Memoires 1982-1983

[p. 9]

Amsterdam

12 augustus 1982

Amerbos

Ik ervaar het nog steeds als een schok dat de portretten van Peter (wat kan hij eraan doen?) en Eduard van mijn bureau zijn verdwenen na de aanvaring met Eduard Voorbach op 9 augustus. Mijn vader had op ditzelfde bureau het portret van mam en een foto van overgrootmoeder. Niet een van ons drieën. Hoe werken zulke zaken toch in het hoofd?

Ik luister naar goddelijke muziek van Rachmaninoff.

Ik kreeg een lieve brief van Sicco Mansholt. Ik had hem geschreven wat een ramp ik het vond dat hij zo lang wegging voor die zeiltocht naar het Caribische gebied.¹ Hij staat zeer positief tegenover de brief van Arbatov. Hoe zal dit nu verder verlopen? Ik heb hem meteen geantwoord.

De Amerikaanse Senaat heeft met 69 tegen 27 stemmen een resolutie aanvaard die goedkeurt dat de vs desnoods wapens zullen gebruiken ‘om Cubaanse agressie’ een halt toe te roepen. De Monroe-leer uit 1823 is weer eens uit de kast gehaald. De Sovjet Unie roept de Veiligheidsraad in spoedzitting bijeen over Libanon. Ook communisten in de Knesset hebben zich zodanig opgewonden, dat een van hen moest worden verwijderd. Zoiets zie je niet op onze televisie. Schandelijk wat in Beiroet gebeurt.

Ernst van Eeghen liet me zijn brief aan senator Hatfield lezen. Hij schreef over ‘my good friend Mansholt’. Hij ‘vergeet’ echter te vermelden dat ik hem onlangs bij Mansholt binnenloodste en nu is het meteen frère et compagnon geblazen. Zo heeft hij natuurlijk ook Arbatov bij de Amerikanen gelanceerd nadat ik hem aan de hand had meegenomen. Ik vind a) dat je zoiets niet kunt doen en b) dat hij, Van Eeghen, dergelijke leugentjes niet nodig heeft.

1 Zie bijlage 1.

[p. 10]

13 augustus 1982

De voorpagina van The New York Times² is weer meer dan walgelijk: beirut hit by 11-hour raid; evacuation talks are halted; ‘out-raged,’ reagan calls begin. De luchtaanvallen zijn eindelijk afgeblazen na woedende twistgesprekken in het Israëlische kabinet, waarbij minister van Defensie Ariel Sharons bevoegdheden aan banden werden gelegd. Reagan heeft premier Begin opgebeld en recht voor zijn raap geëist dat aan ‘needless destruction and bloodshed’ onmiddellijk een einde zou worden gemaakt. Daar is de man wel laat mee. De woordvoerder van het Witte Huis, Larry Speakes, verklaarde dat de president ‘geschokt’ was over wat Israël in West-Beiroet aanrichtte. Bij de jongste aanvallen werden opnieuw 128 burgers gedood en de hemel mag weten hoeveel meer het er zijn, om van gewonden en verminkten niet te spreken. Het is puur misdadig wat daar gebeurt.

Nu de Noren begonnen zijn in de Barentszzee naar olie en gas te zoeken, een bedrijvigheid die premier Aleksei Kosygin al in 1974 aan Nederland aanbood bij het bezoek van Max van der Stoel, heb ik Wagner van Shell geschreven of de tijd niet is aangebroken te voorkomen dat de oliemaatschappij in de achterste koets zal geraken. Het zou fantastisch zijn als ik met hem iets in Moskou zou kunnen doen, in plaats van met Pieter Baaij die maar blijft aanmodderen of me opzettelijk aan het lijntje houdt. Ik kreeg een lieve brief met veel foto's van mevrouw Hartini Sukarno.³

Generaal Knulst is zo vriendelijk geweest de Zuid-Koreaanse ambassadeur een brief te schrijven om een reis naar Seoul voor mij te regelen.⁴ Ambassadeur Young-Kyo Yoon heeft Cor op 3 augustus geschreven dat hij ons in verband hiermee in oktober te lunchen zal vragen. Goed nieuws.

De berichten in de pers over Libanon zijn een grof schandaal.

2 The New York Times, 13 augustus 1982, door John Kifner.

3 Zie fotokatern.

4 Zie bijlage 2.

[p. 11]

De Telegraaf had een klein bericht op de voorpagina, het Algemeen Dagblad niets. Alleen de Volkskrant rapporteerde groot op de voorpagina over de Israëlische moordpartij in Beiroet, zoals de The New York Times ook deed. Ook de Britse bladen komen met gigantische koppen. De bbc fulmineert al dagenlang tegen het Israëlische gedrag. Ik vind het beestachtig zoals onze journalisten zich in deze affaire opstellen. nrc Handelsblad komt met een slap hoofdartikel en laat Theo Sommer kankeren op de Israëli's. Een fdp-politicus in Bonn heeft Begin terecht als ‘Kriegsverbrecher’ aangeduid. Helmut Schmidt, als kanselier, is voorzichtiger en brandt zijn vingers liever niet. Wibo van de Linde laat in tros Aktua een begrafenis van joden in Parijs zien en gaat aan wat in Libanon gebeurt maar helemaal voorbij. Ook wordt rabbijn Soetendorp weer eens geïnterviewd. Er zijn joden in Parijs vermoord als gevolg van uitlatingen van president François Mitterrand, althans die mening is premier Begin toegedaan. Deze terroristische aanval waarbij zes personen waren gedood, onder wie twee Amerikanen, en 22 gewonden zijn gevallen, zou het gevolg zijn geweest van een anti-joodse stemming die de Franse president had helpen scheppen. Mitterrand had namelijk de Israëlische aanvallen op Beiroet vergeleken met de slachting door de nazi's van 600 mensen bij Oradour-sur-Glane. Premier Begin en de zijnen zien echter zelf niet meer waarmee ze bezig zijn: blinde vernietigingshaat.

14 augustus 1982

Eduard waarschuwde dat De Telegraaf vanmorgen een opzienbarend groot artikel heeft gepubliceerd, van wie anders dan Johan Olde Kalter, over de rel in Antwerpen met consul-generaal Michiels van Kessenich en zijn sovjet-tegenspeler, Vladimir Kouznetsov.

Het curieuze van deze reportage is dat uit de doeken wordt gedaan hoe er binnenskamers op Buitenlandse Zaken blijkbaar het nodige over te doen is geweest. De Telegraaf is getipt, dat kan niet anders. Het roddelcitaat van Michiels van Kessenich over mij wordt als zijnde onschuldig opgedist, maar ik weet wel beter. Er wordt gerefereerd aan mijn protestbrief aan Max van der Stoel van 19 april 1982, dus aan Olde Kalter is uit de hogere regionen gelekt. Franz Italianer, secretaris-generaal van het ministerie, heeft Van Kessenich geschreven niet langer door diens uitlatingen in moeilijkheden te willen worden gebracht. Waarop de consul-generaal zijn superieur zou hebben geantwoord dat ik blijkbaar meer krediet had bij diens superieuren

[p. 12]

dan hij zelf. Onze diplomatieke dienst is dicht bezaaid met kneuzen en ouwehoeren. Intussen ben ik wel voortdurend de dupe van die roddelaars.⁵

Ik heb Ernst Denig, woordvoerder van Buitenlandse Zaken, geschreven niets met het artikel in De Telegraaf te maken te hebben gehad.

Ik heb de brief naar Beatrix met het voorstel om samen met Boudewijn te bemiddelen in Libanon, in navolging van Wilhelmina en Leopold, na rijp beraad niet verzonden. Toch zou ik dit artikel van 29 augustus 1939 onder haar aandacht hebben willen brengen.⁶

5 Zie bijlage 3.

6 Zie bijlage 4.

16 augustus 1982

Parijs, Hotel Vendôme

Gisteren viel weg. Ik heb niets geschreven op die intens beleefde dag. Eduard en ik namen de tee naar Parijs en logeren in mijn favoriete hotel.

We hebben Richard Thieuliette bij Café Flore ontmoet. Het is duidelijk dat hij Eduard aantrekkelijk en aardig vindt.

Heerlijke dagen. Het is onmogelijk alles vast te houden.

17 augustus 1982

Ik belde Richard. Zijn moeder was gekomen, want hij had koorts en een mondinfectie.⁷ Hij kwam toch even aan de telefoon en vond Eduard ‘my best friend ever, even I like him better than Casper Bake’.

7 Het moeten de eerste symptomen van AIDS zijn geweest, waar hij later aan zou sterven.

18 augustus 1982

Amerbos

Gisteren stapten in Brussel een Amerikaanse neger en twee blanke meisjes in de trein, beladen met rugzakken. Ze wisten niet dat je voor de tee toeslag moest betalen, want ze hadden tweedeklas kaartjes. In België ging alles goed, geen controle, maar de eerste de beste mierenneuker-conducteur in Holland ontdekte ‘het vergrijp’. Ik kwam tussenbeide en spoorde de man aan begrip te hebben voor de fout die was gemaakt. Maar hij greep zijn boekje en ze gingen op de bon. Ik beschuldigde hem van nazigedrag en een Befehl ist Befehl-mentaliteit, wat tot verdere escalatie leidde. Een tweede conducteur nam me, onder dreiging uit de trein te worden gezet, mee naar de hoofd-

[p. 13]

conducteur ‘Be human,’ pleitte ik, ‘het zijn buitenlanders, wees soepel.’ Maar nee hoor, de conducteur had zijn plicht gedaan en had gelijk. Bovendien had ik nodeloos diens gezag in de trein ondermijnd. Ik diende luid in de tee coupé te verkondigen dat ik niet tussenbeide had mogen komen. Wat ik prompt heb gedaan. Maar toch bereikte ik dat zij in plaats van ieder 22,50 gulden boete te betalen, in Rotterdam uit de trein werden gezet om met een andere trein verder te reizen. Een dame zeurde dat zij door alle heibel niet in Agatha Christie had kunnen lezen. Een andere dame meende dat ik de conducteur niet voor nazi had mogen uitmaken. De conducteur zei later toen hij zelf gekalmeerd was, dat hem dit nooit eerder was overkomen in de 23 jaar dat hij conducteur was. Ik dacht: je hebt pech gehad tegen mij te zijn aangelopen. Waarom zijn mensen toch zulke makke schapen?

Ik had Lulofs van De Telegraaf mijn boek Over intelligentie toegezonden, omdat hij nooit iets anders doet dan op me schelden. En zie wat hij schrijft.⁸

Tage Domela Nieuwenhuis is nu 27 jaar. Ik heb hem al lang niet meer gezien.

Frans Kellendonk stuurde me zijn reisverslag over Amerika. Ik heb het gelezen. Hij schrijft mooi, zelfs soms erg mooi. Er zijn ook beschrijvingen die zinloos zijn. Toch bewonder ik die notities.⁹

8 Zie bijlage 5.

9 Kan het stuk waar het om ging niet terugvinden.

19 augustus 1982

Ik kan het niet betalen maar de Britse kranten slaan een totaal andere toon aan dan de media hier, die voor de joodse belangen het in hun broek doen of er door worden gecontroleerd. The Times spreekt over israel's savagery in the lebanon. Waarom worden hier zulke woorden niet voor het gedrag van Israël gebruikt? Ik begrijp dit niet. Of The Guardian, dat gewoon drukt dat Reagans meest recente verhaal dat een atoomoorlog die zes maanden zou duren door de vs gewonnen zou kunnen worden, ‘crazy’ is.

Fritjof Capra, fysicus aan de Berkeley University in Californië, schreef The Turning Point.¹⁰ Jan Foudraine heeft gelijk, dat dit een boeiend verhaal is. Hij benadrukt bijvoorbeeld: ‘a profound change in the thoughts, perceptions, and values that form a particular vision of reality’ zoals dit onze moderne Westerse cultuur heeft gevormd. ‘The current crisis is not just a

10 Frithof Capra, The Turning Point, Simon & Schuster, New York, 1982.

[p. 14]

crisis of individuals, governments, or social institutions: it is a transition of planetary dimensions. As individuals, as a society, as a civilization, and as a planetary ecosystem, we are reaching the turning point.’ Dat zou wel eens zeer waar kunnen zijn.

‘What we need to prepare ourselves for the great transition to enter, is a deep reexamination of the main premises and values of our culture, a rejection of those conceptual models that have outlived their usefulness, and a new recognition of some of the values discarded in previous periods of our cultural history. Such a thorough change in the mentality of Western culture must naturally be accompanied by a profound modification of most social relationships and forms of social organization - by changes that will go far beyond the superficial measures of economic and political readjustment being considered by today's political leaders.’

Dit is de verwoording van veel gedachten waar ik al enige tijd mee rondloop en zoals ik in zekere zin ook in Made in Soestdijk heb bepleit. Dit is namelijk een waarden- of totemsysteem, waarvan misschien voor Hollandse breinen het gemakkelijkste is te begrijpen dat het de hoogste tijd is dat deze onzin geschrapt wordt om plaats te maken voor meer dringende zaken, zoals het werkelijk aanpassen aan voor het jaar 2000 geldende psychologische, sociale, politieke en economische waardesystemen. ‘En,’ zegt Capra, ‘the transition should be as painless as possible.’

‘The Chinese philosophers saw reality, whose ultimate essence they called Tao, as a process of continual flow and change. The principal characteristic of the Tao is the cyclical nature of its ceaseless motion. The yang having reached its climax retreats in favor of the yin, the yin having reached its climax retreats in favor of the yang.’ Hij zegt dan: ‘Nothing is only yin or only yang. All natural phenomena are manifestations of a continuous oscillation between two poles, all transitions taking place gradually and in broken progression. The natural order is one of dynamic balance between yin and yang.’

Tao makes much sense indeed. Het Westen kent die beweging niet. Er wordt met hand en tand aan mentale starheid vast gehouden.

Ik denk dat Van Eeghen me een handig klankbord vindt, wat niet erg is, want Ernst en Erica zijn vrienden. Erica belde en vroeg me om zondag te komen lunchen. Van Eeghen is met Lukin op de sovjetambassade gaan praten. Lukin zou gezegd hebben dat hij de noodzakelijke ‘link’ moest zijn tussen Chitikov, voorzitter van de Opperste Sovjet, Siline, voorzitter van

[p. 15]

het Comité voor Europese Veiligheid en Samenwerking, en de Amerikanen. Direct na dit gesprek haastte Ernst zich de tekst van Lukin naar senator Hatfield te zenden. Ik merkte op: ‘Ik denk, dat je die uitspraak beter in portefeuille had kunnen houden, zoals de brief van Arbatov aan Mansholt.’¹¹

Hij antwoordde: ‘Mansholt vaart voorlopig. Het is belangrijk dat de gedachten van Arbatov, de Amerikanen en - naar ik denk - George Shultz bereiken. Ik ben niet als jij. Ik hoef nergens eer van te hebben. Ik ben ook niet uit op publiciteit.’ Ik dacht van die woorden het mijne. Hij vervolgde: ‘Als er maar geen raketten komen.’

‘Jij bent de nieuwe Philip Habib.¹² De Amerikanen komen er nooit zonder een tussenpersoon als jij, omdat ze niet die ervaring hebben om met de sovjets om te springen,’ moedigde ik hem aan.

Mijn oude vriend John van Haagen vertelt dat zijn vrouw Greet kanker heeft. ‘We zijn nu alleen maar erg zuinig met onze tijd. Greet kreeg pijn in haar maag en de ziekte werd ontdekt. Specialisten die vier en een halve ton verdienen en niet terug willen naar twee en een halve ton hebben dan precies zes minuten tijd om Greet te onderzoeken. Je zit ik weet niet hoe lang met honderden mensen op gangen te wachten.’ Zijn verslag was afschuwelijk. John was in de jaren vijftig machinist bij de Koninklijke Marine en sliep dan met Greet in mijn bed in de weekenden, waaruit een tweeling (jongens) is voortgekomen. Zij behoren bijna dertig jaar tot mijn intiemste vrienden. Nu dit.

Als minister van Buitenlandse Zaken heeft Van Agt in het parlement gezegd dat de Israëlische invasie van Libanon ‘begrijpelijker is geworden, nu gebleken is dat de plo over grote hoeveelheden zware wapens beschikte’. Wie gaf die informatie, Jeruzalem?

11 Zie Memoires 1982.

12 De Amerikaanse onderhandelaar in het Libanon-conflict.

20 augustus 1982

Ik was onrustig. Wat zal deze dag weer brengen? Wat zal er op de volgende blanco vellen papier komen te staan? Zelfs mevrouw Hornkamp merkte dat ik nerveus was.

Ik lunchte met Gerrit Jeelof en Ernst van Eeghen in Hotel de l'Europe om de plannen rond mijn toekomst als consultant te bespreken. Gerrit kwam twintig minuten te laat. Hij moest bovendien om 15:30 uur voor een vergadering op Nijenrode zijn. Na een eerste glaasje wijn werd Ernst nogal spraakzaam.

[p. 16]

Hij overlaadde ons met verhalen en op-de-borst-klopperij. Van tijd tot tijd stuurde ik de conversatie in de richting van Jeelof, opdat hij ook aan bod kon komen.

Jeelof vertelde net terug te zijn uit Pakistan waar duizend mensen voor Philips werken. Hij had er een ontmoeting met president Zia-ul-Haq, de verrader en moordenaar van Ali Bhutto. Zia had gezegd: ‘I am a general, but everyone wants me to leave.’ In Bangladesh ontmoette hij eveneens het staatshoofd, en ambassadeur Willem Sinninghe Damsté.

Ernst stapte weer over op de ussr en zei te verwachten dat handel met Moskou op ruilhandel zou uitlopen. Jeelof knikte instemmend. De beide heren schenen elkaar te liggen, want ze waren het vrijwel steeds hartgrondig eens. Ernst vertelde tussen de bedrijven door dat zijn kantoor geen ondernemingsraad en dus ook geen cao had met maar vijftig werknemers ‘maar ik moet per man, tot en met de koffiejuffrouw, een omzet van twee miljoen bereiken’. Dat lukte wel. Hij had zojuist een uitstekende zaak gedaan, namelijk het leveren van hout uit Joegoslavië naar China.

Beide heren spraken over de hausse op Wall Street, wat goed was voor de business, ook al was het compleet geënsceneerd theater en opgeklopte shit. Toen ik daarop zei die situatie ongezond, oneerlijk en ontzettend smerig te vinden, gezien het feit dat twaalf procent van de Amerikanen beneden de armoedegrens leeft en er tien miljoen werklozen zijn, waren zij het beiden heftig oneens met mij.

Er werd over banken, bankiers, handelsmethoden en dergelijke gesproken. Het gebeurde maar een keer tijdens deze voor mijn toekomst gearrangeerde lunch - door mijn Amsterdamse koopman beschermheer en door mijn oud-studiegenoot van Nijenrode - dat Van Eeghen opmerkte: ‘Ja, Willem heeft goede contacten.’ Jeelof was het ook daarmee eens en zei tegen Van Eeghen: ‘Ik neem contact met je op en zal onze man voor barter-trade naar je toe spelen.’ Tegen mij liet Jeelof erop volgen: ‘Dan zullen Van Eeghen en ik uitwerken hoe we jou kunnen inschakelen,’ of woorden van die strekking.

Misschien zijn mijn belangen door deze ontmoeting een stapje verder gekomen, maar in werkelijkheid onderzochten Jeelof en Van Eeghen de mogelijkheden om samen zaken te gaan doen en zijn zij beide een flinke stap verder. Wat een lunch zou zijn om mijn financiële positie op de rails te zetten, na me op vele niveaus voor beiden te hebben uitgesloofd, werd feitelijk een onderonsje tussen Ernst en Gerrit. Ik heb ze rustig hun gang laten gaan omdat het niet mijn stijl is me voor poen op te

[p. 17]

dringen. Ook kwam ik er niet toe te bedingen dat mijn volgende reis naar Jermen Gvishiani wat onkosten betrof nu eens door Philips betaald moest worden. Ik zal dus Jeelof toch, voor hij gaat zeilen, een aantal zaken via een brief onder zijn neus moeten wrijven.

Van Eeghen vroeg mee te lopen naar zijn kantoor. Hij zei dat de driehoekslunch me dichter bij mijn doel had gebracht. ‘En bovendien gaat het goud weer omhoog.’

‘Ja,’ zei ik, ‘maar ik zette mijn kinine-aandelen om in goud toen het op 636 stond.’

‘Ik heb goud gekocht toen het op 80 stond,’ was zijn antwoord. Baas boven baas. Deze hele affaire maakte me triest.

Ik nam vervolgens een trein naar Den Haag.

Time komt met een meer dan afschuwelijk verhaal over vijftien hoge Amerikaanse officieren die in het beruchte Livermore laboratorium in Californië¹³ met ‘the world's most powerful combat simulator’ atoombomspelletjes waren gaan spelen. Het betrof een programma van vijf weken, Janus genaamd, dat 2,45 miljoen dollar kostte. ‘The action took place entirely within the circuitry of a large research computer.’ En Time laat er letterlijk op volgen: ‘but the officers sitting in front of the machine's display screens were not just playing video games.’

Er waren twee teams in aparte kamers. Ze hadden ‘battle stations’ van honderdduizend dollar ter beschikking ‘jammed with the latest computer hardware. They slide plastic “plucks” across electronic graphics tablets to command the full paraphernalia of modern war: tanks and personnel carriers, jets and helicopters, artillery pieces, chemical munitions and an arsenal of tactical nuclear weapons. A few typed commands to a vax 11/780 minicomputer conjure up rivers, mountains and cities.’

Precies als ik vermoedde was: ‘the game most often played on West German real estate near the Iron Curtain’. Natuurlijk niet op Amerikaans grondgebied. Wanneer in dit ‘spelletje’ sovjettanks komen aanrollen ‘artillery fire slashes across the screen like a laser sword. The flight time of the shells is programmed to the millisecond: even reloading is figured in.’ Een deelnemende officier ‘who let his position deteriorate beyond recovery, reached into his megaton arsenal, picked the largest weapon and dropped it where he guessed the Red Army had massed. The bomb detonated in a flash of orange. But the weapon he chose was so powerful that it also wiped out his own troops. His only comment, “Holy smoke”.’

13 Daar heb ik Edward Teller eens geïnterviewd voor NRC Handelsblad.

[p. 18]

Jerome Wiesner, de voormalige president van het Massachusetts Institute of Technology - voor mij steeds een heldere geest - ‘suggests that no amount of computer training will enable us generals to prevent Europe (altijd zo ver mogelijk weg van Amerika zelf) “from being turned into a big lake” if there is a nuclear war on that continent.’¹⁴ Levensgevaarlijke ten top gedreven waanzin.

De cocktailparty bij André Spoor was groots opgezet. Coen Stork zei: ‘Noem mij maar Coen.’ Ook oud-ambassadeur Jacob van der Gaag was aanwezig, evenals de Cubaanse ambassadeur Antonio Díaz, die vroeg of ik diens brief had ontvangen. Van der Gaag zei dat Coen Stork de gastenlijst samen met Buitenlandse Zaken had opgesteld voor Spoor. Het was Van der Gaag die had geadviseerd mij erbij te halen. Omdat de Haagse Post had geschreven dat alleen Spoors inner circle te eten werd gevraagd, had ik hem geschreven blij te zijn nu tenminste in aanmerking te komen voor cocktails. Hij refereerde aan dit briefje. Egbert en Yvonne Kunst waren er, Schiff, Bertens, Racké van Buitenlandse Zaken, anyway, een typisch Haags partijtje waar ik eigenlijk liever van wegblijf. Meestal alleen geklets in de ruimte.

Ik kwam met een late bus terug op Amerbos en ben uiteindelijk na deze dag erg triest. Voornamelijk omdat ik me door mijn zogenaamde ‘vrienden’ Jeelof en Van Eeghen belazerd voel. En daarnaast natuurlijk de complicaties met Eduard, ook door de eindeloze afstand tussen ons die er nog steeds is.

Wagner reageerde op mijn brief.¹⁵

Het Utrechts Nieuwsblad heeft mijn gesprek met ambassadeur Viktor Beletski geplaatst.¹⁶

14 Time, 16 augustus 1982.

15 Zie bijlage 6.

16 Zie bijlage 7.

21 augustus 1982

Eduard is vandaag jarig. Hij wordt 22 jaar. Ik kan hem vandaag niet tegen me aandrukken en laten voelen hoeveel ik van hem houd. Hij zei nog: ‘Wim, Jeelof en Van Eeghen zijn zakenmensen en het enige wat ze doen is je aan het lijntje houden tot zij straks met jouw contacten aan de haal kunnen gaan.’ Soms denk ik: waarom zou ik me eigenlijk op het pad begeven om filthy money te verdienen met mensen als Jeelof en Van Eeghen. Als ik het echter niet doe, ga ik op een dag kopje onder. Dan zou me nog slechts resten mijn hele hebben en houden te liquideren en me van kant te maken. Heb ik ooit dergelijke woor-

[p. 19]

den zwart op wit neergezet? Ik luister maar gauw naar Debussy voor ik nog meer vreselijke dingen aan het papier toevertrouw. Ik moet mejuffrouw Buringh Boekhoudt vandaag benaderen om te vragen hoe zij het maakt, of misschien bloemen sturen. Er gaan stemmen op om Menachem Begin de Nobelprijs die hij in 1978 samen met Anwar Sadat ontving, te ontnemen vanwege de massale moordpartij in Beiroet. Van Agt beschouwt sancties tegen Israël als zinloos.

Omdat Jeelof ook een solo had weggegeven over een gezamenlijke Europese industriepolitiek, die ik trouwens uitstekend vond, heb ik Jan Sampiemon voorgesteld hem in contact te brengen met Jeelof, opdat er wellicht eens een hoofdartikel aan dergelijke gedachten gewijd zou kunnen worden. Sampiemon was pleased.

Weer een bomaanslag in Parijs. In Israël noemen ze dit dan de schuld van Mitterrand.

22 augustus 1982

Mam had eigenlijk gelijk. Het is toch ongehoord dat Jeelof, die precies weet wat ik allemaal al in het belang van Philips en hem tot stand heb gebracht, niet uit zichzelf een eerlijke tegemoetkoming voorstelt. Terwijl Van Eeghen gewoon, zonder de minste egards jegens mij, zijn eigen belangen en zaken met Jeelof heeft zitten uitspellen. Ernst vroeg hoeveel de boeken over de mx-raket uit New York hadden gekost. ‘Het was een blunder,’ zei ik, ‘je die nota van zestig gulden te sturen op een moment dat je een lunch met Jeelof arrangeert in mijn belang.’

‘Dan kan ik je nooit meer vragen iets voor me te doen,’ antwoordde hij. Maar een lunch in mijn belang bestaat alleen in mijn dromen als je met zulke mensen te maken hebt. We leven in een jungle, zelfs met contacten als de Van Eeghens en de Jeelofs. Ik herinner me de regenjas die Voetelink me vroeg voor hem in New York te kopen. Er voor betalen, of dit althans aan te bieden, kwam nooit bij hem op.

Nu moet ik vanavond ook nog op Berkenrode gaan eten. Ik zal een bloemetje voor Erica meenemen, die staat buiten al deze proleterige zaken van haar man.

Mijn oude bekende, Robert Heilbroner heeft in The New York Times Magazine over de toekomst van het kapitalisme geschreven.¹⁷ ‘That is a question that makes people nervous. It conjures up visions and specters. It paralyzes thought.’

17 The New York Times Magazine, 15 augustus 1982, door Robert Heilbroner.

[p. 20]

‘Capitalism is a market-system, a system of economic and political freedom, a system of wage labor and exploitation. The life of capitalism is its incessant and insatiable drive to accumulate wealth. The first necessity is expansion, growth. Capitalism is a system that cannot stand still.’

Dat is dus exact de reden dat er een moment komt dat het kapitalisme noodgedwongen tenonder zal gaan, omdat er ‘Grenzen aan de groei’ zijn, zoals de Club van Rome al in 1972 waarschuwde. Wat ze eigenlijk zeiden was: pas op, ook kapitalisme heeft haar grenzen, want onze planeet en alles wat erop en aan zit, heeft definitieve begrenzingen. Voorlopig zijn er nog uitgestrekte gebieden in de wereld waar robber barons (als Jeelof en Van Eeghen) hun vleugels kunnen uitslaan in een andere vermomming dan voor 1945. Nu worden Suharto's, Mobutu's en Pinochets geïnstalleerd om via militaire en fascistische regimes de vuile was voor de uitzuigers en uitbuiters van de geïndustrialiseerde wereld te doen. Maar ook daar zal de olifant met de lange snuit komen en het verhaaltje uitblazen. De spoeling zal steeds dunner worden en locale Westerse onderkoningen als Suharto, Mobutu en Pinochet zullen door revolutionairen in de klasse Fidel Castro worden vervangen. Castro is een voorloper.

Wat in de jaren negentig in de voormalige ussr gebeurt, is een variatie op bovengenoemd thema. De verkrachting van Rusland door de lokale maffia en opportunisten is (althans als ik dit schrijf in 1996) in volle gang. Tot het moment dat ook daar een beslissend keerpunt zal worden bereikt en opnieuw een gelijkere verdeling van de welvaart via een nieuwe revolutie door de massa zal worden opgeëist.

In het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden lopen een honderdtal ‘pages’ rond, jongetjes en meisjes die stukken rondbrengen. Er schijnen heel wat nichten tussen te zitten en een aantal Congresleden schijnt regelmatig in de broeken van die boys te zitten. Er is een officieel onderzoek geweest en niets onregelmatigs zou zijn vastgesteld. Help het je geloven.¹⁸

Capra schrijft: ‘Psychological and social pathologies have become major problems of public health. According to some surveys, as many as 25 percent of the us population are sufficiently troubled psychologically to be seriously handicapped and in need of therapeutic attention.’ Dit cijfer zal alleen maar verder oplopen zoals het nu gaat, denk ik.

18 The New York Times, 18 augustus 1982, door Irvin Molotsky.

[p. 21]

Trein naar Heemstede

The New York Times Magazine publiceerde de reportage alone, yearning for companionship in america.¹⁹ Een stijgend aantal specialisten constateert ‘that we are in America more lonely than in the past’. De fysieke en emotionele gevolgen zijn ernstiger dan werd aangenomen. Alleen-zijn wordt gedefinieerd als ‘locked in the solitude of one's own heart’ en ‘an absence of companionship. Rather, there is a sense that our connections are somehow inadequate. Exaggerated expectations created by the idealized versions of life on television, in films and in scores of “self-help” books on the “best-seller-list” may also play a role.’

Een kwart van de Amerikaanse bevolking leeft alleen. Onder hen is een belangrijke groep Amerikanen onder de veertig jaar. ‘One out of every two marriages now fails. One out of five children lives with only one parent.’ Omdat mensen ook steeds ouder worden, treft het alleen-zijn veel ouderen. James Lynch, specialist in psychosomatische ziekten, schreef: The Broken Heart: the Medical Consequences of Loneliness. ‘People often develop heart ailments when they lose love or companionship. The rise of human loneliness may be one of the most serious sources of disease in the twentieth century,’ aldus Lynch.

Het werd tenslotte toch een genoeglijke avond op Berkenrode. Jongste zoon Wijnand van Eeghen belde uit Martha's Vineyard in Massachusetts op. Hij had geld nodig. Om hen niet af te luisteren, begon ik in de andere kamer op de vleugel te spelen, een tweedehands Steinway, indertijd (1960) voor vierduizend gulden gekocht. De lage tonen klonken wel mooi. Onbegrijpelijk dat je met een banksaldo als dat van de Van Eeghens niet voor een behoorlijk instrument zorgt. Erica speelt niet onaardig.

Op het terras vertelde Ernst eindelijk de Amerikaanse ambassadeur Dyess bij Janssen van Raaij in Rotterdam te hebben ontmoet. Hij vroeg zich weer eens af wat hij nu moest stemmen. Ik adviseerde vvd wat het best bij hem past. Hij vond het voorstel van Ed Nijpels om een referendum over kruisraketten te houden goed ‘wanneer er tenminste voldoende militair verantwoorde informatie wordt gegeven’. Ik adviseerde hem contact met Hiltermann en Jaap van Meekren op te nemen met de kans dat ze er aandacht aan zouden besteden. Ook raadde ik hem aan Kees Bastianen van de Forumpagina van de Volkskrant eens uit te nodigen. Een contact bij de vvd had hem

19 The New York Times Magazine, 15 augustus 1982, door Louise Bernikow.

[p. 22]

geadviseerd lid te worden, met als uiteindelijke mogelijkheid tot minister van Defensie te worden benoemd. Maar dat wilde hij niet. Erica viel hem bij omdat hij nu nuttiger werk kan doen, juist omdat hij geen deel van de overheid uitmaakte. Ik sprak dit tegen en onderstreepte dat juist als minister hij bepaalde zaken erdoor kon drukken, die langzamerhand meer dan noodzakelijk waren. ‘We zouden inderdaad in twee jaar een ander leger hebben,’ was de reactie van Ernst.

Later speelde Erica een stuk van Albéniz. Toen ik daarop een etude van Chopin speelde, begon Erica te dansen. Ik vind haar een schat. Ze gaven me twee paperbacks van Chuck Colson, voormalig cia-man en een van de inbrekers in de Watergate-affaire, die in Christus is herboren.

23 augustus 1982

Mieczyslaw Rakowski heeft bekend gemaakt dat de Poolse regering niet bereid is een dialoog aan te gaan met ondergedoken leiders van de vakbeweging Solidariteit. De impasse is compleet.

Voel me down and depressed, wat nogal ongewoon is voor mij. Eduard is in zijn eentje om onverklaarbare redenen met mijn vriendin Mora Henskens uit New York aan de haal gegaan en daar begrijp ik niets van. Dan denk ik weer aan die allereerste zoen meer dan een jaar geleden, die zo helemaal in de roos en vol overgave was, dat je het als een ‘hoerenjongenzoen’ zou kunnen betitelen. Hij vertelde een tafel en stoelen van een hoerenjongenvriendje te hebben gekregen en verhalen over een tante in Utrecht, aan het Zandpad in het hoerenkwartier gesitueerd, hebben me nog meer achterdochtig gemaakt. Ben ik gewoon maar een soort experiment voor hem geweest? Ik raakte in ieder geval verslaafd aan seks met hem, aan zijn lichaam, zijn seks en zijn zoenen. Wat ik nooit eerder had gedaan: ik gaf hem vele blow jobs uit angst hem te verliezen.

Ik kon de laatste keer alleen met hem slapen door hem mee naar Parijs te nemen ten bedrage van 1.800 gulden. To hell with it. Dit heeft geen enkele waarde. Ik wil dit niet. Ik moet iets bedenken om hem morgen van Amerbos weg te houden. Ik trek de telefoon er maar uit. Ik voel me verward, verdrietig en alleen. Ik moet ophouden te dromen. Ik ging naar boven om een naald en draad uit mams naaimand te halen en vond al zoekende ineens een onafgemaakt borduurwerk van haar: drie musicerende kinderen met een hondje. Zo helemaal mijn moeder. Ik werd er zo door geroerd dat ik een huilbui kreeg. De regeringen van Frankrijk, West-Duitsland en Engeland vra-

[p. 23]

gen Ronald Reagan weer on speaking terms met het Kremlin te komen. De Madrid Conferentie voor Europese Veiligheid en Samenwerking moet ook weer worden opgestart.²⁰ Ik denk dat dit soort verzoeken aan deze Amerikaanse president boter aan de galg is. Hij is uit op keet met Moskou. Punt. Ik weet dit van mijn jarenlange contacten met een aantal van zijn nu meest naaste medewerkers. In ieder geval is Reagan, uit angst stemmen te verliezen bij Amerikaanse boeren, wel bereid om belangrijke graanleveranties aan de ussr te doen. Ze hebben in Moskou 17,8 miljoen ton graan nodig. Treurig dat ze dit nog altijd niet zelf voor elkaar krijgen.

20 Newsweek, 30 augustus 1982.

24 augustus 1982

De koning van Swaziland, Sobhuza ii (83) met een vijftigtal echtgenotes en naar schatting 600 kinderen, is overleden. Hij was de oudste regerende vorst in de wereld. Hoe kies je uit die bende de nieuwe koning?²¹

Om ze een plezier te doen heb ik wat in Chuck Colsons overpeinzingen gelezen, maar heb de Van Eeghens nu geschreven dat ik de eerste 100 pagina's als de aanloop naar een ziektebeeld beschouw. Misschien ben ik wel te scherp geweest maar ik heb alle onzin over herboren in Christus als mind pollution and abnormality de grond in geschreven.

Welke rol Mora Henskens momenteel speelt, weet ik niet. Misschien is zij wel een witch. Toen we haar voor het eerst in New York bezochten, moest Eduard hevig huilen toen we naar huis gingen. Nu, sinds zij in Den Haag met vakantie is, gaat hij herhaaldelijk naar haar toe en het is me niet duidelijk wat er zich tussen die twee afspeelt. Er is nu iets tussen ons aan de hand wat er nooit eerder is geweest, maar ik kan er geen vinger op leggen.

Cecile van Lennep belde vanuit Het Enserinck. ‘Ben je me vergeten?’ Allerminst. Zij sprak over de dood van ambassadeur Star Busmann. Zij woonden bij Bern, omdat mevrouw Star Busmann-Röell niet van Nederland hield. Zij gaat nu in Wenen wonen om dichter bij haar twee dochters te zijn.

Kanselier Bruno Kreisky heeft gezegd dat Israël in Libanon ‘gigantic crimes’ heeft begaan. ‘I want nothing more to do with Israel,’ schreef hij in Der Stern, ‘because Israel stands morally naked. Its leaders have shown their true face. The world fears the madness of Israel's leaders, who rely only on their weapons.’²²

21 The New York Times, 23 augustus 1982, door Wolfgang Saxon.

22 The New York Times, 25 augustus 1982.

[p. 24]

Een Israëlische piloot die deelnam aan de bombardementen op Beiroet, heeft eveneens een duit in het zakje gedaan. De 34-jarige majoor zei tegen The New York Times²³ ‘You see the citizens of Beirut as civilian targets,’ aldus de pilot. ‘I see them as military targets. It is not fair to ask only about their civilians, most of our soldiers are civilians or reservists. I feel everyone, including some in Israel, are blaming us about being cruel or inhuman, but how about the quality of the plo and their inhumanity? I had preferred they sat in the Bekaa Valley and that we bombed them there, but they concentrate in Beirut.’ Een soortgelijk zelfvergoelijkende conversatie is denkbaar onder voormalige piloten van de Luftwaffe onder Hermann Göring. Theo Sommer van Die Zeit schreef ook al op de opiniepagina van nrc Handelsblad, dat de Duitsers - ondanks wat het Derde Rijk de joden had aangedaan - best de oorlog van Begin in Libanon mochten veroordelen. ‘Die strijd is onnodig en onmenselijk en zal uiteindelijk precies het tegenovergestelde gevolg hebben van datgene van de aanstichter ervan (Begin) wil bereiken. Begin schendt regels van de menselijkheid en het volkenrecht. Hij treedt zelfs de belangen van zijn beschermer Amerika met voeten. Hij bekommert zich niet om wie dan ook. De premier van Jeruzalem brengt de wereldvrede in gevaar.’ En tenslotte: ‘Ook Duitsers zijn niet verplicht het doldrieste imperialisme van de Israëlische extremisten toe te juichen.’²⁴

Het beroerde van alles wat momenteel om me heen gebeurt, is dat door deze afschuwelijke ontwikkeling in relatie tot Eduard nu ook de leegheid van mijn vriendschap met Peter duidelijker schijnt te worden dan ooit, om over andere relaties met mensen maar helemaal niet te spreken.

Op de Belgische televisie wordt een gesprek met Fritjof Capra uitgezonden, een nog jonge kerel. Ik heb nooit geweten dat er in 1968 reeds meer dan dertig nucleaire incidenten zijn geweest ‘involving American nuclear weapons that came close to an explosion’. Plutonium zal stralingsgevaar voor 500.000 jaar behouden. ‘What moral right do we have,’ zegt hij, ‘to leave such a deadly legacy to thousands and thousands of generations?’

23 Idem, door James Feron.

24 NRC Handelsblad, 13 augustus 1982.

25 augustus 1982

Beestachtig slecht geslapen. Niets voor mij. Dromen schijnen verband te houden met het van de kook zijn van de geest. Eerst viel er een brief van Eduard in de gang die gebracht werd met

[p. 25]

een busje van Transavia, en op Transavia-papier was geschreven. Ik werd er wakker door en kon urenlang niet slapen. Daarop volgde een droom waarin ik bij mejuffrouw Buringh Boekhoudt was. Zij vroeg me de televisie aan te zetten om naar een programma over Beatrix te kijken. We hoorden de stem van de koningin, die over haar jeugd sprak, voordat de beelden duidelijk waren. Daarop raakte Miss B.B. geïrriteerd. Zij verweet me het toestel niet juist te hebben afgesteld. Het herinnerde me aan de standjes van vroeger van mijn moeder en grootmoeder. Heel vreemd allemaal.

Van Eeghen is bij Brugsma in Esch op bezoek gegaan. Hij volgde eveneens mijn advies een artikel naar Kees Bastianen van de Volkskrant te sturen. Brugsma had gewaarschuwd Van Meekren niet via Hiltermann te benaderen, want beide heren waren als water en vuur.

De Haagse Post heeft mijn gesprek met Lord Chalfont gepubliceerd.

Ambassadeur Díaz van Cuba heeft me een brief gestuurd. Carlos Rafael Rodríguez had hem gezegd dat sommige cijfers over El Salvador in mijn interview met hem onjuist waren. Díaz verzocht me dit aan de redactie van Haagse Post door te geven. Ik heb uren zitten pianospelen, meer uit radeloosheid.

Ik lees de brief aan Jeelof nog eens over.²⁵ Ik zal wel weer te open en te eerlijk zijn geweest, maar ik kan niet anders.

25 Zie bijlage 8.

26 augustus 1982

Om 10:00 uur stond Eduard voor mijn neus. Hij herhaalde niet klaar te zijn voor een vaste relatie. ‘I am only 22.’ Okay, maar ik vroeg hem om in plaats van een liefdesrelatie tegen iedere prijs, eerlijk te zijn en te blijven om de vriendschap tussen ons te behouden. Hij las mijn brief aan de Van Eeghens en vond deze ‘te scherp’. De brief aan Jeelof was uitstekend ‘maar je schrijft hem een sterke brief en dan eindig je met te vertellen over je gebrek aan ervaring in zakendoen en op die manier verzwak je je betoog teveel. Misschien is het waar, maar je hoeft het niet te zeggen.’ Hij heeft gelijk, heel erg gelijk.

Ik liet een boodschap achter bij Jeelofs secretaresse. Jeelof belde terug. ‘Ik heb de ontmoeting met Van Eeghen meer als kennismaking beschouwd,’ zei hij.

‘Dat begrijp ik Gerrit,’ zei ik, ‘maar ik heb toch al geruime tijd stappen ondernomen bij Jermen Gvishiani en anderen in Moskou ten behoeve van Philips. Ik betaal dit allemaal al jaren-

[p. 26]

lang uit eigen zak, wat me nerveus maakt en het is bovendien oneerlijk.’

‘Dat begrijp ik,’ zei hij ruiterlijk, ‘maar als ik straks terug ben in het land neem ik contact op met Van Eeghen en zal ik dat regelen.’

Ik wenste hem een prettige zeilvakantie.

Ernst van Eeghen had mijn gesprek met Lord Chalfont gelezen. ‘Ik vind het prima wat hij zegt,’ en karakteristiek voor de Amsterdamse koopman liet hij er op volgen: ‘Hij praat mij na.’ Mijn brief was inderdaad wat scherp geweest, bovendien had ik beloofd beide Colson-boeken eerst uit te lezen alvorens commentaar te leveren. Erica was enkele uren bezig geweest om in een encyclopedie op te zoeken wat Nietzsche, Jung en Camus hadden gezegd.

Ik ben op weg naar Soest in Baarn uitgestapt, en heb in de Laanstraat een lieflijke rozenplant gekocht die nog vanmiddag bij mejuffrouw Boekhoudt zal worden bezorgd. Op het kaartje schreef ik: ‘Ik denk steeds, steeds, steeds aan U.’ Ik liep langs haar flatgebouw en de gordijnen waren open. Ik dacht aan haar laatste woorden bij onze vorige ontmoeting: ‘Hoop maar dat het gauw afgelopen is.’

Ik bezocht mijn vaders zuster, tante Yuut Mennega, die zei dat de reportage over Michiels van Kessenich en mij in De Telegraaf voor het eerst in mijn voordeel uitviel. Ik vertelde dat Voetelink me had gewaarschuwd op mijn hoede te zijn ‘want straks gaat Buitenlandse Zaken zeggen: we komen hem te hulp, als hij gelijk heeft.’

27 augustus 1982

Ik ga via Brussel naar Baulers om mijn lieve vriendin Déliane de Ramaix-van der Weede op château Bouillon te ontmoeten.²⁶ Het is een soort pelgrimsreis.

Het onweert en er komt een regenboog.

Ambassadeur Díaz van Cuba gaat vandaag met Pieter Baaij naar windmolens kijken.

Een psychologiedocent aan de Harvard Medical School, Louis Sass, schrijft over the borderline personality in The New York Times Magazine.²⁷ ‘The typical borderline patient has an exaggerated sense of self-importance, uniqueness and superiority - the usual definition of “narcism” and a central feature of the “narcistic personality disorder”. In fact, far from being grandiose, borderlines usually have a very negative and indis-

26 Zie Memoires 1925-1953.

27 The New York Times Magazine, 22 augustus 1982.

[p. 27]

tinct sense of themselves. Also, their relations with others are likely to be more intense and less stable. Consequently, empowered by their boundless need for self-aggrandizement, narcissists are often able to rise to positions of considerable power and fame.’

Psychoanalytici zeggen dat borderline wordt veroorzaakt door ‘an inability to sublimate or to derive satisfaction from activities - like work - that do not provide direct sensual pleasure’. Waarom vind je dergelijke algemene artikelen over vrij veel voorkomende psychische afwijkingen nooit in onze kranten of bladen?

Ik vind weer schitterende passages bij Capra. ‘Then, about a billion years ago, the evolution of life went through an extraordinary acceleration and produced a great variety of forms. To do so “life had to invent sex and death”, as Leonard Shlain put it. “Without sex there would be no variety, without death no individuality.” From then on higher organisms would age and die and individuals would pair their chromosomes in sexual reproduction, thus generating enormous genetic variety which made evolution proceed several thousand times faster.’

‘Since we too are born and are bound to die,’ aldus Capra, ‘does this mean that we are part of larger systems that continually renew themselves? Indeed, this seems to be the case. Like all other living creatures we belong to ecosystems and we also form our own social systems. Finally, at an even larger level, there is a biosphere, the ecosystem of the entire planet, upon which our survival is utterly dependent.’ Begreep men dit maar. Dan citeert Capra Gregory Bateson,²⁸ die de definitie ontwierp: ‘Mind is the essence of being alive.’ Bateson vervolgde dat ‘mind is a systems phenomenon characteristic of living organisms, societies, and ecosystems’. Capra schrijft over zo veel dat ik voor geen goud had willen missen. Bijna even belangrijk als Chopin en Debussy en wat zij me te zeggen hebben.

Eduard had gezegd: ‘Je moet voor ze dat kantoor in Moskou openen je zaakje met Jeelof op papier hebben, want dat ze dat kantoor gaan openen, betekent dat zij hun eigen zaakjes voor elkaar hebben.’ Zijn scherpe observaties verbazen me steeds. Hij is nauwelijks 22 jaar. Of een andere opmerking: ‘Je moet niet denken dat ik je niet ongelooflijk dankbaar ben voor alles wat je voor me doet of hebt gedaan.’

Ik neem het lokaaltje van Brussel naar Charleroi om in Baulers uit te kunnen stappen. Het herinnert me aan het bezoekje dat

28 Eens de echtgenoot van mijn vriendin Margaret Mead. Zij zijn in 1947 gescheiden.

[p. 28]

ik er eens met Inez Röell bracht. Ook met Casper van den Wall Bake ben ik er eens afgestapt.

Brussel, Hotel Metropole, op het terras

Madame De Ramaix was humoristisch als altijd. Haar kleindochter Déliane was van plan met een boer te trouwen, wat me een gezonde zaak leek. ‘What I resent,’ zei grootmama, ‘is that he picks up the phone there. He is the master of the house. May be we do not have much to offer, but we do have a situation,’ waarmee ze doelde op het feit dat het om Déliane Quarles gaat tenslotte. Haar schoonzoon, Willem Quarles²⁹ werd omschreven als ‘selfish’, ‘and, of course, he is of the other side,’ waarmee ze zijn homoseksualiteit bedoelde.

Zij ziet er tegen op château Bouillon op te geven. ‘Everyone wants me to give it up, and they only think of how to squeeze some money out of this old woman. But I am like an old cat who knows these walls.’ Zij had er zestig jaar gewoond. ‘Everything breathes the good old days.’ Zij noemde op een gegeven moment een automobiel, Graham Page, en ik herinnerde me opeens dat mams zuster in Wassenaar ook zo'n auto had in de jaren dertig. ‘After all, my family Van Weede has been diplomats and ambassadors for three hundred years.’

De broer van mevrouw De Ramaix, oud-ambassadeur Marc van Weede,³⁰ woont al vele jaren in het Park Hotel in Lausanne en is nu 79 jaar. Zijn vrouw is zeer hulpbehoevend. ‘He never leaves his wife,’ vertelde zij, ‘except for one hour of walking every day. Marc is the next thing to a saint. He simply says: “I have always done my duty, so why should I not be doing it now.” He is that rare type of a man, every inch a gentleman, who will never make a faux-pas.’ Zijn vrouw heeft al enkele jaren niet meer gesproken en ontvangt voeding via een buis bevestigd aan haar neus. ‘Iedere twee weken komt een specialist de rotzooi opruimen, maar als haar iets niet zint maakt zij nog altijd een fuss.’

Op 17 september wordt mevrouw De Ramaix 92 jaar.

Toen het treintje bij Waterloo langsreed op de terugweg naar Brussel, dacht ik aan het bezoek dat ik met Henk Hofland aan Baulers en château Bouillon heb gebracht, nu inmiddels 35 jaar geleden.

Skinner adviseert dat pornografie een handig hulpmiddel zou zijn om op hogere leeftijd de seksualiteit gaande te houden. Hij

29 De broer van diplomaat Leopold Quarles van Ufford.

30 Zie Memoires 1953-1957. Hij was in die periode ambassadeur bij het Vaticaan. Ik ontmoette hem wel eens in Rome.

[p. 29]

beweert dat ‘aging scholars’ te maken krijgen met vergeetachtigheid en de draad kwijtraken. ‘It is characteristic of old people,’ zegt hij tegen Philip Boffey, ‘not to think clearly, coherently, logically or, in particular, creatively.’ Zou je dit werkelijk zo kunnen generaliseren?³¹

31 The New York Times, 24 augustus 1982.

28 augustus 1982

Mejuffrouw Buringh Boekhoudt belde. ‘How are you,’ vroeg ik onnadenkend meteen. ‘Hetzelfde, en dat moet je nu niet meer vragen.’ Zij wilde bedanken voor de plant en vond deze prachtig. Ik moest ook maar geen briefjes meer schrijven. ‘Je mag gerust zo iedere twee weken tegen 18:00 's avonds opbellen, dan ben ik er wel.’

Colin Campbell schrijft na een bezoekje van drie weken aan Indonesië in de gezaghebbende The New York Times een hoop onzininformatie zoals over ‘President Sukarno's theoretical attachment to Communism’. Journalisten bij The New York Times die later Campbell zullen opvolgen, oriënteren zich dan over Indonesië aan de hand van dit soort artikelen en het ‘misverstand’ meandert naar ‘geschiedkundige wijsheid’ op de lange duur. Ondertussen klopt er geen mallemoer van.³² In een tweede artikel vraagt Campbell aandacht voor het lot van ‘landless farmers’ op Java. Er zouden tussen 1977 en 1980 500.000 boeren zonder land bij zijn gekomen, zodat het totaal nu op 8 miljoen wordt geschat. Volgens de Amerikaanse ambassade in Djakarta zou een verdere verslechtering van deze situatie tot een explosie op Java kunnen leiden.

Joseph Luns doet weer eens van zich spreken als loopjongen voor de oorlogslobby in Washington, en natuurlijk doet hij dit in onze populaire bvd-krant De Telegraaf.³³ ‘atoomvrij europa werkt oorlogs-bevorderend’ is zijn boodschap in dikke vette letters.³⁴ Wanneer Nederland geen kruisraketten zou plaatsen ‘zou dit een enorme klap voor de geloofwaardigheid van Nederland als navo-bondgenoot betekenen,’ aldus deze zak. Hoe is het mogelijk dat de man, na alles wat hij in zijn leven al aan kattekwaad heeft uitgespookt, nog altijd het hardste schreeuwt en gets away with it.

Ernst van Eeghen schreef deze week zijn eigen visie op kruisraketten.³⁵ Intussen verkondigt de Amerikaanse minister van De-

32 The New York Times, 15 augustus 1982.

33 De Telegraaf, 28 augustus 1982.

34 Zie bijlage 9.

35 Zie bijlage 10.

[p. 30]

fensie, Caspar Weinberger, dat hij gelooft in het voeren van een langdurige nucleaire oorlog.³⁶ Die man is goed geschift. Het Amerikaanse leger heeft bekend een vijfjarenplan te hebben ontworpen ten bedrage van 100 miljard dollar om de oorlogsvoorraden verder op te voeren.³⁷

Leroy Williams, het 18-jarige boodschappenjongetje op de gangen van het Congres in Washington, die opzien baarde door te verklaren dat leden van het Amerikaanse parlement tippelden en seks met hem hadden gehad, heeft nu verklaard dit verzonnen te hebben. Hoeveel geld zou hij daarvoor hebben gekregen? In New York City zijn negentien zwembaden, zeventien stoombaden, 45 sauna's en 108 van de 180 sportscholen gesloten, omdat ze een gevaar zouden opleveren voor de volksgezondheid. In werkelijkheid zijn het meestal ontmoetingsplaatsen voor homo's en zolang men niet precies weet hoe de nieuwe ziekte aids wordt overgedragen, schijnt men het zekere voor het onzekere te nemen. Het is echter niet slim, want daarmee houd je nichten niet tegen seks met elkaar hebben. Er zullen andere wegen en middelen worden gevonden.³⁸

36 The New York Times, 10 augustus 1982, door Richard Halloran.

37 The New York Times, 21 augustus 1982, door Richard Halloran.

38 The New York Times, 25 augustus 1982, door Ronald Sullivan.

29 augustus 1982

Vandaag is de eerste vergevorderde vergadering van de Nederlandse tak van het Forum Humanum van de Club van Rome, een onderneming die ik samen met Aart van der Want in elkaar heb getimmerd.³⁹

We kwamen om 10:00 uur in Amstelveen bijeen. Tage Domela Nieuwenhuis kwam binnen in een leren jack, blond, baardje, mooie ogen en tanden. Het schoot er bij me in en ik bloosde. Wanneer ik de tafel rondkijk, concludeer ik toch iets unieks in elkaar te hebben gezet. Behalve Cor Klaasse, die door Milan Potuznik werd aangetrokken, zijn het allemaal mijn ‘vondsten’ van de afgelopen de jaren. Ieder van hen vertegenwoordigt een aantal pagina's uit mijn dagboek of levensverhaal.

Eduard kwam ook om met Milan te praten over de mogelijkheid een cursus Frans op een instituut bij Spa te gaan volgen. Milan heeft daar contacten. Eduard wil zijn talen opvijzelen want hij wil uiteindelijk bij de klm terechtkomen. Ik bood een uitsmijter in het Sheraton motel aan.

Ik heb met 2.250 gulden bijgedragen aan de totale kosten van Eds cursus van vier weken.

39 Zie bijlage 11.

[p. 31]

30 augustus 1982

Denig van Buitenlandse Zaken had me geschreven dat Buitenlandse Zaken ambassadeur Van Gorkom in Djakarta niet had kunnen inschakelen om een visum voor mij te bemachtigen, dus dat ik toch bij de ambassade in Den Haag moest zijn. Vanmorgen belde persattaché Sumo Hidajat: ‘Het spijt me dat ik u dit moet zeggen, maar begrijpt u mij, ik breng slechts een boodschap over, ik kan u geen visum voor Indonesië geven.’ Ik zal Denig opnieuw schrijven.

Het opmerkelijke hier is, dat toen premier Ruud Lubbers besloot mij in april 1994 mee naar Djakarta te nemen, ambassadeur Van Roijen van Buitenlandse Zaken de opdracht kreeg zich bij de autoriteiten in Djakarta te vervoegen om zeker te stellen dat mij een visum zou worden verstrekt. Dit had overigens tot gevolg dat ik ook in 1995 ongehinderd naar Djakarta kon reizen en daar drie maanden kon verblijven. Pas in augustus 1995 kreeg ik opnieuw de rode kaart in Djakarta omdat Kok en Van Mierlo me niet mee wilden hebben bij het staatsbezoek van Beatrix, om deze fascistische dictator niet voor het hoofd te stoten nadat ik de brochure Bon Voyage Majesteit had geschreven, waarin ik hare majesteit adviseerde haar reis uit te stellen. Dat Van Gorkom in 1982 niets deed, duidt op de kwaadwilligheid van Buitenlandse Zaken. Maar dat wist ik toen nog niet, en kon dit evenmin aantonen. Dat ligt nu, in 1996, anders.

Tage Domela Nieuwenhuis en Milan Potuznik belden om me te bedanken hen bij het Forum Humanum te hebben betrokken.

Menachem Begins populariteit in Israël steigt. Dat zegt veel, want 82,3 procent van de ondervraagden steunt de invasie van Libanon. Wat zijn dit toch voor mensen?

Het gesprek met McGeorge Bundy in Parijs is door de vara eindelijk uitgezonden.

Ingrid Bergman is overleden. Ik herinner me hoe Dewi Sukarno me eens meevroeg haar te begeleiden voor een lunch met Ingrid Bergman op een kasteel bij Parijs, waar ik beslist geen zin in had en niet heb gedaan.

Pieter Baaij telefoneerde om te vertellen hoe een prettige indruk ambassadeur Díaz van Cuba had gemaakt. Het gezamenlijke bezoek aan de windmolenfabriek was een succes geweest.

[p. 32]

31 augustus 1982

Ik heb gisteravond in Brieven aan Wimie 1959-1963 van Gerard Reve gebladerd.⁴⁰ Het zegt me niets.

Eduard gaat van 25 oktober tot 19 november op cursus in Spa. Hij arriveerde onverwachts, terwijl ik aan het pianospelen was. Ik ben door zijn bezoek in feeststemming.

Ik heb een gesprek met Willem Brugsma bij de Haagse Post gehad, wat erg prettig verliep. Ik begrijp alleen niet waarom hij zinnen inlast, als dat deze of gene had gezegd: ‘Brugsma is too great a journalist for Holland.’ Hij had concurrent Hofland naar Haagse Post gehaald en toch, Henks lezersdichtheid bleef beneden die van Brugsma. Ik zei dat hij het voordeel had Achter het Nieuws te presenteren. Daarbij komt natuurlijk dat Hofland vrijwel zijn hele journalistieke leven aan de Nieuwezijds in Amsterdam heeft gesleten, terwijl Brugsma meer internationaal bezig is geweest.⁴¹

Toen ik voorstelde een televisiegesprek met Bruno Kreisky te willen maken, antwoordde hij daar al mee bezig te zijn. Ik zei: ‘Dat kan niet, want dat heb ik geclaimd.’ Hij krabbelde wat terug op dit punt en zei toen zelfs: ‘Het is prima als Kenmerk hem een half uurtje laat babbelen.’

‘Hoe goed ken jij hem,’ vroeg hij, waarop ik een overzichtje gaf. Hij had gehoord dat Kreisky kanker had. Brugsma vond dat Kreisky een initiatief zou kunnen nemen dat kon leiden, niet tot de Finlandisering van Europa maar tot de Austrianisering. Hij merkte ook nog op weinig te lezen, behalve dat hij af en toe een buitenlandse krant of tijdschrift opensloeg. ‘Harry Mulisch leest ook nooit iets maar schrijft toch het nodige,’ aldus Brugsma.

Ik ontmoette Eduard weer nadat ik bij Brugsma was geweest. We tafelden twee en een half uur in de Mangerie. Later, terug in mijn werkkamer, hadden we seks, voor de variatie gewoon daar op de grond. Al met al werd het een absoluut heerlijke dag.

40 Gerard Reve, Brieven aan Wimie 1959-1963, Veen uitgevers, Utrecht, 1980.

41 Hofland is eigenlijk pas midden jaren tachtig flink aan het maken van journalistieke reizen geslagen, bijvoorbeeld met een eerste reis naar Moskou.

1 september 1982

Ik droomde over het probleem van de pianist Vladimir Feltsman om uit Moskou weg te komen.

Ariel Sharon verkondigde in The New York Times dat ‘the crushing defeat of the plo’ de grote winst voor Israël is van de huidige, bloedige oorlog. ‘No longer will Soviet Katyusha rockets rain down on Israeli villages from terrorist sanctuaries

[p. 33]

in Lebanon. Israeli children who spent night after night, month after month, in bomb shelters are free at last from attack. Normal life has returned to the Galilee.’

Een ander voordelig bijproduct zou zijn dat in Libanon, volgens Sharon, een einde is gekomen aan de plo-terreur die er zou hebben geheerst. Israël had inderdaad 350 militairen verloren en 2.000 militairen waren gewond, maar sedert 1965 waren 1.392 Israëlische burgers omgekomen door terreurdaden van de plo en 6.400 mensen waren gewond geraakt. De Palestijnen zijn allerminst lieverdjes, maar de manier waarop Israël dit heeft aangepakt, is niet acceptabel.⁴²

42 The New York Times, 29 augustus 1982.

2 september 1982

De Telegraaf drukt over de hele voorpagina: bvd schaduwt de vriendin van minister van mierlo. Natuurlijk weer Johan Olde Kalter, die de lekken van inlichtingendiensten, vroeger via Heitink, schijnt te hebben overgenomen. Het zou gaan om Gretta Bédier de Prairie, verbonden aan het Transnational Institute in de Paulus Potterstraat. Daar heb ik professor Ernst Utrecht eens ontmoet. Ook Philip Agee, de ex-cia-agent zou er gewoond hebben. ‘Een verkiezingsstunt,’ was ook het onmiddellijke commentaar van Eduard. Het is duidelijk dat de minister van Defensie bewust een hak werd gezet om hem verdacht te maken.

Voetelink belde. Het hof vraagt alle processtukken in drievoud. ‘Mijn kantoor is dus als een razende aan het kopiëren geslagen, maar goed, we hebben dit graag voor je over. Ik wil het zo goed mogelijk doen. We zijn dit begonnen en als ik onderga, wil ik met vlag en wimpel ondergaan.’

‘Zoals de Karel Doorman in de Javazee,’ zei ik. Hij antwoordde: ‘Ik val aan. Oltmans volg mij.’

Toch is Voetelink ergens een boer. Hij vroeg om nog meer gegevens. Hij wilde bijvoorbeeld de tekst hebben van hoe ambassadeur Leopold in New Delhi me adviseerde de Indiase premier een vraag te stellen over de Noord-Zuid-dialoog. Hij begon het gesprek namelijk met: ‘Sliep u nog?’ Ik antwoordde: ‘Nee, ik ben al naar de bank geweest.’

‘Oh, om mijn voorschot over te maken? Ha, ha, ha!’ Hij weet dat ik geen geld heb en dat de nvj me laat stikken, dus dit was niet elegant. Aan wat mensen als grapjes zien is al te dikwijls de mate van beschaving meten.

De regering-Reagan schijnt eindelijk in te zien dat de sancties

[p. 34]

tegen West-Europese bedrijven die zaken doen met het Kremlin voor de aanleg van de energiepijplijn naar Siberië, eigenlijk te rigoureus zijn. Het zijn maar hinderlijke amateurs in Washington die een zwaar overtrokken beeld van eigen belangrijkheid hebben en keer op keer miskleunen.⁴³ Margaret Thatcher heeft zelfs voor de bbc over Reagans sancties gezegd: ‘Ik voel mij zeer gekwetst, juist omdat het om een vriend (Reagan) gaat.’⁴⁴ Ik ben naar Bilthoven gegaan en heb roosjes geplaatst op het graf van mijn ouders. Mam is vandaag acht jaar geleden overleden. Ik nam, wat ik altijd doe, twee dennenappels van het graf mee. Ik stond doodstil en een ogenblik flitste het door mijn hoofd dat er niets meer van hen over moet zijn. Onder de pot waar de bloemen in zijn gezet, wemelde het van de wormen. Ik stapte bij Lex Poslavsky binnen. Het is beter niet meer met hem over politiek te spreken. Hij zweert bij De Telegraaf. Hij had in de bibliotheek wel eens in nrc Handelsblad gekeken ‘en als ik dan aan De Boer denk, hun wetenschappelijk medewerker...’⁴⁵ Maar zijn zoon Erik heeft blijkbaar wel degelijk het verschil door en probeert zijn vader over te halen nrc Handelsblad te nemen.

Lex kan totaal irrationele opmerkingen over politiek maken, zoals: ‘Ik ben alleen maar bang dat de neutronenbom niet op tijd klaar is.’ Het is waar: de drie broers van zijn vader, Vladimir, Yuri en Alexander zijn als tsaristische officieren door Stalin vermoord. Maar is dit een reden om een halve eeuw later de bewindhebbers van de ussr van nu dermate te haten? Wanneer hij Willem Brugsma in beeld zag komen met een gezicht van: de wereld zal vergaan, schakelde hij snel naar een andere zender.

Hij moedigde me aan een ander boekje van het formaat Made in Soestdijk te schrijven. ‘Jammer,’ zei hij, ‘dat we niet lang genoeg leven om te kunnen zien hoe het allemaal verder gaat.’ Ik zei Peter geadviseerd te hebben op de vvd te stemmen. Daar was hij het mee eens: ‘vvd of niet stemmen.’ Maar op de terugweg naar Amsterdam las ik Joop den Uyls pleidooi in nrc Handelsblad. Ik ben het met diens inzichten op de militaire situatie in de wereld geheel eens en zal mijn advies aan Peter naar de PvdA verleggen. Ook al weet ik dat hij uiteindelijk zijn eigen keuze zal maken.

Holec levert 186 windmolens aan de vs.⁴⁶ Windmolens zijn in.

43 International Herald Tribune, 2 september 1982.

44 NRC Handelsblad, 2 september 1982, door Wout Woltz.

45 Poslavsky had De Boer een avond meegemaakt in Den Haag.

46 NRC Handelsblad, 2 september 1982, door Simon Rozendaal.

[p. 35]

3 september 1982

Lex Poslavsky meende dat we weinig of niets van India weten. ‘Waarom zouden we,’ zei hij nota bene, ‘India draagt immers niets bij tot de wereldgemeenschap?’ Hier schrok ik van. ‘Gelukkig komen er van tijd tot tijd veel Indiërs om het leven bij overstromingen.’⁴⁷ Ik wist werkelijk niet wat ik hoorde. Poslavsky heeft ook nooit een pas in India gezet.

Het mooiste weer van de wereld voor een keer.

De goudprijs is naar 439 dollar gestegen.

Johan Olde Kalter schrijft vandaag in De Telegraaf dat minister Rood (D66) van Binnenlandse Zaken gistermiddag laat een communiqué heeft uitgegeven, dat het onwaar is dat de bvd de vriendin van minister Van Mierlo (D66) zou schaduwen. De Telegraaf zegt over bewijzen te beschikken dat Grette Bédier de Prairie wel degelijk in bvd-dossiers voorkomt. Wie liegt er nu? Prins Claus is opgenomen in het Nijmeegse St. Radboudziekenhuis. Volgens de rvd voelt hij zich al enige tijd niet goed. Het zat er dik in dat het die kant op ging. Het zal een psychosomatische ziekte zijn. Hij moet 24 uur per dag het toneelstuk van prins-gemaal op voeren, waar hij niet werkelijk in gelooft. Ik had van 10:00 tot 11:00 uur een gesprek met de voormalige hoogste baas van Shell, Wagner in het Shell-gebouw aan de Carel van Bylandtlaan in Den Haag. Ik overhandigde hem mijn twee delen gebundelde interviews Grenzen aan de Groei en terwijl hij vroeg: ‘Hoe hebt u er tijd voor gehad,’ kreeg ik van hem Beschouwingen van een ondernemer. Ik voelde me hoogst comfortabel met de man. We hadden an absolutely wonderful conversation.

Hij zei het gevoel te hebben dat onderhandelingen tussen het Oost-Europa Department van Shell in Londen en de ussr in een cruciaal stadium verkeerden, zo zelfs dat op dit moment niemand er tussen moest gaan zitten. Hij gaf toe dat het over zes maanden anders kon zijn. Tijdens de onderhandelingen over de aanleg van de Siberische energiepijplijn in 1980 en 1981 was hem op het ministerie van Buitenlandse Handel in Moskou voorgesteld: ‘Let's resume negotiations.’ Suslov, onderminister voor de Olie-industrie, voegde er aan toe: ‘We no longer object to selling oil.’ Vervolgens kwam Suslov naar Londen om Wagner te ontmoeten. Hij vroeg om een gesprek onder vier ogen. Nu komt het, had Wagner gedacht. De boodschap was slechts dat het Olie Ministerie had besloten tot zaken doen met Shell, maar het corresponderende politieke besluit

47 Ik heb geaarzeld of het wel eerlijk was om wat hij toen zei letterlijk over te nemen, maar hij deed wel meer van dergelijke uitspraken.

[p. 36]

was nog niet gevallen. Daarop hoorden Shell en Wagner niets meer. ‘Ik ken dat in Moskou,’ zei ik, ‘dat geknoei aan de top is de reden waarom dat land stagneert. Het enige middel om de zaak in beweging te krijgen is een lobby starten bij het Centraal Comité van de cpsu.’

Wagner vertelde in 1970 de eerste president van Shell te zijn geweest die naar Moskou was gereisd. Daarop, toen Max van der Stoel in 1974 naar Moskou reisde, deed Aleksei Kosygin formeel het voorstel om joint ventures met Shell te beginnen. Baron van Lynden, die met Van der Stoel mee was naar Moskou, had hem onmiddellijk op de hoogte gebracht van het voorstel van Aleksei Kosygin. Wagner herinnerde zich niet dat Frits Böttcher hem hierover had opgebeld, wat nogal vreemd is, want Frits verzekerde me dit te hebben gedaan en Wagner hoorde voor het eerst van het voorstel van Kosygin via hem. Nu vertelde Wagner het dus heel anders. Nog vreemder: Wagner herinnerde zich wel op een zaterdagavond door Igor Cornelissen van Vrij Nederland te zijn opgebeld. Ik had Cornelissen op het spoor van Wagner gezet na informatie te hebben gekregen van sovjetambassadeur Alexandr Romanov, die maar niet begreep waarom het van de zijde van Shell doodstil bleef, terwijl hij, Romanov, er in Moskou bij had gezeten toen Kosygin het voorstel aan Van der Stoel deed.

‘Dat telefoontje van Cornelissen irriteerde me hogelijk,’ aldus Wagner vanmorgen. ‘Ik weet het nog goed. Ik ging om 21:30 uur met de hond wandelen en hij belde op het moment dat ik weg wilde gaan.’ Hij had Cornelissen gezegd dat Shell al drie jaar bezig was in de ussr, dat Buitenlandse Zaken hem correct had geïnformeerd - en ‘toen verscheen dat artikel in Vrij Nederland, dat Van der Stoel om politieke redenen een mogelijk deal met de Sovjet Unie saboteerde’. Hier was hij woedend over geweest. Hij vervolgde: ‘Het was ambassadeur Romanov die het slecht heeft gespeeld. Hij hamerde er steeds maar op, dat we een deal moesten maken. Ik zei hem dat wij er klaar voor waren, maar ik denk dat hij me niet geloofde.’

Vreemd verhaal. Als het waar zou zijn, dan zouden Frits Böttcher en Romanov beide tegen me gelogen moeten hebben en ook tegen Cornelissen, die natuurlijk ook met hen de gegevens natrok en omdat ook zij de lezing bevestigden, schreef dat Van der Stoel kiekeboe met het voorstel van Kosygin had gespeeld. De Nederlandse participatie bij de aanleg van de gaspijplijn naar Siberië was aan de financiële kant stukgelopen. Thomassen & Drijver waren te duur geweest, althans, dan had de Nederlandse regering kredietgaranties moeten geven, zoals de West-

[p. 37]

Duitse regering doet ‘en daar was ik faliekant tegen’. Hij vervolgde: ‘Het zou voor Thomassen & Drijver beter zijn geweest, want dan hadden ze voor enkele jaren werk gehad, maar dan moeten zij maar op een andere manier saneren en weer rendabel worden. We moeten zaken doen, ook met de Sovjet-Unie, maar we moeten het hen niet al te gemakkelijk maken. Het zijn keiharde onderhandelaars en schaakspelers. Nou, wij ook.’ Ik was perplex en dacht: ja, ja, Nederland haast zich gigantische kredietgaranties te geven ten gunste van fascistische generaals in Indonesië, maar waar ze werkelijk tegen zijn, is de communisten in de ussr te helpen of tegemoet te komen en daarom zit dus ook deze mijnheer Wagner indirect in de zak van Ronald Reagan en de cia. Want het is vooral daar waar ze zakendoen met het Kremlin niet willen hebben.

Hij onderstreepte enkele malen dat hij confidentieel, open en recht voor de raap met me sprak, ‘want ik vind het belangrijk’. Hij zei ook Pieter Baaij te kennen en Klaasse van de Gasunie en een volgende keer zou Boskalis wel een opdracht krijgen. ‘U moet de ussr bezien over een komende periode van 25 jaar en er rekening mee houden dat er nog veel te doen zal zijn in dat land. Ik ben nu 65 jaar, dus tot ik als president-commissaris van Shell, de Hoogovens, enzovoorts moet aftreden, ben ik nog intensief bezig.’ Hij leidde van 1956-1958 Shell op Sumatra. ‘Vond u het dan zo slecht dat ik juist toen een actie voerde om van het gelazer over Nieuw-Guinea met Indonesië af te zijn,’ vroeg ik hem. ‘Dat vonden wij toch ook,’ antwoordde hij.⁴⁸

Ik bracht een bezoek aan Vladimir Opalev op de sovjetambassade. Ik probeerde het maken van een film over de gaspijplijn naar Siberië nieuw leven in te blazen. ‘Men heeft ons gevraagd tot december te wachten,’ zei hij. Ik heb hem geadviseerd Frans Kellendonk door de schrijversunie van Moskou voor een bezoek uit te laten nodigen. Hij scheen hier wel voor te voelen.

‘I have encountered a very strange gap in the thinking of American students,’ schreef Gregory Bateson, ‘that springs from a lack of certain tools of thought. This lack is rather equally distributed at all levels of education among students of both sexes and among humanists as well as scientists. Specifically, it is a lack of knowledge of the presuppositions not only of science but also of everyday life.’⁴⁹ Er is zoveel te lezen.

48 Koos Scholtens van Shell maakte deel uit van de groep rond Paul Rijkens en was mijn vriend in die dagen.

49 Gregory Bateson, Mind and Nature: A Necessary Unity, Bantam Books, 1979.

[p. 38]

Wagner droeg een ordinaire ring met ingegraveerde, gouden letters. Hij begon met een soort grapje over twee tijgers, een dikke en een magere. De dikke at kranten van Shell-werknemers, de magere at de koffiejuffrouw. Ik heb er verder eigenlijk niet naar geluisterd.

Mijn volgende bezoek gold Kim, adviseur van de Zuid-Koreaanse ambassade om het bezoek aan Seoul te bespreken, dat generaal Cor Knulst voor me regelde. Ik zei me te hebben verbaasd nooit een behoorlijk antwoord van de ambassadeur te hebben gekregen. Ik liet On Growth II, de Putnam-uitgave, zien. We gingen naar beneden om een aantal interviews te kopiëren. Of ik belangstelling had voor Noord-Korea. ‘No, not now, and probably never,’ antwoordde ik.

Daarna ben ik gaan eten met Tage Domela Nieuwenhuis in Ramayana. Hij had besloten geen vlees of kip, maar nog wel vis te eten. Hij heeft waarschijnlijk gelijk, maar hoe raak je van de gewoonte af? Hij doceert in Leiden internationaal recht, maar zou voor het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen willen werken. Hij gaat overal op zijn motorfiets naar toe. De fagot heeft hij laten zitten en speelt nu altsaxofoon.

Hij heeft samen met zijn vriendin Therèse, die op het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking een functie heeft, een flat in Leiden gekocht. Tage heeft absoluut de mooiste ogen van de wereld die, mij althans, heel veel zeggen.

4 september 1982

De Volkskrant publiceert de overpeinzingen van Ernst van Eeghen onder de kop conventionele wapens kunnen kruisraketten voorkomen.⁵⁰ Ook dat advies, om via Kees Bastianen te opereren, volgde hij op en wierp vruchten - voor hem - af.

In Libanon zijn tot dusverre als gevolg van de Israëlische oorlogshandelingen 17.825 mensen om het leven gekomen en 30.103 gewond. Het is toch onvoorstelbaar dat dit allemaal gebeurt en de wereld verroert geen vin.

Ernst van Eeghen belde. Moskou heeft gevraagd of hij komt. Hij had contact met vrienden in Washington opgenomen die hem hadden aangemoedigd te gaan. Je weet nooit of de man het allemaal verzint, of dat het waar is. Hij had ook een artikel aan De Telegraaf gezonden en Goeman Borgesius had hem opgebeld om te zeggen dat zijn stuk geplaatst zou worden. De naam Van Eeghen doet nog altijd wonderen.

50 Zie bijlage 12.

[p. 39]

Ik het las de getuigenis van Henk Hofland terug over diens verklaringen voor de Raad voor de Journalistiek inzake de Peter Zonneveld-affaire in mijn huis in 1973. Henk herhaalde niet te hebben geweten dat er sovjetdiplomaten aanwezig zouden zijn. Wat kan hij toch liegen. Eigenlijk zou ik nooit meer een woord tegen die man moeten spreken. In het gesprek met Lex Poslavsky beschuldigde ik zijn geliefde De Telegraaf van het smerige spel met de fotograaf in mijn huis om mij als communist te schande te kunnen maken. Lex antwoordde terecht: ‘En Henk Hofland dan, die redacteur is van het door jou zo geprezen nrc Handelsblad?’

Time schrijft dat in de zestien maanden dat aids voor het eerst werd gesignaleerd, in de vs 547 doden zijn gevallen. ‘The immune system becomes so severely impaired that the victims became living playgrounds for infectious agents.’ 75 procent van de slachtoffers zijn homoseksuelen en 25 procent ‘are intravenous drug abusers’. James Curran, die een task-force van 120 man leidt om aids te onderzoeken, zegt: ‘Unfortunately, it is not known whether there is a transmissible agent, whether the patients we are studying harbor it, which body secretion may contain it, and whether marmosets⁵¹ are an appropriate species to study aids.’ Heel griezelig dus.⁵² Ik stuur het artikel naar Peter en Eduard.

Wayne Smith, het voormalige hoofd van de diplomatieke missie in Havana, heeft tegen The New York Times gezegd, dat er nooit waterdicht bewijs is geleverd voor de leverantie van Cubaanse wapens aan El Salvador ‘with respect to either their magnitude or their timing’. Smith zegt dat indien El Salvador alle wapens zou hebben ontvangen die Washington zegt dat Cuba heeft gezonden, dan zou het leger in dit land met 20 tegen 1 zijn ‘outgunned’. Hij zegt ook: ‘The only way that we can have some moderating influence on Castro is through a process of gradual engagement,’ en zo is het exact.⁵³ Maar Reagan en consorten luisteren niet naar kennis of expertise over het onderwerp Cuba maar leven emotionele waanbeelden over de vijand uit, die in geen enkele verhouding tot realiteiten staan.

51 Zijdeaapjes.

52 Time, 6 september 1982.

53 The New York Times, 4 september 1982.

5 september 1982

Psyché van César Franck. Waarom die titel?

De gigantische correspondentie van Marcel Proust is ‘gedeco-

[p. 40]

deerd’. Het werk werd verricht door Philip Kolb en zal worden uitgegeven door Doubleday. Hij is hoogleraar aan de Universiteit van Illinois en heeft vijftig jaar aan deze klus besteed. ‘The letters reflect Proust's development as a writer. They had been thought of mostly as examples of relentless social climbing.’ Nu alles op orde is gebracht, schrijft Mary Blume,⁵⁴ ‘the letters have a form of richness that no-one suspected’. Een bijkomstige complicatie was dat Proust zijn brieven vrijwel nooit dateerde. ‘Correct dating can tell a good deal about the author's state of mind.’ Ook het handschrift leverde gigantische problemen op. ‘It would take a paleographer three years to decipher a few lines of these letters,’ schreef Proust zelf reeds. Kolb schat dat het zeventien of achttien delen zullen worden.

jfk doodle
Ronald Reagan doodle

Terwijl presidenten met medewerkers zitten te confereren op het Witte Huis, krassen zij dikwijls van alles op papier, wat ze in de vs ‘doodles’ noemen. Volgens grafologe Andrea McNicol toont jfk hier ‘a superior intellect’. Het eerste huisje vond hij ‘messy’ enzovoorts. Reagan tekende drie aspecten van zichzelf: de cowboy, de atleet ‘and the grumpy old man’. Het zal best waar zijn maar na mijn vriend, Henk Bruinsma, vermaard Amsterdams grafoloog die uitzonderlijke staaltjes van kunde vertoonde, ben ik sceptisch gebleven over die tak van bedrijvigheid.⁵⁵

Mijn Yale-vriend Tony de Almeida Santos stuurde me een brochure over zijn studie van Jacques Offenbach.⁵⁶

Ik lees een meer dan afschuwelijk verhaal over Barry Stanford Weinbaum, een jongeman die in juni afstudeerde aan Ben-

54 International Herald Tribune, 3 september 1982.

55 Time, 6 september 1982.

56 Zie bijlage 13.

[p. 41]

nington College in Vermont. Hij was opgevallen als ‘an outstanding student, editor of the college newspaper, captain of the softball team, a student of Shakespeare and a proof-reader of texts on Psychiatry’. Maar hij gebruikte ook cocaïne en handelde erin.

Hij handelde in drugs om ze zelf te kunnen gebruiken, maar ook om in zijn onderhoud te voorzien, want hij hield van boeken kopen en dure kleren aanschaffen bij Brooks Brothers of bij Paul Stuart op Madison Avenue. Hij kocht voor een vriendin oorbellen bij Tiffany's, hield van een goed glas wijn en dineerde in restaurant Lutèce.

Hij was het laatste gezien op 9 juli, toen hij een afspraak had met een dealer aan de Lower East Side tussen de derde en vierde straat. Hij droeg jeans, een designer shirt en sneakers. Tien dagen later werd zijn lichaam gevonden in een groene plastic zak tussen twee oude gebouwtjes in dezelfde buurt. Medestudenten plantten ter herinnering van hem een boom nabij de sportvelden van Bennington College.

Marcia Chambers⁵⁷ heeft bijna een hele pagina aan de geschiedenis van deze jongen gewijd. Zijn vader kwam over uit Oregon voor de begrafenis. Zijn moeder, die hertrouwd was, noemde hem haar lieveling van de vier kinderen, maar kwam zelf niet over, wilde zelfs niet openlijk over hem spreken tegen The New York Times. Zij had hem als kind dikwijls geslagen omdat zij alcoholist was. Omdat hij al drugs gebruikte op zijn zeventiende jaar, smeet zij hem de deur uit. Zo gaat dit met sommige moeders en lievelingszonen. Nu is hij er niet meer. En hoe is hij aan zijn einde gekomen? Ik word volkomen naar van zo'n reportage.

57 The New York Times, 5 september 1982.

6 september 1982

Averell Harriman - in de oorlog van 1942 tot 1946 ambassadeur in Moskou - wijst erop dat de strategische strijdkrachten van de vs en de ussr over 100.000 maal de vernietigingskracht van de bom op Hirosjima beschikken. Hij houdt een vurig pleidooi tegen kruisraketten. James Reston begeleidt zijn oproep om matiging en gebruik van verstand door iets over Harrimans opmerkelijke levensloop te vertellen.⁵⁸ Ik zal niet vergeten dat hij het indertijd voor Sukarno opnam, toen deze door de cia en verraders voor communist werd uitgemaakt.

Ik belde met professor Arbatov in Moskou, die net achter zijn bureau klaarstond met zijn koffertje om naar het vliegveld te

58 The New York Times, 6 september 1982.

[p. 42]

gaan. Puur geluk dus. Ik zei dat ik met hem wilde spreken en vroeg of hij me een dienst wilde bewijzen, zodat ik snel een visum kon krijgen. ‘Willem, we are friends, don't say a favor. I cannot do it now, because I am leaving for Stockholm but tell your friends at apn Novosti that we have scheduled a meeting.’ Heb vrijwel de hele ochtend op de eerste en tweede postume etudes van Chopin gestudeerd. Wel met tussenpozen; heerlijk. Ik las ergens in mijn dagboek dat ik in Bilthoven tegen mam zei: ‘Als ik intensief zou studeren, zou ik goed kunnen spelen.’ Haar antwoord was: ‘Waarom doe je het dan niet?’ Ik heb twee en een half uur gestudeerd.

Ik ontmoette enigszins tegen heug en meug Jan en Babette Cremer met een Hongaarse journaliste, Torday Aliz. Babette houdt haar dagboek bij. Zij vertelde dat toen zij eraan begon, geschreven had dat dit op mijn dringende advies gebeurde, wat waar is. Ze zei dat Jan lange, lange dagen werkt en soms pas om 23:00 uur tevoorschijn komt. Hun zoon die in de marine zit, is in Amsterdam geweest. Ze noemen hem beiden ‘een vreemde’. Hij is nu zeventien jaar. ‘Hij is breed,’ zegt Babette, ‘heeft een smal middel en hele mooie handen.’ Ze denken dat hij ervan uitgaat dat Jan steenrijk is. Babette heeft de jongen daarom duidelijk gemaakt dat het appartement aan de Keizersgracht van haar is. Toen Babette en ik iets over politiek wilden zeggen, viel Jan in het Nederlands in en zei: ‘Je weet toch niet of zij een kgb-agente is,’ waarmee hij op de Hongaarse gaste doelde.

7 september 1982

Eduard belde, opgewekt als altijd, van Gate b-52 op Schiphol. Hij ging met ‘een oude rotkist’ naar Tel Aviv en zou heen en terug een tussenlanding maken.

Ik ontving een briefje van Lord Chalfont. Ik had hem gepolst om in de te vormen Mansholt Commissie te gaan zitten, waar hij misschien wel oren naar heeft.

Jan Cremer belde. Hij voelde zich enigszins genomen ‘want die Hongaarse juffrouw’ had eigenlijk helemaal geen interview met hem gemaakt.

John van Haagen⁵⁹ haalde me op station Rotterdam Lombardije af. We zijn naar de Hengelstraat in Sportdorp gelopen, via sportvelden waar zijn oudste tweeling, Rob en Rien, aan het voetballen was. Greet heeft op twee plaatsen kanker: spotjes op de longen en op de plaats waar zij een nieroperatie heeft gehad.

59 Zie Memoires 1953-1957 en verder.

[p. 43]

Een gezwel is met bestralingen weggebrand. Zij moet nu een besluit nemen over chemotherapie. Beiden beklaagden zich over de schandalige behandeling van ziekenfondspatiënten door artsen en specialisten.

Greet leek vermoeid, maar zag er nog hetzelfde uit. Zoon John Paul is vlak na het bekend worden van Greets ziekte met een vrouw van dertig jaar (hij is 19) gaan samenwonen. Greet beschouwt dit als onvergeeflijk. John zei dat het een vorm van een vlucht was, omdat hij de ziekte van zijn moeder niet kon verwerken.

We keken op televisie naar het debat tussen Joop den Uyl, Dries van Agt, André van der Louw en Edje Nijpels.

8 september 1982

Aunty is al op 3 september overleden. In stilte gecremeerd. De annonce kwam pas nu met de post. Zij zal het zo gewild hebben. Haar wens is vervuld. Ik ben diep terneergeslagen. Godzijdank is Ed op weg naar me toe. Ik dacht laatst nog: vreemd dat zij nooit eens heeft gevraagd om Peter te ontmoeten. Misschien had het te maken met onze homoseksualiteit waardoor zij aarzelde. Veertig jaar heb ik haar gekend. Zou Beatrix nog naar haar toe zijn gegaan? Ik heb overwogen André Spoor te bellen en voor te stellen een artikel over haar te schrijven. Toch maar niet. Zij wilde anoniem blijven.

Sociale wetenschappers in de vs zijn van mening dat een president in het Witte Huis wel eens een atoomoorlog zou kunnen ontketenen, omdat volgens professor Morton Deutsch van Columbia University ‘nuclear weapons are psychologically seductive largely because they provide a tremendous emotional kick for those with strong power drives’. Ook Deutsch zoekt naar middelen om ‘the real horrors of a nuclear war’ voor de man in het Witte Huis ook ‘psychologically real’ te maken.⁶⁰

Toen Einstein vijftig jaar geleden naar Sigmund Freud schreef ‘to analyze the strong psychological factors blocking peace in a troubled world’, is er door honderden behavioristen en anderen gespeculeerd over de psychologische origine van oorlog.

60 The New York Times, 7 september 1982, door Philip Boffey.

[p. 44]

Freud, in zijn antwoord aan Einstein, ‘was dubious about the relevance of psychiatry to international conflict’. Professor Irving Janis, psycholoog aan Yale University, is van mening ‘that a psychological analysis is essential for understanding outbreaks of war, while current knowledge is grossly incomplete’.⁶¹

Een tweede artikel handelt over de biologie van ‘fear and anxiety’.⁶² Onderzoekers ontdekken steeds meer over de chemische processen die ten grondslag liggen aan emoties als depressie of angst, slaap en slapeloosheid en andere vitale functies die zich in het brein afspelen. Er zijn proeven met apen genomen. Die bleken wanneer zij met bepaalde chemische substanties werden ingespoten, binnen enkele seconden ‘severe anxiety’ te vertonen, terwijl anderzijds al jaren bekend is dat librium en valium juist kalmerende effecten veroorzaken.

61 Amerikanen zullen nooit begrijpen wat oorlog is zolang zij dat niet aan den lijve ondervinden, zoals bijvoorbeeld Europa heeft meegemaakt.

62 Idem, door Harold Schmeck.

9 september 1982

Hans Verploeg van de nvj is zo vriendelijk geweest nu ook naar ambassadeur Van Gorkom in Djakarta te schrijven, of hij niet kan helpen bij het verkrijgen van mijn visum.⁶³

Ik heb mevrouw Hornkamp het etui uit de familie - ik geloof dat het grootmama Poslavsky toebehoorde, die het via Verloop of Linck erfde - met twaalf antieke zilveren koffielepeltjes gegeven. Zij zat zo lief te praten en liet foto's zien van de busreis naar Oostenrijk. Ik heb naar haar proberen te luisteren. Ze is bovendien jarig. Ze liggen maar in de kast. Ik vroeg Peter en Eduard laatst ook al of zij niet van mening waren dat mijn moeder het prima zou vinden als ze naar deze dame gingen, die mij al die jaren al helpt.

Ernst van Eeghen belde in opperbeste stemming. Erica wilde niet meer met me spreken voor ik beide boekjes van Chuck Colson gelezen zou hebben over diens ‘bekering’.

Ik heb een brief naar Sicco Mansholt geschreven, zodat hij van een en ander op de hoogte is als hij met zijn zeilboot in Lissabon is aangekomen.

Van Eeghen gaat naar Moskou als gast van het Comité voor Europese Samenwerking en Veiligheid en ik moet iedere keer alles zelf betalen. Ik adviseerde hem naar het kantoor van Georgii Arbatov te gaan, ook al is hij op reis, als beleefdheidsgeste. ‘Je hebt hem nu niet meer nodig,’ drukte ik hem op het hart, ‘maar je hebt wel alles wat je bereikt in eerste instantie aan de

63 Zie bijlage 14.

[p. 45]

ontmoeting met hem te danken, hij heeft je pas echt gelanceerd (ik liet mijn eigen rol daarin natuurlijk weg); dan toon je tenminste dankbaarheid en belangstelling door op zijn bureau je kaartje achter te laten.’

Van Eeghen had senator Hatfield gebeld, die in Afrika was. Waarschijnlijk had hij slechts met een assistent van Hatfield gesproken, wat de kleine nuances zijn die je bij Van Eeghen steeds in de gaten moet houden. Ernst had gezegd onder druk van Moskou te staan om te komen. De Amerikanen hadden geantwoord: ‘Ga je gang, maar wat ons betreft is de Berkenrode-conferentie afgeblazen.’

‘De Amerikanen hebben geen tijd voor de Sovjet Unie,’ denkt Ernst. ‘Ze zijn nu met het Nabije Oosten bezig.’ Onzin. Ze willen gewoon niets. Hij had geconstateerd dat ik door het stijgen van de goudprijs weer 25 procent meer geld had, maar hij zou er voor zorgen dat Jeelof mij honoreerde voor wat ik voor Philips had gedaan en deed.

Henry Brookman, die nu de Centrumpartij leidt - heeft opgericht eigenlijk - zegt dat hij Alfred Vierling voor de partij op ecologiezaken heeft gezet. Hij schijnt nu ook te rekenen op een zetel in het parlement.

10 september 1982

Peter arriveerde pas om 23:00 uur uit Londen. Er had een locomotief in brand gestaan. Edwin had hem een Sony Walkman voor zijn verjaardag gegeven (‘terwijl hij het zich eigenlijk niet kan permiteren’) dus Peter had ‘tuned out’ op de kuddes gedurende de reis. Ik liet hem wel zien dat in Japan werd gewaarschuwd voor beschadiging van oren en brein als gevolg van het te hard afspelen van muziek, zoals Newsweek heeft geschreven. Claudia Stendl van iiasa in Wenen belde dat Jermen Gvishiani een lichte hartaanval had gehad waardoor een ontmoeting met mij moest worden verschoven. Dit compliceert mijn Philips-lobby. Ik belde Aurelio Peccei in Rome die van de hartaanval van Gvishiani nog niets wist. Hij bedankte me nu eigenlijk ook voor het eerst dat ik een Nederlandse versie van het Forum Humanum op gang had gebracht. Ik kon hem melden dat Wagner van Shell me eveneens had toegezegd te zullen helpen.

Etude Opus 25 nummer 1 van Chopin heb ik nu vrijwel onder de knie zoals hij hoort. Ik werk even geconcentreerd aan een prelude van Rachmaninoff.

[p. 46]

11 september 1982

Mejuffrouw Veen, de beste vriendin van mejuffrouw Buringh Boekhoudt, belde om te bedanken voor mijn briefje. ‘Ik weet dat zij altijd erg op u was gesteld en zij stelde uw bezoekjes altijd enorm op prijs.’

‘Zij heeft alles precies geregeld en getimed. Een neef was executeur-testamentair. Ik heb haar 56 jaar gekend,’ aldus mejuffrouw Veen, die evenals Aunty in de flat Amaliagaarde woonde. ‘De laatste week van haar leven had ik een karretje voor haar gekocht. Een nicht is ook een weekje geweest. Er is maar een nacht een nachtzuster geweest. Wie sterft er tegenwoordig nog in zijn eigen bed?’

Ik ken mejuffrouw Veen nauwelijks. Wat me opviel was dat zij met identiek dezelfde intonaties en modulaties sprak als Aunty. Mensen die zolang samen zijn en elkaar door en door kennen, schijnen dat te doen. Zoals Brinkhorst als Van der Stoel is gaan kletsen en Van der Stoel als Den Uyl. Ik weet niet of haar telefoontje nu het bezoekje aan haar, dat ik had aangevraagd, zal moeten vervangen. Ik wil vooral nog steeds weten of Beatrix nog bij Miss B.B. is geweest, zoals ik haar vroeg te doen. Mejuffrouw Veen was het ermee eens dat Miss B.B. liever geen artikeltje in nrc Handelsblad zou hebben gehad.

Peter is weer met zijn hele hebben en houden naar Tilburg vertrokken. Als hij weg is, denk ik soms: ben ik wel lief genoeg geweest? Hij gaf me een brief uit augustus die hij was begonnen, maar niet afmaakte.

In El Salvador is het leger weer eens bezig geweest tegen de bevolking: 300 mensen kwamen om. Als Washington dit niet zou willen, zou het niet gebeuren. De moordenaars zitten daar.

Telefoneren met de Sovjet Unie is weer eens niet mogelijk. Technische storing.

De Volkskrant meldt dat 52 procent van de bevolking tegen de plaatsing van kruisraketten is. Dat toont andermaal aan hoe de media tekort schieten in het geven van relevante voorlichting.⁶⁴

64 De Volkskrant, 10 september 1982, door Cor Groeneweg.

12 september 1982

Uitgerekend vandaag komt Luns in De Telegraaf met een nieuw pleidooi voor kruisraketten en de man voorspelt dat ze zullen worden geplaatst.⁶⁵

Mejuffrouw Buringh Boekhoudt is een schrijnende lege plek in mijn gedachten nu. Heel vreemd dat ik haar stem nooit

65 Zie bijlage 15.

[p. 47]

meer zal horen. Die hele gigantische ‘investering’ van elkaar kennen, samenzijn, schrijven, praten, is gewoon van de ene op de andere dag gone with the wind. Vreselijk eigenlijk.

Mejuffrouw Veen zei dat toch nog vijftig mensen de begrafenis hadden bijgewoond. ‘Je kunt toch iemand die opbelt niet weigeren?’

Frans Kellendonk schreef al een paar dagen geleden dat hij met Vladimir Opalev zal gaan praten. Hij heeft dus kennelijk zin in een reis naar de ussr. Na Minneapolis lijkt me dit a must. Dat is het grondbeginsel van non-alignment, zoals ik dit van Bung Karno heb geleerd.⁶⁶

Gisteravond toen Peter en ik tijdens het avondeten zaten te praten, moet hij door iets wat ik heb gezegd geroerd zijn geweest, want hij kreeg tranen in zijn ogen. We zijn ondanks alles altijd weer even close. Hij wilde in Tilburg zijn voor zijn moesje ging slapen. Ik herinner me echter niet wat hem zo raakte. Was het dat ik toegaf voor hem en Eduard niet lief genoeg te zijn?

Ik keek naar de tenniswedstrijd tussen Lendl en Connors. Lendl verloor maar we zullen meer van hem horen.

66 Zie bijlage 16.

13 september 1982

Ik heb heerlijk piano gestudeerd.

Er zijn geluidsbanden verdwenen uit de woning van journalist Frans Dekkers in Eindhoven waarop gesprekken stonden met voor Philips belastend materiaal. De Philips-politie gaf in de oorlog informatie door aan collega's van de Kriminalpolizei en later aan de Gestapo.⁶⁷ Zoiets gebeurt dus gewoon in Nederland.

Eduard kwam langs. Hij was moe van de nachtvluchten en wel toegenegen, maar hij ontweek beslist seks.

Peter belde uit Tilburg op. Hij ging een tripje maken naar Antwerpen met een vriend, Bernard Heldens. Ik reageerde hier supercynisch op en vergeleek hem en Bernard met Laurel & Hardy. Toen werd hij agressief: ‘I don't give a fuck what you say, especially if you put my friends down. I won't accept it. You always look at the outside. With me it is the human quality that counts, the heart! Maar je luistert toch nooit naar wat ik zeg.’ Ik was nogal verbaasd over zijn uitbarsting en ik vond het niet prettig. Peter geeft om me maar ik ben niet meer zijn eerste prioriteit. Al met al ben ik als gevolg van al deze verwikkelingen weer in een vreemde stemming.

67 NRC Handelsblad, 13 september 1982.

[p. 48]

Reuven Feuerstein beklaagt zich over Joop Daalmeijer en het gedrag van de vara. Hij heeft natuurlijk gelijk. Het vervelende is echter dat ik de vara bij hem binnenbracht, ook al kan ik niets aan hun methode van werken veranderen.⁶⁸

Als Eduard nu naast me zou liggen zou ik hem vragen: wat was het eigenlijk, een experiment?⁶⁹

68 Zie bijlage 17.

69 In 1996 moet ik toevoegen: dat was meer uit spijt dan om eerlijk te zijn. Eduard was 22 jaar.

14 september 1982

Prins Claus is oververmoeid. Hij is hiervoor de afgelopen tien dagen in het St. Radboudziekenhuis in Nijmegen onderzocht. Hij moet zijn werkzaamheden beperken.

Het blad Partner publiceert veertien pagina's foto's uit het leven van Jan Cremer. Welja.

Ik studeerde een paar uur piano. Ik kan eigenlijk mijn ei niet kwijt. Onzekerheid over Wenen en Moskou, Kreisky en Gvishiani, ga ik of ga ik niet die ontmoetingen hebben?

De Volkskrant komt terug op het incident rond het boek Eindhoven 1933-1945 van de Eindhovense journalist Frans Dekkers. Hij voerde veertien lange gesprekken op band met Geelen van de Philips inlichtingendienst (annex Abwehragent c.q. V-Mann en dubbelspion voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog). Er blijkt slechts een gedeelte van te zijn gestolen. Toch een smerig zaakje.

Zeven militairen hebben klachten ingediend tegen instructeurs, die rekruten op een aaneenschakeling van vernederingen trakteerden tijdens een veldoefening, zoals gras, bladeren en zand eten of met een dennenappel in de mond rondlopen. Andere militairen werden geslagen, geduwd of over het hoofd geaaid met het commentaar ‘lieve hond’. Sommige militairen liepen brandwonden op omdat rookbommen op hen werden geworpen. Ze zijn toch werkelijk geschift.⁷⁰

Ik ontmoette Pieter Baaij in het Holiday Inn te Utrecht. Hij wilde me ideeën mee geven voor een volgend gesprek met Jermen Gvishiani. ‘Je moet hem natuurlijk niet vertellen dat ik er bij Wagner op heb aangedrongen, dat als Nederland geen orders krijgt bij de aanleg voor de gaspijplijn er ook geen kredietgaranties gegeven moeten worden, of geld voor de aanleg aan de Sovjet Unie moet worden geleend door de banken.’ Hij voegde toe: ‘Wagner schijnt toch wel een machtig man te zijn.’ Hij dacht dat ik meer aan Romanov in Moskou zou hebben dan aan Gvishiani. Hij begrijpt er dus nog altijd niets van.

70 De Telegraaf, 14 september 1982.

[p. 49]

Ik had Windows of the Mind⁷¹ bij me. Hij zei dat hij een veel beter boek voor me had. Ik dacht: klets jij maar. Hij had het artikel in De Telegraaf over de affaire Michiels van Kessenich in Antwerpen gelezen en tegen zijn secretaresse gezegd: ‘Willem weet nog altijd niet hoe hij geld moet verdienen. Je maakt je teveel vijanden, man!’ Ik legde geduldig uit dat ik dit in 1956 inderdaad had gedaan door de kwestie Nieuw-Guinea onder de loep te nemen en gelijk te krijgen en dat er sindsdien een niet te stoppen roddelcampagne was gelanceerd om te voorkomen dat ik me nog eens met belangrijke zaken zou gaan bemoeien.

Jacob van der Gaag zat in Televizier voor de beeldbuis te vertellen hoe hij na gesprekken met rijkscommissaris Seyss-Inquart naar Londen was gegaan om te proberen de geallieerde opmars bij de IJssel te stoppen om te helpen voorkomen dat Nederland onder water zou worden gezet. ‘Verraad,’ werd in sommige verzetskringen gezegd.

Pianist en componist Maarten Bon heeft Le Sacre du Printemps van Stravinsky voor vier piano's bewerkt. Het viel tegen. Ik was er niet kapot van.

71 Erich Harth, Windows of the Mind, William Morrow & Company, New York, 1982.

15 september 1982

Bisschop Stephen Donahue is in New York overleden. De man die in 1960 nog eens probeerde in mijn broek te zitten en bij wie ik door monseigneur Hemmick in het Vaticaan was geïntroduceerd.⁷² Hij werd 88 jaar.

Willem Brugsma belde en zei dat hij tegen Van Mierlo had gezegd dat we probeerden een interview met Bruno Kreisky te krijgen, wat de minister een uitstekende gedachte vond. Volgens Brugsma staat Helmut Schmidt op vallen. Brezhnev werkte ook nog maar een uur per dag, wegens ziekte, dus er heerst een crisissfeer over de leiding in Europa.

Jan van Wieringen stuurde me uit New York een artikel uit The Washington Post in de serie ‘Brainwaves’ van Philip Hilts, met als titel the race is on to develop new drugs for raising intelligence. Het zou om ‘cognitive drugs’ gaan ‘that will boost human learning, attention and memory’.

Wanneer wat bij de hersenen van dieren opgaat, toepasbaar op mensen zou zijn ‘we would be on the verge of a drug wonderland,’ schrijft Hilts. ‘In mice and rats and monkeys, scientists have been able to boost memory or induce forgetfulness, recharge a lagging sex drive, bring on anxiety or return into

72 Zie Memoires 1959-1961.

[p. 50]

placidity, induce sleep, trigger dreaming, increase or decrease thirst or appetite.’ Ik geloof er nog niet zo in.⁷³

De ncrv wil mijn film met priester Alekseij in Spas niet uitzenden. Ze sturen het materiaal eindelijk terug. Het gaat weer niet om het materiaal als zodanig, maar om wie de film heeft gemaakt. Ik ben te controversieel. Had Brugsma de film gemaakt, of een andere beroemdheid uit de mediawereld, dan zou de film alleen daarom al worden getoond.⁷⁴

Koelisjov van de sovjetambassade belde. Zagladin zou naar Den Haag komen. De ambassadeur had geregeld dat ik hem zou ontmoeten en hem dus kon interviewen. Ik ben er zeker van dat dit in Moskou geregeld is, niet hier. Koelisjov zei dat Arno Vermeulen ook was ingeschakeld voor een nos-televisiegesprek. Ik herinnerde Pieter de Vink aan het contract dat 27 januari 1982 met mij voor een gesprek met Zagladin was getekend, dat weliswaar in mei als ‘niet langer in geïnteresseerd’ werd ‘opgezegd’, maar wat nu blijkbaar toch zou worden gerealiseerd, liefst zonder mij. Ik kon lastig in Moskou zeggen dat de nos-televisie geen belangstelling meer voor Zagladin had en heb de lobby om hem te krijgen gewoon door laten gaan. In juni nog liet ik via Siline weten dat we hem graag wilden filmen. Ik gaf zelfs Ernst van Eeghen een brief mee voor Zagladin (via Siline) om te vragen voor onze camera's te komen. Volodja Molchanov had Vladimir Opalev getelefoneerd dat ik gewaarschuwd moest worden dat Zagladin nu in Den Haag zou zijn. Volodja kent zijn Hollandse pappenheimers, hij wilde voorkomen dat ik er naast zou komen te zitten, als gewoonlijk.

Ik ben op weg naar Hilversum voor een nieuw gevecht om mijn rechten. Zonde om een prachtige herfstdag te moeten vullen met shit als knokken om je rechten bij nos-types als Kool (misschien nog de meest acceptabele van de drie), De Vink en Roelevelt. Het werd een gevecht met de messen op tafel. Ik maakte duidelijk Zagladin contractueel te hebben geleverd en op zijn minst hiervoor betaald te willen worden, en ik eiste de vermelding op tv: ‘Productie Willem Oltmans’. De clou van het gesodemieter is: mijn naam moet tegen iedere prijs weggelaten worden. Ook toen ik opmerkte Arno Vermeulen als geen partij voor een zwaargewicht als Zagladin te beschouwen, kwamen ze en masse voor die jongen op, die van toeten noch blazen weet over de ussr. Bah! Wat een ellendige middag. Het ziet er overigens naar uit dat deze trip tenminste 5.500 gulden zal gaan opleveren.

73 The Washington Post, 7 september 1982.

74 Zie bijlage 18.

[p. 51]

Gelukkig kwam Peter. Hij maakte ons avondeten. We zijn later - wat ik ‘de konijnenroute’, omdat je ze overal ziet, noem - gaan fietsen in de polders. Ook de twee grote hazen zijn er nog. Hij sprak veel over zijn moeder, die nu 77 jaar is en in prima conditie verkeert, ondanks dat zij elf kinderen had. Ik dacht steeds, al fietsend: you are a beautiful person, maar ik zei het niet. Soms denk ik dat we een periode van vervreemding doormaken, als in die tijd dat hij met Frederick Ress op de Nassaukade woonde. Een zekere Michael belde voor hem op, maar ik moest zeggen dat hij er niet was. Toen Benjamin belde, wie dat ook mocht zijn, volgde een lang gesprek op zijn eigen lijn beneden.

17 september 1982

De Journalist beklaagt zich over de schandalige manier waarop men in Den Haag omspringt met de Wet Openbaarheid van Bestuur.⁷⁵

Israël heeft nu West-Beiroet bezet en daarbij slechts weinig tegenstand van groepjes Moslims en militietroepen ondervonden. Onmiddellijk nadat de man die president van Libanon had moeten worden, Bashir Gemayel, werd doodgeschoten, begonnen Israëlische tanks op te rukken.⁷⁶

Washington eist dat Israël deze strijdkrachten onmiddellijk zal terugtrekken omdat hiermee het staakt-het-vurenverdrag werd geschonden. De regering Reagan zegt dat Israël de toezeggingen aan Washington gedaan niet nakomt.⁷⁷ Ariel Sharon doet exact wat hem goeddunkt en wordt door premier Menachem Begin gedekt.

Yasser Arafat vraagt de vs, Frankrijk en Italië om opnieuw troepen naar Beiroet te zenden om de burgers tegen Israëlische agressie te beschermen.⁷⁸

75 De Journalist, 16 september 1982. Zie bijlage 19.

76 The New York Times, 16 september 1982, door Colin Campbell.

77 Idem, door Bernard Gwertzman.

78 Idem, door Henry Kamm.

[p. 52]

De voormalige Amerikaanse commandant in Vietnam, generaal William Westmoreland is een lasterproces tegen cbs-televisie begonnen en vraagt 120 miljoen dollar schadevergoeding. In een cbs-film is namelijk gesproken over ‘a conspiracy, at the highest levels of American military intelligence, to suppress and alter critical intelligence on the enemy’. Westmoreland is razend. Een kind kan de was doen. Al was het misschien geen samenzwering, dat er gelogen werd staat immers vast. Waarom dus deze charade van miljoenen dollars aan advocatenkosten om dit feit te proberen te bestrijden?⁷⁹

Opnieuw heeft een professor, ditmaal Roger Fisher van de Harvard Law School, een initiatief genomen om iets te doen aan ‘the psychological distance’ van de Amerikaanse president en een toekomstig gebied van conflict of oorlogshandelingen. ‘He has to look at someone and realize what death is, what an innocent death is,’ aldus Fisher. ‘Blood on the White House carpet. It is reality brought home.’ Altijd weer wordt vergeten dat Amerikanen in tegenstelling tot Europa niet begrijpen wat een oorlog op eigen grondgebied in de twintigste eeuw betekent.⁸⁰

79 The New York Times, 14 september 1982, door Sally Bedell.

80 International Herald Tribune, 8 september 1982.

18 september 1982

Ik had een brok in mijn keel toen Peter voor de zoveelste maal bepakt en bezakt naar Londen vertrok, in het rode wollen hemd dat we samen bij Saks in Phoenix kochten toen we Wicher de Marees van Swinderen bezochten. Hij wees een artikel in de International Herald Tribune van gisteren aan, over dat blikken kunnen doden. Hij leest die krant zorgvuldiger dan ik.

Peter Kampschuur schreef een uitstekend pleidooi om een richting aan te geven voor het Forum Humanum.

Ik ving een glimp op van de begrafenis van Grace Kelly. Het ongeluk dat zij had toen zij met haar dochter in een ravijn reed, is veroorzaakt door een acute hartstilstand. De kudde blijft dit soort sprookjes nodig hebben terwijl we juist in een tijdperk leven waarin realiteitszin redding moet brengen.

Wijnholt, president van de Haagse rechtbank,⁸¹ heeft bepaald dat het Amerikaanse embargo op levering van materiaal voor de pijplijn naar Siberië voor het Nederlandse bedrijf Sensor niet geldt. Sensor is een dochter van het Amerikaanse Geosource concern en moet 2.400 seismometers aan de Sovjet Unie leveren.⁸² Prima besluit.

81 Wijnholt deed in mijn zaak inzake Claus in India een negatieve uitspraak.

82 De Volkskrant, 18 september 1982.

[p. 53]

Na gedonder over de benoeming van een Amerikaanse ambassadeur in Djakarta, is nu Kent B. Crane aangewezen, een 47-jarige voormalig cia-agent, die reeds eerder in Indonesië gestationeerd was voor de spionagedienst, daarna in zaken ging en als president van de Crane Group Limited zakelijke contacten ontwikkelde in Indonesië, ook met Suharto en aanhang. In kringen van het State Department in Washington is er kritiek op na de flater met Morton Abramowitz, door Djakarta geweigerd als ambassadeur, en nu dit.⁸³

Israëlische militairen zijn zonder plichtplegingen de sovjetambassade in Beiroet binnengegaan. Diplomaat Yuri Suslikov deelde de pers mede dat Israëliërs op dat moment bezig waren vanuit de ramen van het ambassadegebouw te schieten.

Ik had lunch op het terras van Berkenrode met Ernst en Erica van Eeghen. Hij liet me de brief aan senator Hatfield (dertien kantjes) lezen. Erica schijnt dit allemaal voor hem uit te typen. Hij vertelde in Moskou van het vliegveld te zijn afgehaald door oud-ambassadeur Romanov en Siline van het Comité voor Europese Veiligheid en Samenwerking. Wat me trouwens opviel, is dat hij nu Romanov kleineert en veel te veel invloed toeschrijft aan Siline. Op mijn vraag of hij zijn kaartje had afgegeven op het usa Instituut van Arbatov antwoordde hij: ‘Ik ben geen hofdame.’ Een succesvolle Amsterdamse koopman en fundamentele egards, die geen direct voordeel opleveren, schijnen niet meer samen te kunnen gaan.

Hij vertelde dat de sovjets nog steeds een Berkenrode-conferentie willen realiseren: met Hatfield, Nunn en Jones. De sovjets willen wel dat Nederlanders deelnemen ‘want het vindt in jullie land plaats’. Ik stelde voor dat hij afwisselend met Hans van Mierlo het gezelschap zou kunnen voorzitten. Van sovjetzijde zouden Zagladin, Falin en een generaal (Cherkov?) participeren. Ernst wilde een en ander eerst met Willem Brugsma bespreken. ‘Buiten Brugsma zou ik het geheim houden,’ zei ik, ‘en niet Klaas de Vries of anderen informeren, want Den Haag is zo lek als een mandje.’ Hij mompelde wat. Van Eeghen kletst zijn plannen toch overal rond.

Het schijnt dat Andrei Gromyko en Buitenlandse Zaken in Moskou tegen de Berkenrode-plannen is, waarop Siline zou hebben voorgesteld andere kanalen te bewandelen dan de ambassade van Viktor Beletski in Den Haag. ‘Beletski is no friend,’ had Siline gewaarschuwd. Die man voelt zich gewoon gepasseerd, dat is alles. Anatoly Dobrynin in Washington zou

83 The Washington Post, 18 september 1982, door Michael Getler.

[p. 54]

wel voor zijn, aldus Van Eeghen. Hij sprak ook over een soort ultimatum dat hij in de mond van Chitikov⁸⁴ legde, die gezegd zou hebben dat wanneer de Amerikanen niet voor eind oktober ‘ja’ zouden zeggen, het niet meer van een Berkenrode-conferentie zou kunnen komen. Ik adviseerde hem dit veel minder ultimatief te stellen en slechts aan Hatfield te schrijven dat Chitikov het betreurde wanneer het niet voor eind oktober zou plaatshebben, omdat het daarna in 1982 niet meer mogelijk zou zijn.

De brief aan Hatfield was een veel te lang en zeikerige rapport, veel te gedetailleerd, met ook nog uitweidingen over religieuze zaken erdoorheen geweven. Maar het had verder geen enkele zin om te proberen zijn ‘meesterwerk’ bij te slijpen. Hij heeft ook met Chitikov gesproken, die veel vragen over George Shultz stelde. Van Eeghen had geantwoord Shultz nooit te hebben ontmoet. Erica ondersteunde me trouwens dat er nog altijd veel in het rapport aan Hatfield stond dat overbodig was. Erica reed mee toen Ernst me naar station Heemstede bracht. Ik moest zweren niet tegen Zagladin te zeggen dat ik hem na zijn reis naar Moskou nog had ontmoet. ‘Waar is dit allemaal voor nodig,’ vroeg ik hem. Na alles wat hij heeft gedaan, mijn brieven voor Romanov en Siline meegenomen, de bezorgdheid van die heren dat ik Zagladin niet zou mislopen, waarom dan nu zulk naïef en kinderlijk gedoe?

In de auto herinnerde ik hem nog aan zijn belofte Jeelof eraan te herinneren dat hij financiële verplichtingen jegens mij heeft. ‘Dat kan ik niet doen,’ mompelde koopman Van Eeghen en veranderde van onderwerp. We spraken vele uren over zijn reis en de aanpak van de resultaten van die reis en misschien een minuut over mijn belangen, maar die ene minuut was ‘vriend’ Van Eeghen al teveel.

Toen ik thuiskwam, viel mijn oog op Peters bordje en eierdopje, wat er nog precies zo stond. Hij had van Eichholtz een fles rosé meegenomen. Er stond nog een bodempje wijn in zijn glas. Ik laat het nog even zo staan. Hij had zijn bed in de logeerkamer nog keurig in orde gemaakt. Hij zei trouwens voor een keer heerlijk geslapen te hebben.

84 Voorzitter van de Opperste Sovjet.

19 september 1982

The New York Times opend de krant gisteren met een dike kop: mass killings reported in palestinian's camps; u.s. says the toll is 300.

[p. 55]

De falangisten en Israëli's hebben zich een weg gehakt door Palestijnse vluchtelingen kampen. Reagan riep de Israëli's op zich onmiddellijk terug te trekken uit West-Beiroet. Arafat zei dat de Amerikanen schuldig waren, want zij hadden hun erewoord gegeven dat ze de Israëli's zouden tegenhouden.⁸⁵ De hele wereld is verantwoordelijk voor wat daar gebeurt, niet alleen Washington. Ik weet nog niet wat ik professor Reuven Feuerstein zal gaan antwoorden.⁸⁶

Ik ben al vroeg de polders ingegaan, want het zal wel een van de laatste mooie dagen van deze zomer zijn. Er was geen konijn te bekennen. Er waren wel veel fazanten met hun wonderlijke, lange staarten. Die zijn er tenminste nog, voor zolang als het duurt.

Ik heb de film Umberto D. gezien, over een oude man en zijn hondje van Vittorio de Sica uit 1951. Zulke films worden niet meer gemaakt. Het was een roerend, zeer roerend verhaal. Het lijkt wel dat men dit met de hedendaagse denkkaders niet meer voor elkaar krijgt.

Om 20:30 uur ontmoette ik Vadim Zagladin in de sovjetambassade in Den Haag. Ik vond hem meteen aardig. Ik zette de bandrecorder naast hem op de bank, maar merkte in paniek, na twintig minuten praten, dat hij niet draaide. Ook een lamp werkte niet. Dus het stopcontact waar ik de bandrecorder had ingestoken, was kapot. Een butler ging alle stopcontacten af, maar ze werkten geen van allen. We verplaatsten ons naar de eetkamer. Daar werkte eveneens geen enkel stopcontact. Vladimir Opalev kwam daarop te voorschijn met een bandrecorder die op batterijen liep. Ik vroeg me een moment af of de bvd zoiets kon organiseren, maar dat is natuurlijk onzin.

Toen we het reeds behandelde materiaal probeerde te reconstrueren, omdat het niet was opgenomen, viel me op dat zijn data hetzelfde waren. Hij had een groen notitieboekje met gegevens dat hij te voorschijn haalde, maar nauwelijks raadpleegde. Ik nam hem goed in me op, een typische Rus van misschien boerenafkomst, maar erg aardig. Hij stopte steeds om na te denken voor hij een vraag beantwoordde. Hij behandelde het gesprek met groot gemak.

Ik citeerde Philip Handler om naar een filosofisch einde toe te werken. Toen het apparaat uitging, schonk ambassadeur Beletski, die er met Opalev anderhalf uur voor spek en bonen bij had gezeten omdat Zagladin en ik Frans spraken, cognac in. Dat is altijd weer een must bij Russen.

85 The New York Times, 19 september 1982.

86 Op zijn brief van 5 september 1982.

[p. 56]

Zonder het met zoveel woorden te zeggen, vroeg ik of hij het eens was met de opzet van het Arbatov-boek. Ik zei niet rechtstreeks: ‘Wilt u een boek met me schrijven?’, maar draaide eromheen. Zagladin begon in het Russisch tegen Opalev te spreken, die ik uiteindelijk ka-racho (goed) hoorde zeggen, waarop Zagladin tegen mij zei: ‘D'accord.’ Dit betekende blijkbaar dat hij akkoord was samen een Arbatov-type interviewboek te maken. Vooral omdat de plannen voor een boek met Zamyatin en Gvishiani geleidelijk aan in rook waren opgegaan, gooide ik nog maar eens een hengeltje uit.

20 september 1982

International Herald Tribune opent met het bloedbad in Beiroet:

The Massacre in Beirut
Reagan Outraged; Lebanon Asks Peace Force

De wereld is zogenaamd razend over de slachtingen onder Palestijnen door Israëlische soldaten en falangisten in vluchtelingenkampen als Shatila en Sabra. Ronald Reagan gaf uitdrukking aan ‘outrage and revulsion’ over het uitmoorden van Palestijnse burgers. Ook in Israël zelf werd gedemonstreerd voor het huis van premier Menachem Begin tegen het Israëlische optreden in Beiroet. De Sovjet Unie eist dat er vn-troepen zullen worden gezonden om de Palestijnen te beschermen. Allemaal geklets in de ruimte: de slachtingen gaan al weken door, escaleren voortdurend en niemand doet iets.

De falangisten en Israëli's geven elkaar de schuld van de moordpartijen. Egypte heeft haar ambassadeur uit Israël teruggeroepen. De Veiligheidsraad heeft besloten meer waarnemers naar Beiroet te zenden. Het Witte Huis schijnt te overwegen Amerikaanse mariniers te zenden. Shimon Peres beschuldigt Begin en minister van Defensie Sharon, verantwoordelijk te zijn en noemt de Likoed-regering een ramp voor Israël, wat het ook is. Een beschrijving in The Washington Post van Loren Jenkins over wat er in het kamp Shatila gebeurde, is ten hemel schreiend.

Op de bbc hoorde ik een ooggetuigenverslag van een journalist die zegt dat niemand weet of de genitaliën van Palestijnen werden afgesneden voor of nadat zij werden vermoord. Het maakt me razend naar zoiets te luisteren en een traan liep erbij over mijn wang.

[p. 57]

Ik ben bezig het interview met Zagladin uit te schrijven en begrijp nu pas wat een voortreffelijk verhaal de man me heeft gegeven. Het gaat naar de Haagse Post, maar het zou eigenlijk naar nrc Handelsblad moeten. Maar daar wil men niets van mij hebben, tenzij bij hoge uitzondering via André Spoor nog iets lukt. Ik heb nu tweemaal geprobeerd Spoor via Astrid Waltmans te bereiken, maar hij belt niet terug. Peter heeft me er altijd voor gewaarschuwd. Ook na wat hij de afgelopen jaren van Spoor op Amerbos heeft gezien en meegemaakt. Ook Wim Klinkenberg vond dat het gesprek met Zagladin bij nrc Handelsblad thuishoort. Helaas is dit met vereende krachten door de Haagse rode knop onmogelijk gemaakt.

Ik heb professor Feuerstein onder meer geschreven: ‘How can you even want to make an effort to defend these bastards in your government and army. You are all totally mad and in the same collective grip at present in which Nazi Germany found itself, once it was led by madmen. I cannot feel warmth or friendship for anyone who defends the deeds of mass killers. I was always inclined to sympathize with the cause of Israel.’ Ik zei niet langer Feuerstein als een vriend te kunnen beschouwen ‘or with anyone who whitewashes these hideous crimes. Farewell my dear professor, I will never again speak with you as long as you continue to defend Nazism as practiced by Israel.’ Het is toch erg leeg zonder het vertrouwelijke contact met mejuffrouw Buringh Boekhoudt.

21 september 1982

The New York Times schrijft: ‘There are no Israeli precedents for, at the very least, the negligence and ignorance that permitted mass slaughter of Palestinians whom Israel had undertaken to protect.’ Het blad schrijft verder: ‘Instead of doubt about the performance or assigned mission of its Army, the cabinet uttered shameless self-praise.’ En: ‘Mercifully, there are nobler voices in Israel whose preachments may yet bring that nation to its senses.’⁸⁷

Intussen weigert Israël een commissie van onderzoek naar de slachtpartij tot de Palestijnse kampen toe te laten.

Ik wipte even bij Ernst van Eeghen binnen, want ik moet een elektrisch kacheltje voor Siline's assistent Thomas Grigoriev meenemen naar Moskou en brieven voor Ribakov en Siline. Hij had zijn rapport aan senator Hatfield ook naar Brugsma gezonden, op voorwaarde dat Boebie het zou vernietigen na le-

87 The New York Times, 21 september 1982, editorial.

[p. 58]

zing. Ik zei hem het vrij absurd te vinden dat zijn reis door Moskou werd betaald, hij is tenslotte miljonair, en dat ik alles weer zelf moest zien te klaren. Hij benadrukte dat Gerrit Jeelof hem nog niet had gebeld, maar hij zou moeite doen dat Philips mijn kosten zou teruggeven. ‘Je hebt me enorm met alles geholpen,’ liet hij zich ontvallen, begeleid door andermaal een bedankje. Je moet niet denken dat hij dan eens zegt: goed ik betaal je ticket.

Het is Prinsjesdag. De majesteit spreekt tot het parlement en haar volk. Zij besteedde 32 woorden aan wat in Libanon gebeurt. ‘De bewoners betalen wel een heel zware tol. Nederland draagt naar vermogen bij tot het tegengaan van geweld in het Midden-Oosten. Nederlandse militairen dienen zowel in de Sinaïwoestijn als in Libanon.’ Een Nederlandse koningin zal het niet in haar hoofd halen, zoals Reagan of andere staatslieden in de Westerse wereld, bijvoorbeeld Kreisky, om Israël voor haar walgelijke gedrag te veroordelen. Kan dit niet in Nederland? Verder schijnt de koningin een foutje te hebben gemaakt. In plaats van ‘vrede en vrijheid’ zei ze ‘vrede en veiligheid’. Kan gebeuren. De mierenneukers hebben het prompt ontdekt. Het koningshuis zal de belastingbetaler in 1983 ruim 29 miljoen kosten.

22 september 1982

Israëlische troepen hebben de Algerijnse ambassade in Beiroet bestormd en documenten meegenomen. Ze doen maar raak onder leiding van Ariel Sharon. Israël is losgeslagen. Wie zal ze tot zinnen brengen?

Ik vlieg via Frankfurt naar Moskou. Het toestel naar de ussr is weer half leeg, als gewoonlijk.