Memoires 1981-1982

[p. 71]

Moskou

28 september 1981

Hotel Metropole, kamer 3033

Na aankomst in het hotel tegen 19:00 uur gisteravond, nam ik eerst een taxi naar Volodja Molchanov. Baby Anja lag in haar krib. Consuelo had een aardbeientaart gebakken. Ook kwamen Volodja Feltsman en zijn vrouw Anja weer binnen, nadat ze lange tijd gebrouilleerd waren geweest.

Volodja Molchanov waarschuwde om geen pluim van Moskou te verwachten voor de rol die ik had gespeeld om de delegatie van Ernst van Eeghen op de rails te krijgen. Hij wist niets over zeven ss-20 raketten gericht op Nederland. Generaal bd. Chiel von Meijenfeldt had zijn vrouw, of althans een jonge vriendin, mee naar Moskou genomen. apn Novosti was er voor het eerst in geslaagd een ontmoeting met de generale staf voor hem te arrangeren. Men had Frits Schaling als correspondent in Moskou een visum geweigerd. Hij verwachtte echter dat Raymond van den Boogaard in 1982 voor nrc Handelsblad als correspondent naar Moskou zou komen. ‘Hoe is dat in godsnaam mogelijk na alles wat er is gebeurd?’ vroeg ik hem.⁷⁸

‘Weet ik niet Willem,’ was zijn antwoord.

Deze kamer voor een prijs van zestig dollar is een schandaal. Volodja klaagde steen en been over de verhoging van sigaretten- en benzineprijzen. ‘Niemand kan het meer betalen. De benzine is nu net zo duur als bij jullie, terwijl mijn inkomen een derde is van jullie minimuminkomen,’ zei Volodja. Op een ander moment sprak ik over de export van Nederlandse ‘kankertomaten’. Hij reageerden in de zin van: ‘Die gaan bij ons toch alleen naar het Politbureau,’ met de teneur van: laat ze maar de kanker krijgen.

Surjono⁷⁹ arriveerde vanmorgen. ‘Mijn vader is in Indonesië gestorven,’ zei hij met tranen in de ogen. Hij heeft Moskou toestemming gevraagd op vakantie naar Nederland te mogen gaan. De Nederlandse ambassade liet hem dermate lang op een visum wachten, dat dit in 1981 niet meer door kon gaan. Nu

78 Zie vanaf Memoires 1979-A voor het verzoek van de bvd aan Van den Boogaard om met hen samen te werken en de ‘rel’ die daar op volgde.

79 Indonesische journalist, gevlucht voor het regime Suharto.

[p. 72]

moet hij tot 1982 wachten. Ambassades worden al te vaak bezet door nietsnutten.

Ik bezocht vanmorgen de heren Fedijashin en Nedbajev bij apn Novosti, in gezelschap van Volodja. Hij zei later: ‘Ze waren kennelijk niet echt geïnteresseerd, want wat jij met Van Eeghen onderneemt, raakt niet direct de belangen van Novosti.’ Ik vroeg of een bezoek aan Afghanistan met hun hulp mogelijk was, maar ze adviseerden hierover de ambassade van Afghanistan in Moskou te benaderen. ‘Nu denken zij,’ aldus Volodja, ‘dat je hen daarvoor kwam spreken.’

Bij de sovjettelevisie werd meegedeeld dat het ministerie van de Gasindustrie nog niet gereed was om de voorgenomen film te bespreken. Will they ever be ready? Het steeds weer opnieuw uitstellen - ondanks expliciete afspraken - duurt nu al een jaar. Ik probeerde iemand te bereiken in het kantoor van Jermen Gvishiani. De dame van de receptie was onbeschoft. Niemand is hier voor 11:00 uur te bereiken. Wat zou er in dit land niet allemaal bereikt kunnen worden wanneer er efficiënter en veel, veel harder zou worden gewerkt. Iedereen wordt door de staat een behoorlijk bestaan gegarandeerd van de wieg tot het graf. Hierdoor ontbreekt de fameuze Amerikaanse ratrace. De sovjetburger is, vergeleken bij Duitsers en Amerikanen, te lui om voor de duvel te dansen, want iedereen wordt betaald, ook voor niets doen.

Volodja vertelde Made in Soestdijk te hebben gelezen. De journalistiek en vorm waren prima ‘maar Willem, Beatrix is een lieve dame en volkeren hebben een totem nodig. Toen Brezhnev aan de macht kwam hoorden we tien jaar niets over hem. Daarna kwam er weer in de krant dat we alles aan de grote broer hadden te danken.’ Ook verzekerde hij me dat oud-ambassadeur Romanov zeker niet zou worden ingeschakeld als de delegatie van Van Eeghen arriveerde. ‘Jij begrijpt niet wat er gebeurt in dit land wanneer iemand met pensioen gaat, ook een ambassadeur.’ Hij zei te hopen dat ik ook een andere broek bij me had dan de Jordache jeans, die ik bij Fedijashin had gedragen.

Ik belde oud-ambassadeur Romanov die zei kou gevat te hebben toen hij driehonderd kilometer buiten Moskou was gaan jagen en vissen. ‘We did not kill much.’ Hij heeft kennelijk een lang gesprek met Leonid Zamyatin gevoerd over het boek wat ik met Zamyatin wil maken. ‘He asks you to wait, because at the moment he is very, very busy. Maybe in January, but I will tell you tomorrow at lunch.’ Hij noemde Zamyatin over de telefoon niet bij naam.

[p. 73]

Tante Tatyana Poslavskaya uit Tasjkent kwam met haar dochter Irina en Irina's zoontje Georg⁸⁰ naar Hotel Metropole. De zestienjarige jongen las een boek over helikopters dat hij bij zich had. Hij zei biologie te willen studeren en was in het bijzonder geïnteresseerd in hersenonderzoek. Ik vertelde hem over mijn boek Over intelligentie. We spraken Frans met elkaar.

Ik vond dat Tatyana zich klaploperig gedroeg. Irina nam een sigaret extra uit mijn doosje ‘om morgen op kantoor te laten zien’. Ik ben even naar de winkel voor toeristen gelopen en kocht een slof St. Moritz sigaretten voor haar, met het wapen van prins Bernhard. Terwijl Irina uitriep: ‘No, no, I cannot accept that,’ viel Tata in: ‘Mais c'est pour moi.’ Dat deed voor mij de deur dicht. Ik besloot het bij een drankje te houden, en terwijl de nodige hints werden gegeven dat Tata na een paar glaasjes wodka kachel werd als zij niet wat zou eten, deed ik of mijn neus bloedde. Ze kwamen onsympathiek over. Dan te bedenken dat de Poslavsky's eens tot de prominente families in Rusland behoorden.

Even later vroeg tante Tatyana aan Irina mij iets te zeggen. Maar dat weigerde het nichtje. Daarop begon Tata mij zelf toe te spreken, maar ik begreep niet waar zij het over had. Ik vroeg daarop nieuwsgierig geworden aan Irina en Georg om me uit te leggen wat er aan de hand was. De 64.000 dollar question was of ik Georg aardiger vond dan Maxim in Tasjkent. Ik antwoordde: ‘Helemaal niet! Ik vind hen beiden aardige jongens, de laatste Poslavsky-afstammelingen in de ussr.’ In koor zeiden zij beiden toen: ‘Thank you for this reply.’

We zaten op de eerste verdieping van Hotel Metropole in de coffeeshop. Het was een aangename reünie en vrij uniek onder de omstandigheden. Aanvankelijk bood ik aan naar de eetzaal te gaan maar Irina zei er niet voor gekleed te zijn. Tata herhaalde steeds dat zij honger had. Ik kreeg sterk het gevoel dat ze zich hadden voorgenomen op mijn kosten een avondje uit te zijn. Ik had er geen zin in. Tata kondigde aan gereed te zijn naar Nederland te komen, met nadruk ‘voor een maand’. Ik vroeg haar Maxim mee te brengen. ‘Nee,’ zei ze, ‘met Georg.’ Ik adviseerde zo snel mogelijk tante Jetty Meijer in Wassenaar te schrijven om de reis te bespoedigen.

Volodja Feltsman was vanmorgen weer naar de emigratiedienst gegaan waar hij was doorgezonden naar de Office of Visa and Registration en vandaar naar het ministerie van Binnenlandse Zaken. ‘Je komt er niet doorheen,’ aldus Volodja Feltsman.

80 Georg is een kleinzoon van Alexander Poslavsky, de broer van mijn tweede grootvader graaf Ilia Poslavsky.

[p. 74]

‘You move in circles and cannot cut cords.’

‘This country is a true prison,’ antwoordde ik.

‘It is, Willem. I now do yoga, go swimming and play the piano, but I do not know how long I can keep it up,’ waarmee hij aangaf er stapelgek van te worden.

Onderzoek heeft uitgewezen dat er kankergenen zouden kunnen bestaan. Ik denk aan Phil Handler natuurlijk. ‘A crucial yet mysterious step in the development of cancer,’ aldus Time, ‘appears to be alterations, possibly by chemicals [wat ik het allergriezeligst vind, want we worden immers met chemicaliën “doorzeefd”: wo], to the dna (deoxyribonucleic acid) carried in the thousands of genes in the body's cells. Relatively few, dubbed “cancer cells”, have the power to transform a cell from a healthy to a cancerous state.’⁸¹

Ik ben nog laat een rondje gaan wandelen bij het Bolshoi Theater en ontmoette een Aziatische jongen uit het Wolgagebied. Hij zei alleen te wonen. Het was een half uur per bus of per metro naar zijn huis. Ik ging even terug naar het hotel, waar ik Volodja Molchanov belde dat ik ging slapen - hij heeft de gewoonte nog wel eens laat te bellen - want ik wilde het avontuur wel aan. Toen ik weer buiten kwam, wachtte de jongen nog steeds. Hij stelde voor een taxi te nemen. Hij rook naar drank. Hij bleef aanhouden en terwijl het beeld van Eduard Voorbach voor mijn ogen opdoemde, besloot ik het toch niet te doen.

81 Time, 28 september 1981.

29 september 1981

Prachtig, zonnig herfstweer. Het kerkje van aartsbisschop Pitirim nabij het kantoor van Jermen Gvishiani was in full swing vanmorgen.

Ik werd hartelijk door Gvishiani ontvangen. We waren alleen. Hij was diep geschokt geweest toen ik hem had geschreven hoe ernstig de toestand van Philip Handler was. ‘Can I send him a message and say you informed me,’ vroeg hij. Natuurlijk was dit prima. Ze kennen elkaar al zo lang en zo goed. Later, toen Andrei Stepoura⁸² binnenkwam om een telegram aan Handler te sturen, dicteerde ik een mogelijke tekst.

‘We Russians say more,’ zei Stepoura.

‘Well, this is the American way,’ antwoordde ik.

‘Fuck the Americans,’ antwoordde hij, ‘this is a Russian telegram.’

82 Werkzaam bij het Protocol Department State Committee for Science & Technology of the USSR Council of Ministers.

[p. 75]

Ik gaf Gvishiani het boek over de mx-raket van Herbert Scoville⁸³. Ik vertelde dat Handler in zijn memoires ook over Romanov sprak, maar dat we zorgvuldig waren geweest om niets te zeggen wat hem in Moskou in de problemen zou kunnen brengen. Aurelio Peccei heeft me steeds voorgehouden, sinds hij me tien jaar geleden in de ussr introduceerde, om daar op te letten. ‘Thank you,’ was zijn reactie. We waren het eens dat november een uitstekend moment was om in Wenen filmopnamen te maken tijdens de vergadering van de International Council for New Initiatives in East-West Cooperation.

Gisteren had hij nog met een West-Duitse delegatie gesproken over de aanleg van de gaspijplijn uit Siberië. ‘Graf Otto Lambsdorff told me that the Americans exert tremendous pressures, even here in Moscow itself, for the Germans not to go ahead with the gas deal. But Mannesmann is very aggressive about it indeed.’ Dit was het moment om het feit aan te snijden dat Nederland drie miljard in het project investeerde maar dat de meeste orders naar de Duitsers gingen. Ik overhandigde hem een kopie van de brief van Pieter Baaij van 25 september 1981.⁸⁴ ‘You might be right,’ zei terwijl hij de brief snel las. ‘Okay, I will meet these people in Vienna,’ zei hij. Ik telegrafeerde Baaij in Schoten bij Antwerpen, dat er een doorbraak was en dat er voor oktober een ontmoeting met Gvishiani zelf was geregeld voor hem en Klaassen van de Gasunie. Tenslotte is Gvishiani de man die uiteindelijk een handtekening zet voor de ussr. ‘I will be in Vienna, October 12, 13 and 14, but perhaps it is easier to meet them on the weekend. I am taken for lunch but perhaps we could meet Saturday at 17:00 hours or Sunday for lunch. The 15th I am leaving for Prague.’ Ze dienden een memorandum van een pagina mee te nemen en het te adresseren aan de minister van buitenlandse handel Patolichev, en Gvishiani zelf. ‘I have very good relations with Patolichev,’ vervolgde hij. ‘We should not give all the orders to the Germans, but a share of it to the Dutch. Sometimes, they know certain people and then the others are forgotten,’ zei hij.

Vervolgens vroeg hij mijn advies over zijn boek. Opvallend was, dat hij deed alsof er nooit sprake van was geweest dat wij samen een boek zouden schrijven. ‘Robert Maxwell is pressing for it, and he strangles vaap⁸⁵ about it, but I said to him that I had not decided as yet. Also, my British friends are warning me for Maxwell.’ Ik dacht eindelijk, alhoewel, ik heb geen

83 Herbert Scoville jr., M.X., Prescription for Disaster, MIT Press, Cambridge, 1981.

84 Zie bijlage 6.

85 Een auteursrechtenbureau in de Sovjet-Unie..

[p. 76]

opinies van andere mensen nodig om mij voor Maxwell te behoeden. Het is mijn eigen gesternte dat me zegt met een absolute crook te maken te hebben. ‘I await your advise,’ aldus Gvishiani. ‘If there is a book deal that offers better percentages than Maxwell, I will go ahead.’

Ik belde met Arbatov, die zei een tweede brief van Van Eeghen niet te hebben ontvangen. Ik had drie boeken voor hem meegebracht uit New York. Die werden meteen opgehaald. Ik heb er een kopie van de brief bij gedaan. Kennelijk is na de directe contacten tussen Ernst en Arbatov van alle kanten druk uitgeoefend op Arbatov, vanwege de gepikeerdheid van Tolstikov in Den Haag. Hij onderstreepte op persoonlijke titel te hebben gehandeld en niet namens het usa Instituut. Van Eeghen zou nu dus inderdaad via Tolstikov moeten handelen en via de interparlementaire groep voorgezeten door Chitikov, voorzitter van de Opperste Sovjet. Ook Vadim Zagladin moet worden geïnformeerd. Ons initiatief is nu kennelijk op een hoger politiek niveau beland in Moskou. Het schijnt dat de aanwezigheid van Klaas de Vries in de delegatie - door mij ingebracht - veel had veranderd. Natuurlijk bleven afspraken met het usa Instituut gehandhaafd maar Van Eeghen moest ook kenbaar maken gesprekken met het Rode Leger te willen hebben. Het was dus een te ernstige zaak geworden om er niet zorgvuldig mee om te springen en het op het allerhoogste niveau te laten behandelen. Ze begrijpen dat Klaas voorzitter van de Defensie Commissie in ons parlement is. Om die reden wordt hij als sleutelingang tot intensievere contacten in Den Haag beschouwd. Na het gesprek met Arbatov besloot ik vandaag nog te vertrekken en dit guet-apens zo snel mogelijk te verlaten.

Er is bovendien gedonder met mijn hotelvoucher, waar de klm zogenaamd voor had gezorgd. Toen de dame bij de balie me als een drill sergeant begon toe te spreken, deed ik of ze lucht was en liep door.

Ik lunchte om 13:30 met oud-ambassadeur Romanov. Hij is nu verbonden aan het Afrika Instituut van de ussr Academy of Sciences en kwam zojuist uit een vergadering voor een conferentie voor 35 Afrikaanse landen in Moskou. Als oud-ambassadeur in Nigeria wordt hij als Afrikaspecialist beschouwd. Hij had onlangs eveneens een delegatie van zestien personen naar Praag geleid. Ik geloof dat hij mij morgen aan Vadim Zagladin wilde gaan voorstellen, maar die ontmoeting mis ik dan maar. Ik wil weg.

[p. 77]

Het was duidelijk dat de heer Chitikov gastheer diende te zijn voor de Van Eeghen-groep. De delegatie zou een memorandum moeten opstellen waarbij vier onderwerpen voor een brede verkennende discussie zouden worden opgesomd. Verder zou men moeten aangeven leden van het International Department van de cpsu te willen ontmoeten, onder wie Zagladin, en leden van het internationaal comité van de Opperste Sovjet. Indien mogelijk zou een beleefdheidsbezoek aan Andrei Gromyko moeten worden gebracht, waarbij men kennis zou moeten nemen van zijn recente rede bij de vn. En, last but not least, ontmoetingen met de staf van het usa Instituut (Arbatov) en ontmoetingen met vertegenwoordigers van de generale staf. In zijn goedheid zei hij dat ik Ernst en Klaas moest vertellen, dat hij adviseerde mij als secretaris van de te verwachten Nederlandse delegatie aan te stellen. Ik vertelde hem dat De Vries en de anderen Van Eeghen eigenlijk al liever thuis lieten, laat staan dat zij mij mee zouden willen nemen. Daarop scheen hij zich te realiseren dat ik me als journalist verre van de zaak diende te houden. Ik zei hem er de voorkeur aan te geven de publiciteit na Moskou in Holland te kunnen doen.

Romanov zei dat Zagladin al tien keer in Nederland was geweest, wat me verbaasde. ‘He shuns publicity.’ Dat kan je wel zeggen. Hij was het met me eens dat ons initiatief een doorbraak betekende omdat er inderdaad nooit eerder bilaterale gesprekken tussen Moskou en Den Haag hadden plaatsgevonden. Volodja Molchanov wachtte om 14:55 uur buiten het Metropole Hotel. Romanov omhelsde ook hem driemaal. Ik nam afscheid van Volodja, wiens laatste woorden waren: ‘Groeten aan Peter en vergeet Peter niet voor Eduard.’ Hij had in Vrij Nederland een advertentie gezien van een juffrouw die met een Deense dog wilde neuken. ‘Ik begrijp al wat voor problemen daar bij jullie spelen,’ was zijn wrange commentaar.

Moskou - Wenen

Paul Rusman en Feike Salverda hebben de hoogste externe adviseur van de regering inzake Ontwapening en Veiligheid, Frits Alting von Geusau, aan de tand gevoeld inzake diens bronnen voor het verhaal dat het ikv en het Comité Stop de Neutronenbom vanuit Moskou door de cpsu gefinancierd zouden worden.⁸⁶ Wat blijkt? Het gezwam in de ruimte van deze mijnheer ‘was louter gebaseerd op een verklaring van de voormalige Deputy Director van de cia, John McMahon’.

86 Vrij Nederland, 26 september 1981.

[p. 78]

Zo'n man is misdadig bezig want als hoogleraar aan het John F. Kennedy Instituut voor Internationale Betrekkingen in Tilburg, moet hij weten, en weet hij ook, dat iemand die verondersteld wordt goed bij zijn hoofd te zijn, dergelijke onzin niet klakkeloos onder dekking van een professoraat in Tilburg uit kan kramen. De man verschuilt zich tevens achter soortgelijke bronnen van De Telegraaf en het Reformatorisch Dagblad, van het zelfde laken een pak dus. Dit soort idioten ondergraaft de betekenis van vrijheid van meningsuiting op een meer dan ergerlijke manier.

Marshall Goldman van het Russian Research Center aan de universiteit van Harvard, denkt dat, in tegenstelling tot Ronald Reagan, president Leonid Brezhnev ‘restless nights’ heeft want de ussr ‘finds itself with a disaster of unprecedented magnitude on its hands. This is the first time since World War II that it has suffered three serious crop failures in a row. After hitting a production record in 1978 of 235 million metric tons of grain, the harvest fell to 179 million tons in 1979, reached only 189 million tons in 1980 and is expected to reach no more than 175 to 180 million tons this year.’ Goldman wijst er natuurlijk weer op dat voor 1917 het oude Rusland de grootste graanexporteur ter wereld was. Je moet natuurlijk niet vragen hoe het grootste deel van de mensen in tsaristisch Rusland leefde of de levensomstandigheden van toen vergelijken met 1981. Goldman wijst er op dat meer dan vijftig procent van de deviezen van de sovjetregering afkomstig zijn van de export van energie. Het jaar 1981 was in dat opzicht ook al ongunstig. Hierdoor had de ussr over het eerste kwartaal van 1981 al een tekort van 3,6 miljard dollar. Een ongewoon aantal arbeidsconflicten in Kiev, Odessa, Togliatti, Gorky en Donetsk zouden de situatie alleen maar hebben verergerd.

Volodja Molchanov maakte duidelijk dat alleen Vladimir Opalev op de ambassade in Den Haag een reis voor Jan Cremer door de Sovjet-Unie zal kunnen regelen.

Meer arrestaties in Egypte. Ik denk dat het einde nadert van het tijdperk Anwar Sadat, dus toch nog sneller dan verwacht. Er sterven in ‘de vergeten oorlog’ tussen Iran en Irak vijftig soldaten per dag. Vergelijk dat met de brouhaha in de wereld over de vijftig Amerikaanse gijzelaars in Teheran indertijd.