Memoires 1982

[p. 174]

Moskou

24 juni 1982

Moskou, Hotel Rossia

Ik werd afgehaald door Anatoly Lobanov van het Sovjet Comité van de Organisatie voor Europese Veiligheid en Samenwerking, vergezeld door Andrei X., een tolk.

Nadat ik in het hotel had ingecheckt, ging ik naar de flat van Volodja Molchanov. Hij vertelde dat veel mensen blij zouden zijn met Andropov als opvolger van Brezhnev ‘because he knows what is going on and no-one can screw him’. Vooral de jeugd hoopt dat Brezhnev zal oplazeren. Maar oudere mensen ‘as my mother are more clever: they fear that if Brezhnev goes an even greater idiot will follow’. Volodja neemt nu constant het systeem, de voedselsituatie, alles wat er in de ussr gebeurt op de korrel en vindt vrijwel alles belachelijk. In de elf jaar dat ik hier nu kom, is zijn toon bepaald anders geworden. Deze week is Volodja negen jaar partijlid.

De prijzen zijn omhoog geschoten. Wat een paar jaar geleden nog 300 roebel kostte is nu 3.000 roebel. Hij schilderde een alarmerend beeld van hoe alles achteruit ging.²³⁹

Volgens Molchanov was het vertrek van ambassadeur Tolstikov uit Den Haag verhaast, nadat koningin Beatrix er op had gestaan dat ambassadeurs alleen en zonder tolk met haar kwamen spreken. Dit werd blijkbaar op de uitnodiging uitdrukkelijk vermeld.

Raymond van den Boogaard zou in december voor een oriëntatiebezoek naar Moskou komen om in januari of februari zijn correspondentschap voor nrc Handelsblad te beginnen. ‘Hij zal gewoon niets bijzonders in ons land kunnen doen en zal niemand van enig belang te spreken krijgen.’ Hiermee refereerde Volodja aan de bezopen entree van Van den Boogaard, met de mededeling dat de bvd hem had gevraagd samen te werken als spion in Moskou. Wat nadien heftig, tot en met Hans Wiegel zelf in Den Haag werd ontkend.²⁴⁰

239 Ik nam dit voor kennisgeving aan, omdat geen haar op mijn hoofd toen voor mogelijk hield wat er vijf jaar later zou gebeuren.

240 Van den Boogaard is in de jaren dat hij in Moskou werkte, strijk en zet voor vrijwel alles van enig belang uitgesloten.

[p. 175]

Molchanov vertelde dat de sovjetcensor drie pagina's over Simon Wiesenthal uit zijn nieuwe boek had geschrapt. Ook had hij vermeld dat Friso Endt hem in nrc Handelsblad ervan had beschuldigd dat hij voor de kgb werkte. De Haagsche Courant had Endt vervolgens gelegenheid gegeven te antwoorden. Hierop had Volodja een brief naar de Haagsche Courant geschreven waar diens kritiek op Endt gewoon uit werd geschrapt. Het is inderdaad treurig maar dat gebeurt daar onder auspiciën van Alexander Münninghoff, de sovjet-specialist.

Volodja en Anja Feltsman wipten binnen. Ze gingen vandaag naar Tbilisi waar hij dubbelconcerten van Mozart zou spelen. Omdat zijn vader, Oskar Feltsman, als componist van het lichtere genre ‘hoog aan de sovjet-hemel staat’ kan het Kremlin niet gebruiken dat zijn zoon naar het Westen zou emigreren. Iedereen, van Yehudi Menuhin tot Jane Fonda, had naar Brezhnev geschreven om Volodja Feltsman te laten vertrekken maar niets hielp. Ze wisten niet wat nu nog te doen. Ik vond Volodja ook behoorlijk nerveus en hard geworden. Ik beloofde dat ik kanselier Bruno Kreisky over zijn situatie zou inlichten. Ik kreeg ook een brief mee voor Dolf van Dantzig van het Concertgebouworkest in Amsterdam.

Na veel onbeschoft gedrag van telefonistes en gesnauw: ‘Belt u morgen maar,’ heb ik toch uiteindelijk Peter op Amerbos kunnen bereiken.

Het is vandaag stralend weer.

Heb een uurtje met Georgii Arbatov gesproken op het usa Instituut. Hij vertelde over zijn visumproblemen in de vs. Hij had nota bene afspraken met senatoren Paul Laxalt en Howard Baker, maar moest eerder weg. ‘Laxalt was furious when he heard what happened and said next time, I should warn him in advance.’

Arbatov heeft het gevoel een persoonlijke vendetta met Al Haig te hebben ‘who feels I speak badly of him’.

‘Which would be, if you did, entirely to the point,’ antwoordde ik, ‘the man is a raving fool.’

‘Actually, I feel it is quite a distinction to have these problems in Washington,’ aldus Arbatov, ‘but I will not ask a visa anymore, because I do not want to beg for it.’ Hij vertelde trouwens dat Haig zich bij ambassadeur Dobrynin over Arbatov had beklaagd. Nu hebben ook stafmedewerkers van het usa Instituut in Moskou visumproblemen in de vs.

Hij vond dat de wereldsituatie dermate was veranderd dat hij op dit moment eigenlijk nergens over wilde spreken. Hij was net terug uit Griekenland en wilde ook geen interview geven.

[p. 176]

Eugene Rostow had een bijeenkomst van de Palme Commissie in de vs bijgewoond. Hij had gezegd dat niet het voorkomen van een nucleaire volkerenmoord de eerste prioriteit van partijen diende te zijn, maar het doen gisten van acties tegen socialisme en communisme door campagnes van counter intelligence. Na de samenkomst had Arbatov tegen Rostow gezegd: ‘I now understand much better what you and your Government are trying to do.’²⁴¹

Hij vertelde dat ik wat hem betreft de helft van de opbrengst van ons boek in de Russische vertaling zou kunnen krijgen. Wanneer er 50.000 exemplaren worden verkocht, wat Volodja voor mogelijk hield, zou dat een bedrag van 2.500 roebel betekenen. Dat is nog altijd achtduizend gulden.²⁴²

Voor de lunch verscheen oud-ambassadeur Romanov in een blauw, zijden kostuum waarvan het me niet zou verwonderen als Dirk Keijer dat voor hem had meegebracht. We omhelsden elkaar driemaal en namen een tafeltje op de binnenplaats van het Intourist Hotel. Hij zei trouwens Lubbers, Brinkhorst en andere Nederlanders ook te hebben omhelsd. Van Agt zei hem te zullen uitnodigen voor een afscheidsdiner, maar hij hoorde nooit meer iets van de man.²⁴³ Volodja Molchanov zei wel te zijn uitgenodigd voor een dergelijk diner. Consuelo, zijn vrouw, zat bovendien naast Van Agt en Volodja naast Romanov. De secretaris van de ambassade had gevraagd of Romanov een exemplaar van zijn nieuwe boek wilde meebrengen.

Ik gaf Romanov de brief van Ernst van Eeghen. Hij las deze aandachtig, woord voor woord. Ook de kopieën die er bij waren voor Chitikov en anderen. De lunch met Romanov duurde twee uur en hij wilde betalen. Het was buitengewoon plezierig. Ik vertelde hem consultant te willen worden. Hij meende dat ik dan een bureau in Moskou moest hebben zoals Dirk Keijer. Ik moet er niet aan denken, want na een paar dagen Moskou heb ik er mijn buik van vol. Ik ga hier nooit zitten.

Later voegde Irina Poslavskaya zich bij ons. Haar zoon Georg was in Kamtsjatka met het leger, hij moet zijn dienstplicht vervullen. Irina tekende een Poslavsky-stamboom om ook ambassadeur Romanov uit te leggen hoe mijn Russische familie in elkaar zat.

Daarna reed ik met Volodja naar de dacha buiten Moskou waar Consuelo, zijn dochter Anja en zijn moeder waren. Ik wandel-

241 In 1996 heb ik deze passage nog eens aan Arbatov voorgelegd en hem gevraagd of hij werkelijk door had waar Reagan op uit was.

242 Ik heb er nooit een roebel van gezien. Zie bijlage 36.

243 Het gaat hier om ambassadeur F.J.T. van Agt in Moskou.

[p. 177]

de met hem naar het meertje. Er werd natuurlijk gezamenlijk gegeten maar het barstte van de muggen. Ik was blij toen we vertrokken.

25 juni 1982

Vanmorgen heb ik ambassadeur Van Agt opgebeld en hem herinnerd aan zijn belofte Romanov te zullen uitnodigen. ‘Ik heb een vaag schuldig gevoel,’ antwoordde hij.

Ik kom niet tot notities maken. Morgen, in het vliegtuig naar Amsterdam.

Ik kreeg twee tickets voor de beroemde Internationale Tjaikovskiwedstrijd. Ik besloot Tamara Sachnazarova uit te nodigen, want die kan nooit naar zoiets. Ze was zo blij als een kind.²⁴⁴

Het was fantastisch pianospel. Een jonge Duitse pianist speelde ongelooflijk mooi. Ik moest soms wel denken aan het krantenartikel over pianisten die soms meer atleet zijn dan artiest.

Wanneer je hoort hoe Liszt kan en moet klinken, zou je haast een minderwaardigheidscomplex krijgen. Waarom moeten ze allemaal spectaculaire kunsten vertonen, waarom niet iets eenvoudigs en echt moois gespeeld? Zoals Horowitz dit zo schitterend kan. Een Russische jongen met blond vlashaar beukt de arme Steinway van onder tot boven. Wie raakt er door geroerd? Terwijl ik zit te luisteren, duikt het beeld van Eduard op.

Om 10:30 uur bezocht ik de ambassadeur van Venezuela. Hij vertelde dat het bezoek van Luis Alberto Machado, de minister voor de Ontwikkeling van Intelligentie, aan Moskou een succes was geweest. Hij had een uitstekend programma aangeboden gekregen en had de minister van Onderwijs M.A. Prokofiev en andere autoriteiten ontmoet. Er gaat nu ook een sovjetdelegatie naar Caracas. Hij vertelde tevens dat minister Machado op dit moment in Cuba was. Dus daar is het eindelijk ook van gekomen.

De ambassadeur had minister Machado begeleid bij diens bezoek aan Anatoly Alexandrov, de president van de Academie van Wetenschappen van de ussr.

Van de Venezolaanse ambassade reed ik naar tass voor een ontmoeting met hoofdredacteur Lossev. Ik werd beneden als gewoonlijk opgehaald door Andrei Tarkin. Ik zette mijn bandopnameapparaat aan. Lossev wilde vooral nog eens over de jfk-affaire en Dallas praten. Later wilde hij ook weten hoe diep

244 Journaliste van APN Novosti die zich altijd ambtshalve met mijn activiteiten bemoeide.

[p. 178]

Hollanditis - het verzet tegen de kruisraketten - werkelijk leefde in Nederland.

Lossev vroeg opnieuw om mijn jfk-manuscript. Ik heb gezegd dit te vragen aan Edward Ivanian van het usa Instituut. Maar nee, hij wilde het liever van mij hebben. Dat begrijp ik wel want Ivanian geeft het hem nooit. Zo werkt dat in Moskou. Omdat ik het later in het usa Instituut terugkreeg, heb ik Lossev van daaruit gebeld, die onmiddellijk een auto stuurde om het op te halen. Iemand waarschuwde dat Lossev nu al mijn materiaal zou jatten zonder mij de eer te geven.²⁴⁵

Ik vertelde Lossev het vervolg van de zaak Donald Donaldson (Dimiter Dimitrov). Hij concludeerde: ‘This Donaldson is a clever spy.’

245 Hij was bezig een boek over Dallas te schrijven en schijnt mij in ieder geval te hebben genoemd.

26 juni 1982

Luchthaven Moskou

Anatoly Lobanov wachtte me om 06:00 uur in het hotel op om me te begeleiden en uit te zwaaien. Hij wilde warempel champagne bestellen.

Ik verlang naar Eduard. Ik schreef eerst in zijn carnet.

Ik belde gisteren nog met Karpinko in het kantoor van Gvishiani, die zelf aan de Zwarte Zee met vakantie was. De accreditatie van Philips in Moskou werd via de geijkte kanalen behandeld. Gvishiani heeft wel een delegatie van Philips Oostenrijk ontvangen.

Na het bezoek aan Sergei Lossev reed ik gisteren naar apn Novosti. Hier ontmoette ik Vladimir Miljutenko, wiens gezicht ik herkende. Ik had hem blijkbaar ontmoet tijdens de persconferentie met Georgii Arbatov in Bonn bij de presentatie van ons boek. Hij was onlangs benoemd tot hoofdredacteur bij apn Novosti. Hun persbureau leverde berichten aan 500 kranten in de wereld met 550 miljoen dagelijkse lezers. Ze zouden met mij een lange termijn samenwerking willen beginnen en konden tien roebel per pagina kopij betalen. Ik antwoordde dat dit bedrag niet acceptabel was en pauzeerde. Grote verbazing. ‘I want eleven roebel per page,’ zei ik tenslotte. Hij vervolgde dat men van plan was honderd wetenschappers in de wereld te gaan interviewen over hun verwachtingen voor het jaar 2000. tass was gericht op politieke informatie. apn Novosti wilde zich meer richten op persoonlijke gesprekken, portretten van interessante persoonlijkheden en nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen. In Londen werkte John Eldridge met hen sa-

[p. 179]

men, in Finland een andere journalist. Ik zei het in beraad te willen houden. Ik pieker er echter niet over.

Ik kwam academicus Jevgeni Primakov bij het verlaten van het kantoor van Arbatov.

Ik had een uitstekend gesprek met Jevgeni Siline, vice-president van het Sovjet Comité voor de Organisatie voor Europese Veiligheid en Samenwerking. Oud-ambassadeur Romanov had tegen hem gezegd: ‘You can trust him like you can trust me.’ Er is een kanunnik in Brussel, de heer Goor, die voorzitter is van de Belgische organisatie voor Europese veiligheid. Het is de bedoeling met hem contact te hebben. Ook Nicolaas Kappeyne van de Coppello had Siline nog recent bezocht. Hij benadrukte dat Ernst van Eeghen had geschreven om alles vooral strikt geheim te houden, maar dat dit mogelijk was, achtte Siline een wensdroom. Ik zei dat het in ieder geval beter was te zwijgen tot bepaalde initiatieven inderdaad op de rails stonden.

We stijgen veel te laat op. Ik houd niet van Aeroflot-machines. Naast mij zit een voormalig administrateur van de Deli Tabak met vele Indische jaren. ‘Dat u in 1966 werd toegelaten tot Indonesië met uw nos-team is een vergissing geweest. Emile van Konijnenburg heeft er toen alles aan gedaan dat u niet meer zou worden toegelaten.’

‘Weet u dat zeker,’ vroeg ik.

‘Ja, dat weet ik zeker.’

Ik vraag me achteraf af of ik Bung Karno wel voldoende heb uitgelegd welke intriges er zich rond hem afspeelden. Wat is die man dikwijls voorgelogen en belazerd. Bung Karno mocht natuurlijk van Konijn niet weten wat er zich met cia-agent Verrips had afgespeeld en hoe bepaalde zaken waren verlopen. Doodzonde dat het archief van die man is vernietigd. Mijn reisgenoot was naar Moskou uitgenodigd door ‘een van mijn jongens’ op de Indonesische ambassade in Moskou. Ik gaf de mijnheer uit Djakarta mijn kaartje. Maar hij gaf niet het zijne.²⁴⁶

Romanov noemt Keijer Flying Dutchman 1 en mij Flying Dutchman 2. Ik vroeg hem Keijer niet te informeren over mijn activiteiten, ook niet dat ik overwoog consultant te worden.

Eduard stond op Schiphol bij de gate op me te wachten. Hij was erg kort geknipt, wat ik afschuwelijk vond. Door de vorm van zijn hoofd lijkt dit nu op een pijpenla. We gingen naar Amerbos en hadden absoluut zalige seks.

246 Hij heette Jaap Kruisweg. Ik realiseer me in 1996 dat ik hem eigenlijk kende uit 1966, toen we soms ook met Van Konijnenburg samen waren.