niet. Die man, als hij al niet is ingehuurd door de inlichtingendiensten zoals zo veel Amerikaanse journalisten, geeft toch getrouw de standpunten van de oorlogshitsers weer.²¹¹

Een hoofdartikel in The Washington Post demonstreert weer volledig weer hoe weinig er zelfs door een van de twee belangrijkste kranten in de vs van de ussr wordt begrepen. Er wordt door Amerikanen druk gespeculeerd hoe de machtswisseling in het Kremlin ten gunste van de vs zou kunnen worden uitgebuit. Er zijn groepen in Amerika die van mening zijn dat de harde aanpak van Ronald Reagan averechts uitwerkt en dat men subtiel ‘doves, liberals and reformers’ in het Kremlin tegen elkaar zou moeten uitspelen. De krant merkt verder op: ‘It is silly to think of “good guys” and “bad guys” in the Kremlin, of closet liberals, of Politburo members aching for an American bail-out, of “people just like us” except that they happen to be Russian or Communist or something supposedly minor like that.’²¹²

Ik heb nu meer dan tien jaar heen en weer gereisd naar Moskou. Als ik van een conclusie overtuigd ben, dan is het juist dat zeer veel van de hooggeplaatste Kremlin-functionarissen, van wie ik er vele redelijk goed heb leren kennen, wel degelijk vergelijkbaar zijn met gezagsdragers in Washington, Londen, Parijs of zelfs Den Haag. Het is toch een deplorabele situatie dat on-

211 De Telegraaf, 19 november 1982.

212 International Herald Tribune, 18 november 1982, overgenomen uit The Washington Post.

[p. 150]

danks de vele moderne communicatiemiddelen die huidige generaties ter beschikking staan om elkaar beter te leren kennen, nog steeds de grootst mogelijke onzin over en weer wordt gedebiteerd, welke de misverstanden en het heersende onbegrip op temperatuur houden met alle nadelige gevolgen voor alle partijen van dien.

Nu lijdt prinses Diana aan anorexia nervosa. Dat heeft dus als bij prins Claus te maken met het niet voorbereid zijn geweest op het koningstheater en de absurditeit ervan.

Ik ben op weg naar Eduard Voorbach in Ceran.

Robert Scheer heeft een opzienbarend artikel geschreven over het thema: how the u.s. government came under control of men who believe that nuclear war can be waged and won. Dat is nogal niet niets, maar dat is dus het werk van het vermaledijde Committee on the Present Danger. Er wordt door Scheer gerefereerd aan een upi-bericht van Helen Thomas, die erachter kwam dat Reagan een document van acht pagina's had goedgekeurd, waarbij de vs ‘een campagne zouden ontketenen gericht op interne hervormingen in de Sovjet Unie en het verder inperken van het sovjetimperium’. De fameuze professor Richard Pipes, een naaste medewerker van Reagan, heeft al in 1981 gezegd dat de sovjets konden kiezen tussen ‘het communistische systeem op vreedzame wijze omvormen of er zou een wereldoorlog komen’. Later heeft Washington geprobeerd de verklaring van Pipes weg te poetsen, maar wat hij zei, aldus Scheer, is intussen wel de officiële politiek van de vs. Richard Halloran van The New York Times kreeg dit Defense Guidance Plan, voor een periode van vijf jaar, zelfs te pakken. Het werd door Caspar Weinberger, de huidige minister van Defensie van de vs, getekend.

Wat ook interessant is in dit artikel, is dat generaal David Jones op 19 juni 1982 aftrad als voorzitter van de gecombineerde chefs van staven, omdat hij het oneens was met het wegwerpen van belastinggeld in een bodemloos vat, namelijk ‘to try to prepare the United States for a long nuclear war with the ussr’. In de zomer van 1982 legde de Los Angeles Times beslag op een ander geheim presidentieel document, waarbij het ministerie van Defensie opdracht kreeg van het Witte Huis ‘to provide a program for implementing Reagan's nuclear war policy’.

Scheer herinnert aan wat een andere Amerikaanse gek, Colin Gray, in 1980 in het vooraanstaande blad Foreign Policy schreef, onder de titel victory is possible, over een mogelijk door de vs begonnen en gevoerde atoomoorlog, welke zeker bij aan-

[p. 151]

vang 20 miljoen doden als gevolg zou hebben. Hierover zei Herbert York, die eerder voor jfk werkte, in gesprek met Scheer: ‘What is going on right now is that the crazier analysts have risen to higher positions than is normally the case.’ Hij geeft dan een voorbeeld van wat Richard Perle, onderminister van Defensie, hierover te berde heeft gebracht: ‘I have always worried less about what would happen in an actual nuclear exchange than about the effect that the nuclear balance has on our willingness to take risks in local situations. The Soviet Union is much like Hitler's Germany - inexorably bent on world conquest unless an aroused West intervenes.’

Ook de mij bekende Eugene Rostow wordt door Scheer geciteerd omdat hij schreef: ‘We are up against another Hitler. Our posture is comparable to that of Britain, France and the United States during the thirties. Whether we are at the Rhineland or the Munich watershed remains to be seen.’ Het artikel van Scheer is een van de belangrijkste artikelen van de laatste tijd en kon slechts in Playboy verschijnen omdat andere media er niet aan durven.²¹³

Wanneer ik dit opzienbarende verhaal in 1996 weer tegenkom en overlees, begrijp ik hoe Scheer toen in de roos schoot en hoe de regering Reagan bezig was om met alle - ongeoorloofde - middelen het Kremlin te ondermijnen ten einde een definitieve omwenteling te bewerkstelligen, welke een aanloop zou krijgen met het aan de macht komen van Mikhail Gorbatsjov. Deze campagne zou slagen, juist omdat zich wel degelijk good en bad guys in de hoogste regionen van het Kremlin bevonden. Tot op dit moment ken ik alleen het boek Victory van Peter Schweizer, dat als ondertitel draagt: The Reagan Administration's secret strategy that hastened the collapse of the Soviet Union. Er zullen wel meer publicaties hieromtrent zijn verschenen, maar omdat ik sinds 1992 in Amsterdam een strijd op leven en dood voer tegen de Staat der Nederlanden waardoor ik van een minimumuitkering moet leven, kan ik de publicaties op dit gebied niet volgen zoals ik dit vroeger deed.

Gisteren typeerde Ernst van Eeghen het PvdA Tweede Kamerlid Klaas de Vries als een ‘typische turncoat’. Daar zou hij wel eens gelijk in kunnen hebben. Het lijkt in de politiek een onmisbaar conditio sine qua non.

Nog steeds in de trein, Maastricht naderend, vind ik enkele opmerkingen op pagina 302 van Playboy over uitlatingen van

213 Playboy, december 1982.

[p. 152]

George Bush en Ronald Reagan tegen Robert Scheer, die mijn maag doen omkeren. Bush, vicepresident van de vs, werd zelfs nijdig door Scheers suggestie dat een nucleaire oorlog pure waanzin was. ‘If you believe,’ aldus Bush, ‘there is no such thing as a winner in a nuclear exchange, that argument makes little sense.’ Scheer vroeg: ‘Denkt u dat vijf procent, of twee procent zou overleven?’

‘If everybody fired everything he had,’ aldus Bush, ‘you would have more than that survive.’ Ik wil hier nadrukkelijk aan toevoegen, dat in de zestien jaar dat ik intensief met de ussr ben bezig geweest, ik nooit van hoog tot laag, van cpsu-gezinden of van dissidenten in de Sovjet Unie dergelijke onzinpraat te horen heb gekregen. Ik ben ervan overtuigd dat in de Sovjet Unie over de hele linie totaal anders over oorlog en vrede wordt gedacht als gevolg van de aan den lijve ondervonden Tweede Wereldoorlog die tot in Stalingrad doordrong. Amerikanen weten niet waar ze over spreken en kunnen zich er ook geen voorstelling van maken.

Dit is wat Ronald Reagan aan Scheer antwoordde over dit onderwerp: ‘It would be a survival of some of your people and some of your facilities, but you could start again. It would not be anything that I think in our society you would consider acceptable, but then, we have a different regard for human life than those monsters do.’ Hij verduidelijkte dat het bovendien ‘godless monsters’ waren. Ik wind me over zulk leugenachtig geklets in de ruimte onbedaarlijk op. Ik sta machteloos. Ik kan bovendien nergens in Nederland zelfs maar mijn mening hiertegenover uiten, want ik ben effectief voor de media uitgeschakeld.

Opvallend is overigens dat Cyrus Vance, die met Arbatov in de Olof Palme commissie zit, het volgende tegen Scheer zei: ‘I happen to be one of those, who believe it is madness to talk about trying to fight a continuing nuclear war as though it were like fighting a conventional war and that one could control the outcome with the kind of precision that is sometimes possible in a conventional war situation.’ En Paul Nitze zei tegen Scheer: ‘The Kremlin leaders do not want war. They want the world.’ Dit is klinkklare nonsens, zeker wanneer bedoeld wordt dat de ussr door het voeren van oorlog de hele wereld zou willen veroveren. Het is waar dat het credo in Moskou is gebleven: ‘Proletariërs aller landen verenigt u’. Het is ook waar dat Moskou Fidel Castro en andere vrijheidsbewegingen in fascistische, door de vs-oligarchieën gesteunde landen, met wapens en geld steunt. Waarom zouden de Amerika-

[p. 153]

nen wel het recht hebben, desnoods via full scale oorlogen als in Korea en Vietnam, of via staatsgrepen (Indonesië, Congo, Cambodja, Ghana, noem maar op), de wereld proberen naar eigen hand te zetten en de sovjets niet? De stomme sovjetstreek in Afghanistan was afgekeken van de oorlog in Vietnam en zal ze even duur te staan komen als de Amerikanen in Saigon.

Ik ben opgewonden dat ik op weg ben naar Eduard.

Pepinster - Spa

Mijn hart klopt al sneller.

Tegen 15:30 uur was ik in Spa. Ed wachtte me met zijn rode Renault op. We reden samen, daarvoor was ik gekomen, van Ceran naar Amerbos, waar we om 19:15 arriveerden.

20 november 1982

We zijn gisteravond in Le Musicien gaan eten. Rob, de piloot, is ‘een fijne vent, helemaal niet nichterig’. Hij wilde de relatie een kans geven. Ze vonden dat zij elkaar langer moesten kennen. ‘Het zal heel lang duren voor ik die drie woorden (I love you) tegen iemand zal zeggen,’ zei hij.

Na Le Musicien ging ik met bus 33 naar huis. Hij vertrok naar zijn ouders. ‘Voel je je genomen,’ vroeg hij nog, wat me helemaal in een onbeschrijfelijke stemming bracht. Ik kwam totaal murw thuis. Zo erg was het nooit eerder geweest.

Peter zegt steeds Eduard rustig los te laten, want hij is zeker dat Ed bij me terug zal komen. Hoe weet hij dat zo zeker? Hij is nu naar zijn piloot. Ik ben naar Thermos gegaan. Uitzieken zal wel het parool zijn. Onze relatie verstikte hem.

De school in Ceran blijkt meer geschikt te zijn voor hen die al Frans kennen. ‘Je wordt doodgegooid met grammatica en na verloop van tijd ben je kapot,’ zei Eduard. Een andere student is twintig jaar en kreeg een Mercedes 280 van zijn vader. Hij nam driemaal per dag privélessen voor 45 gulden per uur. ‘Het doet me aan Veenhuizen denken, want wie niet om 22:30 uur binnen is, kan buiten slapen.’ Hij vervolgde: ‘Ik zou wel eerder weg kunnen gaan maar dan verlies ik 170 gulden per dag, dat is duurder dan een ziekenhuis.’ Hij is teleurgesteld, maar zet door en maakt het af. Toen ik de rijsttaart uit België in de koelkast wilde zetten, zei Ed: ‘Die moet je op een bord zetten, anders gaat het naar het karton smaken.’

Max Pam schrijft over Antonie Dake, ‘de koning van de kabel, een man met een heel eigen kijk op het mediabeleid’.²¹⁴

214 NRC Handelsblad, 20 november 1982.

[p. 154]

Zijn artikel begint ermee dat Peter Hofstede, de mediasocioloog, Dake als ‘volstrekt integer’ omschrijft, terwijl ik Pam antwoordde: ‘Absolute cia.’ Ik doelde hiermee vooral op zijn fameuze boek over Suharto en de coup in Indonesië van 1965, In the Spirit of the Red Banteng’,²¹⁵ wat een grootschalige verdediging van de cia-staatsgreep tegen Sukarno is terwijl de cia in het boek (of de index) niet wordt genoemd. Het zal later nog wel eens uitkomen wie deze meneer Dake werkelijk is geweest met als cover zijn schoonmaakbedrijf Cemsto.

Eigenlijk zijn Eduard en ik bezig met het ontmantelen van een droom, de liefdesdroom. Zoals je ooit op een dag ontdekt dat Sinterklaas nep is. Het is eigenlijk vreselijk. Bij iedere ontmoeting valt er een stukje meer van het château en Espagne in duigen.

215 Antonie Dake, In the Spirit of the Red Banteng, Mouten, Den Haag, 1973.

21 november 1982

Amsterdam - Wenen

nrc Handelsblad heeft Ambassadeur Viktor Beletski van de ussr het hollands dagboek laten schrijven.²¹⁶ Hij zegt in bedekte termen ‘dat een uiterst betrouwbare firma in de naaste toekomst waarschijnlijk een vertegenwoordiging in Moskou zal openen’. Dat is waarschijnlijk Philips.

Dat Reagan de sancties ophief ten aanzien van de aanleg van de energiepijplijn naar Siberië, heeft volgens The New York Times²¹⁷ te maken met het feit ‘that the sanctions did more damage to the West than to the Soviet Union’. Het schijnt dat George Shultz de formule heeft bedacht dat Reagan met een minimum aan gezichtsverlies het vege lijf kon redden. Vooral de Fransen hebben de aanval op die sancties geopend. Het Pentagon en het Witte Huis ontkennen dat de ussr via economische druk op de knieën kan worden gedwongen. Wat zij wel willen, is dat financiële en technologische assistentie aan de Sovjet Unie wordt onthouden, opdat minder gelden vrijkomen om de sociale omstandigheden in dat land op te vijzelen. Dit is een geraffineerde drogreden, want wanneer de levensomstandigheden van de massa in de ussr door gebrek aan middelen niet spoedig kan worden verbeterd, komt er langs die weg onrust. De krant schrijft: ‘The pipeline pipe dream is not worth the price.’

Volgens Stanley Karnow is het socialistische experiment reeds ‘ijselijk mislukt’.²¹⁸ De vs zullen, omdat zij een langere adem

216 NRC Handelsblad, 20 november 1982.

217 The New York Times, 16 november 1982, editorial.

218 International Herald Tribune, 18 november 1982.

[p. 155]

hebben, geduldig moeten zijn ‘to wait until the Russians stumble through an evolution that brings them to a more rational assessment of their own weaknesses’. Karnow schildert de ussr af als een imperium in verval. De levensstandaard is de helft van die van de Duitsers. Voedseltekorten en ondervoeding nemen toe, de gemiddelde leeftijd voor mannen is gedaald van 66 tot 63 jaar. Dergelijke sombere beelden verspreiden rechtse commentatoren. Er zijn problemen maar Karnow kletst.²¹⁹

Er is een keuze uit dagboeken en brieven van Lord Byron verschenen.²²⁰ Ik hoop dat mij dit niet zal overkomen en dat me de tijd zal zijn vergund mijn eigen selectie te maken. Hoewel ik aan de paar duizend brieven naar Peter waarschijnlijk niet toe zal komen.

The myth in which to clothe one's life is een fraaie titel voor memoires. ‘Byron swam the Hellespont, used a skull as a drinking cup, threatened suicide when peeved, carried on a scandalous affair with his half sister and lamented that passage of youth at the age of 23,’ aldus Michiko Kakutani in The New York Times.²²¹ Byron was 36 jaar oud toen hij overleed. Bijna als Chopin, die 39 jaar was. Wat is ons aan literatuur en muziek onthouden omdat zij niet langer leefden?

219 Karnow zou helaas gelijk krijgen.

220 Lord Byron: Selected Letters and Journals, Belknap Press, Londen, 1982.

221 The New York Times, 19 november 1982.

Wenen

Ik luister naar César Franck, wat aansluit bij mijn stemming. Ik voel me verpletterd en heartbroken. ‘We zijn er nog lang niet Wim,’ waren Eduards laatste woorden.

Van Dantzig van het Concertgebouw belde en vloekte dat Gorconcert in Moskou had geweigerd Volodja Feltsman, de pianist, te laten gaan.

Newsweek schrijft over Boris Buryatia, alias Boris the Gipsy, vriend van Galina Brezhnev. Hij woont in hetzelfde gebouw

[p. 156]

als Volodja Molchanov, waar de dochter van de voormalige president hem kwam ‘opzoeken’. Hij zou diamanten gestolen hebben bij een leeuwentemster uit het circus, waar ze beiden aan verbonden waren. De boef schijnt nu te zijn gearresteerd, nu de vrienden van Galina's vader, onder wie Mikhail Soeslov, van het toneel zijn verdwenen. Het is rommelig in het Kremlin na de dood van Brezhnev.

Wenen - Moskou

Nu moet ik doordrukken dat het kantoor voor Philips nu werkelijk opengaat in de ussr.

00:15 uur Moskou tijd

Al tijdens het wachten en het gelazer bij de douane dacht ik: hoe kom ik er weer doorheen? De Sovjet Unie is slecht voor je zenuwgestel. Om 17:45 uur bereikte ik hotel Metropole, en kreeg een kamer zonder toilet en zonder douche. Ik ging naar de receptie om te reclameren, wat tot een gigantische scène leidde. Terugkerend in mijn kamer stond er inmiddels bagage van andere mensen. Dat maakte me pas goed nijdig.

22 november 1982

Luchthaven Moskou

Ik ben alweer op weg naar huis. Wat een dag. Ik ben er compleet misselijk van. Jermen Gvishiani was ‘onvindbaar’. Ze zijn bovendien lafaards en hebben geen moed. Wat moet ik nu tegen Jeelof van Philips zeggen of tegen Baaij? Dat ik door niemand behoorlijk te woord ben gestaan?

Om een of ander reden had ik dermate pijn in mijn bovendij, dat ik niet kon opstaan. Gelukkig arriveerde de Indonesiër Surjono, die kans zag telefonisch de Eerste Hulp te laten aanrukken. Een dokter en twee verpleegsters in witte jassen arriveerden. Ze namen mijn bloeddruk op. Daarna kreeg ik een spuit in mijn achterste, wat vrijwel onmiddellijk hielp. Ze gaven daarnaast een aantal pillen. Ik gebruikte meteen een hete douche. Ik denk dat ik me vertild heb aan de bagage en de loodzware tas met kranten en boeken.

Gelukkig regelde Volodja Molchanov een ontmoeting met Popov van het Centraal Comité van de cpsu. Hij vertelde dat Zagladin ziek was geweest, maar hem had verzekerd belangstelling te hebben voor een boek met mij zoals ik met Arbatov maakte. Ik maakte Popov overigens zeer duidelijk dat ik zijn hulp nodig had, en verwachtte zo snel als doenlijk is het openen van een kantoor van Philips in Moskou mogelijk te ma-

[p. 157]

ken. Eveneens bepleitte ik de belangen van Pieter Baaij en overhandigde Baaijs laatste brief aan Gvishiani. Verder vroeg ik of hij kon helpen bewerkstelligen dat Olga Chechotkina een bezoek aan Nederland zou kunnen brengen.

Na een kort bezoek aan het usa Instituut, waar ik het nodige materiaal voor Arbatov en Ivanian deponeerde, haastte ik me naar de afspraak bij Jermen Gvishiani. Terwijl ik een bevestigde afspraak had, was niemand aanwezig om me te ontvangen. Weer die lafheid en kiekeboespelletjes. Boris Krylov kwam niet te voorschijn. Ik liet de twee delen Grenzen aan de groei (Amerikaanse editie) voor hem achter, waar ik in schreef: ‘Thanks for nothing, I am disgusted with your treatment and don't think I deserve this.’ Molchanov zei niets meer en was het volkomen met mijn verontwaardiging eens. Hij zei dat ik meer aan Popov zou hebben wanneer het erop aankwam. Waarom gaan reizen naar de Sovjet Unie toch altijd gepaard met zoveel shit? Ik heb steeds minder zin nog een stap in dat land te zetten.

Gisteravond volgde een robuuste, grote, Russische jongen mij niet alleen het Metropole in, maar hij sprak me bovendien gewoon aan of ik soms spijkerbroeken te koop had. Ik vroeg hem naar mijn kamer te komen, wat hij deed. Toen hij binnenkwam, wees hij meteen naar het plafond, dus als waarschuwing eraan te denken dat we werden afgeluisterd. Ik omhelsde hem en betastte hem, als om zijn lichaam te inspecteren. Hij liet me mijn gang gaan. Maar toen mijn hand steeds lager ging, bij wijze van experiment, werd hij schrikachtig. Hij wilde mijn Japanse walkman kopen. Ik zei, denkende dat hij er toch geen geld voor zou hebben, dat deze 150 roebel kostte. Hij trok meteen zijn portemonnee. Maar daar had ik geen zin in.

23 november 1982

Wenen, Imperial Hotel

Ik droomde van een ontzagwekkend grote spin, die een ander dier met een soort lans doorboorde. Toen ik met tegenzin diens kop afhakte en het andere dier gillend wegrende, stierf het toch. Heeft zo'n droom iets te maken met mijn doodsangsten Ed te verliezen? Er was nog een andere droom die ik per se wilde vast houden, maar die vervlogen is. Eduard heeft kennelijk besloten dat hij onze relatie niet later, maar nu moet verbreken. Het houdt me nog steeds veel bezig.

Penthouse publiceert een artikel over mannelijke strippers. Waar gaan we met z'n allen naar toe?

Er stond over een hele pagina een foto van een mooi bloot mannenlijf met een g-string, waar een vrouwenhand, met ge-

[p. 158]

lakte nagels, een aantal dollarbiljetten in stopt, tussen de penis en de ballen in. De dames betalen de mannen fikse bedragen voor de gunst een blow job te mogen geven en hun sperma, als een glaasje advocaat op een late zondagmiddag, te mogen innemen.²²²

Newsweek publiceert een omslagartikel over Andropov plus een analyse van Henry Kissinger van vijf pagina's over how to deal with moscow. ‘I do not pretend,’ aldus de voormalige minister van Buitenlandse Zaken, ‘to know what Yuri Andropov's convictions are: I am certain that nobody in our Government knows either.’ Hij vervolgt: ‘Any serious effort to improve relations with the Soviet Union must begin with an analysis of realities - those that impede progress as well as those which, properly managed, offer reason for hope.’ Kissinger wijt ‘cynicism about communism’ in de ussr aan het feit ‘that ideological élan has been replaced by an orthodox interpretation of reality’. Daar ben ik het hartgrondig mee eens.

Kissinger: ‘There are some American conservatives in both parties who luxuriate in the myth of diabolic Soviet planners implementing a detailed master plan for world revolution. No one who has actually dealt with the top of Soviet leadership has encountered such types.’ Kissinger had het niet duidelijker kunnen zeggen. Dat weet ik al heel lang, in tegen stelling tot de Voorhoeves, Van der Stoels, Den Uyls, Van Thijns en de rest van de Koude Oorloghitsers in Den Haag die altijd weer denken de wijsheid in pacht te hebben zonder ooit de minste moeite te hebben ondernomen om nieuwe realiteiten te ontdekken. Kissingers essay is een van de belangrijkste analyses over de verhouding van onze wereld met de ussr die ik in lange tijd heb gelezen.²²³

Ik arriveerde tegen 11:45 uur bij het Bundeskanzleramt voor het televisiegesprek voor kenmerk met Bruno Kreisky. Er was zojuist een kabinetsberaad geëindigd en de man werd omringd door journalisten.

We hebben drie rollen opgenomen met de bondskanselier.²²⁴

‘Hoe kijkt u, met uw achtergrond, naar het Israëlische gedrag in de Libanon,’ vroeg ik Kreisky.

‘Ik ben natuurlijk van Joodse afkomst. Naar mijn gevoel is dit allereerst een godsdienstige kwestie. We zullen de zaak tot reële proporties moeten herleiden. Wanneer je voortdurend het Joodse aspect tot een speciaal geschilpunt maakt, dan draag je

222 Penthouse, december 1982.

223 Newsweek, 29 november 1982

224 Het gesprek is op 8 december 1982 door KENMERK uitgezonden.

[p. 159]

eveneens bij tot het opwekken van een reactie op een geschilpunt. Wanneer je een kant van de zaak overdrijft, loop je het risico eveneens een overreactie van de andere kant uit te lokken. Dit betekent het opzwepen van irrationele emoties. Naar mijn smaak is het zeer moeilijk om in het leven twee loyaliteiten te dienen. Men kan niet tezelfdertijd een loyale Amerikaans staatsburger zijn en eveneens proberen loyaal aan Menachem Begin te zijn. Dit is nu eenmaal niet mogelijk. Het staat een ieder natuurlijk vrij dit toch te proberen maar ik geloof dat zoiets niet zal slagen. Het is een illusie om te denken dat de dwingende belangen van een grootmacht als de vs samen te smelten zouden zijn met de belangen van een staat als Israël. Dit is niet het geval. Dit is onmogelijk. Israël is een land dat betrokken is in een diep en ernstig geschil met de Arabische staten. Het is mijn overtuiging dat een dergelijke kwestie niet te rijmen is met de belangen van Amerika.

We bevinden ons allemaal wel eens in een situatie dat we in conflict geraken met onze eigen belangen en de belangen van een bevriende mogendheid. Dit heeft natuurlijk niets van doen met het feit dat ik van Joodse afkomst ben. Ik erken dit en ik heb er absoluut geen problemen mee. Integendeel, ik aanvaard dit als een vaststaand feit, als de meest natuurlijke zaak ter wereld.’

‘Iemands afkomst is totaal irrelevant,’ merkte ik op.

‘Niemand gebiedt mij een nationalist te zijn,’ zei Kreisky. Duitsers werden immers ook niet gedwongen om extreme nationalisten te zijn? Extreme nationalisten zijn altijd een gevaar voor andere landen en volkeren. Dit zijn aspecten die Joden zullen moeten leren om te erkennen, namelijk, dat je een Jood kan zijn, zonder te ontkennen af te stammen van de joodse godsdienst. Ook absoluut niet te proberen die afkomst te verdoezelen, te verbergen, te camoufleren, en toch niet tegelijkertijd ook een toegewijde zionist te zijn. Dat gaat immers absoluut niet noodzakelijkerwijs samen. Het spreekt meer dan vanzelf dat Joden, om redenen van humanitaire aard en humanitair recht op hun geboortegrond moeten blijven waar ze thans ook een eigen staat hebben opgebouwd. Vele Joden kwamen naar Israël als zionisten, maar de meesten kwamen ook als gevolg van onderdrukking.’

‘Maar we spraken over de jongste gebeurtenissen in Libanon,’ probeerde ik hem terug te halen.

‘Inderdaad. Ik zeg vooraf dat iedereen weet dat ik sedert vele jaren groot begrip heb opgebracht voor de Palestijnse zaak, en wel om een aantal redenen. Allereerst vanwege mijn socialisti-

[p. 160]

sche oriëntatie. Men dient zich om onderdrukte volkeren te bekommeren. Ten tweede ben ik van mening dat Israël nooit vrede zal verkrijgen zonder dat het vrede sluit met de Arabische wereld. Ten derde ben ik ervan overtuigd, dat wanneer in dat deel van de wereld een oorlog zal uitbreken, er - bij de huidige verhoudingen - gemakkelijk een wereldconflict uit kan voortkomen, dus dat de grootmachten erbij betrokken zullen worden.’

Toch probeerde ik de kanselier nog meer over het gedrag van Begin en de zijnen uit zijn tent te lokken.

‘In Israël,’ vervolgde hij, ‘is een politieke macht aan het bewind gekomen die dermate huiveringwekkend is, dat ik er eigenlijk niets meer over zou willen zeggen, behalve misschien dat wanneer het ene land een ander land met oorlog verplettert, dit land verantwoordelijk is voor alles wat erin dat andere land gebeurt. Israël heeft Libanon militair bezet. Israël is verantwoordelijk voor wat is gebeurd, en zelfs nog meer verantwoordelijk dan het zich op het eerste gezicht liet aanzien. Het zal worden aangetoond dat alle Israëlische topleiders er vanaf hebben geweten. Israël heeft tegenover de geschiedenis van het Jodendom een geweldige misdaad begaan. Ik spreek nu niet over algemeenheden. De hele geschiedenis van het Jodendom is een geschiedenis van vervolging, pogrom, moord en vernietiging. Wat in Libanon gebeurde, wordt thans aan deze geschiedenis van geestelijke domheden toegevoegd en kan naar mijn inzicht absoluut niet meer goedgemaakt worden. Een zaak waar men bovendien niet scherp genoeg tegen kan protesteren. De verontwaardiging zie je trouwens goed aan reacties van een land als Nederland. Geen land is zo'n trouwe vriend van Israël geweest als Nederland. Hierin is thans verandering gekomen. Uit Nederland heb ik altijd de meeste protestbrieven gekregen tegen mijn houding inzake de Palestijnen. Vandaag de dag ontvang ik geen protesten meer uit Nederland.’

24 november 1982

Amerbos

Ik was al vroeg op en ben op de fiets de polders ingegaan. Ik wist toen nog niet dat het een heerlijke dag zou worden.

Eduard stond in de middag onverwachts voor mijn neus. Het leek meer zoals het vroeger tussen ons was. Acht fantastische uren samen.

[p. 161]

25 november 1982

De dag van gisteren zou ik voor altijd willen vasthouden. Hij zei bijvoorbeeld: ‘Als iemand zo enorm van je houdt, als jij doet, dan kan je niet anders doen dan er echt bij stil staan. Maar dan denk ik anderzijds weer: als ik toch naar hem toe ga, maak ik hem misschien blij met een dode mus.’

Toch was het rustiger tussen ons. We waren het eens, en hadden elkaar toch weer overtuigd, dat er een emotie bestond gericht op een liefde, een ander om te zoenen, van te houden en seks mee te hebben, en dat speciale gevoel dan ook voor die persoon te reserveren. Ik zei tegen Eduard: ‘Stel je voor, we hebben elkaar opnieuw geleerd wat liefde is, dat het bestaat, maar we weigeren het te delen.’ Hij benadrukte nu niet met me naar bed te willen. ‘Ik kan mezelf niet in vieren delen.’

‘Ben je dan met Robert, de piloot, verloofd of getrouwd,’ vroeg ik.

‘Nee, hoe kan dat nu, na die paar maal dat ik hem heb ontmoet of dat we samen zijn geweest?’

Het enige wat ik nog kan doen is wachten. We hebben de hele middag intens zitten praten. Als ik mijn gezicht tegen het zijne voel, of onze lippen elkaar raken en vooral wanneer ik in zijn ogen kijk, krijg ik een uniek gevoel van versmelten, wegzinken voor altijd. Fantastisch.

Ik bracht een bezoek aan Hans Verploeg van de nvj, die behulpzaam en aardig was. Hij zal de jurist van de nvj vragen de nos en de vara aan hun verplichtingen tegenover mij te herinneren.²²⁵

Ernst en Erica van Eeghen dineren vanavond bij ambassadeur Beletski van de ussr. Ernst vroeg of ik naar zijn kantoor kwam, maar ik had er geen zin in.

In de Europese Gemeenschap zijn thans 11,5 miljoen werklozen. Dat is nog maar het begin van de ellende.

Volodja Molchanov is in Amsterdam. Hij begeleidt weer een delegatie uit Moskou. Popov had via de directe lijn uit het Kremlin naar Gvishiani thuis gebeld, om na te trekken waarom de afspraak met mij was misgegaan. Gvishiani had geantwoord: ‘Ik heb directe contacten met Willem Oltmans. Via mijn medewerkers gaat het altijd mis.’ Kan je nagaan wat er verder nog mis gaat in Gvishiani's leven.

Volodja zei ter verduidelijking: ‘De medewerkers van Gvishiani weten niet wat ze wel en wat ze niet met jou kunnen bespreken. Dan zijn ze bovendien een beetje bang voor jou, dus

225 Zie bijlage 34.

[p. 162]

ze weten niets beters te doen - dat is nu eenmaal echt Russisch - dan niet tevoorschijn komen of zich ziekmelden.’ Ik zei tegen Volodja dat ik het laf en dom vond. Hoe kan je op die manier een land besturen?

Het ministerie van Buitenlandse Handel zou wel geïnteresseerd zijn in wat Pieter Baaij heeft te bieden ‘maar het is meer een kwestie van lange adem,’ aldus Voldoja. ‘Die spullen van Baaij zijn voor onze binnenlandse gaspijpleidingen en je weet, daarvoor gebruiken we niet onze beste materialen. Je kunt het wel proberen maar het duurt lang. Intussen blijft de kans bestaan dat andere aanbiedingen worden gedaan tegen betere prijzen.’

‘Ik heb meer gehad aan Popov dan aan Gvishiani,’ antwoordde ik. ‘Nee,’ zei Volodja, ‘je hebt ze allebei nodig.’ Wat Philips betreft, die zaak leek nu in orde te komen. De accreditatie voor een kantoor in Moskou zit in de pijplijn. ‘Popov overwoog nog mij naar het vliegveld te sturen om jou daar te treffen opdat je het goede nieuws mee kon nemen,’ aldus Volodja. Hij adviseerde Jeelof te bellen, opdat het bericht het eerste van mij zou komen.

Hij vertelde dat koningin Beatrix, evenals toen ambassadeur Romanov Den Haag verliet, een gesigneerd portret aan Joeri Timofiev heeft gegeven toen hij naar Moskou terugkeerde.

26 november 1982

Eduard moet niet te lang doorgaan met zijn spelletjes. Er komt een moment dat ik er genoeg van heb. Het begint me enorm de keel uit te hangen. De hele ochtend wacht ik al op een telefoontje.

Om 00:45 uur vannacht belde John van Haagen²²⁶ me wakker. Zijn vrouw Greet was overleden. We spraken bijna een half uur. Zij wordt vandaag begraven. Hij is in Duitsland dertig Zwitserse pillen gaan halen en heeft haar die zelf, uiteraard in overleg met de arts, toegediend. De pillen heeft hij vermengd met zoetigheid. Zij is erop ingeslapen. Het lijden werd haar te zwaar. Hij had de laatste nachten naast haar op de grond geslapen. Hij had eigenlijk samen met haar willen sterven, maar dat weigerde zij. Zij heeft hem gevraagd de vijf jongens te blijven begeleiden. Zij had voor ieder van hen een enveloppe gereedgemaakt, gevuld met zeer persoonlijke herinneringen.

Greet heeft de muziek gekozen voor de crematie en een gedicht dat John indertijd, toen hij in de marine diende op Nieuw-Guinea, aan haar had gezonden. Zij had voor haar

226 Zie Memoires 1953-1957 en verder.

[p. 163]

dood tegen hem gezegd: ‘Denk maar dat ik een bushalte eerder ben uitgestapt.’ John vroeg me er niet verdrietig over te zijn, want alles was in goed overleg gebeurd en exact zoals zij het wenste. Ik kon lange tijd niet slapen en hoorde haar stem. Wat in dat huwelijk nu dus is gebeurd, is compleet onvoorstelbaar: de man, die in overleg en op verzoek, de vrouw feitelijk de dood toedient. Ik heb altijd veel van haar gehouden.

Er is een telegram uit Madrid. Voorgesteld wordt om Ricardo Diez Hochleitner een voorwoord te laten schrijven voor de Spaanse editie van Over intelligentie die Santillana Publishing Company uitbrengt. Ik pieker er niet over. Hochleitner mag dan van alles zijn en het hoofd van de Club van Rome in Spanje, maar op mij maakte hij altijd een onbetekenende en vervelende indruk. Ik wil niet dat dit gebeurt en heb met die mededeling een telegram naar Madrid gezonden.

Ik heb hoofdpijn van het gelazer met Eduard, maar eigenlijk is dit beschamend, want wat gaat er deze dag in godsnaam allemaal in John van Haagens hoofd om? Ik zou naar hem toe willen, maar ik ben zelf van streek.

Er is weer eens een kies getrokken.

Peter belde uit Londen. Ik sprong op toen er werd gebeld, in de verwachting dat het Eduard was. Ik was haast teleurgesteld. Gisterenavond heeft Peter de première gespeeld in zijn rol van Bacchus bij de Royal Opera. De kritieken waren uitstekend. Volgende week begint hij bovendien aan een rol in een film. Prima.

27 november 1982

01:30

Ik kan niet slapen. Ik lees in mijn dagboek terug hoe ik Eduard op 20 april 1980 voor het eerst ontmoette en noteerde hem ‘echt lekker te vinden’. Op 17 mei 1980 kwam hij voor het eerst naar Amerbos met bloemen en een vaas.

Vanmorgen om 11:15 uur stond mijn lieve jongen opeens voor mijn neus. Hij keek heel ernstig, zag bleek en vertelde twee dagen door een diep dal te zijn gegaan. Ik vroeg waarom dit allemaal was gebeurd en was meteen mijn eigen misère van de afgelopen dagen vergeten, alsof dat niet meer belangrijk was. ‘You are the key,’ waren zijn woorden. Maar hoe moet ik hem zijn gevoel van niet-gebondenheid, van totale vrijheid hergeven in de toestand waar we in verkeren?

Ik zal hem dus totaal moeten zien te bevrijden van het beklemmende gevoel dat hij verantwoordelijk zou zijn voor mijn affectie voor hem. Hij is zich bewust mijn totale overgave te

[p. 164]

hebben opgewekt. Het zou misdadig zijn om hem hieraan te herinneren. Hij is daar helemaal niet verantwoordelijk voor. Ik probeer het wereldnieuws te volgen. In Washington is een muur van zwart marmer onthuld waarop de namen staan gegraveerd van de 58.000 militairen die in Vietnam sneuvelden.²²⁷

Anthony Lewis wees in een commentaar op ‘de doodenge adviezen’ die Ronald Reagan van zijn militairen en mensen als Eugene Rostow en Richard Perle krijgt.²²⁸ Ze willen de ussr in ‘een onbegrensde wapenwedloop’ betrekken, en zetten erop in dat de economische druk te groot wordt om zoveel geld in hun legers te blijven pompen als ze nu doen. Het uiteindelijke doel van de atoomhaviken in Washington is, dat het Kremlin door de dreiging van een atoomoorlog gedwongen zal worden hun samenleving te wijzigen.

Ronald Reagan vroeg inderdaad via de televisie aan het Amerikaanse volk om akkoord te gaan met de zogenaamde ‘Dense Pack’ opstelling van mx-intercontinentale raketten. Het is de waanzin ten top, maar dat is het plan wat de regering het Congres voorlegt en vraagt het ‘sympathiek te ontvangen’. Het zal momenteel 26 miljard dollar kosten en de komende jaren nog eens 40 miljard verslinden. Later blijkt meestal dat de berekeningen bovendien veel te laag en te optimistisch zijn geweest.

227 The New York Times, 15 november 1982.

228 De Volkskrant, 16 november 1982.

[p. 165]

De nieuwe leider van de Sovjet Unie, Joeri Andropov, heeft onmiddellijk geantwoord dat de ussr naar ontspanning blijft streven en bereid is ‘preliminary concessions’ te doen bij de wapenonderhandelingen. Het lijkt een zwaktebod, althans zo zal het in Washington worden opgevat. De oorlogshitsers zullen tegen Reagan zeggen: zie je wel!²²⁹ Premier Nikolai Tikhonov voegde eraan toe dat zijn land ‘betere en vriendschappelijker betrekkingen met Amerika’ nastreefde. Tijdens een diner met zakenlieden uit de vs in het Kremlin, benadrukte Tikhonov dat er in het verleden uitstekende relaties waren geweest, dus waarom nu niet?²³⁰

George Shultz, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, antwoordde prompt dat Washington naar ‘daden’ keek en ‘a change in behavior on important matters’. Dat illustreert weer die typisch Amerikaanse arrogantie dat zij, en alleen zij de wijsheid in pacht zouden hebben over hoe de bewoners van deze planeet zich zouden behoren te gedragen. Harrison Salisbury van The New York Times²³¹ noemt Andropov ‘a formidable opponent’ en ‘the first Russian leader since Czar Nicholas ii who is comfortable with the English tongue’. Hij stuurde zijn zoon Igor naar het usa Instituut waar Georgii Arbatov de scepter zwaaide. Volgens Salisbury zou er kritiek op Arbatov in het Kremlin zijn geweest omdat hij niet accuraat ‘the intensity of Ronald Reagan's anti-Soviet attitudes’ zou hebben ingeschat. Volgens dit artikel zouden Arbatov en Zagladin de twee voornaamste adviseurs van het Kremlin zijn ten aanzien van het beleid richting Washington. Mijn boek met Arbatov is al gepubliceerd. Ik zit dus op de juiste lijn met een boek met Zagladin. Henry Kissinger staat weer eens in zijn hemd als leugenaar. Seymour Hersh heeft uitgevlooid, aan de hand van verklaringen van leden van de Amerikaanse inlichtingendiensten, dat door de Amerikanen aan de omverwerping van president Allende in Chili wel degelijk geconcentreerd werd gewerkt, nog lang nadat Kissinger onder ede voor het Congres had verklaard dat ze waren opgehouden.²³² Dergelijk gedrag, dat dus het voorbeeld voor ‘de wereld’ zou moeten zijn, voltrekt zich identiek in Den Haag, alleen hier wordt er met geen letter over geschreven in tegenstelling tot in de Amerikaanse media.

Uit Tel Aviv wordt gemeld dat luitenant-kolonel Zeev Zeharin voor een onderzoekscommissie naar de bloedbaden in Pale-

229 De tekst van Andropov bevindt zich in mijn dagboek.

230 The New York Times, 19 november 1982, door Serge Schmemann.

231 The New York Times, 17 november 1982.

232 The New York Times, 23 november 1982, door Leslie Gelb.

[p. 166]

stijnse kampen van West-Beiroet heeft verklaard, dat zowel premier Menachem Begin als minister van Defensie Sharon voor de commissie aanwijsbaar hebben gelogen. Iedereen liegt over alles wat los en vast zit als eigen straatjes moeten worden schoongeveegd.²³³

233 NRC Handelsblad, 15 november 1982, door Salomon Bouman.

28 november 1982

Gisteravond heb ik Volodja Molchanov meegenomen naar de Van Eeghens op Berkenrode. Ernst lanceerde weer diens eindeloze cadensen over de wereldpolitiek en was niet te stoppen. Ik heb het op die momenten met Erica te doen. Zij ging demonstratief even bij Volodja zitten maar Ernst raasde maar door.

Van Eeghen was er absoluut zeker van dat Gerrit Jeelof mij minstens 50.000 gulden zou geven voor bewezen diensten ten behoeve van Philips. ‘Ik had hem iets gevraagd voor mij te doen, en vrijdag begreep ik dat hij dat had gedaan.’ Hij zei dit kennelijk om te onderstrepen hoe betrouwbaar Jeelof was.

Bibeb had hem inderdaad gebeld en zou in januari een interview met de koopman gaan maken, zoals ik haar had geadviseerd. Ik zei: ‘Over public relations gesproken.’

‘Hoeveel geld wil je van me hebben,’ antwoordde hij.

‘Het enige wat ik van je verwacht Ernst, is advies.’

‘Ja, maar jij draagt je hart op de punt van je tong en dat heeft je in het leven al heel wat centen gekost. Ik deel je mening over Klaas de Vries voor honderd procent, maar je had het hem niet hoeven te zeggen. Je hebt hem immers misschien nog eens nodig.’

‘Nee, dank je hartelijk, geen Klaas de Vries.’

Volodja Molchanov walgt van het cpn-congres, waar vijf uur werd gediscussieerd over de positie van de vrouw ‘en waar het wemelt van de homo's’. Hij begeleidt een sovjetdelegatie op deze bijeenkomst.

Ik zat in bus 33 op weg naar de stad in mijn dagboek te schrijven toen ik Eduards auto in de richting van Amerbos zag rijden. Ik stapte de volgende halte uit en rende terug, geheel buiten adem toen ik aankwam. Hij was begonnen een briefje aan me te schrijven. We zaten in mijn werkkamer. Ik voelde sterk onheil naderen.

Zijn besluit stond vast. We zouden elkaar niet meer moeten ontmoeten. ‘Ik heb de hele nacht niet geslapen,’ zei hij. ‘Ik ben doodop. Ik kan niet meer. Wim, ik wil niet meer.’

[p. 167]

‘Nee, nee,’ antwoordde ik wanhopig, ‘don't do that, listen to me.’

‘Anders hebben mijn ouders ook niets meer aan mij,’ was een andere overweging. Laatst vertelde hij dat zijn verhuizing naar een kamer in de Lairessestraat werd ingegeven, niet door een botsing met zijn ouders, maar omdat hij niet langer een dubbelleven wilde leiden en oneerlijk zou moeten zijn tegen zijn ouders over met wie hij omging omdat hij gay is. Blijkbaar weten of beseffen zijn ouders dat nog niet. Hij was ervan overtuigd dat wanneer we elkaar zouden blijven ontmoeten, we elkaar alleen maar meer zouden kwetsen en pijn doen.

Hij zat op de bank en zag er zo zalig uit in een lichte broek en een trui van mij uit de States. Hij was mooier dan ooit. Geleidelijk aan werd hij kalmer. Ik geloof dat niet uitgesproken en onopgeloste zaken met zijn ouders een rol spelen. Hij kan nog steeds niet loskomen van hen. Zij spelen niet alleen een rol, maar bepalen op de eerste plaats het goed en kwaad in zijn leven. Hij wordt verteerd door schuldgevoelens tegenover hen, omdat wat hij met mij doet door hem als hoogste verraderlijk en oneerlijk tegen hen wordt ervaren.

29 november 1982

Vanmorgen kwam ik van de bakker en daar stond hij. Ik wist in een oogopslag dat een nieuwe ramp op handen was. Ik wist zelfs, en bij navraag bleek dit zo te zijn, dat hij zijn hart bij zijn ouders had uitgestort en alles had opgebiecht wat er de laatste jaren was gebeurd. ‘Alles,’ vroeg ik.

‘Ja alles,’ antwoordde hij. Ik huilde, huilde en huilde. Ik wist nu zeker dat this was the end of the line.

Hij was tegelijkertijd erg lief. ‘Ik zal je brieven altijd bewaren.’ En: ‘Wil ik van je loskomen, dan zal er tijd nodig zijn. Weken, misschien wel maanden, of langer, want als ik dit nu niet doe, dan ga ik eraan onderdoor. Ik heb geen zin om gekke dingen te doen.’

‘Als je over twee jaar terug zou komen,’ antwoordde ik, ‘dan zou mijn leven stoppen en zou ik me aan jou wijden.’

‘Wat vreselijk,’ was zijn antwoord, wat kennelijk betekende dat dit nooit zou gebeuren.

Hij begon alles wat van hem nog op Amerbos was te verzamelen en in te pakken. Het is allemaal niet meer te reconstrueren wat we zeiden of voelden. Boven omhelsden we elkaar wat dubbel vreselijk was, omdat ik voelde, of me verbeeldde, dat zijn love and affection nog wel degelijk, zoals altijd, in hem was. ‘Ik hoop,’ zei hij ook nog, ‘dat je veel steun aan Peter zult hebben.’

[p. 168]

Zal ik naar Londen gaan? Eduard is weg, voor altijd. Hij brengt zijn spullen eerst bij vriendin Marit. ‘Hoe leg ik uit dat ik een vriend van 57 jaar heb gehad,’ zei hij. Hij gaat maandag terug naar de school in Ceran.

Ik bracht het gesprek met Kreisky bij de Haagse Post en ging naar Thermos. Bennie Becht zei toen ik binnenkwam, opmerkzaam als hij is: ‘Ben je moe? Je bent anders.’ Ik probeerde mijn emoties te verbergen, had geen seks en vertrok toen verdriet over Eduard mijn brein verder vertroebelde. Ik zal nooit meer hetzelfde zijn en zal nooit meer in een liefdesrelatie betrokken worden, ook niet met Peter. Ik heb geleefd met onhaalbare illusies. Onder dit hoofdstuk staat nu een streep.

Hans Glaubitz, diplomaat bestemd voor Havana, kwam langs. Hij deed me enige tijd alle verdriet vergeten.

30 november 1982

Emile Bode citeert in De Telegraaf²³⁴ mijn vriend Molchanov in een commentaar op het cpn-congres: ‘De vernieuwing bij de partij heeft positieve en negatieve kanten. Positief zijn met name de vredesaspecten, negatief het verbreken van contacten met de communistische partijen van Tsjechoslowakije en Polen. Ik ken een hoop oude kameraden in de cpn die er ook zo over denken.’

Ik voel me totaal verloren. Het beeldje van de twee beertjes dat ik uit Caracas voor hem meebracht, staat nog hier. Ik heb momenten dat ik overweeg om John van Haagen te vragen dezelfde pillen te mixen voor mij, die hij voor de euthanasie voor Greet gebruikte. Nog nooit heb ik me zo ‘genomen’ gevoeld als deze keer, omdat ik diep, diep overtuigd was dat de affectie totaal wederzijds was. Hoe dikwijls vroeg ik hem geen spelletjes te spelen. Waar ik geen rekening mee hield, was zijn leeftijd, het pas komen kijken op het slagveld der liefde en menselijke relaties.

Ik zou Amerbos snel willen verkopen, al mijn schulden betalen en liquideren en een reis in het niets gaan maken, om nooit meer terug te keren. Ik heb gewoon geen zin meer om te moeten soebatten bij Van Eeghen, Jeelof, de vara en de hemel mag weten wie nog meer, voor een eerlijk deel van mijn inkomsten.

Ik belde eindelijk met Peter. ‘Als ik het niet juist nu zo druk had met werk, kwam ik naar je toe,’ zei hij vanuit Londen. Ik breek ook met Peter. Hoe weet ik nog niet, maar onze relatie

234 De Telegraaf, 29 november 1982.