Memoires 1981-1982

[p. 247]

Amsterdam

17 januari 1982

Amerbos

Het is stralend weer. Eduard lijkt griezelig ver weg. Ik dank de hemel dat ik vrijdag weer naar New York terugga met het vooruitzicht van onze trip naar Florida.

Ik vond dat Peter er vreemd uitzag. We hadden meteen een botsing. We gingen later naar Thermos. Ik dacht dat ik een Amerikaanse marinier zag en wees hem Peter aan. Later vertelde hij dat het drie Britse mariniers waren geweest die hij alle drie had gepakt. Het draaide allemaal weer bij.

Om 21:30 uur arriveerde Volodja Molchanov per taxi op Amerbos. Hij begeleidde als Nederlandse tolk een sovjetdelegatie op bezoek in Nederland. Hij vroeg of ik tweemaal per maand een commentaar voor apn Novosti wilde schrijven, samen met een Britse journalist, John Aldridge. Ik aarzel. Te hooi en te gras is prima maar niet meer.²⁶³ Hij sprak zeer kritisch over de situatie in zijn land. Popov van de cpsu was (mede na mijn pleidooi voor de Nederlandse industrie) naar Jermen Gvishiani geweest ‘en ik geloof,’ zei Volodja, ‘dat ihc nu een contract van 300 miljoen heeft gekregen.’

Dit klopte. ihc, de baggeronderneming, had inderdaad een opdracht voor de levering van vier baggervaartuigen gekregen ter waarde van 300 miljoen, waarvan de financiering door de staatsbank van de Sovjet-Unie en de abn werd geregeld.²⁶⁴ Het doet deugd te weten, al kan ik het niet morgen in de krant zetten, dat mijn contacten en lobby in Moskou van tijd tot tijd vruchten voor het koninkrijk afwerpen, ook al word ik er zelf niet beter van.

Chris van Esterik, die ‘onderzoek’ verricht naar onder meer de escapades van Luns in de kwestie Nieuw-Guinea, stuurde me een bandje met gesprekken van Jerome Heldring met oudpolitici Theo Bot en Edzo Toxopeus. Het is ambassadeur Carel van Boetzelaer geweest die mij eens, in Taxco, Mexico, vertelde dat een aantal ambassadeurs in de dagen van Luns bijeen was geweest om te overleggen of ze het beleid van de man - en

263 Ik heb het ook niet gedaan.

264 NRC Handelsblad, 16 december 1981.

[p. 248]

diens leugens onder meer over Nieuw-Guinea en Amerikaanse toezeggingen, die er niet waren - langer konden tolereren. ‘Curieus is, vind ik,’ aldus schrijft Chris, ‘dat ze het niet durven te ontkennen dat het is gebeurd en dat ze er verder niets mee te maken willen hebben. Let maar op de afhoudende toon van Toxopeus en Bot. Waarschijnlijk omdat het een scandale diplomatique betreft. Goed voor roddels in eigen kring in de Wittebrug²⁶⁵, of op Buitenlandse Zaken, maar niets voor het gewone volk en zeker niets voor journalisten. Maar toch, het bewijs is geleverd.’

Oud ambassadeur Jacob van der Gaag had ik Over intelligentie laten sturen en om commentaar gevraagd. ‘Ik heb het boek pagina voor pagina met grote aandacht gelezen in de hoop aanknopingspunten voor een dialoog te vinden. Dat is mij niet gelukt,’ schreef hij 13 januari l.l. ‘Voor ik verder ga, een rechtzetting: toen je mij een paar dagen geleden opbelde en mij vroeg in een zin te zeggen wat ik van je boek dacht, was mijn antwoord: ik ben het er niet mee eens. Deze reactie vond ik bij nader inzien onjuist. Er is geen sprake van het er niet mee eens te zijn, om de doodeenvoudige reden dat jij en ik in een volkomen verschillende gedachtewereld leven.’ Hij meent dat er geen plaats is voor een dialoog omdat het niet mogelijk zou zijn mijn gedachtenwereld tot de zijne te maken, alsof dat een voorwaarde zou moeten zijn voor het uitwisselen van ideeën.

Van der Gaag zegt dat er rationalisten en mystici in de wereld zijn en dat het onmogelijk is een rationalist (als Willem Oltmans) in de gedachtewereld van een mysticus (Jacob van der Gaag) binnen te leiden. Ik ben er dus kennelijk niet in geslaagd, zonder meteen voor rationalist te worden uitgemaakt, om de neurofysiologische realiteiten van ons functioneren - of ons eigen hoofd - dichter bij de denkwereld van de oud-ambassadeur te brengen.²⁶⁶

265 Een wijk tussen Den Haag en Wassenaar.

266 Zijn brief bevindt zich in mijn dagboek.

18 januari 1982

Ook het Amerikaanse ministerie van Handel beijvert zich op alle fronten om Westerse landen te manipuleren of chanteren om toch vooral geen hoogwaardige technologie aan de Sovjet-Unie te leveren.²⁶⁷ Ik vind het schandelijk wat er gebeurt om nolens volens te proberen de ussr met alle denkbare en ondenkbare middelen te kraken.

George Ball hield een vurig pleidooi dat ‘in diplomacy frustra-

267 The New York Times, 13 januari 1982, door Clyde Fransworth.

[p. 249]

tion makes a bad policy’.²⁶⁸ Hij vervolgde: ‘Since we cannot by unilateral sanctions alter Soviet policy, our current shadow-play exposes our weakness rather than strength. Our punitive efforts appear more like those of a toothless poodle than a majestic lion.’ Maar Reagan heeft immers eerder de geest van een poedel dan die van een leeuw.

Hoe belachelijk de Amerikanen zijn, werd weer eens duidelijk door een bericht in de The New York Times, dat het gevaar voor een moordaanslag op president Ronald Reagan door Libische agenten was afgenomen. Reagan had zelf de mogelijkheid van een kogel via kolonel Khadaffi op een persconferentie geopperd. Nu heeft een hoge zegsman in de regering Reagan gezegd: ‘This was not an artificial affair created by the White House to justify punitive action against Lybia.’ Hij zei zelfs: ‘We believed the threat was real and we now believe it has receded.’²⁶⁹ Ze liegen met een stalen gezicht de schurken in Washington en doen dit al jarenlang jegens al die landen en politiek leiders, die niet naar hun pijpen dansen. Terwijl ze zelf over heel de wereld moord- en doodslagpraktijken hanteren wanneer het in hun kraam te pas komt, schuiven ze Castro, Khadaffi en andere leiders die Washington uitstekend door hebben, de meest walgelijke misdaden in de schoenen.

Intussen meldde Associated Press²⁷⁰ uit Washington, dat het regime Reagan de duimschroeven verder heeft aangedraaid ten aanzien van de vrijheid van nieuwsgaring. Hij laat met alle beschikbare justitiële maatregelen dreigen wanneer journalisten ‘unauthorized news’ naar buiten zouden brengen.

Nieuwe botsing met Peter. Eigenlijk het gevolg van mijn al jarenlang onderdrukte irritatie, dat hij, wat betreft zijn toekomst en regelmatige inkomsten, niet de koe bij de horens pakt en aan de gang gaat. Ik vermijd het onderwerp altijd, omdat hij onmiddellijk of van onderwerp verandert of de benen neemt. Zo ook vanmiddag. Ik was op weg naar Joop Daalmeijer in het Park Hotel toen hij op de Stadhouderskade, toen ik voor een stoplicht stilhield, midden in ons gesprek uit de auto sprong.

268 The New York Times, 9 januari 1982.

269 The New York Times, 14 januari 1982, door Philip Taubman.

270 Associated Press, 13 januari 1982.

19 januari 1982

In Moskou is een pamflet van 79 pagina's verschenen: Vanwaar de bedreiging voor de Vrede?, dat de Amerikaanse beweringen moet weerleggen dat de ussr een gevaar voor de wereldvrede zou vormen. Dat is ook pertinent niet waar, zoals ik de afgelo-

[p. 250]

pen tien jaar in Moskou heb kunnen constateren. Het sovjet ministerie van Defensie beargumenteert dat de Amerikanen een strategie hebben uitgestippeld om het arsenaal kernwapens zodanig uit te bouwen dat een preventieve aanval op de ussr nog in de jaren tachtig mogelijk zal worden. De grootmachten zitten in een afschuwelijke vicieuze cirkel, en kom er maar eens uit. Intussen zal de Olof Palme Commissie weer in Bonn vergaderen in een poging er iets tegen te doen.

Dusko Doder gaat in The Washington Post²⁷¹ gedetailleerd op het pamflet in. Het Warschaupact heeft 385 onderzeeërs tegen de navo 279. Maar de navo beschikt over 25 vliegdekschepen, terwijl de ussr er slechts twee heeft. De vs beschikken over 1.500 militaire installaties in 32 landen, waarvan de meeste zijn aangelegd in buurlanden van de ussr. Ga zo maar door. Ik schreef ambassadeur Van der Gaag onder meer: ‘Ik had moeite te geloven wat daadwerkelijk op uw briefpapier stond, namelijk dat er tussen ons geen plaats voor een dialoog zou zijn na het lezen van Over intelligentie. Uit de koker van een diplomaat par excellence als u, klinkt me dit zelfs aan het ongelooflijk grenzende. Ik heb altijd gedacht, en dit moet toch evenzeer gelden voor de diplomatie als de journalistiek, dat the art of creating a dialogue de kwintessens van ons metier is. Er vinden inderdaad veel dialogen tussen ‘doven’ plaats, maar een diplomaat of journalist mogen er nooit a priori vanuit gaan dat praten geen zin zou hebben?’

Peter Atit, de swami, en Jan Foudraine kwamen dineren op Amerbos. De conversatie met hen, mij en Peter heb ik grotendeels op de band opgenomen. Soms was het interessant wat werd besproken, soms hysterisch en soms crazy.

Popov logeert met Volodja Molchanov in het Park Hotel. Terwijl Peter met Volodja sprak, vertelde Popov dat ambassadeur Tolstikov bang voor hem was. Ze hadden op de ambassade met Tolstikov in de sauna gesproken - blijkbaar niet af te luisteren door de bvd - en hij beloofde Tolstikov instructies te zullen geven. Ik beklaagde me namelijk om het uitermate stalinistische gedrag van de man, wat op de receptie laatst tot een openlijke botsing had geleid.

Ronald Reagan heeft er in een gesprek met Reader's Digest op gehamerd dat de sancties en het embargo, of liever de blokkade, tegen Cuba verder verscherpt diende te worden.²⁷² Steeds denkt Amerika, en de Reagan-kliek helemaal, in termen van straffen alsof andere landen en leiders baby's zouden zijn.

271 The Washington Post, 19 januari 1982.

272 Reuters, 18 januari 1982.

[p. 251]

20 januari 1982

Premier Nikolai Tikhonov heeft opnieuw met engelengeduld een beroep op Washington gedaan ‘a constructive dialogue’ met het Kremlin te beginnen. Opnieuw werd in Moskou onderstreept dat de ussr geen confrontatie met de vs wil, integendeel. Het is daarom in het dwingende belang van de Sovjet-Unie, in deze fase van haar ontwikkeling, alle energie en beschikbare middelen te richten op de economie en de ontwikkeling daarvan naar het niveau dat in Westerse landen al lang geleden werd bereikt. Tikhonov sprak voor dovemansoren. Reagan & Co. willen een confrontatie om te voorkomen dat de ussr de rust zou worden gegund om na de vrijwel totale vernietigingsoorlog van 1941-1945 er bovenop te komen.

Achter het Nieuws heeft dus via Popov, Molchanov en mij als eerste de beschikking gekregen over het nieuwe sovjetrapport inzake bewapening. Ze hebben het na enige aarzeling, mede door druk van Willem Brugsma die het wel zag zitten, als eerste uitvoerig op televisie gebracht. Eerst was er ‘geen gat’ in Achter het Nieuws beschikbaar. Nu zei Joop Daalmeijer tegen me: ‘Er was toch een gat beschikbaar, waarom niet? Je moet altijd eerlijk zijn, alleen af en toe niet.’ Hij voelde er niets voor iets op televisie te doen met de Olof Palme Commissie in Bonn of om Georgii Arbatov daar te filmen ‘want dan zou ik hem moeten attaqueren over Polen’. Aldus ‘journalist’ Daalmeijer. En dat is een van de besten in Hilversum om mee samen te werken.

Ik probeerde Pieter Baaij weer aan te sporen ten aanzien van het zaken doen met de ussr. ‘De socialisten met Joop den Uyl vermoorden ons bedrijfsleven in tegenstelling tot West-Duitsland, waar de regering het bedrijfsleven steunt,’ zei hij. ‘De heer Wagner ziet geen kans een effectieve Nederlandse club voor Moskou bij elkaar te krijgen.’

Peter had geen zin met Jan en Babette Cremer te gaan eten. Hij vindt dat Jan alleen maar in de ruimte zwetst en daarom is het zonde van onze tijd. Eigenlijk heeft hij gelijk.

Volodja kwam weer eten op Amerbos en zei dat zijn auto door een andere wagen tot vrijwel voor de deur van Amerbos was gevolgd, volgens hem een auto van de bvd. Hij kondigde aan dat ambassadeur Tolstikov in augustus naar Moskou teruggaat. Dat is een opluchting. Maar Popov en hij zijn bang dat er een andere klootzak voor terug komt. Tolstikov had een codetelegram naar Moskou gezonden over de uitzending van Achter het Nieuws over het nieuwe militaire rapport uit de ussr, alsof hij

[p. 252]

en Vladimir Opalev de vara-televisie hadden geregeld. Popov ging zijnerzijds een rapport aan Boris Ponomarev van de cpsu zenden om te onderstrepen dat hij over dermate goede contacten bij de Nederlandse televisie beschikte, dat hij ervoor had gezorgd dat er hier aandacht was besteed aan het sovjetrapport. Het pronken met andermans veren is een wereldwijd verschijnsel, dat zie je maar. Ik word er een beetje moe van.

Ook het telefoongesprek met Baaij was een domper. Waarom gaat iedereen altijd bij de minste tegenslag bij de pakken neerzitten? Ze zijn niet werkelijk toegewijd aan waar ze aan beginnen, of wat ze vinden dat hoort te gebeuren.

Ik heb de nvj gevraagd opnieuw naar Buitenlandse Zaken te schrijven, nu naar aanleiding van het geroddel van ambassadeur Goedhart in Madrid. Vicevoorzitter Willem Klinkenberg zegt dat Hendrik van Niftrik dwarsligt. Hoewel ik vermoed dat Hans Verploeg, de nieuwe grote baas daar, er ook wel van weet.

Georgii Arbatov belde uit Bonn om te bepleiten dat het beter was niet teveel bezwaren te opperen tegen ‘de bewerking’ door Dodd & Mead van ons boek bestemd voor de Amerikaanse markt, ‘because it is in our interest to have the book out’. Hij spant zich in om ook een Japanse editie op de markt te krijgen.

Ik belde meteen Roel Oostra bij ncrv-televisie of er belangstelling was voor een gesprek met Arbatov in Bonn, wat ik bereid was voor 2.500 gulden te regelen.

Peter wees me op de publicatie in Groot-Brittannië van The Holy Blood and the Holy Grail waarin wordt beweerd dat Christus eigenlijk getrouwd zou zijn geweest en een kind gekregen zou hebben van Maria Magdalena. Hij overleefde zijn kruisiging en zijn afstammelingen bevinden zich onder Europese adellijke families. Het is een zelfde onzinverhaal als Dimiter Dimitrov, alias Donald Donaldson, die beweerde dat de tsaar via Roemenië naar België wist te vluchten en later aldaar was gestorven. Mijn oude bekende, bisschop Hugh W. Montefiore van Birmingham,²⁷³ doet de zaak af als ‘academically absurd’.²⁷⁴

Een andere oude bekende, Chalmers Roberts van The Washington Post vraagt zich af of Paul Nitze wel de juiste man op de juiste plaats is voor de ontwapeningsgesprekken in Genève. Hij citeert Nitze met uitspraken als: ‘The Kremlin leaders do not want war: they want the world.’

Nitze leerde ik kennen via The Committee on the Present

273 Zie: Grenzen aan de groei, Bruna, 1973.

274 International Herald Tribune, 20 januari 1982.

[p. 253]

Danger, het ultieme koudeoorlogsgezelschap in Washington. Hij is nu 75 jaar. Ergens heb ik toch het gevoel gekregen dat je misschien juist zo'n havik onder de Reaganites nodig hebt, om uiteindelijk tot een modus vivendi te komen met de Brezhnevites.

Chalmers omschrijft Nitze als ‘a dogged insistent, no-nonsense negotiator, who knows well the interrelationship between theater and strategic nuclear forces, and who knows both the diplomatic intricacies and the complex military hardware involved in the current negotiations’. De journalist eindigt zijn column met: ‘If it works out, it will be the crown of Nitze's carreer.’²⁷⁵

275 Idem.

21 januari 1982

Peter zag erg op tegen de terugreis naar Londen, ook vanwege stakingen. Ik bracht hem met de tr-6 naar het Centraal Station en zat weer bij het afscheid met een brok in mijn keel. Hij vond mijn gebakken aardappeltjes gisteravond weer zalig. Hij rolde gisteravond ook een hasjiesjsigaretje voor Volodja Molchanov. Ik moet hem altijd even naar coffeeshop Rusland brengen om de rotzooi op te halen.

Eigenlijk sprak ik er tegen Peter voor het eerst over moe te zijn om altijd weer te moeten knokken voor erkenning. En daarnaast manipuleren om de kassa te kunnen laten rinkelen. Ik ben wel gedwongen om een interview met Arbatov in Bonn ‘te verkopen’ aan de ncrv omdat ik sinds de sabotage van Luns in 1957 nooit meer ergens een poot aan de grond heb gekregen. Ik haat dit soort shit om op die manier rond te moeten komen. Ook zei ik Peter dat wanneer het met Eduard allemaal misloopt, ik aan het einde van mijn Latijn zal zijn. Of zoals ik tegen Eduard zelf heb gezegd: ‘Een breuk met jou overleef ik niet.’ Peter zei me nooit eerder op die toon te hebben horen praten. Het verwonderde hem ten zeerste, maar er zit veel waarheid in.

Peter antwoordde er zeker van te zijn dat de affaire met Eduard zeker in een trauma zal eindigen. Volodja Molchanov zei zelfs: ‘Over acht maanden is het allemaal voorbij.’ Ik bracht ertegenin dat ik er zeker van was, vanaf de eerste dag, dat we nooit meer uit elkaar zouden gaan. ‘De seks zal misschien wel eindigen,’ zei ik, ‘maar dan blijft er nog zoveel over.’ Maar dan is het dus inderdaad opnieuw niet ‘de ware’ geweest.²⁷⁶

276 In 1996 zijn we nog altijd zeer bevriend, maar inderdaad anders, als ‘beste vrienden’.

[p. 254]

Ik heb een bandopname met pianospel voor Eduard gemaakt en ga deze nog wat vol praten. Ik wil en moet hem proberen te overtuigen, om hem gerust te stellen, dat ik niet verwacht dat we lovers zullen worden.

Willem Klinkenberg vertrouwde me toe dat Hendrik van Niftrik van de nvj Voetelink wil dwarsbomen. Hoe is dit mogelijk, van binnenuit mijn eigen vakorganisatie? Tegen mij kletste Van Niftrik gisteren geheel anders.

22 januari 1982

Schiphol

Ik raak nu pas echt opgewonden omdat ik opnieuw op weg ben naar Eduard. Ik ga naar Mora, zet zijn cadeautjes op tafel en verstop me in haar slaapkamer. Hij weet immers niet dat ik kom.

Ik heb nog in het Park Hotel ontbeten met Popov, Volodja en een Russische droogkloot. Ik gaf Volodja een brief mee bestemd voor Vadim Zagladin, die ik wil interviewen. Volodja gaf me een reprimande: ‘Je kletst altijd teveel. Je hoeft er niet bij te zeggen dat je ook Arbatov en Gvishiani wil spreken en met mij wil kletsen als je in Moskou bent.’

KL641, Amsterdam - New York

Ik vertelde Popov dat als ik adviseur van Ponomarev was, ik Gromyko zou verhinderen naar Genève te reizen voor ontwapeningsgesprekken met de Amerikanen, die er alleen maar op uit zijn hun land op de knieën te krijgen.

Gisteren zag ik op televisie hoe een journalist aan minister Al Haig vroeg: ‘Why are you so upset with Poland while you associate with some of the worst police states in the world?’ Haig gaf een dermate fanatiek, aan waanzin grenzend antwoord, dat ik aan psychiater Arnold Hutschnecker moest denken. Hij was te druk om twee dagen aan Gromyko te besteden in Genève. De zaken dienden in een dag te worden afgehandeld. In werkelijkheid wilde hij zodoende zijn ongenoegen over wat in Polen plaatsvindt zichtbaar maken!

Volodja Molchanov zei over mijn plan om het weekeinde naar Eduard te gaan: ‘Ik wacht twee jaar om een weekje naar Nederland te gaan en jij vliegt even naar New York op en neer.’