Memoires 1981-1982

[p. 79]

Amsterdam

30 september 1981

Amerbos

Ik lunchte om 12:30 uur met Ernst van Eeghen om verslag van mijn reis uit te brengen. De man is shifty. Hij zal nu een brief naar ambassadeur Tolstikov schrijven. Overigens schijnt ambassadeur Tolstikov Klaas de Vries een bezoek te hebben gebracht in het gebouw van de Tweede Kamer. Tolstikov vertelde me vanmiddag dat Klaas hem had voorgesteld om 10:00 uur een kop koffie te drinken of om 12:00 uur te lunchen. ‘En u koos de lunch,’ vroeg ik.

‘Nee,’ zei de ambassadeur, ‘de koffie.’

Nadat ik Van Eeghen verslag had uitgebracht, riep hij zijn secretaresse, mevrouw Pannekoek, binnen en zei: ‘Dicteer jij de brief aan Tolstikov maar.’ Dat heb ik ter plekke gedaan. Ik ging ervan uit dat hij niet akkoord zou gaan met ‘my friends in Moscow’, maar zowel hij als Klaas de Vries liet dit passeren. Klaas de Vries werd gebeld, ging met de tekst akkoord en voegde eraan toe dat het niet nodig was andere delegatieleden over deze brief te informeren. Ik heb de brief later, toen ik om 18:00 uur Tolstikov bezocht, aan hem voorgelezen en de brief weer meegenomen.⁸⁷ Ernst zei dat Klaas ook vol lof over mijn missie naar Moskou was geweest. Hij zou tegen Klaas hebben gezegd: ‘Je kunt geen betere vent hebben.’

Van Eeghen en ik lunchten opnieuw in Peking. Voor het eerst voelde ik een warmere en meer gemeende relatie tussen ons. Hij vertelde dat er een investering van honderd miljoen uit Los Angeles kwam voor het opzetten van een fabriek om melkpoeder te maken. Hij moest ook opnieuw naar Dar es Salaam voor een ontmoeting met president Julius Nyerere.

Hij had Made in Soestdijk gelezen en zei: ‘Als we iemand als Liesbeth den Uyl in de plaats van Beatrix krijgen, dan ga ik emigreren.’

‘Maar denk je Ernst, dat er over 100 jaar nog een gouden koets uitrijdt,’ vroeg ik.

‘Dan rijden er drie gouden koetsen,’ riep hij uit. ‘Het volk

87 Zie bijlage 7.

[p. 80]

heeft immers iemand nodig om tegen op te kijken,’ vervolgde hij. ‘Kijk maar naar het sprookje van Charles en Diana, terwijl er drie miljoen werkelozen in Engeland zijn. Minstens 95 procent van de mensen vindt een koningshuis prachtig. Zelfs toen ik in Jakoetsk, Siberië was werd er door de mensen daar over gesproken. Zo is de aard van het beestje. Het alternatief voor een koningin is verschrikkelijk. Bovendien verlenen de Oranjes Nederland veel prestige. Bernhard heeft zeer veel voor dit land gedaan.’

Daar ben ik het wel mee eens, en dat heb ik vorige week nog tegen Chris van Esterik van ikon gezegd.

Max van der Stoel zou de delegatie voor vertrek naar Moskou ontvangen. Terwijl Ernst tegen mij wel drie keer herhaalde: ‘Voor mij ben jij de centrale figuur,’ draait hij er op een ander moment zijn hand niet voor om te onderstrepen mijn naam nooit ergens te noemen, zelfs niet tegen de militair attaché van de Sovjet-Unie in Den Haag, generaal Rybakov, met wie ik het overigens uitstekend kan vinden.

Ik noemde Pieter Baaij niet maar vroeg hem advies hoe de consultancy voor een Nederlands bedrijf af te handelen, dat ik bij Jermen Gvishiani had binnen gebracht. ‘Je kunt een commissie van twee procent vragen en 50.000 gulden cash down als voorschot,’ zei hij. ‘Je kunt ook een procent bedingen en 100.000 gulden nu als down payment.’ Het leek me een superadvies, wat ik ga opvolgen. Dan komt ik eindelijk uit de brand. Ik vroeg vanmorgen advies aan Voetelink maar die weet van zulke zaken kennelijk niets.

Ik ontmoette ambassadeur Tolstikov om 18:00 uur, die me deze keer met veel strijkages ontving. Opalev was in geen velden of wegen te bekennen. De tolk was echter hopeloos. Ik nam sinaasappelsap waar Tolstikov een scheut wodka in flikkerde, wat het drankje verpestte. Ik gaf de ambassadeur een overzicht van mijn reis en besprekingen. We speelden dus allebei toneel. Hij haalde oude koeien uit de sloot door weer over Arbatov en het usa Instituut in Moskou te beginnen. Ik zei dat naar mijn mening zonder Arbatov helemaal niets was gebeurd. Hij benadrukte thans met klem dat iedereen in Moskou het er gloeiend over eens was dat hij de enige aangewezen persoon was om de zaak van de delegatie naar Moskou te begeleiden. Ik onderstreepte dat Van Eeghen ook om die reden een brief aan hem had gericht. Dit klonk hem kennelijk als muziek in de oren. Hij zit immers te slapen in Den Haag en kon niet laten passeren dat wij onder zijn neus deze activiteiten ontwikkelden zonder ook een graantje mee te pikken, de zak.

[p. 81]

Ik ging met Frits van Eeden, de beeldhouwer, dineren bij een Chinees. Maar eerst werden zeven poezen zorgvuldig opgeborgen. Er stonden vijf of zes enorme blokken hout waarmee hij bezig was beelden uit te hakken. Dat was ook een reden dat hij zo robuust was geworden. Er lagen en hingen overal schilderijen, sommige erg mooi. Ik vertelde hem over Eduard en hoe ik voor het eerst met een jongen een seksuele relatie leek op te bouwen. ‘Daarom ben ik nooit met je theorieën meegegaan,’ zei hij. ‘Ik heb altijd geloofd dat love and sex meer is dan een nummer in een sauna.’

Om 20:00 uur ontmoette ik Pieter Baaij om hem te rapporteren dat Jermen Gvishiani nu bereid was hem en Klaassen van de Gasunie te ontmoeten. Ik zette hem op mijn manier manhaftig voor het blok en eiste twee procent en 50.000 gulden down payment. De twee procent vormde geen probleem (ik dacht papier is geduldig en hoeveel jaren ben ik al niet met hem bezig voor noppes) maar een voorschot was een ernstig probleem. Hij noemde mijn eis (door Van Eeghen ingefluisterd) zelfs ‘brutaal’. Ik antwoordde dat hij nu lang genoeg voor een dubbeltje op de eerste rij had gezeten. Tenslotte heb ik tien jaar aan de contacten in Moskou, vrijwel steeds aan de hand van eigen fondsen, gesleuteld en nu wilde ik een beloning zien. Ik voegde eraan toe dat het feitelijk belachelijk was dat ik hem vorige week om een bijdrage van 500 gulden voor mijn korte reis naar Moskou had moeten vragen, terwijl ik er zijn belangen heb behartigd bij zowel Gvishiani als Patolichev. Ik sprak nu met hem op basis van take it or leave it. Ik vroeg hem binnen 24 uur zijn besluit te laten weten. Hij schepte verder nog op dat Klaassen en hij per privéjet naar Wenen zouden gaan.

Daarop, eveneens in het Promenade Hotel, ontmoette ik om 21:00 Ernst van Eeghen en Klaas de Vries. Ik bracht gedetailleerd verslag uit van de gesprekken in Moskou en gaf de suggesties voor het wensenlijstje van komende gesprekken rond het Kremlin aan hen door. Ik wees Klaas op het feit dat zijn aanwezigheid bij de komende gesprekken in Moskou daar van het grootste belang werd geacht.

1 oktober 1981

Er lag een briefje van mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Het was deze keer ‘beste’ Wim. Ik ben blij dat de ontmoeting tussen professor Alexander Poslavsky en de na mijn moeder liefste dame uit mijn jeugd gaat plaats hebben.

Uit Mexico komt een communiqué van de Olof Palme commissie⁸⁸.

88 Zie bijlage 8.

[p. 82]

Daarom ging Georgii Arbatov vanuit Calgary naar Mexico City. Ik vroeg natuurlijk niet waarom hij die reis maakte toen hij het vertelde.

Howard Lewis van de National Academy of Sciences heeft eveneens geschreven. Ik had geprotesteerd tegen hun zogenaamde ‘friendly advise’ mijn vriend Philip Handler liever nog enige tijd met rust te laten.⁸⁹

Ik belde naar Woods Hole en Lucy Handler zei dat haar man op me wachtte en gereed was het werk aan ons boek te hervatten. ‘Trust me,’ benadrukte zij. Echt zeker ben ik niet van haar, wel van hem, te allen tijden. Zij gaat zelf terug naar Durham, wat ons een uitstekende gelegenheid zou geven het manuscript af te maken.

Dennis Livson belde. Strengholt en Guus Jansen staan langzamerhand onder curatele van de aandeelhouders van De Telegraaf zei hij. Hij gaf eigenlijk toe dat er van de kant van De Telegraaf-heren een stokje is gestoken voor ons jfk-project, waarvoor Dennis immers bij Bill Bast in Hollywood is geweest. Guus Jansen kan geen kant op vanwege De Telegraaf ‘and those guys do not understand anything about television’.

De ambassadeur van Cuba belde om aan te kondigen dat vice-president Carlos Rafael Rodríguez - met wie ik een boek zou willen schrijven - van 15 tot 18 november in Havana beschikbaar zal zijn voor een ontmoeting.

89 Zie bijlage 9.

[p. 83]

2 oktober 1981

Richard Allen is toch anders dan de meeste medewerkers van het Witte Huis. Hij heeft iedereen in Washington tegen zich in het harnas gejaagd door Régis Debray, de Franse revolutionair en vriend van Fidel Castro en indertijd Che Guevara, te ontvangen.

Hans Lonis heeft de foto's gebracht die hij laatst maakte. Eduard reageerde in opperste verbazing: ‘Do I look like that?’

Ik heb 38 graden koorts. Ik bracht Eduard naar Schiphol voor zijn vlucht naar Tenerife. Hij zag er superlekker uit: geruit hemd, witte pullover en jeans.

Hij vroeg gisteravond: ‘Speel je wat voor me? Sad music?’ Ik speelde Claire de lune uit de Suite Bergamasque. Ik weet niet of hij het mooi vond. Hij zei: ‘Volgend jaar wil ik piano leren spelen.’

Iemand van de gemeente kwam bespreken wat er gesnoeid kon worden aan de bomen rond Amerbos. Ik heb hem gevraagd alles te laten zoals het was.

Pieter Baaij is een ‘koude oorlog’ begonnen en zwijgt, nu ik eindelijk eens geld heb gevraagd.

Vandaag had ik een bespreking met Hans Jacobs van de vara en Willem Brugsma in een motel in Vianen. Ik ben in de eerste drie minuten begonnen met uiteenzetten wat ik in de aanbieding had. Zij hadden moeite hun verbazing te camoufleren. Ik maakte duidelijk dat ik de primeur van de Van Eeghen-missie zou krijgen en vroeg wat ze ermee wilden doen. ‘Dan ga jij mee naar Moskou, Boebie,’ zei Jacobs meteen, ‘en dan werk je vanuit daar, zodat we bij terugkomst meteen al wat hebben.’ ‘Niet zo vlug,’ zei ik meteen. Ik maakte duidelijk dat ik niet van plan was na enige maanden werk buitenspel gezet te worden. Jacobs nam snel een andere positie in. ‘Je zou samen met Joop Daalmeijer mee naar Moskou kunnen gaan en dan zenden jullie het eerste bericht vanuit Moskou uit.’ Ik zei te betwijfelen dat Klaas de Vries een televisieploeg mee wilde hebben, ook niet van de vara.

Jan Nagel schijnt voor Achter het Nieuws in de Raad van Bestuur van de vara te zitten. Hun zendtijd is opnieuw verminderd en niemand kan er tegenop. Het lijkt me bijzonder prettig om daar te werken. Jacobs beschikt niet alleen over het verkeerde stemgeluid. Ik zou niet graag met die man zo'n reis maken. Hij heeft het gewoon niet. Hij is een typische Hollandse kruidenier bovendien. Hij stelde zelfs voor de film over het Siberische gas tegelijk te maken met de reportage over de Van Eeghen-missie.

[p. 84]

Brugsma, die voortdurend de eerste viool speelde, vertelde dat het gezuip van zijn vriend Hans van Mierlo in Der Spiegel was aangeroerd en nu zou het secreet Ferry Hoogendijk het overnemen en in Elseviers publiceren. Van Mierlo had gezegd alleen minister van Defensie te willen worden als hij invloed op het ontspanningsbeleid zou kunnen uitoefenen. Max van der Stoel en Van Mierlo schijnen niet bepaald ‘warme relaties’ te onderhouden. Nogal wiedes: Max is een koude-oorlogbaasje, in navolging van Joseph Luns.

Er is alleen maar shit op televisie. Ik ben naar bed gegaan met muziek en Freuds Totem en taboe.

3 oktober 1981

Ik sliep twaalf uur, transpireerde behoorlijk en voel me weer prima.

Newsweek heeft weer eens een oorlogzuchtige omslag.⁹⁰ Er zou een studie moeten worden gemaakt van hoe Time en Newsweek op gezette tijden helpen de temperatuur van het militair-industriële complex in de vs hoog en angstaanjagend te houden ten opzichte van ‘het rode gevaar’. Een kaart geeft bijvoorbeeld aan wat er bij een beperkte atoomconfrontatie met Moskou in de vs zelf zou gebeuren. Ook zijn de lanceerbases aangegeven.

90 Newsweek, 5 oktober 1981.

[p. 85]

Reagans nieuwe wapenonderhandelaar, Paul Nitze, heeft in Londen gezegd dat bij de huidige verhoudingen de navo in het nadeel zou zijn ten opzichte van de sovjetbewapening, een stelling die wordt bevestigd door het Institute for Strategic Studies in Londen. Newsweek toont het als volgt aan:

Om de Amerikanen nog verder de stuipen op het lijf te jagen, laat Newsweek zien wat er gebeurt als een sovjet 1-megaton atoombom op de stad Detroit zou neerkomen, waardoor minimaal 220.000 mensen zouden worden gedood.

Zo wordt de goegemeente in de vs gehersenspoeld en misleid want er klopt naar alle waarschijnlijkheid geen ene moer van. Dit genre propaganda is uitsluitend bedoeld om de Amerikaanse oorlogsindustrie aan de gang te houden want een 1-megaton atoombom heeft tachtig maal het destructieve effect

[p. 86]

van de Amerikaanse bom op Hiroshima in 1945. Een golf van tien sovjetraketten boven de kust van Texas zou 60 procent van de Texaanse olie-industrie vernietigen en minstens vijf miljoen doden veroorzaken. Let op dat Newsweek eerst de raffinaderijen noemt en dan de mensen. Howard Hiatt, dean van de Harvard School of Public Health en een intieme vriend van Philip Handler, spreekt over ‘the last epidemic: a man-made plague’.

En dan beschikken de vs natuurlijk over het gevaarlijkste gevechtsvliegtuig in de wereld.

Ik belde Pieter Baaij. Hij had woensdag al een brief aan me gedicteerd en vond het ‘schandalig’ dat ik die nog niet had. Het was ‘moeilijk’ om vooraf geld bijeen te brengen. Hij had Klaassen een telex gezonden en zou hem spoedig ontmoeten. Ik zei dat zelfs Dirk Keijer me nu een ticket naar Moskou had gegeven voor alles wat ik tot nu voor hem had gedaan. Ik onderstreepte dat mijn verzoek volkomen normaal was en dat indien hij er niet op inging, zijn hele aanbod aan de sovjets waarschijnlijk geen serieuze zaak was.

Van Eeghen blijft een opgewonden standje. Met gemak kletst hij een half uur aan de telefoon. Er kan onder geen beding een televisieteam mee: ‘We willen onze handen vrij hebben.’ Hij vroeg of ik op Berkenrode kwam dineren, ook om zijn vrouw Erica van Eeghen - van Panhuys te ontmoeten. Het is een type buitengoed, zoals De Vinkenhof dit was in Bosch en Duin, waar mijn grootmoeder Poslavsky woonde. Ernst zei 200 varkens, tien koeien, en een moestuin van twee hectare te hebben op totaal twintig hectare grond. Erica speelt piano. Er stond een vleugel. Zij tekent ook. Zij maakte een tekening van mij. Zij wilde mij de tekening geven, maar Ernst vond dat deze niet op me leek.

Stap voor stap begin ik meer inzicht te krijgen in wie Ernst van Eeghen eigenlijk is. Hij zat bij de Huzaren in Amersfoort samen met Ernest Schimmelpenninck. Hij kende ook het vriendje van Cila Schimmelpenninck, Evert van Limburg Stirum, die op de Grebbeberg is gesneuveld als cavalerist. Hij kende de Schimmelpennincks blijkbaar, want hij hintte op de hoogte te zijn dat de moeder afkomstig was uit de bloemenwinkel naast Hotel Pays Bas in Utrecht. Ik ging er liever niet op in.

Peter is op weg terug in die vreselijke trein van Cannes, via Parijs naar Tilburg. Kon ik maar meer voor hem doen, of deed ik maar datgene wat ik voor hem zou moeten doen.

Ik was om 00:30 uur terug van Berkenrode en belde Philip

[p. 87]

Handler in het ziekenhuis in Boston. In tegenstelling tot mevrouw Handler zei hij: ‘No, I would not come now.’ Hij zou nog twee tot vier weken in het ziekenhuis blijven. Hij zei een telegram met gelukswensen van Jermen Gvishiani te hebben ontvangen.

4 oktober 1981

Ik las een interessant interview met James Michener in Playboy.⁹¹ Hij schijnt werken van duizend pagina's te schrijven. Zijn laatste boeken kwamen meteen in een oplage van een miljoen exemplaren uit. Dat is andere koek. Michener rekent voor dat wanneer hij vijf miljoen exemplaren van een boek verkoopt, er wellicht 20 miljoen mensen zijn verhaal lezen. Hij is over de jaren voor 70 miljoen dollar aan belastingen aangeslagen.

Hij noemt het waarschijnlijk dat het belangrijkste boek dat hij ooit las, Max Havelaar van Multatuli is geweest. Dat verbaast me. Wat me nog meer verbaast, is dat hij aan Thornton Wilder refereert als ‘a homosexual poet’. Dat heb ik absoluut niet geweten. Ik leerde hem in 1948-1949 op Yale University via professor Flint en zijn vrouw kennen. Hij ging zelfs tijdens een reis naar Europa mijn moeder in Amsterdam ontmoeten. Nu lees ik, dat hij homoseksueel zou zijn geweest.

Michener zegt ook dat als hij nog veertig jaar zou leven - dus in 2021 - hij zou meemaken dat Duitsland weer herenigd is⁹² en omdat hij wel eens heeft gedacht dat God een Duitser moet zijn, zal Duitsland dan Rusland een klap voor de kop hebben gegeven en Frankrijk, België en Nederland hebben ingepikt. Goethe was beter⁹³ dan Walt Whitman vindt hij. ‘All they need is a little push and some luck and they will organize Europe. I view the Germans with awe’. Dat is onzin. De eerste viool in Europa: ja, maar bezetten: nee.

Ik luisterde naar Bach, uitgevoerd door Casals. Soms zou ik weer cello willen spelen. Dit instrument roept een vreemde combinatie van heerlijke en emotionele herinneringen op. Mijn gesprekken met Lex Poslavsky blijven in dat opzicht veel te veel aan de oppervlakte, scratching the surface of the mind.

Gisteravond was ik bij Ernst en Erica van Eeghen op Berkenrode. Zij vroeg of ik haar Erica wilde noemen, wat met enige concentratie lukte. Ernst toonde oorlogstrofeeën zoals de ko-

91 Playboy, september 1981.

92 Die hereniging was al tien jaar na het interview een feit.

93 Ik begrijp het gebruik van het woord ‘beter’ nooit, laat staan door een prominent schrijver.

[p. 88]

gel, nu verguld, die op Sumatra dwars door zijn lijf was geschoten en in zijn veldfles was blijven steken. Hij had zeven maanden in een ziekenhuis gelegen en is sedertdien oorlogsinvalide. Zijn broer, Willem van Eeghen, kreeg tyfus en overleed in Djakarta. Om die reden werd Ernst door zijn vader teruggeroepen. Hij haatte het werk op het kantoor van Van Eeghen aan de Heerengracht en vluchtte voor twaalf jaar naar Afrika. In 1961 keerde hij voorgoed terug.

Die dagen werd hij bezocht door een directeur van de Javase Bank. Deze deelde hem mee dat Indonesië desnoods bereid was een trustschap van de Verenigde Naties van twaalf jaar over Nieuw-Guinea te aanvaarden. Ernst bracht de boodschap over aan Wilhelm de Gaay Fortman en minister Jan de Pous. Een dag later kwam het antwoord: ‘We hebben al zoveel van deze informele boodschappen gekregen, laten de Indonesiërs dat maar via officiële kanalen bekend maken.’ Ernst van Eeghen bracht ook een bezoek aan de Indonesische ambassadeur in Bonn, Zairin Zain.

De directeur van de Javase Bank keerde terug met de mededeling dat de Indonesische ambassadeur in Moskou, Adam Malik, een ontmoeting zou hebben met de Nederlandse ambassadeur in Londen, baron Adolf Bentinck van Schoonheten. Ernst lichtte Den Haag in en Malik vloog naar Londen. Toen Malik aan de poort van de ambassade aan 38 Hyde Park arriveerde, werd hem meegedeeld dat hij schriftelijk om een onderhoud met Bentinck diende te vragen. Juist toen hij zich omdraaide om te vertrekken, liep er een jonge diplomaat op de gang die een Indonesiër zag, wat ongebruikelijk was in 1961 bij de afwezigheid van normale diplomatieke kanalen tussen Djakarta en Den Haag. ‘Kan ik u helpen?’ Daarna werd Malik alsnog bij Bentinck gebracht.

Ik belde zojuist Wim Klinkenberg om hem dit te vertellen. Hij luisterde naar een plaat van Bruckner - ik dus naar Casals. Bentinck en Malik gingen daarop ergens in een restaurant in Hyde Park lunchen. Intussen informeerde Ernst van Eeghen minister De Pous. Er was een kabinetsberaad geweest waarbij minister Luns met geen woord over het Bentinck-Malik contact in Londen repte. De Pous verzamelde alle moed die hij ter beschikking had en opperde in het kabinet dat hij geruchten had vernomen over een ontmoeting van de ambassadeurs Bentinck en Malik in Londen. Luns gaf toe dat beide heren in Hyde Park hadden gesproken maar er was niets belangrijks gezegd, niets wat consequenties had. Hij loog dus en onthield het kabinet het Indonesische aanbod met een trustschap van de vn over

[p. 89]

Irian Barat akkoord te gaan.⁹⁴ De Pous belde Van Eeghen op om hem mee te delen wat er was gebeurd en voegde eraan toe: ‘Als ik op dat moment in het kabinet had gezegd wat ik wist, dan zou de regering zijn gevallen.’ Van Eeghen zei dat een val van het kabinet over de kwestie Nieuw-Guinea De Pous niet waard was.

‘Luns weet,’ aldus Ernst, ‘dat alleen De Gaay Fortman, De Pous en ik van de ontmoeting Bentinck-Malik op de hoogte waren. Hij weet dus dat ik gevaarlijk voor hem kan zijn.’

Ik dacht: wel nee, jij zit veel te veel in het ‘circuit’ om heldhaftige streken uit te halen, om het vaderland werkelijk een dienst te bewijzen. Van Eeghen vertelde dat later Patijn van Buitenlandse Zaken nog eens bij hem was geweest. Ook hij had er lucht van gekregen. Van Eeghen had dit allemaal nooit naar buiten gebracht: ‘Het is al zo lang geleden, ik kan het jou nu wel eens vertellen.’

Het diner op Berkenrode was gezellig. Tegen 22:00 uur doezelde Ernst weg maar Erica, die het onderwerp godsdienst aanroerde, was zeer op dreef. Ze zijn beiden geheel gericht op het Nieuwe Testament. Zij gaf me Mere Christianity van C.S Lewis. Zij liet me een foto zien van een driejarig, blond meisje dat was overleden. ‘That child's mission on earth was fullfilled,’ aldus Erica. ‘We all are in the hands of our creator.’ Zij meende dat ik nog ‘verlost’ diende te worden. Ernst zei dat hij na zijn ‘beproeving’ in Indonesië religieus was geworden.

Ik voerde een lang gesprek met Klaas de Vries. Het bezoek van ambassadeur Tolstikov was prima verlopen ‘maar hij deed er wel zurig over dat hij zo laat in het plan voor de missie naar Moskou was gekend’. Nu gaat als vijfde spaak aan het wiel Joris Voorhoeve mee, ook vvd, verbonden aan de Teldersstichting.⁹⁵ Over het meegaan van een televisieploeg zei hij eerst beslist nee, maar wat later gaf hij toe: ‘Het is misschien niet te voorkomen.’ Hij heeft trouwens gisteren in een radio-interview gezegd dat het de hoogste tijd werd dat Luns bij de navo zou verdwijnen.

Lex Poslavsky vertelde morgen een bezoek aan mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn te gaan brengen, mijn godmother. ‘Ik vind het geinig om te doen,’ zei hij.

Willem Brugsma had mijn mededelingen bij Hans van Mierlo geverifieerd, die had bevestigd van één en ander op de hoogte

94 In 1963 zou Nederland voor enkele maanden westelijk Nieuw-Guinea aan de VN overdragen voordat het door Indonesië werd ingelijfd.

95 Als student was Voorhoeve al eens bij me op Amerbos geweest met een taperecorder om me te bevragen over Nieuw-Guinea en Sukarno.

[p. 90]

te zijn. Ook Van Mierlo had Brugsma aangemoedigd mee naar Moskou te gaan. Allemaal spuit elf werk: ik ben daar al tien jaar volop bezig. Brugsma had Made in Soestdijk gelezen en zich rot gelachen, zei hij. Ik vroeg hem dat nu eens aan de redacteuren van Haagse Post te zeggen. ‘Je weet, ik doe alles per telefoon, maar ik zal zien,’ was zijn antwoord.

Michael Eddowes, de Britse advocaat die The Oswald Files⁹⁶ schreef, met de meest klinkklare onzin over de rol van Carel Enkelaar (wordt Angelier genoemd) en mij in de affaire George de Mohrenschildt en de moord op jfk in Dallas, heeft kans gezien het graf van Lee Harvey Oswald omgespit te krijgen. Het ging er zogenaamd om of de echte Oswald op die plek in zijn graf lag en niet een ander. Een team van pathologen-anatomen was mee. Ja hoor, het was de ware Oswald. Er werden en passant nog even 150 röntgenfoto's genomen van het skelet.⁹⁷ Ronald Reagan heeft tijdens een persconferentie op het Witte Huis zijn bewapeningsplannen bekend gemaakt. Pure waanzin. Er wordt een nieuw type b-1 bommenwerper ontworpen, waarvan er meteen 100 worden gebouwd, die al in 1986 operationeel zullen zijn. Er zal ook haast worden gemaakt met de nieuwe zogenaamde Stealth-bommenwerper, die in 1990 beschikbaar komt. b-52 (g en h-modellen) zullen worden omgebouwd voor het lanceren van kruisraketten. b-52 d-modellen worden uit de vlucht genomen. Er zullen 3.000 kruisraketten op bommenwerpers worden geplaatst. Daarnaast zullen er duizend zogenaamde silo's voor de lancering van mx-raketten worden gebouwd, terwijl er slechts in 100 daarvan daadwerkelijk mx-raketten zullen worden geplaatst. En nog veel meer. Het is Washington echt in de bol geslagen, al is het prima voor de Amerikaanse economie en oorlogsindustrie, want alles wordt op de pof besteld en bij de nationale schuld voor komende generaties geschreven. Dan te bedenken, zoals ik weet uit de eerste hand, dat het Kremlin wakker ligt, niet over de vraag hoe ze de vs zouden kunnen vernietigen, maar over hoe de primaire levensbehoeften van een paar honderd miljoen mensen in de ussr vervuld moeten worden.⁹⁸

Luns is ook weer flink bezig geweest. De man heeft de regeringen van West-Europa ervan beschuldigd veel te laks te zijn bij de modernisering van nucleaire middellangeafstandswapens. ‘I am unable,’ aldus Luns, ‘to sympathize with the defensive,

96 Michael Eddowes, The Oswald Files, Clarkson N. Potter, New York, 1977.

97 The New York Times, 4 oktober 1981.

98 De pagina met deze details in mijn dagboek is overgenomen uit The New York Times van 3 oktober 1981.

[p. 91]

almost apologetic tactics many allied governments have adopted.’ Dat zegt dus de meest notoire idioot die de Nederlandse diplomatie deze eeuw heeft voortgebracht. ‘As matters now stand in the theater nuclear forces debate in Europe, the field has been left largely open to the continuing onslaught of Soviet propaganda and to a hybrid amalgam of their Western friends, blissful idealists and others who by choice or determined naiveté overlook the saddest lessons history has to teach us,’ aldus Luns.⁹⁹ Die tekst is in Washington geschreven want mijnheer Luns beheerst zijn Engels onvoldoende om een dergelijk tekstje samen te stellen.

Rob Meines meldde ‘dat het geen voorbeeld van tact in het onderhouden van internationale betrekkingen’ was geweest hoe de Amerikanen het neutronenwapen er in Europa hadden proberen door te drammen. Dat was dus eveneens de mening van Luns, die in Brussel zei: ‘Washington heeft daardoor de indruk, hoewel vals, doen groeien dat zij terughoudend is iets te doen aan wapenbeheersing en dat zij zich vooral wil bezig houden met het najagen van militair overwicht.’ Luns probeerde de Amerikanen goed te praten maar alle geluiden uit Washington maken onverkort duidelijk dat het nu juist wel het ultieme doel van Reagan is het overwicht rücksichtslos te bestendigen.¹⁰⁰

In Den Haag stapelen zich de irritaties over mijnheer Luns op. Tegen Agence France Press had Luns er, in verband met het lidmaatschap van Griekenland, in de navo op gewezen dat er nog onopgeloste problemen over eilanden in de Egeïsche Zee vlak voor de kust met Turkije waren. Dit zou problemen tussen Turkije en Griekenland kunnen brengen over soevereiniteit in de lucht. Dit leidde tot een tweede tik op de vingers van Luns vanuit Den Haag in een week. Griekenland stond op zijn kop. Het dagblad Eftherotypia schreef over ‘het internationale gangsterdom van Luns’ en ook Van der Stoel, die Griekenland als een hobby beschouwt, zat in de gordijnen. Ook een uitspraak van Luns over een mogelijke herverkiezing van Papandreou achtte Max ‘een onacceptabele inmenging in Griekse interne aangelegenheden’.¹⁰¹

99 International Herald Tribune, 1 oktober 1981.

100 NRC Handelsblad, 30 september 1981.

101 NRC Handelsblad, 1 oktober 1981.

[p. 92]

5 oktober 1981

De dag begon met een lang telefoongesprek met ‘partner’ Pieter Baaij, de man die eens voor dominee studeerde en nu transformatiestations wil bouwen voor de gaspijpleiding uit Siberië. Dat hoopt hij tenminste. Klaassen was al in Wenen en een bedrag vooraf voor mijn activiteiten was niet mogelijk. Baai Controls had recentelijk al twaalf miljoen gulden verlies gedraaid. Hij kon het werkelijk niet maken. Ik antwoordde: ‘Okay, u en Klaassen ieder 5.000 gulden voor de ontmoeting in Wenen met Gvishiani. Ik moet ook mijn eigen kosten dekken tenslotte.’

Ik belde vervolgens Claudia Stendl op, de secretaresse van Gvishiani bij de iiasa in paleis Laxenburg, en bevestigde dat we in principe op 11 oktober om 17:00 uur in het Imperial Hotel bijeen zouden komen en dat ik haar later zou zeggen wie erbij aanwezig zouden zijn.

Het schijnt dat het Arbatov-boek in de vs bij Dodd, Mead & Company in New York zal verschijnen. Ik heb Thomas Landshoff geschreven hoe het met een contract is gesteld.

Ik belde Lex Poslavsky vanavond om te vragen hoe de ontmoeting met mejuffrouw Boekhoudt was verlopen. Hij had opgezocht wie haar vader was geweest, die ook enige tijd als psychiater verbonden was geweest aan de Willem Arntzstichting in Utrecht. ‘Ik heb geprobeerd haar minder reële ongerustheid naar reële ongerustheid over te brengen, want je zou er niets aan hebben if she concluded “he is okay” en zich vervolgens van je zou terugtrekken,’ zei Poslavsky. Ik ben benieuwd naar meer informatie.

Ik ontmoette Peter in Thermos. Hij zei dat een kerel in zijn pik had gebeten. We gingen naar Amerbos waar Frank Heckman samen met ons dineerde.

6 oktober 1981

Ik droomde dat mam uit Zuid-Afrika kwam voor de begrafenis van haar moeder. Zij sprak over de te gebruiken kist en of ik haar alsjeblieft wilde rijden. Ik antwoordde: ‘You know I will.’ Ik wilde een arm om haar heen slaan maar zij trok zich terug, waarop ik begon te huilen.

Tot grote ergernis van het regime-Reagan blijken drie Amerikaanse olieconcerns indirect betrokken te zijn bij plannen voor de aanleg van de pijpleiding van Siberië naar Europa. Het West-Duitse Ruhrgas AG is voor 15 procent in handen van Exxon, 7,4 procent van Mobil en 3,5 procent van Texaco. Ook Shell en British Petroleum hebben belangen in Ruhrgas. Intus-

[p. 93]

sen is in Moskou bekend gemaakt dat de olieproductie van de ussr de eerste negen maanden van 1981 een nieuw record heeft gehaald van 455 miljoen metrische ton ruwe olie.¹⁰²

Peter stond vanmorgen vroeg op en ging over zijn werkloosheidsuitkering praten in de stad. Hij kreeg nul op het rekest. Ik was intussen naar Bussum geweest. Ik krijg altijd een ongeluk wanneer ik intens gepreoccupeerd ben. Ik probeerde hem vanmorgen aan zijn verstand te brengen dat hij gewoon te weinig moeite doet om aan de slag te komen. Wat hij aan liquide middelen had, is aan de trip naar zijn vriendin in Cannes opgegaan. Het werd een onprettig gesprek.

Toen ik thuis kwam zat hij in mijn gemakkelijke stoel en huilde echt. Ik vond het vreselijk, niet alleen omdat ik zelf close to tears was, maar Peters tranen raken me heel diep, precies als indertijd de tranen van mam. Tot driemaal toe ging ik naar hem toe om mijn armen om hem heen te doen. Ik bedacht me dat ik dit eigenlijk nooit doe, geremd als ik in dit soort affectieve uitingen ben sinds De Horst. Ik gaf hem een zoen op zijn voorhoofd en probeerde hem te kalmeren.

Gisteravond, samen met Frank, viel het me juist nog op hoe prima hij er uit zag. Hij straalde. Het verraste me eigenlijk. Ik bespiedde hem terwijl hij met Frank in gesprek was maar hij merkt zoiets direct. Hij moet zich op Amerbos juist niet bespied maar thuis voelen. Hij sliep vannacht weer slecht, als meestal, maar daar kwamen zijn zorgen over een uitkering bij. Ik ben zo bezorgd over hem. Ik wil hem zoveel mogelijk helpen en zal het gat dat in zijn financiën is ontstaan, aanvullen zodat hij terug naar Londen kan morgen en nog zakgeld heeft voor daar. Ik kreeg een brief van Langdon Burwell, de arts van Philip Handler in Woods Hole. Ik vind het vervelend dat hij zich met onze zaken blijft bemoeien, vooral nadat Handler zelf belde op mij te wachten. Heb zo elegant mogelijk geantwoord.

Ik zie nu dat Klaas de Vries in het vara radioprogramma letterlijk heeft gezegd dat het ‘goed’ voor de navo zou zijn als Luns vertrok. Luns had gezegd dat Nederlanders zich voor het karretje van Moskou hadden laten spannen. ‘Maar Luns begrijpt niet dat veel mensen hier oprecht verontrust zijn over kernbewapening,’ aldus Klaas. Prima.

102 NRC Handelsblad, 3 oktober 1981.

7 oktober 1981

Ik kwam een beetje huilerig, met een vreselijk brok in mijn keel thuis. Peters badjas ligt nog over de bank in mijn werkka-

[p. 94]

mer. Alles ademt op Amerbos nog naar hem. Het doet me een beetje denken aan het moment dat ik thuiskwam, na eerst naar Parijs te zijn gevlucht, nadat mijn hond een spuitje had gekregen.¹⁰³

Hij zit nu in de trein naar Hoek van Holland. Ik denk te voelen hoe eenzaam en ontroostbaar hij op dit moment is. Hij had heel onrustig geslapen. Ik herstelde op de valreep zijn trui, die hij aan wilde. Ook kon ik hem nog vier pakken van zijn geliefde Douwe Egberts meegeven. Hij zag er zo gezond en uitgerust uit vanmorgen, ondanks alles, zeker vergeleken bij toen hij op 25 augustus uit Londen arriveerde.

Anwar Sadat is tijdens een gigantische militaire parade in Cairo vermoord.¹⁰⁴ Hoe is het in godsnaam mogelijk dat je als staatshoofd, te midden van je leger, overhoop wordt geschoten? Peter herinnerde er aan dat ik tijdens ons verblijf in Woods Hole herhaaldelijk had gezegd: ‘Sadat wordt vermoord.’ De Westerse wereld lamenteert er over. Reagan noemde hem natuurlijk ‘a great patriot’ maar ik heb de man altijd als een dromer gezien, niet in de pas met het Arabische nationalisme, of misschien moet ik zeggen met de wil van de Arabische massa eindelijk op eigen benen te staan en niet te worden overheerst door koningen en sjeiks die in de zakken van Amerika en het Westen zitten. Het Nabije Oosten is nog altijd een achtertuin van Westerse imperialisten. Sadat was eigenlijk een vulgaire quisling en zal aldus de geschiedenis in gaan.

Het Kremlin heeft steeds gelijk gehad. Camp David was een pipe dream, die niet werkelijk de problemen van het Nabije Oosten oploste. Er is nooit een oplossing voor de controverse rond Israël mogelijk zonder volledige erkenning en participatie van de plo. Washington handelt in dit opzicht als een pro-Isaëlische maffia. Ze houden iedereen voor het lapje, inbegrepen zichzelf.

In dit verband is een uitspraak van 93 niet-gebonden landen¹⁰⁵ interessant, dat ‘the United States are the only threat to world peace and prosperity’. Deze mening werd samengevat in een document van 21 pagina's, dat op het hoofdkwartier van de vn is vrijgegeven.¹⁰⁶ Er worden hier de nodige noten gekraakt, die ik volledig onderschrijf. Zoals het neerschieten van Libische toestellen in een gebied van de wereld waar Washington eigenlijk geen rotmoer te maken heeft, laat staan dat men de kust van

103 Dat was het Maltezer leeuwtje dat ik van mijn moeder erfde.

104 The New York Times, 7 oktober 1981.

105 In 1955 bijeengebracht door Sukarno.

106 International Herald Tribune, 7 oktober 1981, door Bernhard Nossiter.

[p. 95]

Libië zou kunnen rekenen tot een dwingend Amerikaanse veiligheidsbelang. Het is een regelrechte provocatie van Reagan jegens Khadaffi, die hij niet moet vanwege diens grote bek tegen Amerika, dus militaire bangmakerij van een grootmacht jegens een Arabisch land van een paar miljoen inwoners. Walgelijk.

Hier is opnieuw keet ontstaan tussen de sovjetambassade en het departement van Buitenlandse Zaken over het bezoek van de sovjetminister van Machinebouw en Veefokkerij, Bilyak. De sovjets gaan ervan uit dat het een officieel bezoek betreft. De Haagse mierenneukers willen het slechts als ‘werkbezoek’ bestempelen. Bilyak werd indertijd door minister Gerrit Braks uitgenodigd maar de nieuwe minister Jan de Koning van Landbouw wil er deze draai aan geven. Precies kleine kinderen.¹⁰⁷ Ik belde Willem Brugsma, die onsympathiek overkwam. Hij zei zich in de vergadering bij de vara wel over de lijn te zullen laten trekken om met een vara-team de missie van Van Eeghen te gaan begeleiden. Er moest wel van tevoren worden geregeld dat hij netjes van het vliegveld werd gehaald, niet in de rij hoefde te staan en dat men aan sovjetzijde bovendien zou beseffen dat hij een persoonlijke vriend was van Van Mierlo. Brugsma wil volledig de garantie hebben als vip behandeld te worden. Hij is belachelijk.

Ik voel me gedesoriënteerd en voel Peter weer van me weg reizen. Het grijpt me allemaal nog steeds aan wat er met hem gebeurt. Ik kom tot niets. Het stormt bovendien. Hij zei veel op dek te willen gaan zitten om frisse zeewind in zijn longen te pompen voor hij weer in de verpeste stank van Charing Cross Road terecht komt. Hij herinnerde eraan hoe Edwin vorig jaar met een hakmes (voor de kaas) op zak had gelopen en dreigde zelfmoord te zullen plegen, nadat Peter de koffer in was gegaan met een Amerikaan. Dat gebeurde overigens in Edwins aanwezigheid.

De Volkskrant komt met een rampzalig bericht.¹⁰⁸ Nederland zit er naast voor wat de orders voor de gaspijpleiding vanuit Siberië betreft. De buitenlandse concurrentie komt met betere financieringsvoorwaarden. Nederland is weer eens te duur. Wagner van Shell, die als superonderhandelaar werd aangesteld, zegt dat buitenlandse ondernemers ‘door wanhoop gedreven’ het de sovjets gemakkelijk maken. ‘Wij zijn niet van plan,’ aldus Wagner, ‘met verlies te gaan werken.’

107 NRC Handelsblad, 3 oktober 1981.

108 Bijlage 10.

[p. 96]

Het weekblad de Tijd wijdt een omslagverhaal aan Joseph Luns.¹⁰⁹ De man is nu 70 jaar. Frénk van der Linden is hem in Brussel gaan bezoeken.

Frénk: ‘Het valt dus wel mee met het expansionisme van de ussr?’

Luns (priemende vinger in de lucht): ‘Hoho, meneer Van der Linden. De Sovjet-Unie zal iedere mogelijkheid aangrijpen om zonder de risico's van een wereldoorlog haar invloedssfeer en macht uit te breiden. Denkt u maar aan Afghanistan, een land, dat tot de derde wereld behoort en niet met een der machtsblokken geëngageerd is.’

Waar Luns gelijk in had. Afghanistan is een aan alle kanten erkende sovjetblunder, omdat het de ‘vijand’ argumenten verschafte anti-Moskoucampagnes verder op te voeren. Maar Frénk van der Linden is een moedig ventje. Hij pakte Luns prima aan. Ze gingen voortdurend in de clinch.

Frénk: ‘Dat vijandbeeld van u, wanneer is dat ontstaan?’

Luns: ‘Och meneer, dat is al meteen na de oorlog geweest, toen de Sovjet-Unie drie onafhankelijke landen inlijfde (Letland, Litouwen en Estland), een stuk Finland bezette, een stuk Hongarije en Roemenië innam en daarnaast feitelijk de landen van het Oostblok in de houdgreep nam. Toen gingen mijn ogen open...’

Dat was thuis op De Horst hetzelfde. Ik vertrok eind 1948 naar Yale. Mijn beide broers reden met een Lincoln-Zephyr van Bosch en Duin naar Zuid-Afrika, dwars door de Sahara, want we waren overtuigd, dat vroeg of laat de sovjets ook West-Europa zouden binnen vallen. Aangevuld met de aangeleerde minachting voor de ussr van de Russische tak van mijn familie (de Poslavsky's) was ik d'origine tegen de ussr, een supermacht die angst inboezemde. Maar na op aandrang van de voorzitter van de Club van Rome in 1971 voor het eerst zelf naar Moskou te zijn gereisd, heb ik de realiteiten van de huidige Sovjet-Unie voldoende leren kennen om aan de hand van tien jaar persoonlijke ervaringen tot geheel andere inzichten te zijn gekomen. Luns weet au fond niets van de ussr en is naprater van eigen misvattingen, voor zover ze niet vanuit Washington worden gesouffleerd.

Frénk: ‘Uw vijandsbeeld is afwezig bij veel jongeren.’

Luns (bars, half dichtgeknepen ogen): ‘Dat komt doordat ze of de feiten van de dag niet volgen of aan illusies lijden.’

109 De Tijd, 9 oktober 1981.

[p. 97]

Frénk: ‘Kunt u zich niet voorstellen dat een nieuwe generatie geen geloof hecht aan de slechte Rus dat haar wordt voorgehouden?’

Luns: ‘Mijn goede mijnheer Van der Linden, ik ben daar geweest. Het zijn erg aardige en plezierige mensen. Maar het gaat hier niet om de meningen van de sovjetmens, het gaat hier om de ideologie en de politiek van de regering. Een gewoon mens heeft er niets te zeggen. Leest u Solzjenitsyn maar, dan weet u precies wat er gebeurt met iemand die een andere mening durft uit te dragen.’

Ik was in 1996 vergeten, dat Frénk, die ik in bovenstaand interview voor het eerst leerde kennen en die een gewaardeerde collega is geworden, dit opzienbarende gesprek met Luns in 1981 reeds lanceerde, waarin hij blijk gaf niet bereid te zijn zich te laten imponeren door de beroemde man met de hese aardappel in de keel. Maar wanneer Luns hier dus poneert dat Frénk toch moest weten wat er in de ussr met iemand gebeurt, die een andere mening uitdraagt zoals Solzjenitsyn, kan ik in 1996 hierover verwijzen naar wat Luns - nu ook (ten dele) gedocumenteerd - tegen mij als journalist heeft ondernomen omdat ik een andere mening over Sukarno en de kwestie Nieuw-Guinea uitdroeg, dan de leugens die Luns zelf ad libitum verkondigde. Luns heeft mij vanwege een ander Indonesië-standpunt in dit land via het machtsapparaat monddood gemaakt en maatschappelijk uitgeschakeld.

Ik was enige tijd op Berkenrode, waar ook Erica en een dochter even te voorschijn kwamen - wat Ernst scheen te hinderen - en hij vroeg me een brief van vier pagina's gericht aan Klaas de Vries te lezen, waarin hij zijn denkbeelden over de komende gesprekken in Moskou uiteenzette. Ik geef toe, hij is helderder en duidelijker dan Klaas.

Tot mijn verbazing hoorde ik Eugene Rostow op de West-Duitse televisie Georgii Arbatov aanhalen, die gezegd zou hebben dat de Sovjet-Unie in staat was de vs zelf in geval van oorlog te treffen. Rostov lanceerde een aanval op Arbatov omdat deze in Bonn een behoorlijke pers heeft, dus moest daar iets tegen worden gedaan.

Nu ik bij Baaij mijn hand op heb gehouden, stuurt hij een brief met de aanhef ‘Willem’.¹¹⁰ De man draait zich in alle bochten om uit te leggen dat hij wil dat ik alles voor hem en zijn zakenmakkers in Moskou voorbereid, maar betalen, ho maar.

110 Zie bijlage 11.

[p. 98]

Intussen heeft Papandreou in een gesprek voor de vara-televisie verkondigd dat Luns nodig met pensioen moet worden gestuurd.

Er is een brief uit Jeruzalem van professor Reuven Feuerstein. Ik wil hem ook filmen. Ik ben nog nooit in Israel geweest.

Caroline Delgado stuurde me een commentaar van Roger Fisher, een professor aan Harvard, die een boek had geschreven: Getting to Yes: Negotiating Agreement without giving in. Fisher veroordeelt Washingtons reactie over wat andere landen doen en de Amerikanen niet bevalt, om dan een boycot van de Olympische Spelen te verordonneren, een graanembargo af te kondigen en wat dies meer zij, wat bovendien betekent dat er schadelijke beperkingen in communicatie ontstaan. ‘We not only hang up the phone,’ meent Fisher, ‘we cut the line.’ Negen maanden lang hebben de vs zelfs helemaal geen ambassadeur in Moskou gehad. ‘If we are to change Soviet minds, we need to know what is in those minds: we need to listen. Whatever Soviet officials may try to conceal, the more extensive our discussions, the more we can listen “between the lines” and the better the intelligence we can obtain. Actions speak loudly, but without words, they are “unguided missiles” - the communicate general hostility and broad threats.’ Ik wil dit boek lezen. Wat me opvalt, is dat althans in dit commentaar geen aandacht wordt gevestigd op de ongelofelijke arrogantie, dat de wereld zo in elkaar zou zitten dat alleen Amerikaans gedrag acceptabel zou zijn. Washington als zelfbenoemde politieagent van de planeet.

Er is besloten dat Willem Brugsma niet mee zal gaan naar Moskou. Ik vroeg Hans Jacobs waarom dit was. ‘Vergeet niet,’ zei hij, ‘dat Boebie in de grond van de zaak zeer lui is.’ En naar ik zelf begrijp zeer veeleisend in zelfoverschatting.

Nel Oosthout belde om te zeggen dat zij (als jodin) naar de Egyptische ambassade was getogen om het condoleanceregister te tekenen voor ‘een groot man’. Ik vermeed haar te zeggen dat ik die mening beslist niet deelde.¹¹¹

Ik belde Peter, die in high spirits was, ook vanwege vooruitzichten met audities. Hij was op weg naar de sportzaal in de ymca.

Prins Claus en Max van der Stoel vertegenwoordigen Nederland bij de begrafenis van Anwar Sadat.

De afschuwelijke ‘journalist’ Nick van Nieuwenhuysen, die ik ook eens ontmoette, heeft in een kort geding tegen het ikv

111 In 1996 zie ik Hosni Mubarak als hetzelfde soort verrader als Anwar Sadat was.

[p. 99]

voor de Haagse rechtbank verklaard dat hij zich wel degelijk op bvd-rapporten had gebaseerd toen hij Elseviers Magazine een artikel zond waarin hij schreef dat de vredesbeweging vanuit Moskou werd gefinancierd. Daan van Rosmalen schijnt het niet te hebben willen publiceren. Je moet toch werkelijk een absolute idioot zijn om op basis van ‘informatie’ van spionagediensten met dergelijke absurde aantijgingen te komen. Mij overkwam in 1976 hetzelfde. Robert Kroon had van ‘een hooggeplaatste autoriteit’ in Den Haag vernomen dat ik bezig was met de kgb het Oranjehuis aan te vallen. Kroon hoefde toen van rechter Fokker in Amsterdam zijn bronnen niet te noemen. Nieuwenhuysen doet dit dus wel. Minister Ed van Thijn van Binnenlandse Zaken heeft reeds in het parlement verklaard dat het ikv geen enkele blaam trof. Nu wordt gezegd dat Van Thijn de bvd-rapporten over het hoofd zou hebben gezien. Waarschijnlijk hechtte hij er geen enkele waarde aan, hoewel hij formeel het hoofd is van de bvd en de activiteiten van die dienst.¹¹²

Intussen gebeurt er aan de andere kant op dit gebied ook het nodige. Generaal Semyon K. Tsvigun van de kgb in Moskou heeft bekend gemaakt dat een dissidentenorganisatie in de Sovjet-Unie is opgerold. Er werd materiële en morele steun vanuit het Westen ontvangen. Dissidenten worden ‘antisocialist elements’ genoemd, wat ze in verhouding tot de sovjet staatsideologie inderdaad zijn. Russische dissidenten zouden het liefst van de ussr een West-Europa en nog meer een Amerika willen maken. Een aantal van deze figuren bevindt zich al in het Westen, zoals Alexander Solzjenitsyn, Vladimir Bukovsky, Alexander Ginzburg, Valery Chalidze en Pavel Litvinov. Andere dissidenten bevinden zich in arbeidskampen, lees ordinaire gevangenissen, zoals Yuri Orlov, Anatoli Sharansky, Viktor Nekipelov, Tatjana Velikanova, Viktor Brailovsky en Felix Serebrov. In wezen is dit hetzelfde als wat Suharto met schrijvers, journalisten en intellectuelen op het eiland Buru heeft gedaan, maar daar kraaide in het Westen geen haan naar, want linkse mensen in concentratiekampen is bei uns een andere zaak dan rechts in de bak.¹¹³

Ik voerde een lang telefoongesprek met Pieter Baaij. Boskalis gaat meedoen. De door de regering, met Wagner aan het hoofd, aangeboorde kanalen in Moskou hadden tot niets geleid. Wanneer Gvishiani inderdaad de sleutel tot een behoor-

112 Zie bijlage 12.

113 The New York Times, 6 oktober 1981 door Serge Schmemann.

[p. 100]

lijke ingang in Moskou zou zijn, zoals ik beweerde - maar geen der heren had de naam van Gvishiani ooit gehoord - dan zou de komende ontmoeting in Wenen uitermate belangrijk kunnen zijn. Een memorandum aan Gvishiani en Patolichev zou pas zin hebben nadat het gesprek heeft plaatsgehad. Het zou zelfs ter plekke in Wenen kunnen worden opgesteld. ‘Als het gaat zoals je denkt dat het gaat, dan is er niets aan de hand. Dan stappen we naar een advocaat en leggen alles vast.’ Hij verwees naar zijn brief van 5 oktober 1981.

Ik stuurde Gvishiani op iiasa in Wenen een telegram om te bevestigen dat we hem 11 oktober 1981 om 17:00 uur in het Imperial Hotel zouden ontmoeten, te weten de heren Klaassen, Baaij en ikzelf.

9 oktober 1981

Claudia Stendl belde vanmorgen. Ik schrok eerst hevig uit angst dat de ontmoeting met Gvishiani niet door zou gaan maar zij wilde deze juist bevestigen. Hij was ervan op de hoogte.

Ik schreef een brief van een lezer naar de Tijd om de mij overigens onbekende Frénk van der Linden een breed compliment te maken voor de wijze waarop hij Luns interviewde. ‘Ware ik een uitgever, dan zou ik Frénk spoorslags aan het werk zetten om een bundel gesprekken met vooraanstaande Nederlanders samen te stellen. We zouden voor verrassingen komen te staan, zoals Frénk in gesprek met Beatrix en Claus...’

Ik besloot Adèle Croiset in Houten te gaan ophalen en mee te nemen naar de receptie van Carel Enkelaar bij de nos. Eens waren Gerard en Carel beste vrienden maar zijn weduwe wordt nu door alle vrienden van Croiset gemakkelijk vergeten. Zo zijn we niet getrouwd. Adèle was nogal opgewonden over het gebeuren. Zij had juist de uitnodiging verscheurd en besloten niet te gaan, omdat ze van niemand meer wat hoorde. Wat ze verder vertelde over hoe de familie van Gerard zich jegens haar gedroeg, is niet om hier te herhalen. Ik bracht haar na de receptie - de Enkelaars waren erg verrast ons samen te zien - weer terug naar Houten.

Adèle herhaalde dat Gerard vlak voor zijn dood tegen haar had gezegd: ‘Ik geef je kracht van de andere kant, want ik weet nu dat dit kan.’ Hij schijnt zich ook eens tegen mij te hebben gekeerd, herinnerde zij zich. Hij zou niets meer met me te maken willen hebben. Ik ben me, althans nu, niet bewust dat dit is gebeurd. Ik moet zeggen dat Carel Adèle enthousiast vastgreep toen hij haar zag, al groette hij mij per vergissing eerst.

[p. 101]

10 oktober 1981

Ik krijg een begin van een erectie tijdens een telefoongesprek met Eduard.

De nos durft me een brief te sturen met de mededeling dat men bereid is me 250 gulden te betalen omdat ik een televisieinterview met de huidige veiligheidsadviseur van Ronald Reagan, Richard Allen, mogelijk maakte voor de nos. Aan die contacten heb ik gewerkt sinds ik in 1968 met Richard Nixon op reis ging in New Hampshire en voilà, 250 ballen beloning. Dan heb ik het maar niet over het feit dat ik het gesprek niet zelf kan maken vanwege mijn slechte reputatie in dit land, welke zeer bewust door Luns en diens kornuiten is aangezwengeld opdat ik nooit meer aan de bak zou komen.

The New York Times meldt dat Philip Handler de National Medal of Science is verleend, de hoogste onderscheiding in de Amerikaanse wetenschap.

Handler Gets Top U.S. Science Award
Dr. Philip Handler, president of the National Academy of Sciences for 12 years, was given the National Medal of Science, the nation's highest scientific award, on Sunday.
The award has been given periodically to leaders in various fields of science at a collective ceremony in the White House. In this case it was presented individually at New England Deaconess Hospital in Boston, where Dr. Handler has been undergoing medical treatment.
The presentation was by his successor as president of the Academy, Dr. Frank Press, and by Dr. George A. Keyworth 2d, science adviser to President Reagan.
The citation referred not only to his long leadership role at the academy but also to his ‘outstanding contributions to biochemical research, resulting in significant contributions to mankind, including research that led to a clearer understanding of pellagra.’
When he went to Duke University as a postdoctoral fellow in 1939, it had just been discovered that a deficiency of niacin, a constituent of the vitamin B complex, caused the symptoms of pellagra. He helped show that it was the limited diet of the South, based largely on corn, that was to blame.

Vrij Nederland publiceert een serie over in harer majesteits geheime dienst.¹¹⁴ Prins Hendrik heeft indertijd toch wel de nodige bokkensprongen gemaakt vanwege diens ‘veelzijdige seksuele belangstelling’. Je zult ook het regime Wilhelmina voor de rest van je leven moeten contracteren. Bernhard en Claus zitten in soortgelijke schuitjes. Alhoewel, prins Bernhard bloeide er in de loop der jaren van op, terwijl als ik mejuffrouw Büringh Boekhoudt beluister, dit met Claus in mindere mate het geval is.

Prins Hendrik hield zich onder meer met de padvinderij bezig.

114 Vrij Nederland, 10 oktober 1981 (eerste episode), door Hugo Arlman en Gerard Mulder.

[p. 102]

In sommige families werd kinderen verboden padvinder te worden, uit vrees dat ze bij Hendrik terecht zouden komen, die graag in hun pilobroeken zat. Jhr. mr. E.B. F.F. Wittert van Hoogland en Emiclaer - een bek vol dus - was een jachtvriend die de prins bij het Rode Kruis had opgedaan, waarvan hij beschermheer was. De heer Wittert werd echter aan het hof gemeden omdat hij door en door rooms-katholiek was. Nu zijn er brieven en dagboeken boven water gekomen met briefjes van Hendrik. Wittert schijnt op 9 juli 1917 zelfs met de aartsbisschop van Utrecht besproken om een aparte rooms-katholieke padvinderij op te richten, opdat de jongens van die huize voor Hendrik ‘onbereikbaar’ zouden worden. Er staan nog veel meer onsmakelijke details in deze serie verhalen. Het zal me een worst wezen. Alleen de kak van de Oranjes komt er enigszins door in een ander licht te staan.

Milan Potuznik, de Tsjech die ik eens op een vlucht van New York naar Amsterdam ontmoette en adviseerde model te worden, schijnt nog steeds furore te maken. Vandaag staat hij voor de Rabobank in Het Parool.

[p. 103]

Ik woonde een avondje ten huize van Nel Oosthout bij, waar ook haar goede vriend oud-ambassadeur Jacob van der Gaag aanwezig was. Ik blijf haar aardig vinden maar soms verbaas ik me wanneer zij luid vermeldt dat de bordjes waarop zij een Russisch ei serveerde duizend gulden waard waren. Ook zat zij lang nadat andere gasten, onder wie de schilderes Anne de Vos van Steenwijk, - vreemde dame - waren opgestaan, nog alleen aan tafel na te schransen. Een poes at mee van een bord bovenop de tafel.

Van der Gaag wilde kwijt hoe het was gekomen dat hij de ‘rode ambassadeur’ werd genoemd. Lodewijk Bosch ridder van Rosenthal had hem gevraagd eens te willen nagaan hoe het kwam dat na de bevrijding van het zuidelijke gedeelte van Nederland - althans volgens geruchten - zoveel baantjes naar joden gingen. Van der Gaag had daarop een ontmoeting met Lou de Jong en vroeg of deze verhalen op waarheid berustten. ‘Deze vraag van mij heeft De Jong, zelf een jood, mij nooit vergeven,’ aldus Van der Gaag, ‘en nu gaat hij in zijn geschiedenis van het koninkrijk schrijven dat Wilhelmina mij in 1956 in een gesprek “een communist” zou hebben genoemd.’

Het is mij een raadsel waarom ‘men’ in Den Haag de heer Lou de Jong die geschiedenis heeft laten reconstrueren.

Van der Gaag, die goed bevriend is met oud-minister Sicco Mansholt, vertelde dat Mansholt graag een ontmoeting met professor Georgii Arbatov zou hebben en vroeg of ik dit zou kunnen arrangeren. Natuurlijk. Ik beschouw Sicco zelf als een vriend.¹¹⁵ Ook Hein van der Gaag was aanwezig. Hij is jazzpianist en speelde wat. Hij schijnt een oogje te hebben op Anne de Vos van Steenwijk. Ik vond zijn spel afschuwelijk, inbegrepen het gestamp met zijn voeten bij de pedalen.

Ik at wat bij Djanoko in de Van Baerlestraat met Adriaan van Dis. We worden nooit echte vrienden. Hij wekte opnieuw een onbetrouwbare indruk op me. Hij zegt: ‘Je kunt me alles vertellen. Ik vergeet het meteen weer.’ Maar daar geloof ik bij hem niets van.

Hij noemde de redactie van nrc Handelsblad ‘een wespennest’, wat ik al lang weet. Iedereen vecht er voor zijn eigen straatje. Niemand denkt werkelijk aan de krant. André Spoor was als hoofdredacteur erg ongelukkig. Hij heeft blijkbaar nooit van Jessica gehouden, bij wie hij nu ook een kind heeft. Vera Illés was uitgeleend aan de Wereldomroep en zat in Afrika.

115 Ik interviewde hem in 1970 voor Grenzen aan de groei, en ben tot zijn dood met hem bevriend gebleven.

[p. 104]

Ik belde André Spoor. Hendrikje vierde haar achttiende verjaardag met 40 andere jonge mensen. Toch zag ik kans hem in te lichten over de missie van Van Eeghen want André vertrouw ik wel, in tegenstelling tot Van Dis.

11 oktober 1981

KLM-bus

Eduard kwam na middernacht. We gingen vrijwel meteen slapen. Nooit eerder heb ik zo'n intense seksuele belevenis met iemand gehad. Het is een vorm van in elkaar versmelten die ik nooit eerder heb gekend. Het was allemaal absoluut, absoluut zalig. Om 02:30 uur besloten we echt te gaan slapen. Ik zei hem, dat wanneer men aan het einde van mijn leven zou vragen of het allemaal de moeite waard was geweest, ik zou antwoorden: misschien, en zeker wat betreft sommige vrienden waar ik een deel van mijn leven mee heb beleefd.

In deze bus zit een marinier, 28 jaar, lekker ventje, mannelijk, ik heb met hem aangepapt.

Frankfurt - Wenen

Het was een ontzettende zenuwentoestand op Schiphol. Klaassen liet ons in het ongewisse waar hij was. Pieter Baaij, die zelf heel laat arriveerde, belde Klaassens vrouw op Texel om te vragen waar hij bleef. We haalden op het nippertje onze vlucht.

Wenen, Hotel Imperial

Bij aankomst in Wenen zagen we eerst hoe kardinaal König een groep Koptische bisschoppen verwelkomde, sommigen in goud en anderen in zwart gekleed. Ze zagen eruit als een groep zeer ongezonde mensen, eigenlijk als clowns. Even later, bij het afhalen van de bagage op weg naar de douane, liep ik tegen mijn oude vriend ambassadeur Abdelkadir Chanderli van Algerije aan, die op weg was naar het paleis Laxenburg en iiasa, om een vergadering van de zogenaamde Club van Dakar bij te wonen. Ik zei hem de dood van Sadat als een positieve ontwikkeling te zien en het einde van een fantasie. Hij antwoordde dat door diens dood de kans op een nieuwe oorlog was toegenomen. Ik vertelde hem dat wij hier waren om met Jermen Gvishiani te praten over de orders voor de gaspijpleiding. Chanderli antwoordde: ‘The pipeline should be constructed, because it will mean peace for a long time.’ Dat was een aspect dat ik niet eerder op die manier had gehoord. Er school een gerede grond van waarheid in.

Ook vroeg ik hem nog naar de voorgenomen transacties met

[p. 105]

Transol in Rotterdam. ‘We tried, but nothing came of it.’ Hij vroeg me in Genève te komen dineren.

12 oktober 1981

Wenen, terras van hotel Sacher

Het was een zonnige dag. Ik belde met Peter in Londen. Ik heb hem nu ook geschreven.

Gisteravond arriveerde Klaassen op eigen gelegenheid, veel en veel te laat, en bleek zelfs niet te weten in welk hotel de ontmoeting was gepland. Hij heeft de ontmoeting met Gvishiani geheel gemist. Dat is dan a big boss van de Gasunie, die verondersteld wordt geïnteresseerd te zijn zaken te doen met de ussr. Ik ontmoette mijn vriend Gvishiani eerst en maakte excuses voor de afwezigheid van Klaassen. Daarop bracht ik hem bij Pieter Baaij in de bar van het hotel.

Gvishiani legde uit dat het om twee energielijnen naar Siberië ging: een pijplijn op 100 atmosfeer, de andere op 75. De sovjets doen veel van het werk zelf. Men heeft voornamelijk investeringen nodig (leningen), bestemd voor de infrastructuur. Er zijn bijvoorbeeld grote aantallen bulldozers nodig. Er moeten oplossingen voor corrosieproblemen worden gevonden. Ook de problemen in de Barentszee vereisen klassieke vormen van joint ventures met Westerse bedrijven die ervaring op dit gebied hebben. Men is in de Kaspische Zee met de Fransen begonnen. Er was nog wel degelijk ruimte voor acceptabele aanbiedingen vanuit Nederland. We zouden met drie ministeries in hoofdzaak te maken krijgen: het ministerie voor Gaszaken, voor Oliezaken en een ministerie voor de aanleg van pijplijnen voor gas en olie. Het was waar dat tot dusverre de Duitsers de meerderheid van de buitenlandse contracten in de wacht hadden gesleept. Hij gaf toe dat dit een fout van sovjetzijde zou kunnen zijn.

Daarop begon Baaij te vertellen wat zijn bedrijf allemaal kon en waarin zij gespecialiseerd waren.

Gvishiani herhaalde wat hij mij al jaren heeft voorgehouden, dat de Duitsers en Japanners veel agressiever zaken doen dan wij. Waar de ussr nu mee bezig is met Duitse en Japanse steun, is om de grootste fabriek voor bulldozers in de wereld te bouwen ‘namely of 500 and 600 horse-power.’ Ze bouwen ook Fiat bulldozers in licentie. Er worden de komende drie of vier jaar elektronische controlesystemen voor de pijplijnen gebouwd. Gvishiani liet zich ontvallen: ‘Giscard d'Estaing ondersteunt het zaken doen met ons. Helmut Schmidt idem dito. Zij ondersteunen de zakenwereld, maar de Nederlandse rege-

[p. 106]

ring laat dit na. Onze organisaties bestaan ook uit mensen. Zij die het meeste druk uitoefenen, krijgen de opdrachten.’

Hij sprak over nieuwe gasvondsten in gebied van Astrakan en nabij de Kaspische Zee. ‘What I am trying to tell you Mr. Baaij, is that you should organize a demonstration for us to show what you do and could do for us. Exhibitions are too frustrating. You should be next week in Moscow and inform us accordingly. You should demonstrate Dutch skills in de gas industry and prepare the ground for future business deals. It took us fifty delegations to visit Fiat and in the end we had them.’

Baaij betoogde dat men in het Westen met een bezoek aan een ministerie kon volstaan. In Moskou waren er twintig ministeries nodig voor een transactie. Dit zei Pieter nadat Gvishiani had onderstreept dat drie ministeries zouden kunnen beslissen. Ik zag Gvishiani naar de Hollandse ex-dominee nu koopman kijken. Hij was te beleefd om Baaij voor te houden: wel mijnheer, Holland kan je op de kaart niet vinden. Wij hebben een land waar niet zes tijdzones, als in de vs, maar elf tijdzones gelden. Daar heb je dus ook meer ministeries nodig dan in Den Haag met jullie Gasunie - van de man die weg bleef als de scarlet pimpernel.

Gvishiani vertelde verder dat er na ‘a letter of intent’ een ‘umbrella agreement’ met Mannesmann was getekend. In totaal zijn er al 300 van deze umbrella agreements getekend inzake de pijpleidingen uit Siberië. ‘When you do come next week to Moscow, I will get you to the relevant committees and try to meet myself with your delegation. We will then decide how we can properly introduce you and your people to the Sovietmarket. I will appoint one person to be with you. I will send you an official invitation to come to Moscow. We will introduce you to ministers and design an agreement in principle. You can invite some of these ministers to Holland. Sometimes it will take us one year to make a final decision.’

Hij doordrong Pieter Baaij ook van het belang goede contacten met Patolichev, de minister voor buitenlandse handel, te hebben. ‘Everybody in the international business world knows him and entertains good relations with him, except the Dutch,’ aldus Gvishiani.

Wij probeerden ons te verontschuldigen.

‘Don't apologize,’ vervolgde hij. ‘We are now ready. We appreciate this Dutch attention. I will telephone Patolichev and advise to reserve a place for Dutch industry in the construction of the pipelines.’

[p. 107]

Omdat hij had gezegd dat hij om 19:30 uur naar een diner moest, zei ik om 19:40 uur, dat ik het gevoel had, dat we teveel beslag op zijn tijd hadden gelegd waarop hij gehaast vertrok.

‘Je zond hem ook nog weg,’ was het vreemde commentaar van Pieter Baaij.

Het gesprek met Gvishiani was dus gesmeerd verlopen. Ik typte samen met Baaij een brief aan Gvishiani uit op Baaij Group papier. We deelden mee in de startblokken te staan om naar Moskou te komen, zoals onze gesprekspartner had voorgesteld.

Klaassen arriveerde uiteindelijk ook. Ik denk dat Baaij niet alleen erg was ingenomen, maar ook ten zeerste verrast met de ontmoeting met Gvishiani. Hij zei later echter: ‘Zorg dat ik hier niet te hard voor moet werken, het moet een grapje blijven.’

Klaassen heeft drie zonen van 25, 22 en 20 jaar. Ik zou ze wel eens willen zien. Op de gang zitten de hele nacht rechercheurs omdat Otto Graf Lambsdorff hier ook logeert. Gvishiani zal ook een bezoek aan Philips Oostenrijk brengen. Hij glimlachte want we dachten beiden terug aan eerder pogingen om Philips tot zaken te brengen in de ussr.

Jermen Gvishiani vroeg me of hij me advies mocht vragen en begon over de problemen van iiasa sinds Ronald Reagan president werd. Of ik een manier wist om te lobbyen op het Witte Huis, dat iiasa zou blijven voortbestaan. ‘I understand, Handler's successor, Frank Press, seems to have no “entrée” to the Reagan Club.’ Ik zei Handler te zullen vragen welke weg we zouden moeten bewandelen. Hij zei verder dat zijn boek in januari gereed zou zijn en vroeg me hoe het in de vs geplaatst zou kunnen worden om Pergamon Press en Robert Maxwell te ontlopen.

Vond Am Anfang war Erziehung¹¹⁶ van Alice Miller. ‘Die Kinder vergessen mit den Jahren alles, was ihnen in der ersten Kindheit begegnet ist.’ Inderdaad: bijna alles wordt vergeten, bijna alles, maar er zijn beschadigingen, die niet alleen nooit worden vergeten, maar die ongeneselijk blijven. Open wonden.

Miller verbaast me door het boek te openen met een uitspraak van Adolf Hitler: ‘Was für ein Glück für die Regierenden, dasz die Menschen nicht denken.’ Zij spreekt ook meteen op pagina 18 al over ‘frühe Konditionierung’ het gif dat door de totale omgeving in het brein van het nog grotendeels onbeschadig-

116 Alice Miller, Am Anfang war Erziehung, Suhrkamp Verlag, Frankfurt, 1981.

[p. 108]

de kind wordt gegoten. Dit is waar ik met Delgado en deMause - deze laatste wordt ook door haar geciteerd - al vele jaren over heb gesproken. Hoe die eeuwigdurende vicieuze cirkel van generatie na generatie met dezelfde onware, irrelevante fantastische shit opzadelen, te doorbreken? Hier spreekt zij over ‘verbietenden, verachtenden Blicke, die der Säugling aufnimmt, zum Entstehen schwerer Störungen, u.a. Perversionen and Zwangneurosen, im Erwachseneralter beitragen können’. Ik weet dit. Ik ken dit. Ik ben de jaren in De Horst (helaas) niet vergeten.

‘Ich kann lediglich sagen,’ aldus Miller, ‘das jedes Kind einen empathischen und nicht regierenden Mensch (egal ob Vater oder Mutter) als Begleitung braucht.’ Ik wist dit. Ik voelde dit al op mijn tiende, twaalfde jaar. Ik vond die begeleiding op eigen kracht in mejuffrouw Büringh Boekhoudt, de goden zijn gelooft en geprezen.

Ik wandelde door het park. De nichten zaten in hun gebruikelijke holen, wachtend op een prooi. De eendjes maken zich op voor de naderende winter. Ik haalde in het Hilton hotel een kop koffie en schreef een briefje aan mijn oude vriendin Charlotte Szapary-Star Busmann.

Jimmy Carter heeft de dood van Sadat vergeleken met de ‘bad day my father died’. Hij haalt nog altijd veel door de war. In Die Presse stond vanmorgen een artikel over kardinaal König, die patriarch Tekle Haimanot van de Oosters Orthodoxe kerken in Wenen verwelkomde. De splijting tussen de kerken dateert uit de middeleeuwen. Mijn oude vriend prins Paul Théodore Paléologue in Rome stelde zich ten doel een verzoening tussen de kerken tot stand te brengen. Hij heeft het niet mogen beleven.

In West-Duitsland zijn 250.000 mensen de straat opgegaan om te protesteren tegen het moderniseren van het Europese wapenarsenaal met nieuwe atoomraketten, inbegrepen kruisraketten, zoals de regering Reagan dit zo graag zou zien. ‘Only Schmidt and the Cowboy need Atomic Protection’, stond op spandoeken. Schmidt zelf noemde de demonstratie ‘een oorlogsverklaring aan de regering’. Dank je de koekoek. Duitse militairen demonstreerden mee in uniform. Ook Nederlandse militairen namen in uniform aan de demonstratie in Bonn deel. Bravo.¹¹⁷

Bij de landing in Zürich kwam de gedachte op een huisje aan de rand van een Zwitsers bos te kopen en me daar terug te trekken.

117 International Herald Tribune, 12 oktober 1981, door John Vinocur.

[p. 109]

François Mitterrand zegt zinnige dingen over El Salvador. ‘The reality is that El Salvador lives under an unbearable, dictatorial oligarchy and that massacres occur there. All this must be denounced. We believe that the prolongation of these outdated systems in Latin America is a danger for the whole world. Do we speak of Communism? That is how it is introduced! Communism is born out of misery, and if the West does not show more understanding, those people will take up arms and turn to others, that is the Soviet-Union. We wind up driving into the adversary camp people who are not natural adversaries of the West, but who become so through the logic of the situation we impose on them. I know the president of the Salvadoran revolutionary movement, Guillermo Ungo, very well. He is a very quiet social democrat. I had lunch with him a week ago here. He is in no way a communist.’¹¹⁸

Het lijkt wel of Mitterrand refereert aan de geschiedenis van Cuba en Fidel Castro, die in de armen van de ussr werden gedreven, volgend op de ongelooflijke stupiditeiten van eerst Eisenhower en Nixon, gevolgd door alle Amerikaanse leiders sedertdien.

Henry Kissinger schreef een essay, of liever een ode voor Anwar Sadat.¹¹⁹ Sadat was a noble man with a passion for peace.’ Dan geeft hij voorbeelden van momenten in de jaren dat hij de man kende, die moeten illustreren hoe nobel hij als mens was. ‘Isaiah Berlin once wrote,’ aldus Henry, ‘that greatness is the ability to transform paradox into platitude.’ Sadat veroorzaakte eerst oorlog en toen hij het Arabische zelfrespect had herwonnen, begon hij de arbeid voor een blijvende vrede met Israël. Daarbij was volgens Kissinger ‘Egypt's friendship with America the cornerstone of Mideast stability’

‘The great man understands the essence of a problem: the ordinary leader grasps only the symptoms. He was killed by the apostles of the fearful, the merchants of the ritualistic, whom he shamed by being at once out of scale and impervious to their meanness of spirit.’

Hoe krijg je de onzin door je keel? Dan ben je mijnheer Kissinger in eigen persoon. Waar het werkelijk om gaat in het Nabije Oosten zijn de Amerikaanse en navo-belangen, de energiebronnen die eigenlijk de burgers, de Arabieren in de straten toebehoren en nu door vorsten en sjeiks aan Amerika en het Westen worden verkwanseld. Het gaat om het prolongeren van een opzet waarbij Arabische quislings, met Sadat voorop,

118 Time, 19 oktober 1981.

119 Idem.

[p. 110]

de rijkdommen van Arabië via Westerse oliegiganten aan het geavanceerde deel van de wereld blijven leveren. Kissinger, loopjongen van die belangen, lanceert zijn fraaie praatjes in Time, spreekbuis van de imperialisten.

Amerikanen blijken steeds weer niet in staat in de schoenen te stappen van honderden miljoenen medeburgers van deze planeet, die in Cairo, New Delhi of Djakarta wonen. De derde wereld die na 1945 zogenaamd de vrijheid kreeg, wordt nog precies op dezelfde manier uitgebuit en gekolonialiseerd als voor 1945. En waar het imperialisme steeds minder kansen krijgt om de autochtone bevolking voor het lapje te houden en te blijven uitzuigen, worden ‘genuine folkwar leaders’ als Sukarno, via cia-coups vervangen door generaals als Suharto, die wel bereid zijn ten eigen gerieve - dus door stinkend rijk te worden - de spelletjes met de rijkdommen van hun land voort te zetten.

Iedere keer weer wanneer ik de fameuze Neue Züricher Zeitung opensla, word ik in de overtuiging gesterkt dat het om een conservatieve koudeoorlogskrant gaat, waarschijnlijk in handen van Joden.

Zürich - Amsterdam

Dennis Livson was in het vliegtuig met een andere crony van Strengholt. Hij stonk naar drank. Ze kwamen uit Cannes. Ze waren beiden geshockeerd dat ik Sadat omschreef als een Arabische quisling. En ik zei me niet te verwonderen dat Henry Kissinger zijn artikel in Time eindigde met te zeggen het een eer te beschouwen Sadat te hebben mogen kennen. Ze staren zich allemaal blind op ‘de verzoener met Israël’. Natuurlijk zal er uiteindelijk een oplossing moeten komen maar het gaat om de wijze waarop.

Een typische Hollandse proleet tot barstens toe beladen met spullen uit de belastingvrije winkel in Kloten, zit keihard in het toestel te fluiten. Wat is dat? Hij merkt het zelf misschien niet eens. De steward loopt als een nicht. Peter heeft Eduard ‘de vliegende non’ gedoopt, maar ik heb hem moeten bezweren dit Ed niet te zeggen.

Jermen Gvishiani zei dat Kendall, de grote baas van Pepsi Cola, hem dezer dagen nog in zijn kantoor in Moskou had bezocht. Ook hem had hij gevraagd bij het Witte Huis erop aan te dringen de iiasa te laten voortbestaan. Ik zal het te berde brengen als ik Richard Allen ontmoet. Gvishiani wil me eveneens voorstellen aan Pyotr Kapitsa, een topnatuurkundige in de ussr. ‘He has now a very interesting one hour television

[p. 111]

program in which he discusses many things,’ zei hij. Dat wil ik zeker doen.

De president van het Japanse sony had Gvishiani bezocht en lang met hem gesproken over problemen bij de opvoeding van kinderen, waar hij erg van onder de indruk was geweest. Dat is de reden dat ik minister Luis Alberto Machado uit Caracas in Moskou wil hebben.

Drie pioniers van het hersenonderzoek krijgen een Nobelprijs. Roger Sperry van het California Institute of Technology, David Hubel en Torsten Wiesel beiden neurobiologen aan de Harvard Medical School. ‘The human brain is a whole universe, and of all the questions that it can conceive, none is more mysterious or intriguing than precisely how it works. For tracing some of the elusive answers through the intricate corridors of consciousness and perception,’ werden de drie geleerden beloond. Hoe verwerken de hersenen informatie? Sperry ontdekte dat iedere hersenhelft ‘has its own separate world of consciousness, perceptual experience, emotions, thoughts and memory’. Sperry kreeg de prijs ‘because he has provided us with an insight into the inner world of the brain which hitherto had been almost completely hidden from us’. Het lijkt er op dat de wetenschap op weg is de hersenen te begrijpen.¹²⁰

120 Time, 19 oktober 1981.

13 oktober 1981

Amerbos

Ik heb Peter een exemplaar van Prisoners of Childhood toegestuurd.

Er ligt een brief van Paul Nitze, Reagans nieuwste wapenonderhandelaar. Hij wil voorlopig geen televisie-interview geven, maar zal het verzoek niet vergeten.

Den Haag heeft militairen verboden in uniform in het buitenland te betogen. Zo gaat dat in ‘de vrije wereld’.

Prins Carlos Hugo is gastdocent aan Harvard University geworden. Met stille trom uit dit land verdwenen.

De Telegraaf echoot de bvd na door in vette letters te melden dat de communisten en milieugroeperingen de gigantische antiraketdemonstratie in Bonn hebben geïnfiltreerd. Alleen naïevelingen van De Telegraaf proberen het publiek wijs te maken dat je communist zou moeten zijn om tegen de rakettenwaanzin van Reagan in het geweer te komen. In een hoofdartikel memoreert de krant dat het ikv tevreden heeft vastgesteld dat een aanzienlijk deel van het West-Duitse publiek de Hollandi-

[p. 112]

tis schijnt te delen.¹²¹ De Telegraaf wedt chronisch op het verkeerde paard en het grote publiek, wat Hitler noemde ‘die Menschen die nicht denken’, leest die shit-krant nog steeds het meest.

President Hosni Mubarak van Egypte heeft achttien hoge officieren omdat ze ‘fanatici’ zouden zijn ontslagen. The New York Times¹²² publiceert een aantal foto's van vlak voor en direct na - zelfs tijdens - de aanslag op Anwar Sadat. ‘Where were the eight American trained bodyguards who flanked Sadat on his arrival at the military parade grounds?’ Sadat werd indirect door de cia ‘beschermd’. Fidel Castro door de kgb. Het is duidelijk wie het klappen van de zweep echt kent.

Philip Taubman en Jeff Gerth rapporteren in dezelfde krant dat twee voormalige agenten van de cia, Edwin P. Wilson en Frank E. Terpil, zijn gesnapt omdat zij zich via een klein bedrijf in Californië bezig hielden met de export van ‘sensitive American technology’ naar het buitenland. Via hen ontving Idi Amin in Oeganda wapens en werden terroristen opgeleid in Libië. Als je het geloven mag, want de trucs zijn oneindig in deze sector. In 1975 verkochten beide heren een ‘electronic surveillance system’ aan de sjah van Perzië, opdat hij zijn voornaamste generaals kon afluisteren. Er wordt in de zeer gedetailleerde reportage met geen woord gerept over dergelijke export naar de ussr, maar je kunt er zeker van zijn dat het nodige materiaal in sovjethanden is gekomen. Zij zijn er via via altijd als de kippen bij.

121 De Telegraaf, 13 oktober 1981.

122 The New York Times, 13 oktober 1981.

14 oktober 1981

Eduard arriveerde om 19:15 uur en zag er zalig uit in een Amerikaans jack, gevoerd met wollen stof. De foto's die Hans Lonis heeft gemaakt, zijn inderdaad sensationeel. Hij vertelde zondag in Thermos te zijn geweest waar een Amerikaan hem 200 gulden, later verhoogd tot 250 gulden, had aangeboden terwijl hij niets anders hoefde te doen dan zich aftrekken. Het leek alsof hij een advies van me verwachtte of hij het geld had moeten aannemen, ook omdat de man tenslotte niet aan hem zat. Ik zei: ‘Schat, als je hieraan begint dan is het hek van de dam.’ Ik vraag me af of ik hem het juiste antwoord heb gegeven. Maar onder bepaalde omstandigheden zou ik er misschien niet vies van zijn om an asshole like that een poot uit te draaien. Wat zeg je op zo'n moment?

[p. 113]

Na het eten en televisie kijken vroeg ik hem tegen 23:00 uur of hij bleef slapen. We gingen naar boven. Nog nooit, absoluut nooit in 56 jaar, heb ik zo in vuur en vlam gestaan als met hem. Het lijkt wel of het iedere keer dat we samen zijn allemaal intenser en heviger wordt. Het is niet te beschrijven.

Ik kan zelfs niet meer met familieleden, zoals nu met mijn tante in Wassenaar, telefoneren zonder begeleidende piep- en fluittonen. Tante Jetty zei dat ze het huis liet schilderen en niet dacht mee te kunnen betalen aan een reis van tante Tatyana Poslavskaya uit Tasjkent naar Nederland. Bovendien, wat moest er gebeuren wanneer de oude Russische dame in Nederland ziek zou worden? Zij suggereerde het plan te laten schieten. a: tante barst van de poen en B: zij kende Tatyana als meisje nog in de jaren voor de revolutie in Petrograd, dus ik begrijp dit niet.

Pieter Baaij vertelde dat hij door een Libische generaal was opgebeld, die acht Amerikaanse Hercules-toestellen bestelde. Ik vertelde Baaij contacten bij Lockheed te hebben (William Kellogg) maar hij ging er niet op in. Je weet niet wat dit soort zakenmensen werkelijk in hun schild voert. Ik hoor hem herhalen: ‘Ik ben totaal betrouwbaar voor ieder bedrag.’

Ik sprak met Eduard over zijn toekomst. Hij schijnt door te willen gaan met vliegen. Hij heeft een mts en geen hts-diploma. Hij had eens een huis uitgetekend maar met mts kan je geen architectuur studeren. Ik fantaseerde over teruggaan naar Amerika als het gasproject met Baaij en de sovjets door zou gaan. Hij kon dan meegaan en in de vs studeren wat hij wilde. Hij scheen er wat door in de war. Ik moet oppassen hem niet het gevoel te geven dat ik bezitterig ben.

Ik heb vrij lang piano gespeeld.

Chris van Esterik van de ikon belde. Hij had Luns gebeld voor een gesprek. ‘Hoe durft u een interview van een uur voor te stellen,’ had Luns hem gevraagd. De afgesproken twintig minuten had hij tenslotte tot een half uur weten op te schroeven. Luns was verbaasd geweest dat Esterik iets van de correspondentie tussen Luns en kvp-leider Romme uit de jaren vijftig had ingezien, ‘maar hij kletste zich overal slim uit, Willem,’ aldus Van Esterik. Ook de opmerking die ambassadeur Van Boetzelaer in Taxco, Mexico maakte, dat een aantal van hare majesteits ambassadeurs indertijd hadden overlegd het regime Luns langer te tolereren, werd zogenaamd door Luns ontzenuwd.

Ik heb Peter een mooie foto van Eduard gestuurd.

André Spoor belde terug. Hij had contact gehad met Klaas de

[p. 114]

Vries over de Moskou-missie. ‘Ik zit niet te springen om publiciteit,’ zei Klaas, ‘maar als ik door vrije nieuwsgaring word opgebeld...’ Het gevolg is geweest, dat Spoor An Salomonson opdracht gaf De Vries, Frinking en Neuman te bellen om het verhaal van de trip naar Moskou na te trekken. Bij nrc Handelsblad wordt er van uitgegaan dat de Nederlandse delegatie als gast van Arbatov en het usa Instituut reist, wat een achterhaalde lezing is. André vroeg: ‘Zal ik het veranderen in gastheren van de Opperste Sovjet?’ Ik kon dit niet adviseren want tenslotte heb ik de uitnodiging van Chitikov niet gezien. ‘Dat zou je aan ambassadeur Tolstikov of aan Vladimir Opalev moeten vragen,’ zei ik hem. ‘Niet Salomonson maar ik ben eigenlijk jou diplomatieke medewerker,’ voegde ik er aan toe. Toen ik ook nog zei: ‘Mooi primeurtje on the house,’ antwoordde André: ‘Ik heb net tegen Astrid gezegd: we moeten Willem hier een honorarium voor sturen!’

Vanavond verscheen nrc Handelsblad met een voorpagina-artikel nederlandse defensie deskundigen naar moskou, door An Salomonson. Dat artikel had van mijn hand behoren te zijn, zoals Ernst, Klaas en ik bij het allereerste gesprek over deze missie in Le Bistroquet afspraken. Ik heb Van Eeghen en De Vries in een memo aan die afspraak herinnerd maar niemand draait er zijn hand voor om achteraf te doen of zijn neus bloedt.

Salomonson noemt als delegatieleden, K.G. de Vries (PvdA) en A.B.M. Frinking (cda), de heren H.J. Neuman en H. Hendrikse (bvd?) van het Nederlands Instituut voor Vredesvraagstukken, Professor Joris Voorhoeve van de Teldersstichting en de Amsterdamse koopman Ernst van Eeghen. Ernst wordt opgevoerd als de man die de contacten met professor Arbatov tot stand heeft gebracht. Zo gaan die zaken. Ik word niet genoemd ingevolge de jarenlange overheidscampagne er voor te zorgen, dat ik niet serieus zal worden genomen. Er wordt in Den Haag op gewezen ‘dat het om een strikt zakelijk bezoek gaat’. The cat is out of the bag, what next?

Laat vanavond belde Willem Brugsma om te vertellen dat de vara had besloten Joop Daalmeijer naar Moskou te sturen, in hetzelfde vliegtuig als de delegatie. Van mij wordt verwacht dat ik een hooggeplaatste sovjetautoriteit vang om via een satelliet vanuit Hilversum simultaan te interviewen. ‘So, what else is there for me to do, who arranged it all,’ vroeg ik Boebie. ‘Dat moet je maar aan Hans Jacobs vragen. Hij sliep door onze vergadering heen en vroeg na afloop hoe er buiten hem om besluiten konden zijn genomen.’

[p. 115]

15 oktober 1981

De Telegraaf heeft vanmorgen de primeur van nrc Handelsblad gewoon overgekalkt. De Volkskrant heeft niets.

Hans Jacobs vertelde me dat besluiten waren genomen terwijl hij met Jan Nagel bezig was, maar dat ik mee zou gaan naar Moskou samen met Joop Daalmeijer. Ik stelde voor een dag eerder te vertrekken. Dan hoeft de delegatie zich niet te ergeren aan mijn controversiële aanwezigheid.

Hans Lonis kwam foto's van Eduard brengen. Hij onderhield me over jonge jongens die berekenend waren en dat ik uit moest kijken ‘want ze gaan er vanuit zichzelf helemaal te geven, ook in seks, in afwachting van wat erin hun voordeel uit zou komen’. Hij had gisteravond nog van die jongens bij het Centraal Station gezien en had gedacht ‘wat zielig’. Lonis projecteert, omdat Ed nog zo jong is, een mogelijkheid die dikwijls voorkomt, inderdaad, maar waar ik bij Eduard niet bevreesd voor ben. Soms denk ik ook dat hij te jong is en ik hem los moet laten, behalve gewoon genieten als hij komt.

Ik had een lang telefoongesprek met Vladimir Opalev. Het leek ook hem beter dat er geen televisiejournalisten met de delegatie meereisden, vooral omdat het om zakelijke besprekingen ging. ‘U leest een artikel van een juffrouw waar de helft niet van klopt, die zelf geen visum voor de ussr kan krijgen en dan besluit u dat wij beter helemaal niet kunnen gaan,’ antwoordde ik.

Vanavond was een feestje bij de familie Sijmons, de ouders van Babette, voor Jan Cremers 45ste verjaardag. Ook consul-generaal Morey Bell van de vs was aanwezig, evenals mijn vrienden generaal-majoor Cor Knulst en zijn Amerikaanse vrouw Anne. Bell noemde burgemeester Wim Polak en Ernst van Eeghen zijn beste Amsterdamse vrienden. Hij ergerde zich groen en geel aan het neutralisme van Nederlanders ten aanzien van raketten en de ussr en zou liever vandaag dan morgen naar de vs terugkeren. Hij had dag en nacht twee lijfwachten in zijn woning nodig, bewapend met machinegeweren. Het telefoonnummer van zijn huis aan de Apollolaan werd iedere maand gewijzigd. ‘I get bored and annoyed with the Dutch,’ aldus Bell. ‘They always penetrate the lowest layers of reality, but now they really got stuck half-way. I can tell you that our new ambassador in The Hague is under the strictest instructions to be tough. Either you, the Dutch, are our ally or you are not. The Reagan White House should go as far as they can to cancel the visit of her Majesty next year.’

Ik antwoordde dat de public relations van Washington in Neder-

[p. 116]

land abominabel waren. ‘May be we don't care so much,’ zei hij notabene. Ik voerde aan dat juist vrienden geneigd zijn elkaar gemakkelijker te irriteren dan mensen die niet om elkaar geven. Ik onderstreepte dat we in dit land dikwijls verrast werden door absolute idioterieën van Amerika of het Witte Huis en deelde hem van hetzelfde laken een pak uit. ‘Why do you appoint a successful stock-broker as ambassador to Paris? That is absurd.’ Hij antwoordde dat die benoeming rechtstreeks door het Witte Huis was gedaan, niet door het State Department, wat op zichzelf al niet klopt. Hij vertelde in zijn leven onder 39 ambassadeurs te hebben gediend. Hij is uit de Class of 1950 op Princeton voortgekomen, zoals ik in de Class of 1950 op Yale zat. Zijn ervaring was geweest dat de niet-carrièrediplomaten bij verre de beste ambassadeurs waren gebleken. Mevrouw Joseph in Den Haag was bijvoorbeeld buitengewoon effectief geweest.

Ik zat tijdens het diner aan het hoofd van de tafel tussen de heer Faber, public relations van het Sonesta hotel, en consul-generaal Bell. Ik refereerde aan een recent artikel van James Reston in The New York Times¹²³ voorzien van een voortreffelijke tekening inzake de ‘Messy’ buitenlandse politiek van Ronald

123 The New York Times, 5 oktober 1981.

[p. 117]

Reagan, waarbij het Witte Huis als een dependance van het oorlogszuchtige Pentagon werd afgeschilderd. Reston schilderde het buitenlandse beleid van Reagan immers af als ‘a bit of a diplomatic scandal’. Ik vroeg hem of hij ervoor voelde eens op Berkenrode bij Ernst van Eeghen met Spoor, Brugsma en mijzelf een discussieavond bij te wonen, met misschien nog enkele journalisten. Hij scheen een hoge pet op te hebben van Harry Lockefeer van de Volkskrant en juridisch medewerker Frank Kuitenbrouwer van nrc Handelsblad. ‘Of course, I must check this with the ambassador, but I think there will be no problem to go to Berkenrode,’ zei hij.

Cor Knulst zal door studenten in Groningen worden uitgenodigd voor een lezing. Ik heb dit via Michiel Bendien geregeld. Cor was geïnteresseerd, maar scheen te willen verbergen er zin in te hebben.

Jans hond Kozak is nu veertien jaar en lijkt zo oud. Peter en ik hebben in 1968 in Wellfleet, Massachusetts, toen we bij Jan logeerden, nog met hem als puppy gespeeld.

Dirk van Schouwenburg zei in de sauna: ‘Je hebt Made in Soestdijk geschreven omdat ze je niet moeten op Soestdijk en Drakensteyn. Je bent immers een intrigant en troublemaker maar dat vind ik nu juist zo aardig.’ Dirk begrijpt niet dat ‘de familie’ dezelfde smerige leugens op de mouw zijn gespeld door Luns & Co als de rest van ‘gezaghebbend’ Den Haag. Het is natuurlijk vreemd dat gedurende de jaren jan rap en zijn maat door Beatrix en Claus werden uitgenodigd en ik nooit. Dat is precies het gevolg van de overheidscampagne mij als ‘een gevaarlijke man’ voor te stellen.

16 oktober 1981

Is het kabinet weer gevallen? Ik dacht dat we nu een beter team hadden, intelligenter vooral. Het ging er blijkbaar alleen maar om dit jaar Prinsjesdag door te laten gaan.

Morey Bell zei dat men vooral in Washington het spoor bijster was over wat onze politiek was, waarop ik dus met het citaat van Reston kwam.

‘Hans van Mierlo is the cabinet member the most accessible for corridor talk,’ aldus Bell. Het boek met Philip Handler beschouwde hij als sensationeel. Toen hij binnenwandelde was mijn eerste gedachte: een nicht. Zijn haar was heel vreemd geknipt rond de oren. Hij zag er wat funny uit. Zijn taak als consul-generaal was voornamelijk de stand van zaken in het koninkrijk vast te stellen. Zijn volgende post? ‘Possibly ambassador to Guatemala.’

[p. 118]

Er arriveerde een brief van Klaas de Vries die echt nergens op slaat.¹²⁴ Het valt me bitter tegen. Hij voelde zich geroepen dit epistel te verzenden nadat hij tegenover Spoor de primeur van de trip naar Moskou ruimschoots bevestigde. Ik had Klaas de Vries hoger aangeslagen. We hebben in Le Bistroquet wel degelijk een vaste afspraak gemaakt.

Hans Voetelink bracht verslag uit van wat er gisteren in het gerechtshof in Den Haag speelde. Hij dacht dat de president van het hof wel oor had naar het standpunt dat Claus in India was als hoofd van een departementale missie. Ook scheen de president zich af te vragen of Claus wel zo kwetsbaar was. Voetelink scheen aan te nemen dat Claus tegen de landsadvocaat zou zeggen: erken die schuld nu maar, ik wil niet komen. Anderzijds, als in de pers heeft gestaan dat Claus moet verschijnen, dan levert het problemen op wanneer hij niet komt opdagen.

Willem Brugsma belde. ‘Dit is niet de val van Dries van Agt,’ zei hij, ‘maar de val van Joop den Uyl.’ Hans van Mierlo zou nog wel naar de navo-vergadering in Schotland gaan, maar hij was het kortst minister van Defensie geweest van alle ministers in Europa. Hij wil Klaas de Vries bellen om een poging te wagen hem te overtuigen toch een televisieteam mee te nemen. Ik vermoed dat De Vries of Van Eeghen zelf tegen de ambassade van de ussr hebben gezegd: geen pers.

Tijdens een telefoongesprek met Peter in Londen vroeg ik of hij de foto van Eduard had ontvangen. ‘Nee, maar is het een naaktfoto?’

‘Nee, maar ik ben wel in het stadium dat ik van een telefoongesprek met hem een lat krijg,’ antwoordde ik. Pang! Lijn verbroken. Voor de zoveelste keer. Ik belde Peter terug. Hij zei: ‘Wie weet hebben de heren van de bvd nu zelf ook een lat, or they are jerking themselves off.’

Ayatollah Ruhollah Khomeini is toch werkelijk lichtelijk getikt. Tien miljoen kinderen begonnen in Iran het nieuwe schooljaar. Hij riep loyale studenten op te helpen alle jongeren die vijanden waren van het fundamentalistische regime in Teheran, uit de schoolbanken en collegezalen te weren. Goed ziek.¹²⁵

124 Zie bijlage 13.

125 The New York Times, 25 september 1981.

17 oktober 1981

Eduard belde gisteravond. Hij zei mij mee uit eten te willen nemen en een trui voor me te hebben gekocht. ‘Je doet al zo-

[p. 119]

veel.’ Hij sliep op Amerbos. We kwamen weer precies op hetzelfde moment klaar.

Ik ben op weg naar de reünie van Nijenrode op landgoed Eerde. Henk Hofland schittert door afwezigheid. Hij had gezegd er niets mee te maken te willen hebben. Vreemd. Ik ben eerst in de buurt van het landgoed gestopt en zat op een bank om van de natuur te genieten. Alles rook zalig. Herfst. Stralende zon. In gedachten was ik bij Eduard. Word ik verliefd?

Om 11:30 uur bereikte ik het huis van Han en Irthe André de la Porte.

Als eerste zag ik op de reünie Jan van Hoeve in een rode trui rond dribbelen. Hij herinnert me meer dan ooit aan een garagiste. Hij eet en drinkt koffie tegelijk, dus hij metselt, en is precies dezelfde ouwehoer als hij op Nijenrode was. Langzamerhand druppelden klasgenoten binnen. We kregen een broodje uit de hand met soep. Er waren jongens bij die ik helemaal niet terug kende. Ties Schaap leek hetzelfde kind gebleven. Jaap Boot doet in koffie en gaf in de avond een demonstratie over verschillende soorten koffie.

Jan van Hoeve leidde een vergadering van iedereen samen en vertelde onder andere dat een klasgenoot - ik dus - een heel boek dat hij had geschreven, op de band had voorgelezen voor Gert Meijers, die blind was geworden. Hij sprak over de klasgenoten die inmiddels waren overleden maar noemde niemand. Als eerste denk ik aan Frank van Lennep, natuurlijk aan Paul Sigaar, aan J. Visée en mijn neef, Guus Denninghof Stelling. Guus Kalff is eveneens overleden, onbegrijpelijk. Evenals Wim de Groot van Embden.

Eindelijk vond ik mijn favoriet Peter van Schaardenburg terug. Hij is op 55-jarige leeftijd gepensioneerd en heeft drie zonen. De jongste, Jeroen, is een aanhanger van de Bhagwan. We maakten een lange wandeling. Alles aan Peter is hetzelfde, alleen lijkt hij wat gekrompen, meer krempeng¹²⁶ dan vroeger.

De discussie over het verloop van onze levens was nogal somber van toon, wat me deed denken aan de vijf levensfasen samengevat door professor Rümke. Gerrit Jeelof, nu een hoge piet bij Philips, zei dat Holland een janboel leek ‘waar men het woord Zuid-Afrika bijna niet meer durfde uit te spreken’. Ik observeerde zijn gezichtsuitdrukking en mond. Wanneer iedereen lachte, dan keek hij verbeten, quasi resoluut, de zogenaamde doejongen (van Albert Plesman) ten voeten uit. Pas 's avonds leek hij meer ontspannen.

126 Indonesisch voor vel over been.

[p. 120]

Men ging zich voor het diner in intimidatiekostuum steken, zoals John van Haagen dat noemt. Ik bleef in een sweater en flanel. Han speelde tingeltangel op een witte vleugel, een café chantant-instrument. Dick Molewijk speelde beter. Ik besloot zelf van de piano af te blijven.

Ik voerde een lang gesprek met Vic Vernède, die al vele jaren in Johannesburg woont. Hij ontmoette mijn ouders en kende ook broer Theo in Kaapstad. Han attendeerde me, toen ik hem Made in Soestdijk gaf, op het feit dat Michiel van der Plas (die op Nijenrode nog Ben Brinkel heette) een artikel over mijn boekje in Elseviers had geschreven.¹²⁷ Han heeft een golden retriever, die ik zo had willen meenemen.

Ik herinnerde ons internaatshoofd St. John Nixon aan de historische ontmoeting met rector Habbema in 1948 - waar Nixon bij aanwezig was - die me meedeelde dat ik als enige student van mijn (eerste) jaargang van Nijenrode geen einddiploma zou krijgen. Nixon herinnerde zich die confrontatie nog exact.¹²⁸ Ik had een initiatief ontwikkeld bij de Raad van Bestuur van Nijenrode om deze mijnheer Habbema te wippen, die de laatste man was om rector van het noib te zijn, voornamelijk met steun van Ir. Albert Plesman. Nixon: ‘Plesman was furious about it!’ Al met al was de ontmoeting met oud-studiegenoten voor mij zeer de moeite waard.

Ik ben niet op Eerde blijven overnachten maar reed naar Hoogeveen, waar ik om 23:15 uur bij Jan Kikkert arriveerde. Het werd toch nog een wilde nacht terwijl ik al moe was. Om 08:30 uur keerde ik naar Eerde terug om het gezamenlijke ontbijt daar nog mee te maken.

127 Zie bijlage 14.

128 Zie Memoires 1925-1953.

18 oktober 1981

Na de ochtend op Eerde reed ik naar Het Enserinck in Vorden om mevrouw Cecile van Lennep te ontmoeten. Ik denk dat zij erg op mij is gesteld, want toen zij een keer langs mijn stoel liep, gaf ze me een zoen op mijn voorhoofd. Dat deed grootmoeder Poslavsky ook altijd maar dat was toch meer een plichtpleging. Het Enserinck moet misschien worden verkocht, ook om de studie van de zonen van Frank, die in Zuid-Afrika zijn, te bekostigen. Mevrouw van Lennep zag er prima uit wat het gevolg was van een vakantie van enkele weken op een kasteel in Denemarken, waar haar dochter Sylvia woont. George Will bekritiseert in een commentaar de bezetenheid van Ronald Reagan iedere handel met de ussr te frustreren, of

[p. 121]

waar mogelijk te verbieden. Mijnheer Will wordt algemeen aangeduid als ‘rechtse’ commentator, alsof een commentator rechts of links zou moeten zijn. ‘The Administration's purposes and reputation are even more threatened by its policy, or non-policy, concerning trade with the ussr. It is injurious, because it suggests intellectual laxness and policy confusion. To govern is to choose. Regarding trade perhaps the president has not chosen, or has not made his choice known and effective.’¹²⁹ Reagan heeft wel degelijk gekozen: crush Castro and Brezhnev is zijn parool.

George Kennan, voormalig ambassadeur in Moskou en nu verbonden aan het Institute for Advanced Studies in Princeton, schrijft dat de denuclearisatie van Noord- en Centraal Europa overwogen dient te worden als aanloop om alle atoomwapens uit Europa te verwijderen. Olof Palme, Bruno Kreisky en Willy Brandt denken al jaren in die richting.¹³⁰

129 International Herald Tribune, 16 oktober 1981.

130 International Herald Tribune, 15 oktober 1981.

19 oktober 1981

Ik ontmoette Eduard bij Djanoko. Hij zag er heel mooi uit. Hij nam op een gegeven moment in een spontaan gebaar mijn beide handen in de zijne, vanaf de overkant van de tafel. Ik raakte er een moment zelfs verlegen van. Hij had een grote rol bij zich om een tekening te laten zien die hij op school had gemaakt. Ik was zo perplex dat ik eerst niet kon geloven dat hij die zeer professioneel uitziende architectonische tekeningen had gemaakt. Dat stelde hem teleur.

Hij vertelde ooit eens holderdebolder te zijn geweest van een leraar, Willem (30), die getrouwd was en kinderen had. ‘Dat ging dus gewoon niet.’

Vanmorgen belde Bertie Hilverdink. Ik ontmoette hem in het American Hotel. Ik vertelde hem over Eduard, die 5.000 gulden had gespaard om met een vriendin naar St. Maarten te gaan, wat niet meer door ging. Nu trok Amerika hem aan. Bertie bood aan Eduard bij hem in de flat in New York te nemen. Wanneer hij naar Parijs moest, kon Ed op zijn poedel Lola passen. Het kwam hem zelfs uitstekend uit. Hij moet naar Parijs voor een nieuwe operatie.¹³¹ Ik vond dat hij opnieuw slechter liep dan voorheen. ‘Ik merk dat het minder goed is, want vroeger kon ik mijn handicap vrij aardig verbergen maar nu wordt me bijna dagelijks gevraagd wat ik

131 Bertie had jaren geleden een ongeval tijdens het dansen gehad en was sindsdien gedeeltelijk verlamd.

[p. 122]

heb,’ zei hij. Ik stelde Eduard later aan Bertie voor en het klikte meteen. Dit betekent dat Eduard onderdak heeft als hij naar Amerika gaat. Mijn eerste en mijn laatste vriendje samen in New York!

Nijenrode-compaan Siebe Minnema, voorzitter van de hiro-groep die in Moskou onderhandelt, vertelde op Eerde dat Wagner van Shell als coördinator voor de orders voor de gaspijplijn zijn hand nogal overspeeld had. Ook de vertegenwoordiger van Boskalis is in Moskou slecht gevallen maar Siebe had de indruk dat er nog wel contracten los zouden komen.

Zubin Metha voerde in het Mann Auditorium in Tel Aviv als toegift het Vorspiel en Liebestod van Tristan und Isolde van Richard Wagner uit, waarmee een boycot van veertig jaar door het Israel Philharmonic Orchestra werd doorbroken vanwege Wagners anti-semitisme en omdat de Nazi's later zijn muziek ophemelden. Er ontstonden ongeregeldheden door een minderheid van protesterende orthodoxe joden maar negentig procent van de 2.800 aanwezigen gaf Zubin Metha en het orkest een ovatie.¹³²

Saul Pett interviewde Ronald Reagan in het Witte Huis. Je zou de man haast nog aardig gaan vinden. Hij spreekt over zijn paard, Little Man (het paard van Nancy heet No Strings) en rijdt in het weekend op Camp David en op woensdagmiddag in Quantico, Virginia.

Hij houdt een pleidooi voor een ‘help thy neighbor policy’, ontwikkeld door de aanhangers van the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, de mormonen. Ik herinner me in Salt Lake City voor die groep eens een lezing te hebben gehouden, bijgewoond door tienduizend studenten. Het was geen bemoedigende ervaring. Ze maken gebruik van duizenden vrijwilligers die dit geloof over de hele wereld uitdragen in de geest van de Europese zendelingen van weleer. Reagan lijkt het dus beter wanneer de kerken dergelijke initiatieven uitdragen, zoals het oprichten van centra die kinderen van werkende moeders moeten opvangen, in plaats van dat de overheid dit zou doen. Dit is weer eens een andere Reagan om over te lezen dan de heldhaftige kruisvaarder tegen het wereldcommunisme. De Sovjet-Unie of Cuba komen deze keer in de driekwart pagina zelfs niet voor.¹³³

Ernst van Eeghen belde om me te informeren dat de voltallige delegatie door minister Max van der Stoel is ontvangen, ‘die

132 The New York Times, 17 oktober 1981, door Moshe Brilliant.

133 The New York Times, 18 oktober 1981, door Saul Pett.

[p. 123]

het overigens zeer eens was met mijn China-standpunt’. Hierna heeft men nog onderling overlegd en het staat vast: er gaat geen pers mee. Hendrikse had een erg grote bek en was in dit opzicht de voornaamste dwarsligger. Waarom heb ik meteen al gedacht dat hij wel eens het koekoeksei van de bvd zou kunnen zijn? Ernst zei dat de aanwezigheid van deze Hendrikse hem ook verontrustte. Er was een poging ondernomen om Henk Neuman leider van de delegatie te maken. Dit was, zo scheen het Van Eeghen, van tevoren met Joris Voorhoeve afgestemd. Er komt ook geen perscommuniqué vooraf, want er is al genoeg publiciteit geweest.

Ik beklaagde me over de houding van Klaas de Vries die en in zijn brief en per telefoon had gedaan alsof er geen verplichtingen jegens mij waren aangegaan ten aanzien van de publiciteit rond de missie. Van Eeghen was het met mijn verontwaardiging hierover eens. Hij had er tenslotte ook bijgezeten. Ik vroeg hem dus Klaas apart te nemen en hem te wijzen op het feit dat ik verwachtte dat men rekening zou houden met die toezegging.

Het telegram van Handlers vriend, professor Henry Kamin van Duke University, vraagt om een antwoord.

20 oktober 1981

Het ventje staat centraal in mijn gedachten. Ik heb met Bertie telefonisch overlegd wat hij realistisch gesproken voor Eduard zou kunnen doen als hij naar New York komt.

Ik besprak met Eduard trouwens dat we dienden op te passen de gevoelens die zich tussen ons ontwikkelen niet uit de hand

[p. 124]

te laten lopen. Tenslotte ben ik 56 en is hij 21 jaar. ‘Dat kan dus niet,’ zei ik. ‘We moeten maar samen naar je oom Poslavsky,’ antwoordde hij.

Sicco Mansholt belde vanuit Sardinië nadat hij door oud-ambassadeur Van der Gaag was gewaarschuwd dat ik graag een ontmoeting met Georgii Arbatov wilde arrangeren. Ik denk dat het al over een week in Parijs zou kunnen plaats vinden.

Ik ontmoette Ernst van Eeghen die vertelde dat Joris Voorhoeve in de vergadering had gevraagd: ‘Gaat Oltmans mee naar Moskou?’

‘O, nee,’ had Klaas de Vries zich gehaast te antwoorden. ‘Oltmans heeft alleen contacten met Ernst van Eeghen gehad.’

‘Wat kon ik zeggen,’ zei Ernst tegen me. ‘Klaas is iemand die zijn eigen moeder verkoopt. Hij laat je als een baksteen vallen als het hem beter uitkomt.’ Even later verduidelijkte hij: ‘Maar ik gebruik Klaas, zoals ik je al zei, uitsluitend om, wanneer ik uit Moskou terugkom, van leer te kunnen trekken. Trouwens, ik denk dat Klaas op den duur in mijn kamp zal zitten. Hij is nu nog plus royaliste que le roi en draait met alle winden mee. Klaas denkt alleen aan zichzelf.’

Ik antwoordde dat ik van de hele gang van zaken walgde.

‘Wat wil je met politici,’ zei Ernst. ‘Ik verwacht niet veel meer van deze missie, maar het is een eerste aanzet. Ik ben namelijk altijd voorstander geweest van bilaterale gesprekken met Moskou.’

Van Eeghen vertelde verder dat Klaas de Vries een pleidooi had afgestoken tegen een televisieteam met Willem Brugsma en Joop Daalmeijer, terwijl Klaas juist Brugsma de indruk had gegeven dat er misschien nog hoop was op meereizen. Voor mij is Klaas permanent out of the window. Ik probeerde Van Eeghen nog te bewegen een methode te vinden om bij terugkomst de te verwachten televisiegesprekken via mij te regelen, zoals oorspronkelijk in Le Bistroquet was afgesproken, maar hij ging er verder niet op in.

Ernst vond dat hij vrij aardig op een lijn zat met Van der Stoel. Huib Hendrikse had gezegd: ‘Wat mij betreft mogen de Amerikanen China volstoppen met wapens tegen de ussr.’

Ook Van Eeghen vreesde dat via Neuman (voormalig ‘journalist’) en Hendrikse de inlichtingendiensten vaste voet in de delegatie hadden weten te krijgen. Dat is het allerlaatste waar ik aan heb gedacht. De Vries en Frinking moeten zich dit realiseren. Trouwens, wat precies de contacten van Voorhoeve zijn, die vele jaren in de vs studeerde, moet je ook maar afwachten. De Amerikanen liggen immers altijd op alle niveaus

[p. 125]

klaar om na te gaan wie er ‘bruikbaar’ zou kunnen zijn bij het bevorderen van Amerikaanse belangen in Amerikaanse satellietstaten als Nederland.

Leslie Gelb publiceerde in een opzienbarend verhaal in The New York Times¹³⁴ dat alle heibel die de regering Reagan aanvankelijk maakte over sovjetsteun aan terrorisme in de wereld, gebaseerd was geweest op informatie die een naar de vs overgelopen Tsjechoslowaakse ‘informant’ aan de cia had verstrekt. Het betrof generaal Jan Sejna, die tien jaar geleden politiek asiel in het Westen had gezocht. Reagan en het Witte Huis hadden diens ‘getuigenis’ aangevuld met informatie van Europese inlichtingendiensten - we weten langzamerhand hoe onze eigen padvinderij de bvd werkt en opereert - en wereldwijd van de daken geschreeuwd dat het Kremlin zich met terrorisme inliet. Daarbij vertonen de Amerikanen een passend gedrag alsof zij zelf brandschoon zouden zijn, zoals consul-generaal Morey Bell op het feestje van Jan Cremer. Sejna vluchtte al in 1968. De cia stuurde hem in 1972 naar West-Europa voor het verzamelen van ‘bewijs’ hoe de sovjets bezig waren terrorisme te bevorderen. Nog afgelopen januari verklaard minister generaal Al Haig, de kersverse bewindsman voor Reagan, dat de ussr deel uitmaakte van ‘een bewuste politiek om internationale terroristen te oefenen, te bewapenen en te financieren’. Je moet het lef maar hebben wanneer je in Washington precies daar zelf mee bezig bent. Ook zouden de sovjets in landen als Libië, Irak, Noord-Korea, Angola en via de plo ‘Frankensteinmonsters’ hebben gecreëerd door onderafdelingen overal ter wereld op te zetten. De bron: de generaal Sejna uit Praag.

Intussen verklaarde een andere paladijn van de cia, Washington en de Amerikaanse leugenaars, secretaris-generaal van de navo Joseph Luns, dat West-Europa veel te veel geld uitgaf aan sociale voorzieningen. Er blijft te weinig geld over voor ‘een doeltreffende verdediging’, aldus Luns, die public relations bedrijft voor het militair-industriële complex in de vs.

134 The New York Times, 17 oktober 1981.

Schiphol Hilton

Ernst van Eeghen zei, dat als de plannen met Pieter Baaij en de installaties voor de gaspijplijn werden geëffectueerd ‘dan houd je er een paar miljoen aan over vanwege de contacten die je legde’. Dan zou ik in ieder geval, na de 25 jaar sabotage vanuit Den Haag, er op eigen kracht bovenop zijn.

[p. 126]

Pieter Baaij, vergezeld van zijn secretaresse Ellen, arriveerde hier om 18:30 uur. We dronken een Spa bij het houtvuur in de lobby. Hij zeurde weer met een eigen vliegtuig naar Gvishiani in Moskou te willen gaan. Ook eiste nu de vertegenwoordiger van Boskalis een gedeelte van de consultancy fee op. ‘Bij de Shell komt zoiets niet voor, maar bij Boskalis wel,’ zei hij. Hij verwachtte dat Gvishiani later ook een bedrag op een ‘bepaalde rekening’ gestort wilde hebben. ‘Laat de zakelijke leiding aan mij over,’ was het advies van Baaij.

‘Prima, maar ik wil dat onze overeenkomst vast ligt bij mr. Voetelink.’ Ik zei hem trouwens dat ook Van Eeghen zijn brief met percentagevoorstellen ‘prima’ had gevonden. ‘Houd je me voor het lapje,’ was zijn antwoord. Mijn eerste reactie was Gvishiani een telegram te sturen dat alles in kannen en kruiken was, maar ik doe niets voordat Voetelink het groene licht geeft. Josje Hagers van De Telegraaf stuurde een kaart van het eilandje Nauplia in Griekenland.

Op weg naar huis bezocht ik Eduard op zijn kamer in de Laraissestraat. Hij brandde een kaars en het was roerend om te constateren hoe gelukkig hij zich voelde in zijn eigen stekje. We keken op televisie naar Mies Bouman en Simon Carmiggelt. Ik vertelde hem dat Bertie Hilverdink bereid was hem drie maanden te huisvesten in New York. Hij kon zich niet voorstellen over vier weken in de vs te zullen zijn. ‘Ik ben erg aan je gehecht,’ zei hij. Ik antwoordde dat we waarschijnlijk het enige paar in de wereld waren, dat volledig besefte dat een liefdesrelatie uit den boze was en er intussen vrolijk mee doorgingen.

Hij typte twee gedichten voor me uit:

Als je je afvraagt waarom je eenzaam bent,
waarom je lichaam zoveel pijn kent,
wat je uit angst tegen niemand zegt,
en alleen tegen je ziekte vecht.

En je je afvraagt waarom de wereld zo donker lijkt,
waarom de dokter steeds zo somber kijkt,
waarom vrienden je cadeaus gaan geven,
en waarom een mens zo lang moet leven.

Als je je afvraagt waarom niemand meer praat over problemen,
hoe goed het gaat,
over je toekomst en wat je vroeger deed,
terwijl je zelf beter weet.

[p. 127]

 

Als men praat over een gezonde blos op je wangen,

 

de Bijbel, God, psalmen en gezangen,

 

dan weet je dondersgoed wat dat betekent,

 

Dat men aan je denkt maar niet meer op je rekent.¹³⁵

En een tweede gedicht wat Eduard voor me uittypte was:

De wereld vraagt aan ons om mens te zijn,
bereid te zijn te geven en te nemen.
Het leven vraagt aan ons om mens te zijn,
bereid te zijn voor anderen te leven.
De mensen vragen ons om mens te zijn,
bereid te zijn tot werken allerwegen.
De wereld vraagt ons om mens te zijn,
bereid om meer te geven dan te nemen.
(auteur: M. Spaans)

135 Deze auteur is me onbekend schreef hij eronder.

21 oktober 1981

De secretaresse van Pieter Baaij zei vanmorgen dat telefoongesprekken aan haar kant voortdurend wegvielen. Ik sprak even met Baaij zelf en toen kwam er een eindeloos ‘Hallo, hallo, hallo...’ Hoe is het mogelijk dat het is toegestaan dat de bvd dit soort sabotage uitvoert, volkomen ongecontroleerd. En wat ertegen te doen? Niets.

Ik had een bespreking bij de vara waar Hans Jacobs er kennelijk voor was gaan zitten om de voorgenomen reis naar Caracas - net als de reis naar Moskou - niet door te laten gaan. We zouden immers het intelligentieprogramma van minister Luis Alberto Machado gaan filmen zoals door Daalmeijer en Jose Dominguez en mij afgesproken. ‘Ja,’ zei Jacobs, ‘Daalmeijer maakt wel vaker afspraken zonder het financieel te overzien.’ Hij hield voet bij stuk.

Ik bezocht vervolgens Lex Poslavsky in Bilthoven om te horen hoe de ontmoeting met mejuffrouw Boekhoudt was verlopen. ‘Zij was een van de vijf ladies die ik in mijn leven heb ontmoet,’ zei hij.¹³⁶ Ik was bezorgd dat zij zich vooral zorgen had gemaakt over het boekje Made in Soestdijk.

‘Nee, helemaal niet, dat heeft zij nauwelijks of niet gelezen. Daar reageerde ze op in de zin van: “Mensen doen wel meer eens iets geks in hun leven.”’

Er was eigenlijk niet veel uitgekomen, al was hij een aantal

136 Mijn broer Theo vroeg later vanuit Zwitserland of ik had gevraagd wie die andere vier ladies waren.

[p. 128]

uren bij haar geweest. Ze waren beiden op hun hoede geweest. Hij had het gevoel gekregen dat zij ‘met een been in het graf’ hoopte dat er iemand betrokken met mij zou zijn en mij in de gaten zou houden als zij er niet meer zou zijn. ‘Zij wilde weten, of jij en ik close waren. Zij maakte zich zorgen over je overgang naar de oude dag.’ Ik antwoordde dat er niets aan de hand was op mijn 56ste jaar.

Ik ben onrustig omdat Eduard niet belt. De eerste ‘ziekteverschijnselen’.

Journalist Nick van Nieuwenhuysen heeft voor de Haagse rechtbank zijn zaak tegen het ikv verloren. Haal je de duvel: al het geklets over de financiering van de vredesbeweging vanuit het Kremlin zijn hersenspinsels van de inlichtingendiensten en andere maffiageoriënteerde organisaties, zoals de cia zelf, die de Koude Oorlog - en aanverwante belangen - op temperatuur willen houden.

Hans van Mierlo slooft zich in Gleneagles als demissionair minister van Defensie op de navo-bijeenkomst in Schotland uit om iets te doen aan ‘een internationale wildgroei van misvattingen’ ten aanzien van het Nederlandse veiligheidsbeleid.¹³⁷ De Telegraaf, altijd weer de spreekbuis van de Koude Oorlogophitsers, kom met een hoofdartikel misverstand en vraagt zich af waar Van Mierlo op doelt, omdat de algemene stemming in Nederland inderdaad steeds meer gekant is tegen de krankzinnige, door Reagan verder aangezwengelde, wapenwedloop.¹³⁸

Nu staan de Fransen onder krachtige druk van Washington om geen elektronische apparatuur en computers aan de ussr te leveren voor de aanleg van de gaspijplijn uit Siberië. Giscard d'Estaing wilde ermee doorgaan, maar Mitterrand schijnt te willen aantonen, bereid te zijn met Washington samen te werken. Precies als de PvdA en de socialisten hier, zijn de Franse socialisten in dit opzicht onbetrouwbaar. Eddy Lachman meldt, dat Mitterrand ook wil onderstrepen dat de betrekkingen met het Kremlin niet normaal zullen zijn zolang de sovjets oorlog voeren in Afghanistan.¹³⁹

Het ergert me dat Ben Greif nu voor de vara Yuri Baranovsky, president-directeur van de sovjet gasindustrie, in Hamburg heeft kunnen filmen, terwijl ik al een jaar geleden bij hem op kantoor in Moskou zat, maar niet over de contacten beschikte erin de media verder iets mee te doen. Dit als gevolg van 25

137 NRC Handelsblad, 20 oktober 1981, door Rob Meines.

138 De Telegraaf, 21 oktober 1981.

139 NRC Handelsblad 21 oktober 1981.

[p. 129]

jaar sabotage uit Den Haag door mij verdacht te maken en anderen aan te moedigen vooral niet met mij samen te werken. Ik kan nog altijd geen kant op met dat Haagse zwaard van Damocles boven mijn hoofd.

the love lost in cliché's, aldus een artikel van Robert Solomon, professor filosofie aan de Universiteit van Texas, in Austin. Hij beschrijft ‘falling in love’ als ‘transfixed with that Alice in Wonderland metaphor.’ Hij vervolgt: ‘Why is love losing yourself? Is “falling for someone” really “falling for?” - that is getting duped? Where do we get that image of tripping, tumbling, and other inadvertent means of getting “in”-volved, immersed, and submerged in love, “taking the plunge” when it really gets serious?’

‘We look at love,’ aldus professor Solomon, ‘as we look at life, through a series of metaphors, each with its own language, its own implications, connotations and biases.’ Hij noemt een van de meest gebruikelijke ‘love metaphors, that love is an exchange, a sexual partnership, a trade-off of interests and concerns and, particularly, of approval’. George Homans, socioloog aan Harvard, gaat een stapje verder en zegt, dat in de liefde ‘both parties must believe they are getting something out of it or they simply would not stick around’.

Solomon schrijft dat misschien het oudste model van liefde, dat van de spil is waar Plato's Symposium om draaide, namelijk het esthetische model: ‘Love as the admiration and the contemplation of beauty.’ En verderop schrijft hij: ‘Much of what we believe about love, it seems, is based on wholly unliteral biological metaphors. For instance: we believe that love is natural, even an instinct, and this is supported by a hundred fascinating but ultimately irrelevant arguments about “the facts of life”. The fact that some spiders eat their mates, that some birds mate for life, that some sea gulls are lesbians, that some fish can't mate unless the male is clearly superior, that chimpanzees like to gangbang and gorillas have weenies the size of a breakfast

[p. 130]

sausage, that bats tend to do it upside down, and porcupines do it “carefully”.’¹⁴⁰

Professor Solomon: ‘The way we talk about love as an emotion is so pervaded by metaphors, that one begins to wonder whether there is anything there to actually talk about.’ Ik zou professor Solomon willen opbellen om duidelijk te maken wat Eduard en ik hierover gisteravond bij het kaarslicht allemaal tegen elkaar hebben gezegd.

140 Psychology Today, oktober 1981.

22 oktober 1981

Ik schreef mejuffrouw Büringh Boekhoudt een brief over haar gesprek met professor Poslavsky.

Het is natuurlijk een feit, dat mijn jeugd, zoals bij zoveel mensen, een aaneenschakeling van problemen met zich mee heeft gebracht. De beschadigingen en deuken hierdoor veroorzaakt, zijn zonder twijfel aanwezig. Maar wie is eigenlijk niet in enigerlei vorm geblesseerd geraakt ‘en route’ op zijn/haar levenswandel?
Iedereen probeert er op eigen wijze een mouw aan te passen. Ik heb dit ook gedaan, voor een zeer groot gedeelte door uit huis te zijn vanaf mijn twaalfde jaar, waarbij ik door de heer en mevrouw Van Dijk en daarnaast door u ben opgevangen. Ik was bij Van Dijk in huis maar u weet zelf hoe ik me op geheel andere wijze bij u ‘thuis’ voelde en hoe uw beschermvrouwschap eigenlijk vanaf die jaren dwars door mijn leven heen een vitale en centrale betekenis is blijven bewaren en behouden.
Intussen moet ik er toch zelf zien te komen. Misschien ware het beter geweest in de late tiener- of begin twintiger jaren in analyse te gaan en psychotherapie te volgen, want ik geloof inderdaad dat de jarenlange battle om een zeker evenwicht te bereiken, veel te veel energie en tijd in beslag heeft genomen waardoor andere mogelijkheden ernstig werden beknot. Maar hier staat tegenover dat wat ik dan ook gemist mag hebben - een huwelijk, kinderen (nageslacht) - ik meen steeds zo verantwoord mogelijk te hebben gehandeld ten aanzien van de gevoelens van anderen.
Wat ik bedoel is dat ik, wetende wat het betekent true affection en communication met je allernaasten in de meest vitale periode van het leven (de groei) te heb-

[p. 131]

ben moeten missen, heb geweigerd de verantwoordelijkheid te nemen om vanuit mijn eigen ‘puinhoop’ anderen, zoals een vrouw en kinderen, te beschadigen, tekort te doen en daarmee opnieuw diep ongelukkig te maken. Nog moeilijker heb ik het ervaren om in deze situatie kans te zien de seksualiteit met houden-van te verbinden. Dat heb ik een groot aantal jaren geprobeerd tot stand te brengen, eerst met vriendinnen en later met vrienden, tot ik tot de onvermijdelijke conclusie kwam dat te scheiden, dus enerzijds seksuele, oppervlakkige (one-night stands) relaties te hebben en anderzijds een zuivere platonische intimiteit op te bouwen, zoals over de laatste veertien jaren met Peter. (Ik ben altijd van mening geweest dat u Peter eenmaal zou moeten ontmoeten maar heb dit nooit willen forceren.)
Misschien is er rond mijn veertigste jaar - als voorspeld in professor Rümke's boekje over de vijf fasen in het leven - een algehele crisis opgetreden, waarbij ik met man en macht heb geprobeerd een zowel seksuele als affectieve relatie met Peter op te bouwen, welke dus op een diep beleefde gescheiden intieme relatie zou uitlopen maar waarmee ik volkomen vrede kon hebben. Sedertdien voel ik me rustig en in kalmere wateren, adjusted to new realities, my realities.
Na mijn veertigste zou je kunnen zeggen, is de stelling gaan leven, waar u al jaren geleden de nadruk op legde, dat in een relatie een overwegende rol speelt of je de afzonderlijkheid, het respect voor de individualiteit van de ander, die essentieel is bij het opbouwen van een relatie in de geest van ‘en de prins en de prinses leefden eeuwig gelukkig samen’, kunt aanvaarden en in stand houden. Het sprookjesbeeld van de totale versmelting, het helemaal op gaan in de ander, die onwrikbare drang om eindelijk eens iemand voor je zelf te hebben - vooral na krakkemikkige affectueuze relaties in het ouderlijk huis - is een illusie welke thuis hoort onder de vertelsels van Moeder de Gans. Maar hoeveel jaren heeft het niet gekost om de betekenis te doorgronden van wat u noemde ‘het respect voor de individualiteit van den ander’?
In de oorlog las ik op het Baarns Lyceum professor H.W. Rüssels boekje De Ware Eenzaamheid.¹⁴¹ In wezen is ieder mens eenzaam van het begin tot het einde. Het oudernest, de mensen die op je levenspad komen, zijn die niet

141 Dat was onjuist: ik las het boekje op Nijenrode.

[p. 132]

niets anders dan tussenstations tijdens een aangenaam verpozen? Je ziet ook dat er bij de vele fasen in een leven steeds andere mensen centraal staan, die schijnen te passen in bepaalde ontwikkelingsstadia. Maar heel weinigen spelen een rol van het begin tot het einde. Sommigen van die levenslang durende relaties zijn koetjes-en-kalfjes-bekenden als ooms en tantes en in mijn geval de familie Van Dijk. Een heel enkele relatie, zoals misschien met mijn moeder en zeker met u, is er altijd geweest. Ook Peter en Lex Poslavsky zullen er, naar ik hoop, altijd zijn en blijven. Misschien nog enkele anderen maar die zitten al ras weer tegen de koetjes-en-kalfjesbindingen aan.
Soms geloof ik, alhoewel ik weet hoe u met mij als geparachuteerde “vreemde” in uw leven diep begaan bent geweest met mijn wel en wee, dat u toch nooit helemaal hebt aangevoeld dat ik veel in u projecteerde (ongevraagd, maar u was nu eenmaal altijd een schat voor mij) van wat ik in mijn moeder miste (vooral tot aan de dood van mijn vader in 1966 want daarna veranderde onze verhouding ten goede). Ik kwam al die jaren wel niet iedere maand naar Baarn gedraafd maar u was er, dat wist ik. Ik wist ook dat uw oordeel over mij en mijn persoon anders was, wanneer ik weer werd verguisd of beroddeld of gemeen werd afgeschilderd (door officieel Den Haag) omdat ik bijvoorbeeld Sukarno een aardige man vond, of zeven jaar te vroeg voorspelde dat Nieuw-Guinea naar Indonesië zou gaan. Hebt u geweten hoe een steun dit altijd voor mij is geweest?
Uw oordeel had voor mij een doorslaggevende betekenis want ik wist dat u me echt kende en dat kletsers in Den Haag elkaar napraten en om politieke redenen mij zwart proberen te maken. U hebt enorme invloed gehad bij het in mezelf de kracht opbouwen een onafhankelijke recht-door-zeekoers te varen, waardoor ik in staat ben en denk in staat te zullen zijn met gemak - inbegrepen de onvermijdelijke pijnen die het leven met zich meebrengt - deze rit tot het (bittere) einde uit te zitten, ook wanneer u er niet meer zult zijn.
Misschien ben ik qua aanleg door de ervaringen uit de jeugd tegendraads geworden als principale karaktertrek. Maar is dit verkeerd? Thuis weigerde ik me immers ook neer te leggen bij zeer onrechtvaardige interhuiselijke relaties en alhoewel ik het vreselijk vond, ben ik in Baarn gaan wonen, duizendmaal liever dan dagelijks geconfronteerd te worden met zoveel situaties en toestan-

[p. 133]

den die lijnrecht tegen mijn natuur ingingen. Ik wenste niet te worden gecorrumpeerd en besefte toen niet dat mijn verzet in zichzelf een doorslaggevende invloed zou hebben op mijn persoonlijkheidsstructuur.
En toch geloof ik niet dat ik een à priori querulant of troublemaker ben geworden, zoals veelal wordt gezegd, ook al lijkt het er soms op. Mijn analyse van de Indonesië-politiek was anders dan die van negentig procent van de kudde. Maar ik was naar Djakarta gereisd en had ter plekke de situatie geanalyseerd en in gesprekken met Sukarno, Hatta en anderen bestudeerd wat de kansen voor Nederland waren. In de grenzen-aan-de-groei-problematiek van de Club van Rome geloof ik eveneens, door publiciteit te geven aan vraagstukken die ik had bestudeerd en die tien jaar later als hoogst urgent op globale schaal werden erkend, een bijdrage te hebben geleverd om nieuwe realiteiten aanvaard te krijgen.
Het Beatrix-boekje Made in Soestdijk zie ik als een dergelijk urgent onderwerp, wat de overdenking waard is. Zo ook mijn komende boek met interviews, Over intelligentie, dat in december uitkomt. Het houdt allemaal verband met een intense belangstelling over hoe mindscapes zich uiteindelijk vormen.
De wapenwedloop staat op dit moment centraal in de minds van Europeanen, gezien de mogelijkheden tot waanzin die de mensheid zich heeft verschaft. Dat ik een boek schreef met een topexpert uit het Kremlin, Georgii Arbatov, was bedoeld als bijdrage tot de discussie hoe men nader tot elkaar zou kunnen komen. Zoveel van wat we van de sovjetkant horen, is doorspekt met propaganda en hinein Interpretierungen van anticommunisten. Wat ik althans heb geprobeerd is een zo ongesluierd mogelijk verhaal uit Moskou mee te brengen, opdat we er ons voordeel mee zouden kunnen doen. Deze en andere benaderingen beschouw ik althans niet primair als tegendraads of in de contramine, maar zie ik eerder als een intelligente en eerlijke benadering van de problemen van dit epoque.
Zou nog uren met u willen spreken. Morgenochtend ga ik naar Parijs voor een vergadering van de Olof Palme Commissie. Zo is er altijd weer wat anders. Dit waren slechts snel en ongeplande kanttekeningen bij het wat nafilosoferen in bed over het bezoekje van Lex Poslavsky aan u. Om die reden ook zou ik voor deze ene keer een doorslag van deze brief aan u aan hem willen toezenden in Bilthoven.’

[p. 134]

Hoop u spoedig te zien en zeker voor ik weer zes weken naar de vs ga om een boek met dr. Philip Handler, president van de National Academy of Sciences, af te maken.
Met liefs en omhelsd door

Ik ben bezorgd, waardoor ik vannacht abominabel heb geslapen, alleen maar omdat ik niets van het ventje hoorde. Ik heb geprobeerd het nummer van de Jeans Shop waar hij tijdelijk werkt te achterhalen. Vergeefs.

Op een bijeenkomst in München, waar ook minister Al Haig bij aanwezig was, schijnt Joseph Luns te hebben zitten ‘soezebollen’ zoals Eduard dit noemt. Luns werd ernaar gevraagd. De secretaris-generaal van de navo antwoordde: ‘Het is waar, ik begin kinds te worden.’ Dat is dan wel humor, vintage Luns. Het staat ondertussen in de kranten.

De Arbatov-brochure is bij In de Knipscheer verschenen.¹⁴²

Ik koop normaal alleen bloemen voor Amerbos als ik Peter verwacht, maar nu speelt Eduard ook een rol. Ik kocht herfstasters. Wat hangt er nu weer allemaal boven onze hoofden? Moet ik hem in alle ernst meedelen dat ik van hem ben gaan houden?

Caspar Weinberger heeft in Londen in een rede voor het Royal Institute of International Studies gezegd, dat hij zich afvroeg of het Westen wel de wil had ‘the military challenge from the Soviet Union’ te pareren met eigen militaire maatregelen. Deze Weinberger weet natuurlijk heel goed dat er geen sovjetdreiging bestaat, maar de Amerikanen onder Reagan willen zelf de wapenwedloop opvoeren omdat het hen beter uitkomt bij het opvijzelen van de Amerikaanse oorlogsindustrie.¹⁴³

Rob Meines meldt in nrc Handelsblad dat de Amerikanen Hans van Mierlo tijdens de vergadering van de Nucleaire Plangroep van de navo-ministers in Schotland hebben ‘binnengehaald’. Ik zie het al voor me. Er moet een hard gevecht, harder dan ooit, om de tekst van het slotcommuniqué zijn geleverd. Wat Van Mierlo na afloop tegen Nederlandse journalisten zei, leek Meines in flagrante tegenspraak te zijn met wat minister

142 Zie bijlage 15.

143 The New York Times, 22 oktober 1981, door Richard Halloran.

[p. 135]

Weinberger en ook secretaris-generaal Luns hadden beweerd. Een rotzooitje dus. Wat moeten ze er in Moskou allemaal van denken?¹⁴⁴

Eduard heeft zijn beste vriendin, Marit, in vertrouwen genomen. Hij kwam gisteravond om 20:30 uur en ging om 23:15 uur naar huis. Hij bleef dus niet slapen. Ik had moeite om hem te laten gaan. Ik moet natuurlijk de wijste wezen, maar probeer dat maar even onder de huidige omstandigheden. Kennelijk was ook ons leeftijdsverschil ter sprake gekomen. ‘Ik mis je wel en ik denk veel over je,’ zei hij, ‘maar dat dit zou gebeuren, was niet de bedoeling. Willem, ik ben 21 jaar.’

In Leuven is een congres over antipsychiatrie gehouden. ‘We leven in een misdadige wereld,’ werd op het congres gezegd.¹⁴⁵ ‘De waanzin woedt in iedereen,’ waarmee een standpunt van Philip Handler werd opgeworpen. ‘Onze maatschappij is een smeltkroes van kwaadspreken, ruzie, kleinering en een voortdurend aanwezig misverstand. We zijn slechts holle torens en in dat lege omhulsel van maskers en gebaren moeten we ons staande houden. We zijn bang voor onze gekte en weten met onszelf geen weg. We moeten de waanzin onttrekken aan het klinisch ingrijpen, dat geen andere functie heeft dan repressie en controle. Wie bepaalt wie normaal is en wie gek?’ Vele bekenden, onder wie Ronald Laing, David Cooper, Franco Basaglia en de Nederlandse professor Trimbos, waren aanwezig.

Wat gek is? In mijn optiek is gek, alles wat zich openbaart buiten de aanpassing aan de realiteit, met het accent op nieuwe realiteiten. Reality is what we are, niet wat we projecteren dat we zouden zijn. Descartes ging er van uit dat ‘the certitude I possess about myself as a thinking principle’ is nauw verbonden met de zekerheid die ik heb ten aanzien van ‘alles’.¹⁴⁶

144 NRC Handelsblad, 22 oktober 1981.

145 Haagse Post, 24 oktober 1981, door Johanneke van Slooten.

146 Frederick Wilhelmsen, Man's Knowledge of Reality, Prentice Hall, New Jersey, 1965.

Parijs, Café de la Paix

Georgii Arbatov had zijn deelname aan de Olof Palme Commissievergadering op het laatste moment afgezegd. Ik moest denken aan zijn gevierde uitspraak: ‘You have your democratic gods, I have my communist gods, we never know what happens next.’

Ik heb geleerd me aan te passen aan jobstijdingen, want het komt erop neer dat ik niet naar Parijs had hoeven te vliegen. Ik besloot naar het Intercontinental Bath te gaan. Na een nummer

[p. 136]

in een neukhok ging ik in het restaurant zitten om een lange brief aan Peter in Londen te schrijven.¹⁴⁷

147 Een kopie hiervan bevindt zich in mijn dagboek.

25 oktober 1981

Hotel Gramont

Een erg eenvoudig etablissement, maar het is te doen. Het is prachtig weer met een blauwe lucht. De overdaad zoals in veel Parijse winkels vind je in Amsterdam nauwelijks meer, misschien nog hier en daar in de P.C. Hooftstraat. Het zijn meestal de winkels voor mensen die op een oneerlijke manier aan hun overdadige financiële middelen zijn gekomen.

De zeventiende Amerikaanse ambassadeur sinds de communistische revolutie, Arthur A. Hartman, is in Moskou gearriveerd. Hij overhandigde zijn geloofsbrieven in het Kremlin met een boodschap, bij wijze van persoonlijke introductie van wat voor vlees Moskou in de kuip kreeg. Hij verzocht de sovjetleiding haar politiek en daden te herzien. Dus ook mijnheer Hartman heeft geen notie van het werk waaraan hij begint. Stel je voor dat een nieuwe sovjetambassadeur in Den Haag op Buitenlandse Zaken zou komen vertellen dat hij de bewindvoerders in de residentie hartelijk zou aanbevelen op marxisme-leninisme over te schakelen.

26 oktober 1981

Amerbos

Bij thuiskomst vond ik een brief van mij - in overleg met mr. Voetelink geschreven - aan Pieter Baaij, om de na Wenen gemaakte afspraken vast te leggen, geretourneerd met de opmerking van de secretaresse dat Baaij de brief niet had willen lezen. Gelogen dus. Leuke ‘partner’.¹⁴⁸

Ik belde hem op. Hij zei er genoeg van te hebben te schommelen tussen een hartaanval en een psychiater over deze affaire inzake de mogelijke leveranties voor de bouw van de Siberische gaspijplijn. Maar ons gesprek werd voor de zoveelste maal verbroken. Hij zei dat hij zijn advocaat met de heer Voetelink in verbinding zou brengen.

Na terugkeer uit Parijs stond het leven even stil, want Eduard was hier en ging niet meer weg. We hadden een goddelijke tijd samen. Aart van der Want kwam voor de lunch en vond mij holderdebolder van Eduard.

Josje Hagers heeft me gebeld om te vragen of Denig, de

148 Zie bijlage 16.

[p. 137]

woordvoerder van Buitenlandse Zaken, al contact met me had opgenomen. Er schijnt te worden overwogen of de staat het met me op een akkoordje zou kunnen gooien, waarschijnlijk om te helpen voorkomen dat prins Claus straks in persoon zou moeten getuigen over de affaire in India. Ik antwoordde: ‘Nooit!’ Ik zei tegen haar: ‘Als ze dat proberen, dan verwijs ik iedereen direct naar mr. Voetelink.’

Eduard kwam om 11:30 uur. We zijn in het Hilton een omelet gaan eten. Zijn visum voor de vs is aangevraagd. Ik speelde een Nocturne van Chopin toen hij het huis binnenkwam met zijn eigen sleutel. Hij vroeg door te spelen. Ik kreeg daarna koude rillingen van mijn eigen spel. I made love to him op de Yamaha-vleugel, wat ik hem later dus ook heb gezegd. Hij zei dat hij er ook kippenvel van had gekregen. Hij herhaalde zelf te willen leren pianospelen.

Ik telefoneerde met oud-ambassadeur Romanov in Moskou om te horen hoe de Van Eeghen-delegatie was gevaren. Daarna probeerde ik André Spoor te bellen, maar die speelde weer de scarlet pimpernel. Uiteindelijk bereikte ik Jan Sampiemon aan wie ik een bericht kon doorbellen, dat vanavond in de krant komt, rechtstreeks gebaseerd op de informatie van Romanov. Jan zei dat hij het op pagina drie zou plaatsen, wat keurig is gebeurd.

27 oktober 1981

Het is toch eigenlijk droevig dat ik aan nrc Handelsblad doorgeef, op gezag van Romanov, dat de delegatie mogelijk een ontmoeting met minister Andrei Gromyko zal hebben en dat er dan in de krant een kop verschijnt dat ze Gromyko gaan ontmoeten. Dat is dan de journalistiek van het betrouwbare nrc Handelsblad.

[p. 138]

Nederlanders in Moskou gaan met Gromyko praten
Door een medewerker
MOSKOU, 26 okt. - Een delegatie van Nederlandse defensiedeskundigen zal eind deze week in Moskou een gesprek hebben met de Sovjet-minister van buitenlandse zaken Andrej Gromyko. De delegatie had hierom schriftelijk verzocht.
De Nederlandse afvaardiging onder leiding van het Kamerlid mr. K.G. de Vries, oud-voorzitter van de defensiecommissie van de Tweede Kamer, is zaterdagmiddag in Moskou aangekomen. Daar werden de leden van de delegatie verwelkomd door een Sovjet-delegatie onder leiding van de voormalige ambassadeur in Den Haag, Aleksandr Romanov.
De Nederlandse delegatie bestaat verder uit de Kamerleden A.B.M. Frinking (CDA) en prof. dr. J.J.C. Voorhoeve (VVD), H.J. Neuman en H. Hendrikse van het Nederlandse Instituut voor vredesvraagstukken in Den Haag, alsmede de Amsterdamse koopman E. van Eeghen, militair deskundige van de voormalige CHU.
Na een bezoek op zondag aan de plaats Zagorsk en het bijwonen van een Russisch-orthodoxe kerkdienst aldaar zijn vanmorgen de besprekingen begonnen op het Instituut voor de USA van de Academie van wetenschappen. Deze worden geleid door Georgii Arbatov, Amerika-deskundige van het Kremlin. Vanmiddag zijn soortgelijke besprekingen gevolgd op het Instituut voor wereldvraagstukken in Moskou.
Dinsdag zal de delegatie worden ontvangen door de heer Chitikov, voorzitter van de Opperste Sovjet waarna in het Kremlin-paleis besprekingen zullen worden gevoerd met het Internationale comité van de opperste Sovjet.
's Middags zal er een ontmoeting zijn met het Internationale comité van het Centrale comité van de communistische partij van de Sovjet-Unie. Woensdag zal de Nederlandse delegatie de gast zijn van het opperbevel van het Sovjet-leger.
In diplomatieke kringen in de Sovjethoofdstad trekt het Nederlandse bezoek nogal de aandacht, omdat het de eerste maal is dat Nederland en de ussr op bilateraal niveau over militaire zaken spreken.

De trip naar Caracas met Joop Daalmeijer en een televisieteam van de vara gaat door, goddank. Ik reis via Cuba, alleen.

Time heeft weer eens een omslagverhaal over de bewapenings-industrie. In 1975 ging voor 8 miljard dollar wapentuig naar de derde wereld. In 1980 liep dit bedrag op tot 18,3 miljard dollar. Er zijn al weer contracten getekend voor 41 miljard naar landen die nog in alle opzichten van de grond moeten komen. Het Nabije Oosten en Zuidoost-Azië kochten meer dan vier-

[p. 139]

duizend gevechtsvliegtuigen, meer dan 25.000 tanks en 21.000 pantservoertuigen. Het sovjet ak-47 machinegeweer kost 150 dollar op de wereldmarkt. De Chinezen hebben de ak-47 nagemaakt en concurreren voor de helft van die prijs.

Alice Miller schrijft: ‘Je umfassender die Gefühlsentleehrung in der Kindheit war, umso größer muß das Arsenal an intellektuellen Waffen und die Vorratskammer an moralischen Prothesen sein, weil die Moral und das Pflichtbewusstsein keine Kraftquellen, kein fruchtbarer Boden für echte menschliche Zuwendung sind.’ Ik vraag me steeds af of men werkelijk dit soort wet-van-Meden-en-Perzen-stellingen kan formuleren, alsof ze op zouden gaan bij de levensloop van iedereen.

Willem Brugsma maakte mij attent op een artikel van Sandberg in Het Parool¹⁴⁹ waarin hij onder meer de mening etaleert dat Van Eeghen betrokken is geweest bij een aantal onverkwikkelijke interne meningsverschillen en ruzies bij de Bond van Nederlandse Militaire Oorlogsslachtoffers. Ernst heeft er tegen mij wel eens over gesproken, maar dat soort zaken gaan mijn ene oor in en het andere uit. Ik heb geen zin ook nog te gaan uitzoeken wie gelijk heeft. Hij botste met Bip van Lanschot, die ik al in 1945 ontmoette bij het huwelijk van Enkie en Netty Feldhaus van Ham van de Prinses Irene Brigade. Brugsma zegt dat Van Lanschot voor geen cent deugt. Het zal me verder worst wezen.

Ik ben een bijeenkomst op Berkenrode zaterdag aanstaande aan het organiseren met Ernst en Erica van Eeghen, consul-generaal Morey Bell, Willem Brugsma en André Spoor. Erica van Eeghen adviseerde ambassadeur Romanov in Moskou te bellen en via hem aan Ernst te vragen of zaterdagavond goed was. Ik telefoneerde Romanov die zei dat het bezoek van de delegatie goed verliep, maar niet helemaal volgens plan. Ze zouden donderdag als voorzien was naar Amsterdam terugkeren. Hij gaf me het nummer waar ik Van Eeghen direct kon bellen in Moskou. Van Eeghen deed of hij aangenaam verrast was. Ik gaf Erica ook het nummer van Ernst. Zij belde later. ‘Willem,’ zei ze, ‘je bent een postillon d'amour’. Ik antwoordde dat ik altijd alles in het werk stelde mensen samen te brengen. Ze vroeg de adressen van Brugsma en Spoor en zou hen voor het diner uitnodigen. Morey Bell hebben we verder maar laten zitten.

149 Zie bijlage 17.

[p. 140]

28 oktober 1981

Het duurde weer een uur voor ik eindelijk het kantoor van Gvishiani aan de lijn kreeg. Het gaat nu om het bezoek van Baaij en Klaassen aan de ussr. Boris Krylov gaf me een nummer van een collega, Sarkisov in Keulen, die een en ander snel zou kunnen regelen.

Oud-hoofdredacteur Cees Meijer van De Typhoon in Zaandam, kwam me op Amerbos opzoeken. Hij leek een man in bonus. Hij heeft nog acht belangrijke functies, een daarvan is het managen van een uitgebreid huizenbezit. Hij is ook bezig met het organiseren van het congres van de International Press Association in Amsterdam in 1983. Er komt een ontvangst op Huis ten Bosch en een diner in de Ridderzaal. Hij liever dan ik. We spraken ook over Made in Soestdijk, dat ik hem aarzelend gaf. Hij merkte op: ‘Bij de huidige situatie in Den Haag is de koningin voor mij een rustpunt.’ Dank je de koekoek. Er wordt niet verder over nagedacht dan hun neus lang is. Niemand vraagt zich af wat koningin-spelen voor de Oranjefamilie betekent.

Lex Runderkamp van Vrij Nederland heeft me opgebeld en wat aantekeningen gemaakt. Wat zal hij er in hemelsnaam van gaan brouwen? Ik weet een ding zeker: als het contract met de Baaijgroep over de gaspijplijn rondkomt, vertrek ik voorgoed uit Nederland. Daar moet ik me op concentreren om de boel de boel te kunnen laten.

29 oktober 1981

Wat Runderkamp onder pers in Vrij Nederland heeft gezet, is dermate goedkope journalistiek dat ik hem een briefje schreef: ‘Beschouw de introductie die ik je gaf als vervallen.’¹⁵⁰ Hij had bovendien beloofd, wat hij zou schrijven per telefoon te zullen voorlezen. Ook niet gedaan.¹⁵¹

Professor Henry Kamin belde uit Durham, North Carolina. Hij was van mening dat ik in het Handler-manuscript teveel onderwerpen te berde had gebracht, waar zijn vriend eigenlijk geen expert in was ‘en u wel’. Eduard, die op dat moment op Amerbos was en het gesprek in mijn werkkamer volgde, heb ik proberen uitleggen dat niemand ooit expert op welk gebied dan ook kon zijn, omdat daarvoor alles te gecompliceerd was. Ik vertelde hem van de bibliotheek op Yale, de toren met boeken, miljoenen boeken, en dat ik mij al in 1949 realiseerde in New Haven, dat we veel te kort op aarde zijn om van wat dan ook echt iets af te weten.

150 Ik meen me te herinneren dat het een introductie bij Van Eeghen was.

151 Zie bijlage 18.

[p. 141]

Peter belde. Hij dacht dat ik opnam maar het was Eduard. Hij opende met: ‘Je schijnt nu echt in vuur en vlam te staan.’ Dat kan je wel zeggen. Eduard zei een keer alleen met Peter te willen praten. Toen ik het gesprek overnam, zei Peter: ‘Ik heb nooit eerder een brief van je gekregen die begon met de woorden “I am confused”.’

Peter heeft nog geen nieuwe show, al gaat hij naar audities. Ik maak me zorgen hem te zien dobberen in Londen. Ik weet niet of hij voldoende geld op zak heeft. Ik kan weinig of niets voor hem doen vanuit Amsterdam. Als hij maar niet in een depressie terechtkomt. Toch wil ik niet opnieuw bijspringen. Ik stuur niets.

Ik had de nos het telefoonnummer van de Van Eeghen-delegatie in Moskou doorgegeven in de hoop dat Ernst aan de lijn zou komen. Klinkenberg belde dat Klaas de Vries met de eer was gaan strijken en verkondigd had dat de delegatie over mensenrechten had gesproken.

Eduard bleef slapen. Het was weer onbeschrijflijk zalig. Ik doe met hem wat ik nog nooit met iemand in de hele wereld deed. Om 05:30 uur begon het allemaal nog eens van voren af aan. Zal het dan toch eindelijk gebeuren, wat ik altijd angstvallig heb vermeden, dat een complete 69 werkelijkheid wordt, waarbij we onze levenssappen in elkaars mond laten vloeien?

Ik ben vanmorgen een uur gaan pianospelen. Heerlijk. Daarna schreef ik Peter.

Eduard is different. He does not want to have a lover and realizes he is only 21 and definitely has no intention of tying up with anyone, including me. That is a clear-cut starting point. I am not in search for a lover either and you know my longtime “theories” on that subject (no link is possible, for me, between mind and sex).
But, I must say, we keep enjoying sex as I never before enjoyed sex with anyone, anyone I not only liked as a human being tremendously much, but whose sex satisfied me tot in mijn kleine teen, tot in het merg van mijn botten. Now; dit ventje arrived in my life, en ik sta in brand. Letterlijk. And, amazingly enough, he does likewise, ondanks al onze redeneringen en rationalisaties van het tegendeel.
But also - and this I want to repeat and reconfirm as in my letter from Paris - no matter how long this lasts or how long Eduard and I will be involved, not one hair on my head changed my feelings towards you. Jij ligt in mijn wezen vast van top tot mijn kleine teen, want alle emoties die al

[p. 142]

vijftien jaar met jou door mijn bloed zijn gestroomd, zijn een deel van me geworden als neus, oren en ogen.
Can you imagine me, at 56 for the first time in my life encountering “love” (Mind and body - and being fully and completely answered to by another mind-body system)?
Ik leef als in een droom.
And, yes, it confuses me.

In het oktobernummer van het Amerikaanse blad Playgirl zijn foto's van Hans Lonis van Peter verschenen. De tekst luidt: ‘Peter is a real Dutch treat. He is sensual, intellectual, romantic, and like a little boy - all wrapped up in one.’ Ze moesten eens weten wie Peter echt is. Dan stonden ze helemaal in de rij.

Admiraal Zumwalt zond weer eens een brief, ditmaal per zeepost, waarin hij voor het eerst de nadruk legt op het feit dat onze inzichten over hoe met de ussr om te gaan (‘our obvious ideological differences’) zouden verschillen. De man weet van de Sovjet-Unie niets, behalve dat zijn perceptie overloopt van self-serving antipropaganda. Ik kan hem beter laten schieten.

Pieter Baaij heeft uitvoerig met de vertegenwoordiger van de sovjet gasindustrie in Keulen gebeld en schoot er niets mee op. Ik heb daarop een telegram aan Gvishiani gestuurd.

Frankly Pieter Baaij, Klaassen and myself feel sidetracked by Boris Krylov's advise to contact Sarkisov in Cologne who is absent and in Moscow stop We definitely agreed in Vienna that our delegation would come to Moscow shortly with carefully prepared new flexible and aggressive proposals and therefore we would appreciate to have an immediate date you and your collaborators are ready to receive our delegation. Please advise by cable.

Ik las zakenman Baaij het verzonden telegram voor. ‘Kan je dat zo doen,’ vroeg hij ook nog. ‘Ja, hoe anders? Sovjets moet je met duidelijke taal tegemoet treden,’ zei ik.

Minister Jan Terlouw van Economische Zaken heeft in Bonn druk uitgeoefend om de Nederlandse industrie ingeschakeld te krijgen bij de aanleg van de aardgaspijplijn vanuit Siberië naar West-Europa. Zijn ze in Den Haag wakker geworden?

De delegatie is teruggekeerd uit Moskou. geen begrip moskou over europese angst voor kernwapens kopt het Algemeen Dagblad. rusland gaat publiceren over militaire macht, maakt de Volkskrant ervan. delegatie keert somber

[p. 143]

terug uit moskou, aldus Trouw. Ik belde Van Eeghen om meer te weten te komen.

Er was bij terugkeer een persconferentie op Schiphol geweest. Een journalist had Van Eeghen gevraagd hoe hij aan Georgii Arbatov was gekomen, waarop de koopman zorgvuldig had vermeden mijn naam te noemen.¹⁵² Hij heeft natuurlijk vele malen beloofd het tegendeel te zullen doen onder het motto ere wie ere toekomt maar ‘men’ kiest eieren voor zijn geld, wetende hoe slecht ik bekend sta - dankzij Luns en diens roddelende opvolgers. Maar, okay, als Van Eeghen dit niet doet, tot daar aan toe. Ik kan het van hem hebben.

De ontmoeting met Arbatov, geflankeerd door vijf medewerkers, was super geweest. Arbatovs benadering van de Oost-Westproblematiek was op een zeer laag pitje, pessimistisch begonnen maar allengs werd het beter en het einde van het gezamenlijk gesprek met de delegatie was prima geweest. Daar zaten de hoge heren uit Den Haag bij een man wiens werkkamerdeur ik tien jaar eerder, in 1971, had geopend en waar zij nu van profiteerden. Ik filmde al in 1971 een gesprek met Arbatov voor de nos-televisie, waarvan de Brugsma's en Pieter de Vinken het materiaal in de prullenmand deden, niet wetende wie de man was.

Bij het gesprek met de voorzitter van de Opperste Sovjet was oud-ambassadeur Romanov ook aanwezig geweest. Deze heer Chitikov had een tirade gelanceerd, dat Joseph Luns veel problemen veroorzaakte en een fascist was. Ook begon hij er over hoe Vondeling¹⁵³ zich in Moskou had misdragen. Klaas de Vries werd dit allemaal teveel. Hij intervenieerde, ontkende dat Luns een fascist was en de heer Vondeling, die hij als een persoonlijke vriend beschouwde, was inmiddels overleden. Klaas zei gewoon dat de redevoering van Chitikov voor de delegatie niet acceptabel was. Romanov verbleekte bij wat er gebeurde. Het bezoek aan de Opperste Sovjet liep op een ramp uit. Sukkeliger is dan ook nauwelijks te bedenken.

Ook het sovjetleger had het laten afweten. De demonstratie met tanks die in het vooruitzicht was gesteld, werd afgelast. Men had evenwel een lang gesprek gevoerd met een generaalmajoor. Er was de nodige militaire informatie beschikbaar gekomen. Vadim Zagladin was in Parijs. Wel had men de journalist en oud-diplomaat Valentin Falin ontmoet. Hij had dermate openhartig gesproken over sovjetreacties op mogelijke

152 Ik stelde hem op mijn initiatief in het Amstel Hotel aan Arbatov voor.

153 Toentertijd voorzitter van de Tweede Kamer.

[p. 144]

Westerse acties, dat De Vries aanvankelijk niet wilde aannemen dat hij serieus meende wat hij te berde bracht.

Willem Brugsma belde. Hij had net gezegd te hebben geconstateerd dat we beiden Willem L. heten toen de lijn werd verbroken. Ik belde hem terug. Hij zei: ‘Dat zijn onze vrienden van Ed van Thijn.’¹⁵⁴ Hij komt overigens zaterdagavond naar Berkenrode. ‘Hij kan blijven snurken,’ had Ernst gezegd. Brugsma had Van Mierlo gevraagd eveneens te komen maar hij was verhinderd.

Van Eeghen noemde Klaas ‘een prima delegatieleider’. Over het incident bij Chitikov had Ernst tegen hem gezegd dat hij het anders had moeten spelen. ‘Je had hem moeten onderbreken door van onderwerp te veranderen en bijvoorbeeld de discussie in de richting van China te leiden.’

‘De Vries waait eigenlijk met alle winden mee. Hij zegt steeds weer wat anders. Soms lijkt Klaas zelfs dichter bij de vvd te liggen dan bij de PvdA,’ aldus Van Eeghen.

Volgens Ernst was Henk Neuman ‘een brave schoolmeester’. Zijn medewerker Huib Hendrikse, die vloeiend Russisch sprak, was meegevallen. ‘Hij wist toch wel veel van alles af, maar hij is rabiaat antisovjet en niet geporteerd voor betere relaties met Moskou.’ Dat wist ik al toen ik hoorde dat hij mee zou gaan. Van Eeghen had tijdens de reis goede betrekkingen met Joris Voorhoeve gehad, die weifelde en moeite had zijn houding te bepalen. Hij vroeg bijvoorbeeld aan Ernst of hij zich door de sovjets had laten intimideren. Oud-ambassadeur Romanov had het gezelschap naar de luchthaven begeleid. Hij vroeg Ernst veel groeten aan mij over te brengen.

President Urho Kekkonen is om gezondheidsredenen afgetreden. Hij is 81 jaar en is 25 jaar president van Finland geweest. Ik heb een warme herinnering aan ons gesprek in Helsinki een aantal jaren geleden. Een groot portret van zijn overleden vrouw stond op de vleugel in zijn zitkamer.

Onder leiding van de republikeinse senator Jake Garn is in de Senaat in Washington een hoorzitting gehouden over het transport van Russisch aardgas naar West-Europa. Dit schijnt de Yanks bijzonder hoog te zitten. Volgens die idioten daar houdt die pijplijn ‘een duidelijk gevaar voor Westerse veiligheid’ in. Waarom? ‘Omdat het voor de ussr mogelijk zou worden er de historische, culturele, economische en politieke banden tussen de vs en West-Europa te ondermijnen.’ Ze zijn gek.¹⁵⁵

Willibrord Frequin heeft een televisiefilm over prins Claus ge-

154 Als minister van Binnenlandse Zaken ressorteerde de bvd onder hem.

155 NRC Handelsblad, 27 oktober 1981, door Sytze van der Zee.

[p. 145]

maakt voor de kro. Er waren ook opnamen bij van de prins in India. Ook mevrouw Muthamma, de ambassadrice van India, werd erbij gesleept. Ik vond het geen sympathiek portret.

30 oktober 1981

Ernst vertelde dat een journalist op Schiphol had gevraagd: ‘Waarom wilde Arbatov met u praten toen hij in Amsterdam was?’ Van Eeghen antwoordde niet dat hij van mijn introductie gebruik had gemaakt omdat hij verlangend was de auteur van ons boek te ontmoeten. In plaats daarvan zei hij: ‘Misschien vraagt hij wel de volgende keer naar u.’ Zijn antwoord veroorzaakte hilariteit.

Henri Remmers vertelde me dat Max Westerman ‘a coming man’ was en in omroepland de aandacht had getrokken. Dat zou ik ze al jaren geleden op een briefje hebben kunnen geven. Er is een lieve brief van mejuffrouw Büringh Boekhoudt gekomen, die ik hier moet opnemen.¹⁵⁶

In Moskou heeft Klaas de Vries tegen Ernst van Eeghen gezegd: ‘Je hebt aan mij te danken dat je mee bent.’ Ernst heeft erop geantwoord: ‘Ik denk dat het precies andersom is.’ Het moet een ‘gezellig’ reisje zijn geweest. Klaas, die zo'n aardige indruk maakt, is eigenlijk niet in orde.

156 Zie bijlage 19.

31 oktober 1981

Ik legde het contact tussen André Spoor en Klaas de Vries, zodat hij een artikel voor de opiniepagina van nrc Handelsblad¹⁵⁷ zou kunnen schrijven. Dat artikel is vandaag verschenen. ‘In de coulissen houden zich scharrelaars op,’ zet hij doodleuk in nrc Handelsblad, ‘die de reis in diskrediet zouden kunnen brengen.’ Wie de schoen past, trekke hem aan, maar wie anders kan hij bedoelen dan Ernst en mij. Er waren geen anderen die hem voor de voeten liepen, want er waren geen anderen die van het plan wisten dan wij. ‘En jij en ik gaan volgend jaar samen een boek maken,’ zei Klaas nog bij de ontmoeting in het Promenade Hotel, toen ik uit Moskou terugkwam om hem en Van Eeghen samen verslag uit te brengen. Ernst was daar bij en er getuige van. ‘Ik ben overtuigd, dat Klaas met twee tongen spreekt,’ aldus Ernst.

We kwamen als afgesproken vanavond op Berkenrode bijeen met André Spoor en Willem Brugsma. Sprekend over Klaas de Vries zei Brugsma: ‘Als hij ooit premier wordt, dan huurt hij mij voor 250.000 gulden per jaar in, op de uitdrukkelijke voorwaar-

157 Zie bijlage 20.

[p. 146]

de dat ik nooit een mond open zal doen tegen de pers. Ik zou bereid zijn de job voor 125.000 gulden te accepteren als ik op zijn minst eenmaal per jaar tegen de pers zou kunnen praten.’ Ik was verontwaardigd over de passage van De Vries over ‘scharrelaars’. En waarom heeft hij me genoemd in zijn gesprek met Sandberg? Hij heeft zich niet gehouden aan onze afspraken.

Van Eeghen vertelde ons vanavond dat Klaas de Vries in Moskou tegen ambassadeur Frans van Agt had doen voorkomen of hij voor de plaatsing van kruisraketten was, dus ter rechterzijde van de vvd. Toen men 's avonds naar het Praha restaurant wandelde voor een gezamenlijk diner, hoorde Ernst hem tegen Van Agt zeggen: ‘Besteed u maar geen aandacht aan Van Eeghen. Hij kan zeggen wat hij wil. Hij heeft toch geen macht.’

Terwijl ik op Berkenrode naar de verhalen uit Moskou luisterde, dacht ik stilletjes bij mezelf: godzijdank komt Eduard morgen naar Amerbos; dat is andere koek.

De pers staat momenteel voor Ernst in de rij. ikon wil hem in Kenmerk hebben. Vrij Nederland, Hervormd Nederland, Haagse Post, Het Parool, en Henk de Mari van De Telegraaf.

Spoor vond mijn gesprek met Runderkamp in Vrij Nederland een ramp. ‘Dat had je nooit moeten doen.’ Ik antwoordde er geen rekening mee te hebben gehouden dat Runderkamp in het wilde weg zou schrijven en mij zijn pennenvrucht niet eerst zou laten lezen, wat hij wel had toegezegd. Bovendien was ik op dat moment gedreven iets tegen de onbetrouwbaarheid van Klaas de Vries te ondernemen.

Tijdens de maaltijd zat Erika tussen Spoor en mij in. Er werd een hazenrug geserveerd, maar wat me grenzeloos ergerde, was dat iedereen bleef zitten terwijl Erika van Eeghen feitelijk als bonne à tout faire fungeerde. Willem zat aan mijn rechterhand. Ernst aan het andere hoofd van de tafel. Het werd een uitermate plezierige avond. Ik denk dat Ernst genoten heeft.

‘De Romanovs dwepen met de Oranjes,’ aldus Ernst, die hen in Moskou thuis had bezocht. Er stonden tal van portretten, door verschillende Oranjes gesigneerd. Ik wist al heel lang van de bijzondere relatie van Romanov met prins Bernhard, maar nog meer met Beatrix en Claus, een vriendschap die dateert van de reis die het, toen prinselijk, paar in 1973 naar de Sovjet-Unie maakte.

Van Eeghen vertelde dat de rel met Vondeling indertijd de heer Chitikov niet voor niets hoog had gezeten. De voorzitter van de Opperste Sovjet had Vondeling¹⁵⁸ toegevoegd waarom hij

158 Ik heb Vondeling altijd van nauwe banden met de Amerikaanse inlichtingendiensten verdacht.

[p. 147]

het nodig had geacht tijdens een officieel bezoek aan Moskou als een dief in de nacht bij dissidenten, opponenten van de sovjetregering, op bezoek te gaan. ‘Nu vertelde Chitikov de delegatie dat Vondeling had geantwoord dat hij foto's van die dissidenten wilde nemen om aan Joseph Luns te kunnen verkopen.’ Daarop had Klaas de Vries tegen Chitikov gezegd: ‘Maar dat was een grapje.’ Die opmerking had het humeur van Chitikov nog verder doen verslechteren. Chitikov had een monoloog van een uur en drie kwartier tegen de delegatie gehouden en daarbij een hoge stapel documenten geraadpleegd, die voor hem op tafel lag. Het was allemaal niet te verteren geweest. ‘Hoe komt zo'n misfit op zo'n post,’ vroeg Van Eeghen zich hardop af.

Ambassadeur Romanov had na de confrontatie tussen Chitikov en De Vries tegen Van Eeghen gezegd: ‘You were wise not to say anything.’ Neuman gaf als commentaar op Vondelings actie: ‘Vondeling was a man able to recognize courage.’ Chitikov onderstreepte daarentegen dat Vondeling staatsgast was en dat men dan niet in de nacht het gasthuis verliet om vijanden van het regime te gaan bezoeken.

Van Eeghen zei dat Valentin Falin hem, van alle gesprekspartners, de meest indruk op hem had gemaakt. ‘Wanneer er ook maar ergens in Europa bonje komt, dan zullen we de door u geplaatste kruisraketten onmiddellijk vernietigen,’ had hij de delegatie op het hart gedrukt. ‘Klaas de Vries had enkele malen gevraagd dit te bevestigen. Falin had het nadrukkelijk herhaald,’ aldus Ernst.

Van Eeghen heeft nu ook een artikel voor de opiniepagina van nrc Handelsblad geschreven. Het zal van 4.000 woorden tot 3.000 worden teruggebracht. Ook dat podium heb ik via mijn lobby bij Spoor voor Van Eeghen mogelijk gemaakt.

De drukproeven van de Amerikaanse editie van mijn Arbatovboek zijn gearriveerd, opgestuurd door Dodd & Mead in New York. Ik ben geschokt over sommige passages betreffende kruisraketten die zijn geschrapt. Ook het onderwerp over de emigratie van Sovjet-Joden is foetsie. Ik zal dit in het voorwoord tot uitdrukking moeten brengen.

1 november 1981

Ernst zei dat ons samenzijn gisteren ‘een der meest succesvolle diners’ was geweest ooit op Berkenrode gegeven. Hans Jacobs belde dat de vara Van Eeghen nu toch met Brugsma op televisie wil brengen. De koopman heeft zijn zin.

Brugsma is op Berkenrode blijven slapen en door de Van Eeg-

[p. 148]

hens de volgende ochtend naar het Amstel Hotel gereden, toen ze zelf op weg waren naar een dienst in de Engelse kerk.

Het is toch absurd dat mijnheer Reagan publiekelijk heeft gespeculeerd over ‘een mogelijk beperkte nucleaire oorlog’ in Europa. Ze weten daar niet beter dan dat je oorlogen elders uitvecht. Reagan hield zo'n ramp niet alleen voor mogelijk maar achtte een dergelijk conflict ‘winnable’. Leonid Brezhnev heeft direct gezegd dat dergelijke slagen in de lucht ‘gevaarlijke waanzin’ zijn. Brezhnev en de sovjets weten wat oorlog betekent. Reagan zwamt in de ruimte. Hedrick Smith schreef niet voor niets in de The New York Times dat er door die uitspraken van Reagan aanzienlijke nervositeit in Europa is ontstaan.

2 november 1981

Jan Terlouw, minister van Economische Zaken, zegt dat financieringsmoeilijkheden de enige obstakels zijn waardoor orders voor Nederlandse bedrijven bij de aanleg van de pijplijn uit Siberië tot dusverre zijn uitgebleven.

Ik kreeg een opgewonden telefoontje van Pieter Baaij. Moskou stond op zijn kop over het bezoek van Baaij, Klaassen en Oltmans aan Gvishiani in Wenen. Boris Krylov was op de Nederlandse stand van een tentoonstelling geweest. De hele hiro-delegatie had gesproken over de omstreden Willem Oltmans, tot en met ambassadeur Van Agt in eigen persoon. ‘Nog nooit,’ aldus had Baaij van een bekende vernomen (van Zijp?), ‘was er zulk een belangstelling van sovjetzijde voor een Nederlandse bijdrage aan het aardgasgebeuren geweest.’ Er werd daarbij smalend over Gvishiani gesproken. Hij zou intussen na ons gesprek in Wenen alle sovjetorganisaties op dit gebied in Moskou in beweging hebben gezet. Hij had ook, als toegezegd, met de minister voor buitenlandse handel, Patolichev gesproken. Er waren nog mogelijkheden om orders in de wacht te slepen. Baaij leek hierdoor in een bijzonder goedgemutste stemming.

Klaas de Vries heeft het artikel van Lex Runderkamp in Vrij Nederland blijkbaar nu pas ontdekt en woedend Van Eeghen gebeld. Ernst loog dat hij het niet had gelezen, dus Klaas gaat het hem toesturen. Van Eeghen liet er op volgen: ‘Zeg maar niet, als je Klaas nog spreekt, dat wij elkaar goed kennen.’

Ik antwoordde: ‘Ernst, ik heb mijnheer De Vries als een baksteen laten vallen. He can go to hell.’

‘Ik denk niet dat je er veel aan verliest,’ aldus Van Eeghen.

‘Vergeet niet,’ zei ik tegen hem, ‘dat ik gemotiveerd was te-

[p. 149]

gen Runderkamp het een en ander te zeggen, juist omdat Klaas niet in de verste verte de met ons gemaakte afspraken nakwam. Ik heb hem gewoon een hak terug willen zetten.’

‘Nou,’ reageerde Ernst, ‘dat is prima gelukt. Hij zat boven op de kast.’

Bezoek aan Moskou
Achter het nieuws, actualiteitenrubriek van de Vara, voert vanavond een gesprek met de Amsterdamse zakenman E.H. van Eeghen, die een delegatie naar Moskou heeft geleid en daar over ontwapening heeft gesproken. Verder behandelt de rubriek de moeilijkheden bij British Leyland, een alternatief plan voor energie en een tentoonstelling van de politieke tekenaar Opland. (Ned. 2, 20.27 uur)

De uitzending van Achter het Nieuws met Van Eeghen en Brugsma, is schitterend verlopen. Ernst heeft zijn zin. Hij heeft een aantal van zijn stokpaardjes kunnen lanceren.

Ik zag een film over China. Als je naar Chinese gezichten kijkt en je de honderden miljoenen die in dat deel van de planeet rondwandelen en zich onbeperkt vermenigvuldigen, dan huiver je bij de gedachte welke tapes er in die hoofden zitten.

Lex Poslavsky zei me dat hij mijn brief aan mejuffrouw Boekhoudt prima vond.

3 november 1981

Max van der Stoel is naar Washington. Ik vraag me af of hij door Klaas de Vries al was ingelicht over hun bevindingen in Moskou.

Pieter Baaij vertelde ook al telefoontjes te hebben ontvangen over wat ik, als omstreden figuur, te maken had met de orders voor Nederland in verband met de gaspijplijn uit Siberië. ‘Doet er niets toe, jongen,’ had hij geantwoord, ‘het voornaamste is dat er iets gebeurt.’

Eindelijk bereikte ik telefonisch het kantoor van Gvishiani in Moskou, maar werd verbonden met medewerker Stepoura, die een typisch Russisch rotsmoesje lanceerde. Hij zei dat mijnheer Gvishiani met verhoging in bed lag en dat het niet beleefd was hem met een telefoongesprek te storen. Ik vroeg natuurlijk eerst of Gvishiani kennis had genomen van mijn telegram. Stepoura dacht van niet, omdat hij ziek was. Ik dreigde de man dat ik op 14 november in Wenen bij Gvishiani zou nagaan of

[p. 150]

hij inderdaad mijn boodschap had gekregen. Hij zei daarop dat we de week van 9 to 14 november in Moskou verwacht werden.

Ik studeer de laatste dagen al enkele uren per dag piano. Ik weet niet of het met mijn high over Eduard heeft te maken. Ed belde trouwens. Ook hij had Van Eeghen in Achter het Nieuws gezien.

Max Pam kwam naar Amerbos voor het eerste gedeelte van een reportage voor de Haagse Post. Hij was me op het moment van binnenkomen al niet sympathiek. Hij begon ook agressief te zeuren over de reportage indertijd met Russische matrozen op een sovjetzeilschip voor de Nieuwe Revu. We spraken drie uur, die hij volledig opnam. Ik bracht hem met de auto thuis. Ernst belde op met de mededeling dat na de vara, het ikon een gesprek met hem had afgezegd, wat hij een ramp vond. Hij had vele telefoontjes gehad over het gesprek met Brugsma ‘ook van Waterlooplein-mensen’. Het ministerie van Buitenlandse Zaken had hem verzocht een lezing te geven voor aankomende diplomaten.

Willem Brugsma had Van Eeghen gebeld. De hele redactie van Achter het Nieuws was in revolte geweest over het zes minuten durende interview van hem met koopman Van Eeghen. Joop van Zijl had ongenadig op zijn kop gekregen. ‘Dit was wereldnieuws,’ werd er geroepen. Ernst had net onderstreept dat ik nooit het gevoel mocht krijgen dat hij me als djongos¹⁵⁹ gebruikte, toen we bijna in een controverse terechtkwamen. Ik vertelde hem namelijk dat ik de informatie over de rol van Luns in de ontmoeting in 1961 tussen baron Bentinck in Londen en de Indonesische ambassadeur in Moskou, Adam Malik, in het gesprek met Max Pam ter sprake had gebracht. Hij bezwoer me bij hoog en laag zijn naam niet bij de smerige rol van Luns te betrekken.

Zowel Pieter de Vink als Hans Jacobs willen een gesprek met Valentin Falin in Moskou filmen. Brugsma adviseerde mij in zee te gaan met de club die het eerste bod binnen bracht. Wat een gelazer. Het blijkt dat de vara het gesprek al in Hilversum had geclaimd.¹⁶⁰

Ik belde Peter in Londen. Hij vroeg of ik mezelf nu aan Eduard had verloren. ‘I hope so, you deserve it,’ zei hij. Hij vroeg me om niet negatief te denken over zijn huidige situatie. Er was misschien een kans voor een klus in West-Duitsland.

159 Javaans voor bediende, loopjongen.

160 In Hilversum gold dat de omroep die een onderwerp als eerste claimde, het mocht maken.

[p. 151]

Minister Al Haig heeft zich geërgerd aan berichten dat hij uit de gratie was bij president Reagan. Hij beklaagde zich over de ‘guerrilla warfare’, welke een belangrijke medewerker van de president op het Witte Huis tegen hem voerde. The New York Times neemt aan dat het om Richard Allen gaat, de veiligheidsadviseur van Reagan, met wie ik juist over een mogelijk interview in correspondentie ben.¹⁶¹

161 The New York Times, 3 november 1981, door Serge Schmemann.

4 november 1981

Ik ontving een aardige brief van oud-ambassadeur Jacob van der Gaag. Hij herhaalt dat Lou de Jong nooit de kern van het verzet tegen nazi-Duitsland heeft begrepen. ‘Hij kon het ook niet weten gezien zijn ononderbroken verblijf in Engeland gedurende de oorlog.’¹⁶²

In Israël is een opmerkelijk debat over godsdienst in het dagelijks leven van joden ontbrand. De vraag wordt gesteld: ‘What kind of state is Israel? Theocratic or democratic? Ecclesiastical or secular?’ David Shipler schreef in The New York Times, dat ‘some intellectuals are more than annoyed. They are deeply concerned about the direction Israel is taking. “We are sliding into a clerical dictatorship,” said Gershon Weiler, professor of Philosophy at Tel Aviv University. “If you read Khomeini's lectures on jurisprudence, in principle it is the same as what the rabbis are saying: the Constitution is divinely given, and it's just a matter of interpretation. The American notion of a constitution expressing the will of the people is anathema to religious Moslems and Jews. Today, given the change, if we adopted a constitution it would be like the Constitution of Iran. The first paragraph would read: “Israel is a Jewish state.”’¹⁶³ Religie blijft opium van het volk.

Daniel Goleman constateert dat tegen dat we volwassen zijn, we zeer veel uit onze prille jeugd vergeten, zoals met wie we speelden op ons derde jaar. Hoe was de eerste dag op de kleuterschool of op de lagere school? Dit heet ‘childhood amnesia’. Elizabeth Loftus, psychologe aan de Universiteit van Washington zegt: ‘There is ample proof that even very young infants have memory for events that happened, days, weeks and months before. Why should these early memories wane as we age? There are no answers, yet, just speculations.’¹⁶⁴

162 Zie bijlage 21, ik kan de brieven van De Jong - Van der Gaag in 1996 niet terugvinden.

163 The New York Times, 25 oktober 1981.

164 Psychology Today, oktober 1981.

[p. 152]

Jammer dat de films die grootvader Poslavsky in de dertiger jaren in Sprimont, België van ons maakte, in de oorlog verloren zijn gegaan. Alleen films, foto's, en brieven - of dit dagboek - brengen in het geheugen terug wat werkelijk is gebeurd.

Ik herinner me dat Willem Brugsma vertelde dat, toen hij Hans van Mierlo meenam naar Meet the Press bij de nos-televisie voor de ontmoeting met professor Arbatov, hij opmerkte: ‘Weet je Boebie, dat dit de eerste Rus is die ik spreek.’ Hoe is het gods ter wereld mogelijk. Ik had al tien jaar Moskou achter de kiezen.

Ik vind Max Pam in de grond van de zaak een enge jongen en nogal verkrampt. Hij rookte bijna een heel pakje van mijn Russische sigaretten. Toch wist ik hem in kalmer vaarwater te leiden. Hij lachte soms ontspannen.

Er gaat waarachtig weer een delegatie naar Moskou. Deze keer een groep parlementariërs: Jan Nico Scholten (cda), Relus ter Beek (PvdA), Frits Bolkestein (vvd) en Herman Schaper (d'66). Ons plan schijnt aanstekelijk te werken. Dit hadden ze nu eens tien jaar geleden moeten bedenken. Zij hadden geen Aurelio Peccei van de Club van Rome om aangemoedigd en geïntroduceerd te worden om zelf in Moskou te gaan kijken. Intussen belde Wim Klinkenberg dat hij er zeker van was, dat Max van der Stoel en Hans van Mierlo ons in Washington zouden gaan verkwanselen om de weg naar plaatsing van kruisraketten op 's lands grondgebied vrij te maken.

De gesprekken tussen Eduard en mij schommelen deze dagen tussen ongeremde affectie voor elkaar en schoorvoetende erkenning, dat onze romance uitzichtloos is, mede door een te groot leeftijdsverschil. De psychotherapeut George Bach schreef The Intimate Enemy (met Peter Wyden), dat duidelijk maakte dat ‘it was the expression of feelings, not the feelings themselves’, dat tot een succesvolle relatie leidt. Seks is een ingrediënt van communiceren. Marshall McLuhan noemde seks ‘a cool medium’. Tussen Eduard en mij lijkt de intense beleving van seks meer op de motor van mijn tr-6, die al jaren warm loopt, een euvel dat ze bij Triumph in Gouda nog altijd niet effectief hebben weten te verhelpen.

Professor Robert Solomon van de Universiteit van Texas roerde ‘the work model of love’ aan.¹⁶⁵ Hij citeerde de psycholoog Rollo May die sprak over ‘love as Calvinist proof of emotional salvation’. In 1969 verdiepte ik me in zijn boek Love and Will tijdens een hoogtepunt in de ontdekking van de eerste

165 Psychology Today, oktober 1981.

[p. 153]

diepe liefdesrelatie in mijn leven met Peter. Eduard en ik zitten nu in de fase die professor Solomon aldus omschrijft: ‘The fun may once have been there but now the real job begins, tacking together and patching up, like fixing up an old house.’ In zes maanden beland je bepaald niet in een stadium vergelijkbaar met de restauratie van een ruïne. Maar Eduard ging te rade bij zijn vriendin Marit en produceert nu cadensen als: ‘Je zorgzaamheid beklemt me. Ik voel je omarming als teveel. Ik wil niet dat je zo intens veel van me houdt. En toch wil ik je niet verliezen of pijn doen.’

Pieter Baaij was op de sovjetambassade geweest. Als de uitnodiging uit Moskou er om 16:00 uur niet was, zouden Baaij en Klaassen niet kunnen vertrekken. Ik belde Boris Krylov. Hij bevestigde dat ontmoetingen met Gvishiani, met het ministerie van Buitenlandse Handel, met het ministerie van Gaszaken en het ministerie voor Energie geregeld waren. Ik kon Baaij niet bereiken maar deelde zijn secretaresse mee dat ik er op stond dat hij voor vertrek naar Moskou mijn belangen met mr. Voetelink schriftelijk in orde zou brengen.

5 november 1981

Pieter Baaij belde. Er was gedonder bij Boskalis over mij. Ook de Nederlandse ambassade in Moskou had in een brief aan Boskalis bericht dat men had vernomen dat mijn consultancy fee twee procent zou zijn. Pieter Baaij had een handtekening bij Boskalis willen halen voor het akkoord voor mijn honorarium, omdat uiteindelijk alles door mij op de rit was gezet, maar Theo Danel, de man die de handtekening moest zetten was enkele dagen afwezig. Zo kletste Baaij zich uit een penibele situatie. Voetelink adviseerde, na bestudering van de twee-procent-brief van Pieter Baaij: ‘Ga maar rustig met hem op reis.’

De vara betaalt duizend gulden voor de arrangementen rondom de Van Eeghen-delegatie. Mijn honorarium voor de reis naar Caracas zal 5.000 gulden bedragen, dus ben ik weer even ‘veilig’. Ik lunchte met Hans Jacobs. Hij vertelde na de oorlog als journalist bij De Waarheid te zijn begonnen, dat toen een oplage had van 380.000 exemplaren. Ook Jan Vrijman zat in die hoek, evenals Joop Daalmeijer. Hoe is het mogelijk?

[p. 154]

6 november 1981

Eduard huilde vanmorgen bij het ontbijt. Hij sliep hier, maar ik voelde me jegens hem ‘bevroren’ na alles wat we de laatste dagen tegen elkaar hebben gezegd. Ik haat dit soort emotionele perikelen en weet niet hoe ze te hanteren. Ik lag bovendien uren wakker en ben dan volkomen van slag. Ik zei ook dat ik tranen niet kon verdragen, net als Bung Karno, en deed dus mijn armen om hem heen. ‘Schat, ik weet dat ik 56 jaar ben. Ik zal me laten invriezen en wachten tot jij ook 56 jaar bent en dan gaan we samen verder.’

Ik had Leonid Zamyatin getelegrafeerd of we elkaar 10 of 11 november konden spreken over ons boek. Tamara Sachnazarova van apn Novosti belde vanmorgen terug om te zeggen dat Zamyatin niet beschikbaar was, maar voor we het wisten werd ons gesprek weer verbroken. Tamara belde echter terug en zei dat noch Zamyatin noch Falin voor een ontmoeting beschikbaar waren.

Vanmorgen stond een zeurderig verhaaltje van Henk Neuman in Trouw over de missie naar Moskou. Hij is in de sovjethoofdstad 's nachts even gaan kijken bij het Rode Plein naar de tanks en andere militaire voertuigen, die daar reeds stonden opgesteld ter voorbereiding van de militaire parade op 6 november ter gelegenheid van de viering van de Oktoberrevolutie.

Straks geeft ambassadeur Tolstikov een receptie waar ik even zal binnen lopen. Ik bracht eerst een bezoek aan Frits van Eeden, die zich de pokken werkt om zijn tentoonstelling voor 27 november gereed te krijgen ‘want ik ga mijn zakken vullen om weer naar Florida terug te kunnen gaan’, waar hij werkt en woont. Er stond een schilderij dat ik prachtig vond. Hij zei dat het een groep mannen was, versluierd in schitterende kleuren. Bij Tolstikov liep ik vrijwel meteen tegen Klaas de Vries aan die ‘Dag Willem,’ zei maar ik deed of ik hem niet hoorde en liep door. Ik zag Dirk Keijer op enige afstand, maar die verdween op mysterieuze wijze helemaal. Heb hem overal gezocht maar hij was foetsie. Opalev deed vriendelijk en Rybakov vertelde dat Pieter Baaij de visa al had opgehaald.

Op een gegeven moment stevende Klaas de Vries op me af en begon met te zeggen dat de missie naar Moskou ‘uitermate prima was verlopen’. Ik antwoordde: ‘Waarom heb je dat dan niet benadrukt in je artikel op de opiniepagina van nrc Handelsblad?’

Op dat moment kwam ambassadeur Tolstikov met een jonge Russische tolk in een streepjespak op ons afgestapt. De ambassadeur pakte me lachend bij de arm en zei tegen Klaas: ‘Be

[p. 155]

careful for this journalist, he is dangerous.’ Dat was voor mij de druppel die de emmer deed overlopen. Voor de neus van Klaas ging ik tot de aanval op Tolstikov over. Me richtend tot de tolk: ‘Tell him that ambassador Romanov never at any time called me “dangerous”. Georgii Arbatov does not call me dangerous. In the mean time you ambassador Tolstikov are telling everyone that arrangements for the Van Eeghen mission should not have been made with Arbatov but with you.’ Ik was woedend. Het gezicht van Tolstikov betrok. ‘Where is your sense of humor?’ vroeg hij. ‘Sorry,’ antwoordde ik, ‘I am telling you the truth, as I do to him - en ik wees op Klaas de Vries - even to the ussr ambassador, how about that?’ Klaas deed een stap achteruit. Hij wilde er niet langer bij horen. Tolstikov verdween onder zijn gasten. Ik vervolgde mijn botsing met De Vries. De aap kwam uit de mouw. Pieter de Vink van de nos had hem gebeld en gevraagd: ‘Is het waar dat Oltmans jullie exclusief kan leveren op een contract van tienduizend gulden?’ Waar haalde De Vink dat in godsnaam vandaan? Natuurlijk antwoordde Klaas dat dit niet het geval was, want over geld was met De Vries en Van Eeghen nooit gesproken. Uiteraard had ik de nos wel geld gevraagd voor het leveren van het exclusieve verhaal van de missie naar Moskou. Pieter de Vink had met succes een knuppel in het hoenderhok gegooid. Een onaangenamere indiscretie is nauwelijks denkbaar. Straks belt hij ook Eugene Rostow of Valentin Falin met de vraag: Will you give Oltmans een interview, if we pay him ten thousand guilders? Op die manier verlies ik al mijn contacten. Ik gaf Klaas de volle laag en dacht: barst, wat ik even later aan Frans Uyen, lid van de Eerste Kamer voor de PvdA, vertelde. ‘Ja, die Klaas is een carrièrejager,’ was zijn reactie.

Carrièrejager vind ik niet erg maar een permanente dubbele tong is afschuwelijk. Wat heb ik me in die man vergist. Yuri Timofiev voegde zich bij Klaas en mij, wat mij er overigens niet van weerhield Klaas te zeggen wat ik van hem dacht, die daarop protesteerde dat ik dit in het bijzijn van Timofiev deed. Zoiets maakt voor mij geen ene moer uit. Timofiev verwijderde zich snel, maar kwam later alleen naar mij terug met de zin: ‘Ik hoop, dat u beiden uw kleine verschillen hebt opgelost.’

‘Onbetrouwbaarheid is niet op te lossen mijnheer Timofiev.’ Ik sprak met F. Diaz, de ambassadeur van Cuba, die zichtbaar nerveus was over berichten aangaande voorgenomen Amerikaanse plannen om in Midden-Amerika militair in te grijpen. Al Haig heeft tegenover de The New York Times toegegeven,

[p. 156]

dat Washington acties overweegt.¹⁶⁶ Haig blijft een zeer rotte appel in de regering Reagan. Hij heeft 5 november gezegd dat in geval van een crisissituatie, de navo een nucleair waarschuwingsschot zou kunnen afvuren. Die man is echt mesjogge.¹⁶⁷ Een dag later, 6 november, zei minister van Defensie Caspar Weinberger, dat Haig uit zijn nek kletst en dat er geen navo-plan bestaat om bij een tankaanval van de ussr op West-Europa een nucleair waarschuwingsschot te lossen. President Reagan zegt vanmorgen in de International Herald Tribune, dat zijn medewerkers moeten ophouden onderlinge ‘oorlogjes’ te bevechten.¹⁶⁸

Rob Soetenhorst was eveneens aanwezig. Hij vertrekt binnenkort voor een reis van tien dagen als gast van apn Nosvosti¹⁶⁹ naar de ussr. Ik beloofde hem bij Georgii Arbatov te zullen introduceren. Hij bleef doodstil toen ik hem herinnerde aan het incident Raymond van den Boogaard en de bvd. Wie zwijgt, stemt toe. Opalev voegde me toe: ‘U bent te emotioneel.’ ‘Waarom,’ vroeg ik, ‘omdat ik niet mee doe aan leugenpraktijken?’

166 The New York Times, 3 november 1981, door Bernard Gwertzman.

167 NRC Handelsblad, 5 november 1981.

168 International Herald Tribune, 6 november 1981.

169 Adriaan van Dis viel me in 1985 op TV aan omdat ik een uitnodiging van APN had geaccepteerd.

7 november 1981

Ernst van Eeghen komt met een gigantisch artikel op de opiniepagina van nrc Handelsblad onder de titel: west-europa moet terug naar eigen conventionele macht. Dat is dan het resultaat van het introduceren van Ernst bij Spoor wat uiteindelijk voor Van Eeghen vruchten heeft afgeworpen. Zo'n artikel leest het hele land, iedereen die iets te betekenen heeft. Rob Meines heeft vandaag eveneens in nrc Handelsblad ruim een pagina tegen Joseph Luns aangepraat onder de titel: waar bemoeit luns zich mee? Meines noemt de relatie Luns - Nederland verstoord als gevolg van de kwestie Nieuw-Guinea en zijn vermeende lidmaatschap van de nsb. Luns speldde Meines op de mouw dat hij zich altijd had laten leiden door Nederlandse belangen. Van de relatie Den Haag - Djakarta maakte hij soep met balletjes, zonder ook maar een moment de historische en zakelijke belangen van het koninkrijk in Zuidoost-Azië in zijn eng-Hollandse calculaties te betrekken. Niet Luns' overgrootvader was president-comité van de Nederlands-Indische Spoorweg Maatschappij, maar mijn overgrootvader, Alexander

[p. 157]

Oltmans. Niet Luns' grootvader had kans gezien de kininepil tegen malaria te vervolmaken en mede-oprichter van het acf-concern te zijn, maar mijn grootvader Ir. H. van der Woude heeft dat gepresteerd. Niet Luns' familie had historische en psychologische banden met het oude Indië maar de mijne. Mij heeft dus steeds voor ogen gestaan: hoe kunnen we een gemenebestrelatie met Indonesië opbouwen en een radicale streep zetten onder het tijdperk van het kolonialisme en imperialisme.

Niemand heeft de dwingende belangen van het koninkrijk in Azië meer en blijvender schade toegebracht als deze Luns. Meines van nrc Handelsblad weet zelf te weinig van de besproken onderwerpen om deze bedrieger van repliek te dienen en frontaal aan te vallen.

9 november 1981

Schiphol

Eduard bracht me naar Schiphol in zijn Renault, nadat we samen nog een kopje koffie in het Hilton hadden genomen. ‘Ik tracteer,’ zei hij. We hebben gisteren een heerlijke dag gehad. Hij spreekt erg veel over zijn ouders en zijn broer en zus.

Ambassadeur Richard Fein heeft in de vn namens de regering een voorstel van de Sovjet-Unie om niet als eerste kernwapens te gebruiken, van de hand gewezen. Het zou niet meer dan een propagandistisch voorstel zijn, wat het dus helemaal niet is. De sovjetminister van Defensie, maarschalk Dmitri Ustinov, heeft bij de viering van de 64ste verjaardag van de Oktoberrevolutie het Amerikaans geklets dat het Kremlin erop uit zou zijn als eerste een klap met atoomwapens uit te delen, laster genoemd. Ook Van Dongen, de leider van de Nederlandse delegatie bij de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa (cvse) heeft weer antisovjettirades gehouden over de mensenrechtensituatie in de ussr.

Ik reis met Klaassen en Baaij naar Moskou. We maken een tussenstop in Frankfurt.

Joseph Fitchett wijst er de International Herald Tribune op dat Washington krachtige druk op West-Europa uitoefent om niet te helpen bij het bouwen van de gaspijplijn naar het Westen vanuit Siberië. Mannesmann, aeg Kanis en het Italiaanse Nuovo Pignone, trekken zich geen zier aan van de Amerikanen. Ik ben er eigenlijk wel trots op de motor te zijn geweest achter deze reis van vertegenwoordigers van Boskalis, Gasunie en Baai Controls.

Oriana Fallaci, de beroemde Italiaanse journaliste, is precies het

[p. 158]

genre drel waar ik haar altijd voor heb gehouden. Wat ze zich allemaal permitteert te zeggen over mensen die zij heeft geïnterviewd. ‘Qadaffi is clinically sick, mentally ill, a certifiable idiot. You cannot deal with him.’ Over Khadaffi en Arafat zegt ze: ‘To me, a fanatic is necessarily an unintelligent person.’ Maar Arafat was geen idioot en dus een uitzondering op de regel. ‘I found him a smart man.’ Maar wel zegt ze: ‘I have a physical hate for Qadaffi. He is repellent.’ Vervolgens gaat ze tekeer over homoseksuelen. Ze komt herhaaldelijk terug op Khadaffi en zegt verderop dat als zij er de moed voor zou hebben gehad, zij Khadaffi tijdens haar interview met hem zou hebben vermoord. Die dame is beyond repair en geeft zich uit voor journaliste.¹⁷⁰

Newsweek publiceert een voorpagina-artikel over hoe Reagan de wereld ziet.¹⁷¹ De geest van deze president is op de eerste plaats gericht op Amerikaanse militaire macht en overwicht. Diplomatie komt op de tweede plaats. Pas nadat de absolute Amerikaanse superioriteit in alle sectoren van bewapening is hersteld, kan er over ontwapening worden gesproken. Hij maakt grapjes over buitenlandse politiek, want hij zegt exact te weten wat zijn beleid is. ‘Reagan is for America's friends and against its enemies - a true believer who sees the world's great ideological battle pitting the communists of the East against the democrats of the West,’ aldus Newsweek. Levensgevaarlijke simpleton.

In het verlengde van Reagans benadering van de wereld is in de Amerikaanse industriële wereld een computerrevolutie van start gegaan. ‘It goes by the acronym,’ aldus Time¹⁷² ‘of cad-cam (Computer Aided Design/Computer Aided Manufacturing). At its heart lies a wonderous, and immensely profitable, link between the electronic brain and the mechanical hand. The key is the insertion of computer intelligence directly into every nook and cranny of industrial manufacturing, from product conceptualization to the myriad tasks of actual production.’ Het artikel heet: now the star wars factory. Oorlog in het universum voeren is immers Reagans brainchild. Ze zijn gek.

Jan van Wieringen stuurde me een artikel over een nieuw boek van Stephen Jay Gould: The Mismeasure of Man.¹⁷³ ‘If mind is the consequence of brain, then are not great minds the prod-

170 Playboy, oktober 1981.

171 Newsweek, 9 november 1981.

172 Time, 2 november 1981.

173 The New York Review of Books, 22 oktober 1981, door R.C. Lewontin.

[p. 159]

ucts of great brains? Since acquisitiveness is a product of a material organ, the brain, then highly developed acquisitiveness should be the manifestation of the enlargement of one region of the brain. Less developed races should have less developed brains. There are no differences in brain size or shape between classes, sexes, or races that are not the simple consequence of different body size and intellectual accomplishment. There is conceptual error. Intelligence, acquisitiveness, moral rectitude are not things, but mental constructs, historically and culturally contingent. The attempt to find their physical site in the brain and to measure them is like an attempt to map Valhalla. While there may be genes for the shape of our heads, there cannot be any for the shape of our ideas.’ Dank je de koekoek.

nrc Handelsblad heeft in april een Kortschrift nr. 22 doen uitgaan: De “nieuwe” Sovjet-economie. Kan Rusland bestaan zonder het Westen? Na al die jaren spreken ze bij die krant nog over Rusland, terwijl het Sovjet-Unie moet zijn. Ik zou vooral wel eens willen weten waar de informatie werd weggesleept. Het pamflet schept een uitzonderlijk pessimistisch beeld van de sovjeteconomie. ‘De economische groei neemt af, de schaarste aan voedingsmiddelen en consumptiegoederen neemt toe, de rijen voor de Russische winkels worden steeds langer. Heel het economische leven lijdt aan vertragingen, wanorde en gevoelens van machteloosheid bij arbeiders en bedrijfsleiders. Zelfs binnen de Sovjet-Unie zelf, waar kritiek op het optreden van de autoriteiten over het algemeen meestal uit den boze is, blijft dit alles niet onopgemerkt.’

Als je dit verslag leest staat de ussr ongeveer op instorten, wat allerminst het geval is.¹⁷⁴

174 Hier besefte ik ten naaste bij niet de ernst van de economische crisis die tot het verschijnsel Gorbatsjov zou leiden.