Logo DBNL
Memoires 1981-1982 (2013)

Memoires 1981-1982

(2013)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Amsterdam

15 september 1981

Amerbos

Casper en Carine van den Wall Bake hebben een dochter. Casper woonde de bevalling bij.

Elsevier in New York gaat de memoires van Philip Handler niet uitgeven. Het past niet in hun assortiment. Ze suggereren het bij Harvard of mit Press te proberen.

Pieter Baaij heeft zich blijkbaar bedacht en richtte andermaal een brief aan het kantoor van Jermen Gvishiani in Moskou om een graantje mee te kunnen pikken van de bouw van de gaspijplijn van Siberië naar West-Europa.

Anton Constandse nodigde me uit de uitreiking van de cultuurprijs van Zuid-Holland bij te wonen.



illustratie

Professor Reuven Feuerstein schreef uit Jeruzalem. Hij corrigeerde ons interview voor Over intelligentie.50

De zuurpruim professor Richard Herrnstein is weer eens in de pen geklommen en hoopt zelfs dat ik ‘ons’ interview niet zal opnemen in het boek over het Venezolaanse intelligentieprogramma.51 Ik mocht die man vanaf het eerste moment niet.

Han André de la Porte heeft een uitnodiging gestuurd voor een reünie van ons jaar op Nijenrode. Leuk.

In de Knipscheer heeft een samenvatting uitgegeven van Het Sowjet-standpunt, waarin de passages terugkomen die betrekking hebben op de wapenwedloop.52

Op het iiasa in Laxenburg is een bijeenkomst geweest, met kanselier Bruno Kreisky en Aurelio Peccei als een soort eregasten.

Kreisky is bepaald niet bang. Hij heeft in het blad Le Nouvel Observateur uitgepakt tegen Menachem Begin, premier van Israël, en hem ‘een primitieve imperialist’ genoemd. Hierdoor is een nieuwe rel tussen Oostenrijk en Israël ontstaan.53

Het Pentagon heeft een rapport uitgebracht waarin ruiterlijk wordt toegegeven dat de vooruitzichten op energiegebied voor de ussr niet alleen ‘uitermate gunstig’ zijn maar dat daardoor het Kremlin ook meer politieke invloed in West-Europa en Japan zal gaan verwerven. Daar zijn de Amerikanen kennelijk uiterst beducht op. Hiermee gaat het Pentagon in haar analyse lijnrecht in tegen een eerdere voorspelling van de cia dat de Sovjets halverwege de jaren '80 netto importeurs van ruwe olie zouden worden.54

Prijzen voor benzine en wodka in de Sovjet-Unie worden opnieuw scherp verhoogd. Alcohol en tabak gaan 17 tot 27 procent omhoog en prijzen voor juwelen, glaswerk, vloerkleden, bont, leren kleding en meubilair van kwaliteit gaan 25 tot 30 procent omhoog. Daarentegen zullen prijzen van synthetische fabricaten, polshorloges, antibiotica en cosmetica met 12 tot 37 procent worden verlaagd. Het rommelt in de sovjeteconomie. The Economic Gazette heeft bekend gemaakt dat 267 Russische spaarders 156 miljard roebel, zo'n 206 miljard dollar, op staatsbanken hebben vastgezet. Tussen 1966 en 1980 betekent dit een stijging van 840 procent.55

Terwijl ik in de vs was, heeft zich de zoveelste opmerkelijke af-

faire rond Joseph Luns afgespeeld. Jarenlang heeft de boef land en volk, koningin en kabinet voorgelogen dat hij met John Foster Dulles einde jaren vijftig had afgesproken dat Washington Den Haag te hulp zou komen indien president Sukarno het gebiedsdeel Nieuw-Guinea - ter completering van de bevrijding van Nederlands-Indië - met militaire middelen zou aanvallen. De zogenaamde Nieuw-Guineapolitiek van Luns was op dit fabeltje gestoeld. Tot mij de leugens van Luns de keel uithingen en ik in 1970 een televisiefilm met een aantal topmedewerkers van jfk maakte voor de nos-televisie. Luns stelde het namelijk die jaren voor als of John en Robert Kennedy hem en Nederland hadden verraden door de toezeggingen van Dulles niet te honoreren. Alle geïnterviewden ontkenden dat er ooit toezeggingen waren geweest, ‘Niet mondeling, niet schriftelijk, niet direct en niet indirect,’ aldus McGeorge Bundy, veiligheidsadviseur van Kennedy en Johnson.

Eindelijk, na 23 jaar, heeft Luns zelf het stilzwijgen doorbroken. Han Hansen meldde op 29 augustus 1981 in de Volkskrant in een opzienbarende kop, gevolgd door een pagina tekst binnenin, dat Luns ook zelf altijd zijn twijfels had gehad ‘over de hardheid van de (zogenaamde) Amerikaanse toezeggingen’.

‘Foster Dulles had gezegd dat hij de verklaring wel zou opschrijven, maar dat het daardoor nog geen document van de Amerikaanse regering werd. De inhoud vertegenwoordigde zijn persoonlijk inzicht. Hij verwachtte dan ook dat ik het stuk niet openbaar zou maken,’ aldus Luns nu.

Opmerkelijk is dat oud-premier Willem Drees ook nu in 1981 staande houdt dat hij met betrekking hierop nooit een geschreven toezegging van Amerikaanse steun heeft gezien. Hij was premier tijdens het fameuze diner van Dulles en Luns in Washington in 1958. Nu heeft Luns tegen Hansen gezegd: ‘Het is niet onmogelijk dat premier Drees het papier destijds niet onder ogen heeft gekregen. Het was geen officieel Amerikaans staatsstuk, maar ik wilde het wel hebben voor het geval ik voor leugenaar zou worden uitgemaakt. Ik heb in vertrouwelijke gesprekken in het kabinet en met de Kamercommissie wel verteld dat ik een schriftelijke verklaring in bezit had.’

‘Luns bekent nu,’ vervolgde Han Hansen, ‘dat hij minder zeker was van de Amerikanen dan hij indertijd liet blijken.’ Hij verwijst ook in 1981 ‘impliciet naar de radicale beleidswijziging van de Kennedy-broers in 1962, die Nederland aan de onderhandelingstafel met Indonesië zou brengen.56 Daarmee

verloor Nederland de steun, zoals deze voordien in Washington bestond, vindt Luns,’ aldus Hansen. Met deze laatste zin vervalt Luns dus opnieuw in zijn eigen spel van bedrog dat hij jarenlang in Den Haag opvoerde, want in 1959 is minister van Buitenlandse Zaken, Dulles in Washington afgetreden en opgevolgd door Christian Herter. Dean Rusk trad immers pas aan in 1961 in de regering Kennedy. Luns wist daardoor al vanaf 1959 dat hij de boel belazerde.

Leo van Vlijmen van Brabant Pers heeft de Prijs voor de Dagbladjournalistiek gekregen voor zijn boekje Met Ljoedmilla tussen de Russen, een serie indrukken van een reis door de ussr. Hij is niet als journalist naar Moskou gegaan, omdat hij, bekend als hij is als rabiaat anticommunist, niet wilde riskeren dat de ambassade hem geen visum zou verlenen. Hij ging dus via een reisbureau als toerist, meldt De Journalist kritiekloos.57 Van Vlijmen is de man die mijn reisboekje over de Sovjet-Unie zo nodig de grond in moest schrijven. Onderscheid moet er zijn.

16 september 1981

Joop Daalmeijer zegt het overtollige materiaal van het gesprek met professor Eugene Rostow - wat ik hem vanuit Washington dringend vroeg niet te vernietigen - te hebben weggegooid. Zo is het altijd gegaan met mijn televisieopnamen.

Friso Endt meldt in nrc Handelsblad, dat de Sovjet-Unie naar olie en gas gaat boren in de omgeving van het eiland Sachalin, ten noorden van Japan.

In Washington is het tiende internationale Rorschach Congres gehouden. Hermann Rorschach, een Zwitserse psychoanalyticus, ontwierp de naar hem genoemde test in 1921.

‘The test, a sort of spyglass on the soul, is an enigma that makes people giggle or sweat,’ aldus Elisabeth Bumiller in de International Herald Tribune.58 ‘It is deceptively simple. A psychologist

illustratie

asks a patient to look at a series of ten standard inkblots and describe what he or she sees.’ De antwoorden geven een inzicht in de persoonlijkheid. Driehonderd psychiaters en psychologen redekavelden op het congres over het nut en de resultaten van de test. Eens heb ik die test zelf ondergaan. Dat was op 11 december

1945 op het instituut van Van Lennep in Utrecht, waar ik kwam voor een beroepskeuzetest. Uitkomst: commissaris van politie of hoofd van de brandweer. Zou niet het enige juiste antwoord moeten zijn bij het kijken naar bovenstaande inktvlek: ik zie een inktvlek? Wanneer iemand daarentegen antwoordt: ‘Het herinnert me aan de dag dat mijn vader overleed,’ dan kunnen de psychologen aan de slag.

Bij het doornemen van de kranten vind ik een verslag van een discussieavond in Groningen waarbij Henk Hofland en Jan Blokker het woord hebben gevoerd. Blokker poneerde de ‘osmose tussen journalistiek, wetenschap en literatuur in de dagbladpers’ waar volgens hem een einde aan diende te komen. Het toenemende gedrang tussen historici, literatoren en columnisten zou schadelijk voor de journalistiek zijn. Hij zette zich af tegen ‘beunhazen’ in de krant ‘die zichzelf ontzaggelijk overschatten’. De traditionele scheiding tussen fictie en non-fictie zou bezig zijn te vervagen. Ik heb Blokker al eerder geregistreerd als kletsmajoor, gebaseerd op het beproefde dictum van Augustinus, dat geloven voor waar aannemen is, wat niet is bewezen. In het geval Blokker valt diens waarnemingsveld hieronder. Of erger: hij babbelt over onderwerpen waar hij geen moer van weet of op merites heeft onderzocht.

Henk Hofland bazelde in Groningen over een ideaal uit zijn jeugd. Hij was een van die mensen die geruime tijd in kroegjes doorbrengen en daar lang over iets nadenken.59

Volodja Molchanov heeft voor apn Novosti een artikel over Henk Neuman geschreven, de ‘specialist’ die nu nota bene mee gaat met de missie van Van Eeghen naar Moskou. Neuman wordt omschreven als ‘a loyal soul-mate of Ronald Reagan’, wat hij natuurlijk ook is, ook al houdt hij zich voor de buitenwereld met vredesvraagstukken bezig. Neuman is voor een ‘limited nuclear war’ indien nodig, door Molchanov omschreven als ‘een illusie’ waar ook militaire experts, onder wie generaal Von Meijenfeldt, zich tegen hebben uitgesproken.

17 september 1981

Steven Weisman schrijft in The New York Times dat het Witte Huis van mijnheer Reagan nu aan een ‘reality therapy’ is blootgesteld. Er wordt toegegeven dat de regering Reagan veel te hard van stapel is gelopen door de militaire uitgaven fors te verhogen en aanzienlijke belastingverlagingen door te voeren

met het zogenaamde oogmerk in 1984 de begroting in balans te brengen. De directeur van de Office of Management and Budget, de voortvarende David Stockman, heeft de zwarte piet getrokken voor het mislukken van ‘a brilliant scenario’, met onder meer een toename van militaire uitgaven van 142 miljard naar 221 miljard als gevolg, een stijging van 55,6 procent in een jaar (1981-1982). Nu gaan ze dus bezuinigen.60

Intussen zal er strenger worden toegezien op export van ‘military-related technology’ naar de ussr, terwijl de export van ‘nonstrategic items’ (zoals de levering van graan) verruimd zal worden. ‘Economic relations must reflect and reinforce our political goals of influencing the behavior of Communist governments in ways which serve the vital interests of the United States and its allies,’ aldus Myer Rashish, onderminister voor Economische Zaken in Washington. Hier heb je in een notendop de gerichte Amerikaanse chantagepolitiek ten aanzien van het Oostblok. Letterlijk alles is geoorloofd om de ussr op de knieën te krijgen. Het enige wat telt, is het bevorderen van het Amerikaanse belang wat synoniem zou zijn aan het wereldbelang, althans in de ogen van Washington.

Rob Meines meldt uit Brussel dat de Amerikanen de stationering van 48 kruisraketten in zowel Nederland als België, niet langer belangrijk schijnen te vinden voor het bereiken van een acceptabel uitgangspunt bij onderhandelingen met Moskou over de beperking van kernwapens voor de middellange afstand. Washington zal echter geen genoegen nemen met een terugtrekking van ss-20 raketten tot achter de Oeral. De Amerikanen eisen ontmanteling.

We keken vanavond naar Ordinary People. Ik had de film al gezien en keek eigenlijk zo min mogelijk, maar Peter was er verschrikkelijk van ondersteboven. Ik zag het aan zijn gezicht. Ik vroeg me af of ik er goed aan had gedaan hem mee naar deze film te nemen. Later zei hij dat hij zijn tranen de vrije loop had willen laten. Hij vroeg zich af waarom mensen zich voor tranen schamen.

18 september 1981

Ik kom weer vrijwel tot niets nu Peter hier is. Hij moet naar Cannes. Ik wil hem wel 400 gulden mee geven maar ik vind dat hij, nu hij 36 jaar is, zijn eigen boontjes moet doppen. Het zijn eigenlijk problemen die ik er niet ook nog bij wil hebben. Ronald Gase zegt dat de handtekening van John Foster Dulles

op het zogenaamde ‘vodje van Luns’ zou hebben gestaan. Ik blijf hem aanmoedigen meer onderzoek te doen en er over te schrijven.

Ik belde Henk Hofland. Hij heeft geen belangstelling om naar Eerde te gaan voor de reünie van Nijenrode.

Ik ontmoette Tijmen Koelewijn van Veronica in de Carrékelder. Hij begreep de aarzelingen wel bij televisieredacties om mij binnen te halen ‘want dan zijn ze zelf nergens’.

Ik was met Peter de stad ingegaan. Tegen een van de dames bij de groentewinkel zei ik dat zij haar coiffure te kort had laten knippen. Ik schrok van de reactie van haar en haar collega's. Peter zei me later: ‘Willem, I told you years ago, dat je je klep onder controle moet houden. Je gooit er alles altijd maar meteen uit, zonder te denken en zonder consideratie, zonder diplomatie en psychological insights.’ Ik geloof dat hij gelijk heeft. Ook mejuffrouw Boekhoudt sprak dikwijls in die richting en zei dan dat Beatrix en ik in dit opzicht hetzelfde waren.

Heel vreemd, ik dacht aan Richard Thieuliette en even later stond hij voor de deur op Amerbos. Hij was gekomen om in de rai een bijeenkomst van Krishnamurti bij te wonen. Hij gaat een voettocht van acht maanden langs de rivier de Ganges maken. Hij is klaar met zijn studie Hindi aan de Sorbonne in Parijs. Wat me toch opviel, is dat we 25 jaar nadat we elkaar voor het eerst in New York ontmoetten, nog weinig te vertellen hebben. Peter liet ons alleen en ging trimmen in de polders. Het was een schot in de roos om al enkele jaren geleden contact te leggen met het Committee for the Present Danger, waarmee niet alleen Ronald Reagan was geassocieerd, maar ook de topmensen van de huidige ontwapeningsonderhandelingen, onder wie professor Eugene Rostow van Yale, en Paul Nitze, zojuist door Reagan aangewezen als leider van de Amerikaanse delegatie bij de komende gesprekken over de beperking van de Eurostrategische raketten. Ik ga direct contact met hem opnemen.

19 september 1981

Josje Hagers belde. ‘Je Arbatov-boek was van wereldniveau en dan breng je je prestige weer omlaag met Made in Soestdijk.’ Peter, die ons hoorde, zei: ‘Die juffrouw heeft misschien alleen middelbare school en kan met haar pet niet bij wat je schrijft. Misschien kan ze het ook emotioneel niet verwerken.’ Jan Foudraine heeft eindelijk het interview met Bibeb voor Vrij Nederland gehad. Het duurde elf uur. Hij had het ervaren alsof hij door een hel ging en had er de volgende dag om ge-

huild. Hij had haar er bovendien een brief over geschreven. Ik telefoneerde met Bibeb. Zij beschouwt Foudraine als ‘een goede man’, maar vindt hem wel ‘fucked up’, zoals was te voorzien. Zij begreep ook de combinatie Foudraine - Oltmans niet. Ik had haar tenslotte dit interview aanbevolen. Zoals ik indertijd via Jan van Beek van de gpd het interview van Bibeb met Irene arrangeerde. ‘Waarom benader je prinses Margriet niet,’ vroeg ik. ‘Is zij niet vreselijk dom,’ was de reactie van mevrouw Lampe (Bibeb).

Jan Cremer probeert via mijn vriend Volodja Molchanov in 1982 een reis naar de ussr te maken. Daar wil ik zeker bij helpen.61

Lidy van Marissing gaf in de Volkskrant62 een levendige beschrijving van het sprookje van de gouden koets op de derde dinsdag in september, door haar als een collectief ‘koektrommel tafereel’ getypeerd. Beatrix zwaait anders dan Juliana. ‘Overal vormen zich opgewonden kringen van Oranje-klanten rond een aantal punks. “Wat willen jullie dan? Fascisme? Communisme?” Een meisje met rood-wit-blauw gemaakte wenkbrauwen antwoordt: “Ik wil, dat ze mij een goed huis geven, en werk. Ik ben niet tevreden met vijftig gulden in de week.” Een jongen met blauw haar houdt een verhandeling over anarchisme. “Wij willen niet dat de politie slaat wanneer we onze mening laten horen,” zegt hij.’ Een afschuwelijk verhaal eigenlijk.

Reinjan Mulder schrijft over de oprichting van de Stichting Simon Vinkenoog-archief. ‘Brieven van schrijvers kunnen, evenals dagboeken en andere literaire documenten, veel geld opbrengen,’ constateert hij. Vinkenoogs archief is ondergebracht op de begane grond in een voormalige schoenmakerij. ‘Ik heb de gewoonte om alles wat geschreven of gedrukt is mee te slepen,’ zegt Vinkenoog. ‘Als ik op reis ben geweest kom ik met stapels drukwerk terug.’63 Ik denk dat er uitzonderlijk veel bij zit dat onmiddellijk naar de prullenbak zou kunnen worden gedirigeerd. Mijn archief bepaalt zich tot mijn dagboek, de bijbehorende boeken, en inderdaad, in de garage van Amerbos staan vele tientallen dozen met bijbehorende knipsels.

Eduard belde uitvoerig over zijn laatste reis - met zijn zus - naar Israël. Hij bezocht de Klaagmuur. ‘Er stond een man met een witte doek op zijn hoofd, die een verschrikkelijke zonde

had begaan. Vind je dat niet idioot?’ zei hij. Hij doet mee aan een autocross georganiseerd door Transavia.

20 september 1981

Peter is naar zijn moesje in Tilburg afgereisd. We waren drie weken samen. Ik keek zelfs de trein na vanuit de auto, toen deze het Centraal Station uitreed. De leegte om me heen is nu totaal. Hij gaat een week in Zuid-Frankrijk tegemoet, waar hij zijn Australische vriendin Mary Webber gaat opzoeken. Zij gaat optreden in Cannes. Jan Kikkert uit Hoogeveen logeerde trouwens vannacht op Amerbos en sliep bij mij. Peter in de logeerkamer. Later op de avond schreef ik een brief aan Peter, die begon met de zin: ‘Het is stil op Amerbos.’ Toen ik deze boodschap dichtplakte, belde hij uit Tilburg op met: ‘Is het stil op Amerbos?’ Wanneer Peter mijn omgeving verlaat, slaat een vorm van eenzaamheid toe die ik normaliter onder de knie heb. Hij had lang met zijn moeder zitten praten. Die twee zijn heel close. Peter moet absoluut Alice Miller lezen.

Peter Atit, de swami, kwam langs. Hij had ruzie met zijn vriendin. Hij las Made in Soestdijk en vond dat ik dicht bij de gezichtspunten van de Bhagwan was gekomen. Ik ben me dit niet bewust. Ook hij gaat naar Krishnamurti. ‘Je hebt helemaal geen identiteit, Willem,’ gaf hij me nog mee. ‘Je bent maar een iets, een illusie. Het is een gigantisch misverstand.’

Er zijn 250.000 mensen op de been geweest in Washington dc om te demonstreren tegen de sociaaleconomische politiek van Ronald Reagan. Ook de vakbeweging aflcio deed mee aan de demonstratie.

Ik vond Henk Hofland uitstekend (hij stelde de vraag: ‘Zijn de Amerikanen vrienden?’) in een uitzending van Panoramiek met Pieter de Vink. Andere deelnemers waren Klaas de Vries en professor Alting von Geusau uit Tilburg.

21 september 1981

Ik heb vannacht, ook door het gesprek met Peter Kampschuur, intens over mam gedroomd. Ik ontwaakte en zag opnieuw het verschrikte gezicht van Peter voor me tijdens de film Ordinary People. Ik zal die blik van hem op dat ene moment moeilijk kunnen vergeten. Het sloeg bij me in als de psychische bliksem.64

Pieter Baaij belde. Hij had gehoord dat het Duitse Mannesmann de belangrijkste orders bij de aanleg van de pijpleidingen

uit Siberië in de wacht heeft gesleept. Boskalis wil nu achteraf wel met Baaij samenwerken bij het gasproject. Ik belde meteen Dirk Keijer65 in Hilversum. Hij reageerde: ‘Willem, het lijkt wel of je gedachten kunt lezen.’ Ik zie hem morgen.

Ik speelde Ballades van Chopin. Niemand heeft hem mijns inziens ooit overtroffen.

Ik lunchte met Ernst van Eeghen. We wandelden van zijn kantoor naar restaurant Peking. Hij herhaalde dat Georgii Arbatov toch vooral moet inzien dat de komende missie de allereerste keer is dat er buiten de navo om bilaterale gesprekken worden gehouden tussen Nederland en de Sovjet-Unie, en dan nog wel over wapenvermindering. Hij benadrukte ook dat de huidige nucleaire wapens in Nederland gewone slagveldwapens zijn. Kruisraketten vormen daarentegen een directe bedreiging voor de ussr zelf vanwege de reikwijdte. Hij onderstreepte dat Henk Neuman bij alle gesprekken tot dusverre steeds dwars had gelegen en dat Klaas de Vries hem, Van Eeghen, in de discussies weinig had ondersteund. Ernst vroeg bijvoorbeeld hoe de PvdA er tegenover stond om gesprekken over ontwapening in Moskou te voeren. Klaas had glashard geantwoord dat hij slechts in de hoedanigheid van burger aanwezig was.

Ambassadeur Tolstikov had twintig minuten lang tegen Van Eeghen gefulmineerd dat hij professor Arbatov moest laten schieten. ‘We realiseren ons dat de man eropuit is zelf een goede beurt in het Kremlin te maken.’ Van Eeghen zei na terugkeer met mij op televisie te willen om te vertellen wat er was gebeurd. ‘Nee,’ zei ik, ‘doe het maar met Willem Brugsma.’

‘Dat heb jij gezegd,’ zei hij meteen, ‘niet ik.’ Het bleek overigens dat hij tegen ons verzoek in André Spoor had ingelicht over onze plannen. Ik stelde voor dat we een gesprek zouden organiseren met Spoor, Brugsma en Van Mierlo. ‘Ik heb een groot huis, dat kan op Berkenrode in Heemstede,’ antwoordde hij.

Ernst vertelde ook dat Henk Neuman had bedongen dat ik verder overal buiten zou worden gehouden. Neuman stelde nog een voorwaarde namelijk dat iemand van zijn instituut als waarnemer mee zou gaan. ‘Dan weet je nu al dat die man een bvd-spion is,’ zei ik.

‘So what!’ riep Ernst uit.

Zoiets begrijp ik niet. We worden in Moskou vertrouwd, uitgenodigd en welkom geheten en we laten ons als lammeren

naar de slachtbank leiden en infiltreren door de mensen bij wie oorlogophitsing hoog in het vaandel staat. Terwijl hij heel goed weet dat alles wat hij nu doet of in de gelegenheid is te doen, met mijn ideeën en contacten in Moskou is begonnen, gedraagt Ernst zich intussen als commander in chief. Hij liet me een tweede brief aan Arbatov lezen die hij via generaal Rybakov naar Moskou had verzonden. Ik gaf hem terug en aarzelde om een kopie voor mijn dagboek te vragen. Hij had tot dusverre nog niets uit Moskou gehoord.

Ik legde uit dat professor Arbatov vanuit Canada eerst naar Mexico-Stad was gereisd. Hij vond dat we geen vin dienden te verroeren tot Arbatov had gereageerd. ‘Iets anders is,’ zei hij vervolgens, ‘als jij à titre personnel Arbatov zou benaderen.’ Zelf wilde hij hem niet bellen want ‘the ball is now in his court’.

Onvoorstelbaar hoe iedereen uit dit initiatief probeert er voor zichzelf een slaatje uit te slaan. Neuman probeert contacten in Moskou te leggen voor zijn instituut door ook nog een medewerker mee te nemen. Klaas de Vries idem dito, die wil zoveel mogelijk hoge sovjetmilitairen ontmoeten. Het lijkt wel of waar het allemaal werkelijk om gaat - gesprekken over wapenvermindering op gang brengen - naar de achtergrond wordt geschoven. ‘Ik begrijp uitstekend, wat je zegt,’ aldus Van Eeghen, ‘maar ik gebruik ze op mijn manier. Ik heb deze delegatie nu nodig maar in de toekomst ga ik waarschijnlijk met een heel ander gezelschap naar Moskou.’

Ernst denkt dat Henk Neuman hem het liefste zou wegwerken ‘en Klaas vindt mij een wilde man’. Intussen piekert Van Eeghen nu al hoe hij zijn delegatie schaakmat kan zetten door onmiddellijk na terugkeer zelf op televisie de grote mijnheer te gaan uithangen.

Ernst had Made in Soestdijk gelezen. De analyse van het koningshuis als instituut was waarschijnlijk de juiste, maar een koninklijke familie was altijd beter dan Joop den Uyl als president. De koning staat tenslotte boven de partijen. De mensen waren immers de politiek moe, dus ‘thank god we have a Queen’. Hij achtte een koningshuis bovendien goedkoper dan een president. Ook het internationale aanzien van Nederland was veel groter zolang een koninklijke familie de scepter zwaaide. Ik liet hem de laatste brief van admiraal Zumwalt66 lezen, waarin hij een andere toon aanslaat dan voorheen. Niets is veranderlijker dan de mens, inbegrepen admiralen in Washington.

Eduard was hier. Hij is een lief ventje. Ik ben dol op hem. Hij moet om 04:00 uur op vanwege een Transavia-vlucht dus hij ging vroeg naar zijn kamer terug. Heerlijk zo'n spontaan en onverpest joch. He is a beauty. We lagen wat te stoeien toen de telefoon ging. Het was Peter uit Tilburg. Hij is klaar om naar Zuid-Frankrijk te gaan.

De senatoren Alan Cranston en Charles Mathias zijn in Moskou geweest. De laatste geeft enkele indrukken weer op de Op-Ed pagina van The New York Times.67 ‘One does sense in Moscow a concern with an accumulation of political and economic difficulties that have been exacerbated by a tough, largely mystifying, new Administration in Washington. The “tough” Reagan message has been received. What they don't know are the limits of this toughness. Thus, the Russians are taking the measure of the Administration. For the first time, they are uncertain whether they can do even limited business with Washington, and are slightly of balance.’ Ik denk dat dit een juiste analyse is aangezien de Reaganites inderdaad alles op alles zetten om direct en indirect Moskou met alle beschikbare middelen te saboteren.

22 september 1981

Ik stond vanmorgen met twee rozen aan het graf van mijn ouders op Den en Rust in Bilthoven. Ik sloot mijn ogen en registreerde een mengeling van emoties, een noodzakelijk kwaad. Het dramde door mijn hoofd dat mijn vader me eens voorhield dat het leven als een fakkel was, waarvan je de plicht had die door te geven. Hij had ongetwijfeld gelijk, maar de conditie van waanzin in de wereld is niet die van 1925, toen ik ter wereld kwam. Why cause an endless stream of tears and pain in anybody's life? Because, it is what life is about.

Gisteravond ging een telefoongesprek met Pieter de Vink van nos televisie driemaal de mist in. Ik kon hem horen, maar hij mij niet. Het gelazer van afluisteren is weer in volle gang.

Ik bracht een bezoek aan Lex Poslavsky. Zijn vrouw bleef erbij, wat ik altijd vervelend vind. Hij is rechtser dan rechts. Hij had het programma met Henk Hofland ook gezien en vond zijn optreden ‘op het demente af!’. Klaas de Vries was zozo geweest, Pieter de Vink was op de narcistische toer, en Alting von Geusau was meegevallen natuurlijk, want Lex zit op zijn lijn. Georgii Arbatov was op hem overgekomen als een man om geen woord van te geloven met een gezicht van een crook.

Het was terecht dat Ronald Reagan de New Deal van Franklin Delano Roosevelt de nek omdraaide (Ik dacht: dat moest Philip Handler eens horen!). Reagan was bezig de Westerse wereld te redden en na hem zou opnieuw een Republikein worden gekozen.68

Poslavsky vond Beatrix en Claus onbeduidend en bovendien links georiënteerd. Ik protesteerde onmiddellijk dat het er op leek of hij die onzin, die hij als Telegraaf-lezer onder ogen moest hebben gekregen, inderdaad geloofde. Nee, hij was onder meer tot die conclusie gekomen vanwege de activiteiten van Claus ten aanzien van de derde wereld. Ik gaf toe dat 250 miljoen per jaar voor India een druppel op een gloeiende plaat was. Hij vond het nog erger dat Nederland 50.000 gulden betaalde voor een comité dat zich bezig hield met de bevrijding van Chili. Hij vond Papa Gaay (W.F. de Gaay Fortman) een hoogst onbetrouwbare man, veel erger dan zoon Bas. Dit gedeelte van de ontmoeting was dus niet geslaagd. Hij had de bokkenpruik op.

Ik vroeg hem om eens een gesprek te hebben met mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn. Hij zei hier gaarne toe bereid te zijn. Hij vond het inderdaad absurd te suggereren (zoals mejuffrouw Boekhoudt in een briefje deed) dat ik psychiatrische hulp zou moeten inroepen en dit zou hij haar duidelijk maken. Hij scheen verrast dat ik zei niet bij dat gesprek aanwezig te willen zijn. Ik heb mejuffrouw Boekhoudt hierover geschreven.

Van de Poslavsky's reed ik naar Hilversum waar Dirk Keijer tongetjes stond te bakken. Hij kondigde vrijwel onmiddellijk aan dat oud-ambassadeur Romanov in Moskou had gevraagd of ik zo snel mogelijk naar Moskou wilde komen. Ik liep op en neer op het terras, terwijl hij door bakte, en overwoog of ik hem om een ticket zou kunnen vragen. Hij ging er onmiddellijk mee akkoord. Zijn assistent Rob Zeeman, een soort klusjesman, zou me morgenochtend bij Austrian Airlines op Schiphol ontmoeten en met een creditcard mijn retour Moskou betalen. Dirk regelde het ogenblikkelijk met een telefoontje. Ik wist eigenlijk niet wat me overkwam.

Jan van Wieringen vroeg vanuit New York of hij via mijn contacten een interview met Andrei Gromyko zou kunnen krijgen. Ik zei hem dat er niet de geringste kans op was, maar adviseerde in ieder geval Eugene Rostow te gaan ontmoeten.

23 september 1981

Indira Gandhi is op bezoek in Djakarta.

Ik kreeg een aardige brief van McGeorge Bundy. Hij zegt uit te kijken naar het boek dat ik met Handler aan het maken ben. Ik wil hem gaan ontmoeten en het contact weer opnemen.

Dirk Keijer vertelde dat Philips een poging had ondernomen de volledige leverantie voor bepaalde apparatuur voor de gaspijpleiding uit Siberië in de wacht te slepen. Hij had zijn sovjetcontacten geadviseerd: ‘Fuck Philips.’ Als hij zichzelf zou hebben aangeboden als consultant voor Philips bij het verkrijgen van orders, zou hij tien miljoen gulden hebben kunnen verdienen. Maar Philips had nooit anders gedaan dan spugen op de ussr en zou daarom nu naast de boot moeten vallen.

In Nigeria had hij een contract voor 300 miljoen dollar gesloten voor de levering van silo's, samen met zijn partner Bahr. Met Dewi Sukarno en haar contacten wenste hij liever niets meer te maken te hebben. Hij zou ook naar Jordanië gaan, waar juist Dewi prima contacten heeft, dus misschien kletst hij maar wat - en Dewi ook - en doen ze wel degelijk zaken. Intussen vordert het miljardenproject voor een sovjet staalindustrie in Nigeria gestadig. Dirk heeft dit allemaal aan oud-ambassadeur Romanov te danken, die indertijd ambassadeur in Lagos was. Hij beloofde dat ik daar in februari een film over het sovjetproject zou kunnen maken.

‘Een goede vriend van je zit als ambassadeur op Mauritius,’ vertelde Keijer. Het bleek de heer Pankov te zijn, de man die in Moskou het comité voor Europese Samenwerking leidde.69 Nicolai Pankov zit op Mauritius omdat het Kremlin dichtbij Zuid-Afrika een vertrouwensman wenste te stationeren. Hij was verder van mening dat de sovjets orde op zaken dienden te stellen in Polen. Hij adviseerde mij een topman van de abn te gaan bezoeken en een aanbod te doen om voor de bank contacten in Moskou te leggen om mijn privéfinanciën op te vijzelen. Is dat een gedegen advies? We zaten op het terras met een visje, sla en een wijntje. Inge Keijer was uit.

Omdat Rob Zeeman er niet was, liet ik een ticket voor Moskou op mijn Diners Club kaart schrijven. Toen hij toch nog opdook, moest dit allemaal weer veranderd worden. Ook droeg Ernst van Eeghen 1.200 gulden voor mijn korte trip naar Moskou bij. We gingen hiertoe voor een tweede maal naar restaurant Peking. Hij krabbelde op een blocnote een paar zaken die ik in de ussr moest bespreken. Verder begreep ik dat Van

Eeghen met zijn toegenomen contacten in Moskou kennelijk een visje heeft uitgegooid in Washington. De consul-generaal van de vs hier in Amsterdam had hem gebeld met de mededeling dat iemand van het State Department uit Washington dit weekeinde zou overkomen om met Van Eeghen te spreken.

Ik kreeg een brief van mijn dierbare vriend Jono Raymond uit Chicago. Hij had een foto van zijn zoon Adam meegestuurd. Hij volgt nu colleges in ‘mathematics and related subjects’ en terwijl hij nog steeds als timmerman werkt, vijzelt hij zijn kennis op.

Ik denk de hele dag aan Peter in die saaie trein naar Cannes.

Er is een telegram van Richard Allen, veiligheidsadviseur van Reagan. Phyllis Kaminsky van het Witte Huis wil weten voor welk programma het gesprek met hem zal worden gefilmd en wie het zal doen. Zou Eugene Rostov met Allen hebben gebeld, zoals ik hem vroeg? Ik moet nu subtiel met deze mogelijkheid omspringen bij de nos. Het bewijst andermaal dat de aanhouder (soms) wint.

Ik belde oud-ambassadeur Romanov in Moskou om hem te vragen te helpen met het snel verkrijgen van een visum. Hij vroeg zelfs (over de open telefoon) of ik Dirk Keijer had gesproken. Volodja Molchanov zei mij tientallen malen vergeefs te hebben gebeld. Toen ik ook het aangevraagde gesprek met Miraflores Palace in Caracas steeds maar niet kon krijgen, zei de telefoniste er niets aan te hebben kunnen doen ‘want er staat een vreemde toon op uw toestel’. Het is weer het oude liedje.

Ik ontmoette Jan Cremer en Babette Sijmons bij het Concertgebouw. ‘La foule hideuse’, zoals André Gide zou hebben gezegd, was aanwezig, zoals Guus Oster, Geert Lubberhuizen en Wim van Beusekom van de Bezige Bij, Lucebert, Remco Campert, enzovoorts. Later op de avond kwam Lubberhuizen, die een glaasje teveel op had, naar ons tafeltje en zei letterlijk: ‘Hoe is het mogelijk dat jij Jan, zo'n oprecht mens, met Willem Oltmans zit te dineren.’ Even later zei hij, zich rechtstreeks tot mij richtend: ‘Jij weet altijd geheimen die niemand weet,’ en meer van dergelijke onzin. Hij omhelsde Babette driemaal, die zich naar mij liet ontvallen: ‘Dat doet hij bij iedere rok.’

Later vertelde Jan dat Lubberhuizen hem ‘uitzonderlijk had belazerd. Als hij me geld leende dan nam hij honderd procent rente. Ik heb er de papieren nog van.’ Hij zei dat zijn andere uitgeversvriend Jan Buis van Bruna gek was geworden en soms dagen lang zoek was. Buis had Janwillem van de Wetering op-

gebeld om te vertellen dat Bruna 500.000 van zijn boeken had verkocht. Hij moest overkomen uit de vs om het gouden boek in ontvangst te nemen. Toen Janwillem arriveerde was Buis onvindbaar. Nu was Van de Wetering met zijn werk naar Peter Loeb gegaan. Ook vertelde Jan dat alle kroegbazen in Amsterdam weten dat Hans van Mierlo een zuiplap is ‘en wat moeten ze nu denken, nu hij minister van Defensie is’. Ik concludeerde dat ik blij was in Noord te wonen en niets met de Amsterdamse roddelkliek te maken te hebben, waar ik weer voor maanden mijn buik van vol had na een avondje uit.

24 september 1981

Ik vind het gesprek met Robert Yastrow, van het Goddard Institute for Space Studies in de vs, een van de beste interviews voor mijn boek Over intelligentie. Geen wonder dat de medewerkers bij Bruna voor sommige van deze gesprekken geen begrip hebben, ze kunnen er met de pet niet bij. Ik heb het hier en daar wat bijgeslepen, rekening houdend met de bovenkamers van de diverse personages, omdat het anders niet haalbaar zou zijn sommige standpunten glashard neer te zetten. Ook Lulofs van De Telegraaf zou immers weer moord en brand schreeuwen en het woord ‘knettergek’ van stal halen.

Ernst van Eeghen zei gisteren dat hij vanwege Henk Neuman mijn naam nooit meer noemde in het gezelschap dat naar Moskou zal gaan. Dan weet je dus meteen wie er achter die Neuman staan: de bvd-cia-kliek en Buitenlandse Zaken niet te vergeten. ‘Maar als ik uit Moskou terug ben,’ aldus Van Eeghen, ‘dan heb ik van die delegatie deel uitgemaakt en ben ik een vrij man. Dan kan ik alles op televisie uiteen zetten.’ Het is meer dan duidelijk dat Van Eeghen de truc van het Trojaanse paard uithaalt om in Moskou via de voordeur op een zo hoog mogelijk niveau binnen te komen - waarvoor hij letterlijk mijn contacten van a tot z gebruikt, zelf kent hij slechts hoogbejaarde oud-strijders! - om dan zijn spel naar eigen believen verder te spelen. Het lijkt wel of hij meer de publiciteit zoekt dan dat hij oprecht probeert nieuwe wegen bij de onderhandelingen over ontwapening te ontdekken.

Japan is bereid een krediet van 660 miljoen dollar aan de ussr te geven voor de aanleg van de aardgaspijpleiding naar West-Europa. Eveneens zal Tokio helpen bij de bouw van een chemische fabriek. Moskou zal het geld gebruiken voor de aankoop van compressorstations en andere apparatuur. De levering van deze compressorstations is nu precies wat ik via Pieter Baaij bij het kantoor van Jermen Gvishiani voor het Ne-

derlandse krediet van drie miljard heb binnengebracht. Étienne Davignon, Europees commissaris voor het industriebeleid, heeft gezegd dat de Europese Commissie wil dat het gascontract met de Sovjet-Unie doorgaat, wat dus regelrecht in strijd is met de politiek van Ronald Reagan.

Eduard Voorbach vertelde dat er tal van jonge mensen die juist in militaire dienst wilden, waren uitgeloot terwijl hij, die er dus geen zin in heeft, wel binnenkort in dienst zal moeten. Hij had zich voorgenomen er het beste van te maken als hij er niets op kon vinden om de dienst te ontlopen. Ook al zou ik het erg plezierig vinden weer eens een soldaatje Amerbos te zien binnen wandelen, we moeten er iets op zien te vinden. Via Lex Poslavsky vond ik indertijd de juiste contacten om Peter buiten de militaire dienst te houden.

Nico Scheepmaker zei dat hij Made in Soestdijk had doorgebladerd maar dat hij er niet over zou kunnen schrijven ‘zonder jou schade te doen’. Dat is dan in 1981 een prominente televisiecommentator. Ook hij begrijpt er niets van. Of wil het niet begrijpen.

Pieter de Vink zei van mening te zijn dat indien Richard Allen inderdaad nu een interview wilde geven, hij het beter vond dat Willem Brugsma het gaat maken. Daar peins ik niet over. Ik ga het via Joop Daalmeijer of Hans Jacobs bij de vara proberen. Je ziet maar weer hoeveel schade Den Haag me in de loop der jaren met succes heeft toegebracht. Mijn reputatie is systematisch van hogerhand de vernieling in geholpen.

Mijn lieve vriendin mevrouw Hazeu70 begint een brief over Made in Soestdijk met ‘Lieve Hemelbestormer. Laat ik beginnen met te zeggen, dat ik het met de algemene strekking van je boekje wel eens ben. De indoctrinatie van dit volk met betrekking tot het Oranjehuis, is bij mij blijkbaar niet gelukt. Als drie-jarig kind meegenomen naar het sprookje van de gouden koets, heb ik dusdanig gegild van wanhoop en angst voor de menigte om mij heen, dat ze me maar ten einde raad - voor het verschijnen van het symbool - naar huis hebben gebracht. Of dat het begin is geweest, weet ik niet, maar het Oranjehuis zegt me niets, en wat mij betreft zijn alle koningshuizen verouderde begrippen. So far so good. Daar zijn we het dus over eens. Waarin ik het echter niet met je eens ben, is dat ze om wille van jouw en mijn opinie, nou ook maar meteen zouden moeten verdwijnen. Waarom in vredesnaam? Miljoenen mensen denken daar anders over, en mogen ze?’

Na de nodige, en voor haar gebruikelijke kritiek op stijl en taalgebruik, neemt ze duidelijk stelling tegen wat ik in Made in Soestdijk noem de ‘onvolwassenheid’ van de kudde het Oranjetotem nodig te hebben. ‘Sorry, jong,’ vervolgt zij, ‘maar dat vind ik nou onvolwassen van jou. Waarom moet een mens als onrijp gekwalificeerd worden als hij of zij er andere opvattingen op nahoudt? Waarom is iemand kinderlijk als hij gelooft aan een god, of aan het verhaal van Christus of aan dat van Boeddha?’ Was het de Zwitserse psychiater Jung niet die ooit schreef dat het bedrijven van metafysica een nuttige bezigheid was uit het oogpunt van psychische hygiëne? Je schuift op Christus en Boeddha het onbegrepene uit de menselijke geest af. Dat moet ik haar schrijven.

Ik bereikte Arbatov in Moskou, die Fedijashin van apn Novosti onmiddellijk zou bellen om via de ambassade in Den Haag voor mijn visum te zorgen. ‘My dear Willem, how are you,’ begon Arbatov het gesprek. Dat had Lex Poslavsky moeten horen.

Eduard kwam onaangekondigd opdagen, gevolgd door de dierbare Ralph Nijendorff, die gelukkig niet lang bleef. Ik haalde Ed over te blijven slapen.

25 september 1981

Ik raak steeds meer op Eduard gesteld. Hij zag er vanmorgen in zijn camouflagejack zo lief en fris uit. Hij verbaast me voortdurend in wat hij zegt, hoe hij denkt en oordeelt over alles. Zijn ogen zijn erg lief.

Ik belde Klaas de Vries. Hij wilde weten waarom oud-ambassadeur Romanov had gevraagd naar Moskou te komen. ‘I have no idea,’ zei ik. Het leek hem onverstandig om te gaan. Ik vertelde dat ik ook Georgii Arbatov, Jermen Gvishiani, aartsbisschop Pitirim en anderen wilde zien, waarop hij antwoordde: ‘Als je het zo zegt dan klinkt het anders.’ Hij bevestigde het boekje van Herbert Scoville te hebben ontvangen maar bedankte me niet voor die geste.

Klaas herhaalde dat hij Ernst van Eeghen ‘een absoluut hopeloze man’ vond. Er waren tijdens opeenvolgende besprekingen over de delegatie naar Moskou momenten geweest dat hij geneigd was om te zeggen: ‘Zoek het verder maar uit, ik haak af.’ Hij zag op tegen de ontmoeting op maandag. Hij vermoedde dat Frits Bolkestein de vijfde man zou worden.

Ik zei dat Van Eeghen besefte dat men hem nu het liefste thuis wilde laten. ‘Misschien is hij een doordrammerige en bazige man,’ zei ik, ‘maar vergeet niet dat hij het is geweest die dit

initiatief heeft genomen. Bovendien begrijpt Ernst dat na deze reis de zaak door anderen zal worden overgenomen, wat jij zelf trouwens al tijdens het eerste gesprek in Le Bistroquet hebt voorspeld.’

Tegen mij zegt Van Eeghen trouwens dat Klaas eigenlijk niets van militaire zaken af weet. ‘Ik heb het bij hem gecheckt,’ aldus Van Eeghen. ‘Toen ik hem naar het gewicht van kruisraketten vroeg, wist hij dat niet. Hij weet zoveel niet en leest de rapporten niet die ik krijg.’ Onze delegatie naar Moskou belooft een gezellig uitje te worden. Wat zullen de heren onderling een theater jegens elkaar opvoeren! Klaas de Vries somde intussen op wat hij als het belang van de reis van de delegatie naar Moskou zag en wat de verwachtingen waren. Ik maakte hier notities van.71 Hij zei verder: ‘Mocht Arbatov ook met een der leden van onze delegatie onder vier ogen van gedachten willen wisselen, dan moet dit kunnen.’ Ik begreep de suggestie en zal die Arbatov overbrengen.

Hans Jacobs van de vara belde. Joop van Zijl wil het interview met Richard Allen meteen hebben. Maar de vara geeft er Jacobs geen zendtijd voor. Ik heb Pieter de Vink opgebeld om te zeggen dat hij Allen van me kan krijgen. Hij was er kennelijk erg blij mee.

Joseph Luns heeft weer eens voor een gigantische rel gezorgd. In gesprek met Johan Olde Kalter van De Telegraaf72 zegt hij over informatie te beschikken dat: moskou betaalt campagne tegen de navo, zoals de krant kopte. Luns heeft in Brussel kennelijk inzage in de Sproojes van Grimm van de cia. Alting von Geusau, directeur van het John F. Kennedy Institute, Center for International Studies, beweert ongeveer hetzelfde. Deze professor heeft zelfs om een onderzoek van de regering gevraagd om te onderzoeken of de Russische Communistische Partij de vredesbewegingen hier financiert. Men schijnt in het bijzonder gebrand te zijn op het Interkerkelijke Vredesberaad, het ikv van Mient Jan Faber. Alting von Geusau verwijst gewoon naar een cia-rapport waarin wordt gesteld dat het Kremlin maar liefst 100 miljoen dollar in de Europese vredesbeweging zou hebben gestoken. Alsof de cia een serieuze bron voor dit soort beweringen zou kunnen zijn. En deze man is hoogleraar in Tilburg.

Frits Bolkestein (vvd) deed er een schepje bovenop. Hij noemt de financiering van de vredesbeweging niet eens het belangrijkste vraagstuk. Volgens hem is het antwoord op de vraag in

wiens voordeel de campagne van het ikv werkt, doorslaggevend. Ook Frits heeft de regering dus vragen gesteld. ‘Het ikv lijkt een zesde colonne, die dat van zichzelf nog niet weet,’ aldus een nog absurdere opmerking van Bolkestein.

Ik ging naar Den Haag om mijn visum te halen. Vladimir Opalev kwam beneden en was kennelijk uit zijn humeur. ‘We worden gebruikt,’ zei hij, zich realiserend dat hij een postkantoor runt om visa te verstrekken en dat ik hem verder niet kan inlichten over wat ik in Moskou ga doen. Zeker niet met een zwakke figuur als Tolstikov als ambassadeur. Dat was vroeger anders toen Romanov er de scepter zwaaide. ‘Gaat u maar met uw informatie naar Moskou, dag mijnheer Oltmans,’ aldus Opalev. Ik reageerde alsof hij een mopje had gemaakt maar het betekent wel dat ik morgen weer naar Den Haag moet. De zoete wraak van Opalev, die vroeger bepaald anders handelde.73

Chris van Esterik van de ikon kwam tweeëneenhalf uur interview opnemen over de Nieuw-Guinea-affaire. Volgende week gaat hij ook naar Luns. Hij vond Ronald Gase niet belangrijk genoeg, terwijl weinigen de zaak zo grondig hebben onderzocht als hij.

Om 19:45 uur belde Opalev dat het visum was gekomen.

Ik vind het erg moeilijk om exact onder woorden te brengen waarom Eduard me in vuur en vlam zet. Waarom is het voor mij zo'n lekker ventje? Ik heb nooit meerdere malen seks met iemand. Peter en ik delibereren altijd of we in de bijna vijftien jaar dat we elkaar kennen twee of drie keer seks hebben gehad. Ed zegt soms nog wel eens aan zijn homoseksualiteit te twijfelen, maar dat hoeft niet. Ik vertelde hem zelf nog jaren na het huwelijk met Frieda perioden van twijfel te hebben gehad, maar dat ik er heel zeker van was dat hij (net als ik) homo was. In bed is hij absoluut zalig.

Chris Esterik vroeg me bijvoorbeeld wie de ambassadeur was geweest met wie ik in 1972 had geluncht. Ik ging naar boven en zocht het in een dagboek op, baron Van Boetzelaer, ambassadeur in Wenen. Ik adviseerde hem om Luns vooral de vraag te stellen of hij nog altijd het gevoel had dat de Kennedy's Nederland in de kwestie Nieuw-Guinea hadden verraden, zoals hij jarenlang in De Telegraaf heeft herhaald. Toen hij weg was, vroeg ik me af of de jongeman een spion was geweest. Anyway, who cares?

26 september 1981

Een straal van het avondlicht valt precies op het in Spanje getekende portret van Peter.

Ik haalde vanmorgen eerst mijn visum op bij de ambassade van de Sovjet-Unie. Opalev was nu poeslief. Ik betaalde zestien gulden. Hij had drie pasfoto's nodig.

Ik stopte even bij Les Archets in Wassenaar om tante Jetty te bezoeken. Zij leek verder verzwakt en liep moeilijk. Ze had een ongeluk in een bus gehad. Door het snelle optrekken van de bus was ze achteruit in het uitstapgat gevallen. ‘Niemand stak een poot uit,’ zei ze, ‘maar ik was nog zo lenig, ik was weer meteen overeind.’

Over Made in Soestdijk zei deze bejaarde dame: ‘Natuurlijk is het bezopen dat we nog een monarchie hebben. Maar bedenk wel, de mensen in Scheveningen bijvoorbeeld, zijn zeer Oranjegezind en zouden niet weten wat ze moeten beginnen zonder koningin.’ Tante vertelde dat de scharenslijper, die al vijftig jaar langs de deur kwam, laatst tegen haar had gezegd: ‘Waarom moeten we een superminister als Joop den Uyl hebben? We hebben toch een koningin?’ Toen ik wegging, vroeg zij mij Peter haar groeten over te brengen.

Eduard wachtte op Amerbos toen ik tegen 11:50 uur uit Wassenaar kwam. Hij was een beetje gepikeerd, wat te begrijpen was, maar hij wist niet dat ik opnieuw naar Den Haag moest voor mijn visum.

Klaas de Vries en diens PvdA-collega's Harry van den Bergh en Relus ter Beek hebben schriftelijke vragen aan de regering gesteld over de jongste uitlatingen van Joseph Luns, dat het Kremlin de vredesbeweging zou financieren. Minister Max van der Stoel zou namens Nederland de secretaris-generaal van de navo op zijn vingers moeten tikken. Wishful thinking, want Van der Stoel is een rabiate anti-sovjet-mijnheer die zelf op de lijn van Luns zit.

Ik heb in een brief Peter proberen uit te leggen wat er met Eduard aan de gang is. ‘With Eduard, I am capable for the first time in 56 years to have sex approaching making love. I suddenly have become aware that I was not kissing just for the kissing, or laying in his arms for the sex, or God knows what outlets we seem to perpetually need in this life. Suddenly, I have begun to realize that this was sex plus something else. I am incapable of writing about it or bringing my thoughts in order about this extraordinary experience.’ Ik vertelde dat we naar Hans Lonis zijn gegaan om een serie foto's van Eduard te laten maken.

Mijn verbazing over deze jongen zet zich voort. Hij vertelde

bijvoorbeeld - hij is nu eenentwintig jaar - al een jaar geleden een document te hebben ondertekend, dat in geval van een fataal ongeluk, zijn vitale organen konden worden weggenomen. Ik was verbijsterd. Heb er nog nooit serieus over nagedacht en voor hem is het reeds een uitgemaakte zaak. Zijn broer en zuster hadden hetzelfde gedaan. Ik zei hem de grootste bewondering voor zijn ouders te hebben, die kennelijk hun kinderen perfect hadden groot gebracht.

Vladimir Opalev noemde mijn komende bezoek aan Moskou ‘erg belangrijk’. Hij denkt er meer over te weten dan ik. Intussen schreef ik Klaas de Vries dat de afspraak is dat ik voor de media de primeur van de missie zal krijgen. Ik aarzel de brief te verzenden.74 Toen ik Van Eeghen er aan herinnerde, zei hij: ‘Dat is juist.’

27 september 1981

06:10 uur

Weer een reis. Zit nu in een klm-bus. Wat komt er nog meer? Ik heb Peter proberen uit te leggen, dat er in de fabriek in mijn hoofd een Umwertung aller Werte aan de gang was ten aanzien van Eduard. Ik heb zo'n complete relatie, waarbij ook de seksdimensie werkt, niet eerder gekend. Het is een vorm van symbiose tussen ziel en lichaam.

The New York Times meldt dat maar vijf procent van de processen over laster in de media, worden gewonnen door de personen die werden beledigd. Er is een studie gemaakt van 534 processen, vergelijkbaar met die van mij tegen Time. ‘Basically, the decisions narrowed the definition of “a public figure”, holding that someone who had not voluntarily got into a public controversy, did not have to prove “actual malice” by a news media defendant to win a libel case.’ Time heeft haar verdediging dus gebouwd op het feit dat ik een publieke figuur zou zij, wat gedeeltelijk waar is voor Nederland maar natuurlijk helemaal niet in de vs. Dus waarom erkent de rechter in Dallas niet dat de advocaten van Time onzin aandragen?75

Bhagwan Shree Rajneesh heeft in Antelope, Oregon bijna 26.000 ha grond aangekocht voor zes miljoen dollar. Hij gaat er een commune opzetten. Er zijn al 130 sannyasins gearriveerd om de zaak op te zetten. De 49-jarige Bhagwan wil in Amerika een ‘city of god’ bouwen. Hoe haal je het in je hoofd, als je hoog en droog in Poona, India een prachtig sannyasincen-

trum heb neergezet, om in de wildernis van Oregon te gaan zitten?76

‘As a child grows up,’ schrijft Alice Miller,77 ‘he cannot cease living his own truth and expressing it somewhere, perhaps in complete secrecy.’ Ik vraag me al jaren af waarom ik al rond mijn tiende jaar de eerste dagboekaantekeningen begon te maken. Was het om in staat te zijn mijn eigen waarheid uit te dragen, althans voor mezelf? Miller schrijft dat hierdoor een persoon mogelijk ‘a false self’ ontwikkelt.

Waarom schrijft zij vervolgens dat ‘an obsessional neurosis’ - het etiket dat aan een dagboek gehangen zou kunnen worden - gepaard zou gaan met ‘een zelfkwelling’? Het bijhouden van een dagboek heb ik in ieder geval nooit ervaren als een kwelling. Het is in al die jaren een natuurlijke uitlaatklep geworden en in die zin zou het als een obsessional neurosis kunnen worden omschreven, wat me overigens worst zal wezen. Het is waar dat soms de inhoud van de te noteren ervaringen als pijnlijk werd ervaren, maar dat is iets heel anders.

Alice Miller behandelt ook de relatie van Hermann Hesse met zijn moeder. Zij leed eronder dat het ventje toen hij vier jaar oud was, tartend en opstandig gedrag vertoonde. Zij bestreed het lastige jongetje op een aantal manieren en het werd tenslotte zelfs naar een speciale inrichting gezonden. Later schreef Hesse - met spijt - dat het zijn karakter was dat hem een moeilijk kind voor zijn ouders had gemaakt. Miller: ‘Probably the greatest of narcissistic wounds - not to have been loved just as one truly was - cannot heal without the work of mourning.’ Ik herken de situatie natuurlijk. Mijn ouders vonden andere oplossingen. Ik verhuisde naar de familie Van Dijk in Baarn waar zich nauwelijks problemen voordeden, in ieder geval niet het soort problemen als op De Horst. Daarnaast vond ik eigenlijk zelf mejuffrouw Boekhoudt. Haar permanente aanwezigheid en belangstelling in mijn leven veranderde letterlijk alles. Ik denk dat mijn dagboek is ontstaan uit ‘de armoede’ - in psychische zin - van de omgeving op De Horst. Er kwam bij dat ik van kinds af aan naar pen en papier greep. Mijn ouders gaven me immers op hun koperen bruiloft een koperen hond, waarin ik inkt deed.

Wenen - Moskou, OS 601

Miller verhaalt dat de kleine Hesse een plaat boven zijn bedje had hangen die de juiste weg naar de hemel aangaf. Wat me herinnert aan de tekst boven mijn bed als we bij onze grootmoeder in Sprimont logeerden. Theo en ik deelden een kamer naast die van onze ouders. Dat gebed luidde: ‘Onze Vader, trouw en goed, die ons dag en nacht behoedt, zie Gij zegenend op ons neer, en op allen thuis, oh Heer, op mijn vriendjes waar ze ook zijn, maak hen goed en rein.’ Ik geloofde erg in die tekst die ik een halve eeuw geleden uit hoofd leerde. Er was in Sprimont geen sprake van een weg naar de hemel en een andere naar de hel, zoals in het geval van de kleine Hermann Hesse. Alice Miller belandt in deze discussie in het hoofdstuk: ‘“Depravity” as “Evil” in Herman Hesse's Childhood World’. Het handelt over de wijze waarop een klein kind lijdt en dit lijden verwerkt, wanneer het door ouders met verachting wordt behandeld. Veel lijkt in die jonge jaren af te hangen van de emotionele staat waarin de hoofden van de vader en moeder verkeren, die natuurlijk hun eigen ervaringen aan gekwetst zijn en emotioneel verwond zijn als extra bagage met zich meetorsen. ‘Only the history of an individual life will make us realize how impossible it is for an individual to recognize his parents' compulsion as such, once they have become part of himself - although he may try all his life to break out of this inner prison,’ aldus Miller. De vraag is natuurlijk wat je vóór je zesde jaar in staat bent om te herkennen als ‘a compulsion’ bij je ouders, zoals bijvoorbeeld de drang van mijn moeder die zich had voorgenomen tegen elke prijs door te zetten dat ik cello zou leren spelen. Dat ging met dwang, heel veel tranen, soms met geweld gepaard omdat ik het onrechtvaardig vond dat ik muziek moest leren spelen en mijn twee broers niet. Op mijn vierde jaar stond ik naast mijn moeder aan de vleugel om solfège te leren. Weinig heeft me echter zoveel innerlijke vreugde - en schoonheid - bezorgd in mijn latere leven als juist het maken of genieten van muziek.

Volgens Miller voert Hesse in zijn roman Demian ‘the goodness and purity of a parental home’ aan, ‘that gave neither a place for a hearing to a child's fibs.’ Miller waarschuwt dan: ‘Thus the child is left alone with his sin and feels that he is depraved, wicked and outcast, through nobody scolds him (since nobody knows “the terrible facts”) and everyone shows him kindness and friendliness.’ Aansluitend is uit het dagboek van de moeder van Hesse en uit de briefwisseling tussen zijn ouders gebleken hoe moeilijk ‘the small boy's painful path’ moet zijn

geweest. ‘Hesse, like so many gifted children, was so difficult for his parents to bear,’ schrijft Miller, ‘not despite but because of his inner riches.’

‘Often a child's very gift, his great intensity of feeling, depth of experience, curiosity, intelligence, quickness - and his ability to be critical - will confront his parents with conflicts that they have long sought to keep at bay with rules and regulations,’ schrijft Miller. Net als gedwongen zang- en cellolessen dus. En zij vervolgt veelbetekenend: ‘All this can lead to the apparently paradoxical situation when parents who are proud of their gifted child and who even admire him are forced by their own distress to reject, suppress, or even destroy what is best, because truest, in that child.’ Mijn dagboek en mejuffrouw Büringh Boekhoudt hebben mij gered. Niets van mijn ware Zelf kon als gevolg van wat ik op De Horst beleefde worden vernietigd dankzij mijn vlucht naar Baarn en het feit dat ik daar onder de hoede kwam van de familie Van Dijk en mejuffrouw Boekhoudt.

Herfstkleuren komen om de hoek kijken. Weer een jaar gone with the wind. Ieder ander jaar is ‘winst’.

 

We landen.

De vertoning bij de douaneformaliteiten anno 1981 is even droevig als toen ik hier tien jaar geleden voor het eerst op Sheremetjewo bij Moskou landde. Toen vond ik dat bovendien ‘griezelig’, omdat ik me bewust was achter het IJzeren Gordijn te zijn neergestreken.

‘Each person is individually stamped by his own fate and his own childhood.’ - Miller.

Peter moet zijn eigen exemplaar hebben van Alice Miller om zelf te kunnen onderstrepen wat hem aanspreekt. Wanneer je deze analyse leest, dan is het eenvoudig om bepaalde constructies te vinden, waarbij je je beide ouders als ‘schuldig’ zou kunnen verklaren. Miller onderstreept de vrijwel onherstelbare geestelijke schade die duidbare minachting van ouders voor hun kind voor het leven aanbrengt. Zij beschouwt minachting als een der afschuwelijkste wonden die in een kindergeest kunnen achterblijven. Ik herinner me, helaas, meer dan duidelijk hoe mijn moeder - en soms mijn vader zelfs in nog heviger mate - een grote mate van minachting naar me lieten zien, wat tegen mijn broers zeker niet het geval was. Dat was absoluut verschrikkelijk tot ik het kon ontvluchten in Baarn. Ik werd à la Hermann Hesse in zekere zin uit het ouderlijke nest gewerkt. Toch zie ik het als een voordeel dat dit gebeurde. Ik had

enorme behoefte aan mensen die geen minachting voor me hadden. In Baarn kreeg ik de geruststelling die ik zo nodig had.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


datums