Memoires 1981-1982

[p. 9]

Los Altos Hills

28 augustus 1981

Luchthaven Los Angeles

Het is 06:30 uur in Tilburg. Peter is jarig. Hij is 36 jaar geworden vandaag.

Ik moet overstappen naar San Francisco.

Marlise Simons geeft in een voortreffelijke reportage aan, dat niet El Salvador een testcase voor de regering Reagan vormt, maar Guatemala. In El Salvador heeft onze grote bondgenoot ‘raw anti-Communism’ weten te maskeren door de regerende junta voortdurend te wijzen op hun verplichtingen sociale hervormingen en democratie door te voeren. ‘In Guatemala the terror is institutionalized,’ aldus Simons. De onderdrukking met behulp van rechtse doodseskaders heeft al 3.000 slachtoffers geëist en brengt het land tot burgeroorlog. Jeane Kirkpatrick, Reagans ambassadrice bij de vn, heeft gezegd dat ‘moderately repressive’ bondgenoten de steun van Washington verdienen. Daar hoort Suharto dan ook al zestien jaar bij, alleen zullen weinige Indonesiërs verheugd zijn met de term ‘moderately repressive’. Reagan steunt rechtse terreur voor zover hij de cia en de inlichtingendiensten niet machtigt er een schepje bovenop te doen. Wat ook prima van pas komt, is het verkondigen dat rechts-extremisme nodig is om het communistische gevaar te keren. In de optiek van Washington is recht-extremisme in orde, links verzet tegen fascistische junta's is uit den boze. De uiteindelijke status-quo zal wel ergens in het midden liggen.

Een oud-cia-baas, belast met het rekruteren van in de vs en bij de vn gestationeerde sovjetdiplomaten, schreef The kgb: The Eyes of Russia.¹ Mijn oude bekende David Wise publiceerde een gedetailleerd verslag in The New York Times,² een zoveelste misselijkmakend verhaal over waar de ‘cloak and dagger boys’, onder dekking van het Witte Huis en de top in Washington, al jaren mee bezig zijn.

Rositzke onderstreept dat Ronald Reagan ‘unleashed the cia to increase its overt activities’. De parallel tussen de cia en de kgb zou zijn dat beide moord-en-doodslagorganisaties een af-

1 Harry Rositzke, The KGB: The eyes of Russia, Doubleday, New York, 1981.

2 The New York Times, 25 augustus 1981.

[p. 10]

deling ‘Executive Action’ hebben, die moordaanslagen en liquidaties ‘regelen’. In 1961 kreeg de cia zo'n ‘hit squad department’ bij de opening van het nieuwe gebouw in Langley, Virginia. Tezelfdertijd ging ook de afdeling die voor de kgb in het buitenland opereert in een nieuw gebouw in Moskou zitten. Dan schrijft Wise: ‘There are differences of course. The kgb is clearly an instrument of a totalitarian (not merely authoritarian) government, and is used not only for espionage and covert action but also for internal control of the Soviet people. The cia serves a democratic society, even if it periodically forgets that.’ Wat een klinkklare onzin! De cia is even misdadig als de kgb, zo niet misdadiger, want de cia doet alsof ze binnen een democratische geordende systeem opereert.

Zelfs een professionele smeerlap als Rositzke zegt dat ‘the kgb's assassins (unlike the cia's) have not gone after political leaders of other countries and have not targeted anyone abroad since 1962.’ Een ander verschil tussen de kgb en cia zou zijn dat de kgb ook gebruikt wordt voor interne controle op het sovjetvolk. Alsof de cia dit niet zou doen. Die liquideren, liefst met inschakeling van de maffia, zowel in binnen- als buitenland politici en mensen die hen niet bevallen.

Ik overnachtte in een Club Bath bij het treinstation. Ik kwam vrijwel direct in de gangbang-kamer terecht. Na met allerlei kerels contacten te hebben gehad, ontmoette ik een latino, café-au-lait-achtig, met een zalig lijf. Hij bood me een marihuanasigaretje aan en liquid poppers, die ik nooit gebruik. Na veel gerotzooi ging hij op zijn buik liggen en I screwed him. Het was zalig.

Onmiddellijk hierna keerde ik naar mijn cabine terug en probeerde te slapen, wat door de wanstaltige muziek over de intercom niet eenvoudig was. Ik sliep tweeënhalf uur en stortte me weer in het gewoel onder de boys. Ik begrijp niet dat sommige jongens zo compleet pikgericht zijn, dat als ze mijn Wiwimacher ontdekken, ze niet meer te stoppen zijn. Een andere jongen stopte mijn pik in zijn achterste, maar afgezien van dat ik die toer al had gemaakt, aarzelde ik opnieuw. Ik ben ontzettend bang weer iets op te lopen, zoals dat vroeger herhaaldelijk het geval is geweest. Aan de andere kant, als je ziet wat er zich tijdens zo'n nacht afspeelt aan sucking and screwing onder enorme aantallen jongens, wat werkelijk levensgevaarlijk is, dan zou de hele meute geslachtsziekten moeten oplopen. Dan zou eigenlijk niemand meer wilde seks kunnen bedrijven.

Wat me trouwens erg opviel, was dat er tijdens zo'n nachtelijke ragpartij eigenlijk geen oudere mannen te vinden zijn. Ik was

[p. 11]

zo ongeveer de enige man van 56 jaar. Daarbij is het kaliber lijven dat hier rondloopt gewoon ongelooflijk. Het lijkt wel of ze allemaal dagelijks naar een sportzaal gaan om hun spieren op te fokken. Het is wel lekker. Geen enkele vergelijking met de keuze die er is in Thermos in Amsterdam.

29 augustus 1981

Park Hyatt, San Francisco

Er staat een afschuwelijk verhaal in The New York Times over een nieuwe dodelijke ziekte.³ Het zijn er zelfs twee. Honderd homo's hebben volgens het Center for Disease Control in Atlanta deze ziekten opgelopen en de helft is er inmiddels aan overleden. Wat kan dat nu weer zijn? Er wordt gesproken over 26 gevallen van Kaposi sarcoma, een zeldzame vorm van huidkanker, en vijftien gevallen van pneumocystis, een vorm van longontsteking. Intussen lopen de gevallen van beide ziekten verder op. De meeste slachtoffers sterven er aan. Na gisterenavond schrik ik hiervan.

Waarom geniet ik toch altijd zo intens van San Francisco? Nikita Khrushchev noemde het indertijd zijn favoriete Amerikaanse stad.

Ga naar Palo Alto om William Kellogg⁴ te ontmoeten. Ik wil het boek van Philip Handler met hem doorspreken want hij heeft het inmiddels ook gelezen.

Hij had Handler eens ontmoet ‘and I think we came to the mutual conclusion that it was not worthwhile to enlarge our relationship’. Zoals altijd zette hij in weloverwogen zinnen zijn kritiek uiteen. Hij beschouwde ons boek nog teveel als ‘een dansje’ tussen twee heren waarbij ‘Handler is pontificating as former president of the National Academy of Sciences’. Hij gaf materiaal en artikelen mee om te lezen en mogelijk aanvullende vragen te kunnen stellen aan Handler. Hij had gehoord dat het slecht ging met mijn vriend. Hij adviseerde me zelfs het hele project te laten varen. ‘Otherwise you will be accused of having rushed into a book at a time that Handler was losing his mind.’

Hoe kom je er op? Hij is ziek, maar geestelijk is hij in perfecte conditie.

3 Over AIDS en het HIV-virus was op dat moment nog niets bekend.

4 Hij is verbonden aan het Science Department van Lockheed. Hij is een vriend van me sinds de jaren zestig.

San Francisco - Vancouver

Bill Kellogg gaf me onder meer een artikel van Wolfgang

[p. 12]

Panofsky, science, technology and the arms race.⁵ ‘Instead the nuclear arms race is driven by the perception of nuclear weapons as symbols of power rather than by physical realities,’ schrijft Panofsky. ‘Unfortunately, perceptions tend to become political realities, and thus nuclear weapons become symbols of power and strength and trading objects in arms control negotiations. Such a shift of the role of nuclear weapons from threats of massive death and destruction to political tools, has denied each nation a rationale for defining what nuclear weaponry is sufficient for its needs.’

Het artikel wemelt inderdaad van de meest waardevolle, analytische gedachten. ‘Possibly the most serious driving factor in the arms race is the asymmetry of perception, resulting in uncertainty and fear. Each side in an adversary situation tends to feel insecure and threatened by the technical developments of the opponent, particularly if the technical details are poorly known and if the doctrine under which they are developed is ambiguous. Attributions of “superiority” are based on perceptions of potential adversaries rather than an objective reality.’

‘The neutron bomb is a specialized device that minimizes blast while maximizing lethal effects from radiation. In this role it is advertised to be a powerful weapon against the crews of enemy tanks, while minimizing collateral damage to friendly populations, structures and economic assets of the country where the device is used. Yet, the actual physical differences between the effects from the neutron bomb and other nuclear weapons are minimal. The controversy over whether the neutron bomb will lower the nuclear threshold and thus make nuclear war more likely has substance only if governments assume that the neutron bomb will produce consequences significantly different from those produced by ordinary nuclear weapons. Such an assumption is fallacious in view of the physical facts.’

De Canadese douane was weer even onmogelijk als altijd.

5 Physics Today, juni 1981.

Vancouver - Calgary

Bill Kellogg trad de regels van de bibliotheek van Lockheed met voeten. Hij had me artikelen gegeven waarop gedrukt stond: ‘Do not give to other persons.’

Hij had verder gezegd dat admiraal Elmo Zumwalt een controversiële reputatie had bij de marine. ‘It took years to undo the damage caused.’ Hij zei verder: ‘In life, if you spot an idiot, it

[p. 13]

is better to identify him because pretending we are all equal is horse manure.’

Hij vond dat het boek met Handler geen boodschap uit diens graf mocht worden ‘but your book should carry a deep value for science’.

Kolonel Muammar Khadaffi van Libië is van mening dat de vn weg moeten uit New York. Hij vindt ook dat de vs het vetorecht moet worden ontnomen. Dat kan niet, maar het zou inderdaad een hoop ellende voorkomen. Hij heeft in Tripoli een conferentie belegd waaraan vertegenwoordigers van 80 landen en 245 internationale organisaties deelnemen. Dit is uiteraard een doorn in het oog van Washington. Ik roep al jaren dat de vn naar Istanboel moeten verhuizen, op de grens van Oost en West.

30 augustus 1981

Calgary, Alberta, Canada

Ik belde na aankomst meteen met Wicher de Marees van Swinderen in Phoenix en met Frederick Ress in Minneapolis, Peters vriendje. Hans Polak, correspondent van de vara, arriveerde kort na mij vanuit Washington dc. Op weg naar Calgary zagen we elanden de weg oversteken zoals op de Veluwe herten dat doen.

Meneer en mevrouw Arbatov bevonden zich in kamer 573 van het conferentiecentrum waar de Pugwash Conference plaatsvond. Ik klopte op hun deur. ‘You come at a highly inappropriate time,’ was Arbatovs reactie. ‘I have to speak in Calgary today.’ Ik gaf hem de persoonlijke brief van Ernst van Eeghen. Ook gaf ik hem het manuscript van mijn boek met Handler: ‘You can give it back to me in Moscow.’ Hij opende de brief meteen en las hem snel door. Ik vertelde hem dat ik contact had gelegd met Klaas de Vries en hoe we de delegatie hadden samengesteld. Aanvankelijk had Arbatov geadviseerd de ambassade en Tolstikov niet te informeren. Nu gaf hij aan dat het beter was dit wel te doen. Hij zou de brief van Ernst van Eeghen via het consulaat-generaal in Montreal naar Moskou laten zenden, bestemd voor Vadim Zagladin. Daarnaast zou hij een brief voor Zagladin meegeven aan een sovjetafgevaardigde. Zelf zou hij vanuit Canada eerst nog naar Mexico ‘en andere plaatsen’ gaan. Hij wist niet hoe snel hij zelf een datum zou kunnen regelen om de delegatie uit Den Haag gepast te kunnen ontvangen. Ik stelde hem voor dat Van Eeghen en De Vries van 26 tot en met 28 september in Moskou zouden zijn. Hij ging hiermee akkoord.

[p. 14]

Ik belde Van Eeghen in Heemstede. Hij hamerde erop een datum af te spreken die bindend was. ‘Ik moet het uiterlijk over een week weten,’ zei Ernst.

Ik ging terug naar de kamer van Arbatov, waar zijn vrouw inmiddels genoeglijk zat te breien. Hij werkte aan zijn toespraak. Hij was eigenlijk onplezierig, weliswaar op een aardige manier, omdat ik hem stoorde.

Ik heb Hans Polak aan de ontbijttafel aan Arbatov voorgesteld. De vara-crew zou zijn toespraak in Calgary filmen. Het gesprek van Polak met Arbatov zou dan morgenochtend gemaakt worden. Ik verwacht er weinig van want Polak weet amper waar het over gaat.

Ik kan niet wachten op het moment dat ik Peter weer in mijn armen sluit. Hij maakt zich nu klaar voor de reis hierheen. Ik weet zeker dat hij het leuk gaat vinden.

Ik schrijf een brief aan Klaas de Vries. Verder bladerde ik door de zes pagina's opmerkingen van Bill Kellogg. Hij laat eigenlijk weinig heel van mijn gesprekken met Handler. De beste stuurlui staan aan wal. Ook kankert Kellogg op admiraal Zumwalt. Hij had me ook het artikel: the social responsability of scientists van Sacharov gegeven.⁶ ‘I was banished without a trial to Gorky,’ schrijft hij ‘and placed under a regime of almost total isolation. A few days ago, the kgb stole my manuscripts and notebooks which contained extracts from scientific books and journals. This is another attempt to deprive me of any opportunity for intellectual activity, even in my solitude, and to me of my memory.’

Sacharov doet een beroep op wetenschappers in de wereld om collega's die onderdrukt worden te helpen. Hij schrijft: ‘Western scientists face not the threat of prison or labour camp for public stands: they cannot be bribed by an offer of foreign travel to forsake such activity. But this in no way diminishes their responsibility.’ Sacharov is vier jaar ouder dan ik. Stel je voor dat de bvd op Amerbos zou binnenkomen om al mijn dagboeken te verwijderen.

Arnaud de Borchgrave heeft in The New York Times een uitvoerige beschouwing geschreven over hoe de kgb westerse journalisten rekruteert, zoals omgekeerd de cia en de bvd communistische journalisten proberen te lokken met geld en andere middelen om voor het Westen te werken.⁷ De Borchgrave zelf is in dit opzicht niet zuiver op de graad. De bvd probeerde mijn vriend Volodja Molchanov naar Den Haag te

6 Physics Today, juni 1981, door Andrei Sacharov

7 The New York Times, 12 augustus 1981.

[p. 15]

doen overlopen. Nu is een Tsjechoslowaakse veiligheidsagent, Ladislav Bittman, voor het Amerikaanse Congres verschenen om bijzonderheden te geven over de werkwijze van de kgb. ‘A relatively high percentage of secret agents are journalists. A journalist, operating in Britain, West Germany or the United States is a great asset to the Communist intelligence. He can investigate and be professional curious. It is his job to get important, even highly sensitive information. This is particularly true in the us with its tradition of aggressive adversary press.’

Bittman vervolgde: ‘there are many journalists who are agents. There are important newspapers around the world penetrated by Communist intelligence services. There are one or two journalists working for a particular newspaper who are agents and who receive from time to time instructions to publish this or that story once or twice a year.’

Ik ben door Robert Kroon en Wibo van de Linde als zo'n journalist neergezet in Time en De Telegraaf. Iedere dag van mijn volwassen leven is gedocumenteerd, waarmee ik kan aantonen dat er geen moer van die verhalen klopt. Daarentegen strandde mijn poging om dit soort praktijken onder Nederlandse journalisten aan de kaak te stellen (zoals het verhaal rond Raymond van den Boogaard) op een barrage van leugens, zelfs ondersteund door Hans Wiegel, minister van Buitenlandse Zaken. En de hypocriet Arnaud de Borchgrave, die nu een zeskoloms artikel over kgb-praktijken in The New York Times heeft geschreven, laat zichzelf gebruiken door inlichtingendiensten.

Ik schreef Klaas de Vries tijdens een licht hapje hoe mijn missie naar Arbatov was verlopen.

31 augustus 1981

San Francisco

when doctors play god, roept de omslag van Newsweek.⁸ Het gaat om ‘who lives, who dies, and who decides’. Dus over ‘the myriad complex ethical issues that suffuse and confuse the practice of medicine today. Doctors now have drugs and machinery to prolong the lives of the terminally ill and the hopelessly injured - should they always do so? Abortion pits medicine against religion. Modern doctors, many of whom swore to uphold the principle of the Hippocratic oath when they graduated from medical school, now violate it every day. To try to reconcile the discrepancy between a 2.400 year old

8 Newsweek, 31 augustus 1981.

[p. 16]

code and the exigencies of today's medical practice, a new discipline known as “bioethics” has emerged.’

Opnieuw gaat hier wat ik noem ‘De wet van Alexander Mitscherlich’ op. Mitscherlich, een Duitse psychiater, stelde immers al in 1963 in Society without the Father dat tradities alleen waarde behielden wanneer zij eerst getoetst werden aan nieuwe realiteiten. De eed van Hippocrates stamt uit een geheel andere tijd en botst hopeloos tegen nieuwe realiteiten van een planeet die gebukt gaat onder een explosie van mensen.

Een presidentiële commissie voor de studie van Ethical problems in Medicine and Biomedical and Behavioral Research is bezig uit te vlooien wat er moet gebeuren op het gebied van ‘human experimentation, genetic engineering, amniocentesis⁹ and the right to die’. Er ligt al een rapport op tafel, dat alle Amerikaanse staten nu accepteren, dat stelt dat ‘cessation of brain function is a definition of death’.

‘Yet the alliance between physicians and philosophers remains somewhat uneasy,’ zegt Newsweek. ‘Doctors are traditionally trained more for action than reflection. Ethicists appear to be far removed from the day-to-day battlefield.’ Wat nodig is voor ‘the paternalistic physician to take courses in modern dynamic ethics and for the ethicists to come to the bedside of a dying patient at 2 am.’ Mijn vader heeft niet geweten dat zijn leven geëindigd was. Mam was helaas alleen op dat cruciale moment.

Ik heb de nacht in Club Bath doorgebracht. Kort haar is weer in. Wat er rondliep was all muscle but no brains. Peter heeft tenminste allebei. Ik zou willen dat hij ook close werd met Casper van den Wall Bake en Eduard Voorbach. Zouden mijn vrienden contact met elkaar houden, als ik er niet meer ben? Waar komt die muscle cult toch vandaan? Tarzan-films? Sigaretten-reclames voor Camel? Negentig procent van de kerels brengt tijd door in sportscholen om spieren te kweken.

Ik denk dat ik vannacht zeker 25 kerels in mijn vingers heb gehad, van wie sommigen echt hot waren. Een van hen heeft me onvoorstelbaar zalig gepijpt, zoals je dat alleen in Amerika kunt meemaken. Hij manoeuvreerde me daarna in standje 69, maar dat kan ik nog altijd niet opbrengen. Ik beëindigde de sessie. ‘I am unable to go on a rampage and put any cock I come across in my mouth.’ Ik denk niet dat ik daar ooit toe kom. Ik ben een penis-geheelonthouder. Een pik interesseert me totaal niet. Peter is op Schiphol, onderweg naar de vs. Ik werk aan vragen

9 Vruchtwateronderzoek.

[p. 17]

voor professor Eugene Rostow, de wapenonderhandelaar van Reagan.

De Pugwash Conference in Alberta,¹⁰ die werd bijgewoond door 130 wetenschappers uit 53 landen, is niet steeds vlot verlopen. Zo werden er visa geweigerd aan twee sovjetwetenschappers, Vladimir Pavlichenko van de Academy of Sciences in Moskou die al eerder naar een Pugwash Conference was geweest en aan een wapenonderhandelaar van de Sovjet-Unie, Vladimir Ustinov. Onbegrijpelijk dat Canada zich nog altijd een oor laat aannaaien door Washington. Negen andere sovjetwetenschappers werden wel toegelaten.

President Urho Kekkonen is ernstig ziek. Hij heeft 26 jaar leiding gegeven aan Finland. Er gaat niet meer voldoende bloed naar zijn hersenen. Hij is een man die ik enorm respecteer. Onze ontmoeting in Helsinki zal ik nooit vergeten.

In Los Angeles heeft het jaarlijkse congres van Amerikaanse psychologen plaatsgehad. Tienduizend psychologie bedrijvende dames en heren kwamen bijeen. De sponsor, de American Psychological Association, heeft 50.000 leden die zich hebben aangesloten bij een van de 42 onderafdelingen. Er zijn 2.900 experimenteel psychologen, 2.300 sociaal psychologen (voor individuele en groepsproblemen), 2.100 ontwikkelingspsychologen (voor zuigelingen en kinderen), 3.600 arbeidspsychologen, 1.000 psychologen die zich bezighouden met biologische en fysiologische problemen en 1.000 psychologen die zich bezighouden met milieuvraagstukken. Daarnaast zouden nog 25.000 psychologen in Amerika zich bezighouden met problemen rond de geestelijke gezondheid.¹¹ Er gebeurt in deze sector in de vs dan ook oneindig veel meer dan waar ook ter wereld. Uitgestrekte continenten maar ook Japan, hebben de psychologie nog nauwelijks ontdekt, wat professor Masaya Sato me jaren geleden al vertelde.

Naast bio-ethiek heb je in de vs ook Biopolitics. Rochelle Semmel schrijft in The New York Times: ‘The formation of new disciplines through the marriage of old ones occurs regularly in science.’ Nieuw zijn Biophysics, Biochemistry en nu dus ook Biopolitics. De journaliste beschrijft het als ‘a longstanding flirtation by political scientists with Biology’. Zij verwijst naar nog twee nieuwe terreinen van onderzoek, psychohistorie, waar ik me al geruime tijd mee bezighoud, en sociobiologie. Zou het waar kunnen zijn dat ‘higher nutrition’ er de oorzaak van is dat er minder politiek geweld plaatsvindt? Er bestaan rap-

10 The New York Times, 30 augustus 1981, door Henry Giniger.

11 The New York Times, 30 augustus 1981, door Gladwin Hill.

[p. 18]

porten van de Verenigde Naties waarin gesteld wordt dat ‘malnutrition’ gerelateerd zou zijn aan stakingen en relletjes. Dat zou leiden tot bestudering van ‘Nutrition Politics’.¹²

12 The New York Times, 23 augustus 1981.

DC-10, Luxury liner, non-stop naar New York

Vladimir Nabakov¹³ benaderde literatuur vanaf de enige kant die hem interesseerde ‘namely the point of enduring art and individual genius’. Hij noemde Dostojevski een middelmatige schrijver ‘with flashes of excellent humor, but, alas, with wastelands of literary plattitudes in between’. Alle mensen, genie of niet, zijn op vaste momenten banaal. Bovendien is het begrip genie langzamerhand even vervuild als het begrip briljant, wat te pas en te onpas wordt gebruikt. Tot op vandaag heb ik niet begrepen waarom het ene boek als pure literatuur wordt beschouwd en het andere als thrash. ‘Literature,’ stelde Nabakov, ‘real literature, must not be gulped down like some potion which may be good for the heart or good for the brain - the brain, that stomach of the soul.’ Ik betwijfel of je de chemoelektrische schakelkast in je hoofd kan vergelijken met de verwerkingscentrale in je onderbuik.

Onbegrijpelijk vind ik de vergelijking tussen de schepper, dus God, en de ‘divine artist’ die zich zou bezighouden met een soortgelijk goddelijk spel. Het werk van de artiest is goddelijk ‘because this is the element in which man comes nearest to God through becoming a creator in his own right’. Geen aards wezen zou ooit de metamorfose van rups naar vlinder hebben kunnen bedenken. Dat is het product van de bedrijving, miljoenen jaren lang, van het kansspel der schepping door de natuur, hier aangeduid met God.¹⁴

Leonard Michaels schreef in de rubriek the making of a writer dat Wallace Stevens de geschiedenis van zijn brein heeft geschreven, gecaracteriseerd als ‘tufted in strangling thunder and shattered sun’, wat dit ook mag betekenen. Hoe en waar heeft Stevens dit gedaan?¹⁵

Door mam leerde ik Prélude à l'apres-midi d'un faune van Claude Debussy kennen.¹⁶ In 1912 en 1913 schitterde de ster van Serge Diaghilevs Ballets Russes, Vaslav Nijinsky, in onder andere een vernieuwende en gewaagde choreografie van genoemde prelude. Bronislava Nijinska, zijn zuster, heeft nu memoires ge-

13 Hij overleed in 1977.

14 The New York Times, 23 augustus 1981.

15 The New York Times, 16 augustus 1981. In heb dit in 1996 nog steeds niet uitgezocht.

16 Daarom speelde ik deze muziek op mams begrafenis in 1974.

[p. 19]

schreven. Ze werden in 1981 postuum uitgegeven¹⁷. In 1910 vertrouwde Vaslav zijn zuster onder strikte geheimhouding toe dat hij het stuk van Debussy voor dans had bewerkt. Na de voorstellingen waarin hij optrad, werkte hij thuis aan zijn versie van Debussy's prelude. Zijn zuster hielp hem hierbij. ‘Vaslav is so demanding,’ schreef zij, ‘unreasonably so. He wants to see his choreography instantaneously executed to perfection. He is unable to take into account human limitations. He is unwilling to realize the tremendous distance separating his vision from the means that are at disposal of the artist.’ Diaghilev werd later gevraagd te komen kijken naar wat broer en zus in hun appartement hadden gewrocht. Hij was niet onder de indruk en wilde de uitvoering een jaar uitstellen. Bovendien was Vaslav pas 22 jaar en de meester beschouwde het te vroeg om de beroemde danser nu al als choreograaf te presenteren. Maar Vaslav stond er op dat zijn eerste eigen choreografie die van de Faune zou zijn.

In december 1911 reisden Vaslav en Bronislava naar Italië waar zij de tweelingbroers van Pjotr Tsjaikovski, Modest en Anatole opzochten. Daar werd het werk aan het ballet voortgezet. Hij bedeelde zijn zuster de rol van een nimf toe, vergezeld door zes andere nimfen. De eerste werkelijke repetities voor zijn ballet begon hij later in Monte Carlo. Na negentig repetities durfde hij het aan. Voor een ballet dat slechts tien minuten duurde, was dit erg veel. Het was nodig door het gebruik van dansers en een orkest samen, iets wat Nijinsky in 1912 als eerst invoerde. ‘Never was a ballet performed with such musical and choreographic exactness,’ schreef Bronislava.¹⁸ Ik wil die jongen dat ballet zien dansen. Er moet toch een film van bestaan?

Ik lees in The New York Times een artikel van Leslie Gelb over kruisraketten. Precies op tijd, voor het contact met Rostow. Ik begin geleidelijk aan de gedachte achter de wapenwedloop te begrijpen. Al Haig hield hierover ook een toespraak voor de American Bar Association in New Orleans. Het hele verhaal is puur koudeoorlogspraat, gebaseerd op het inboezemen van vrees. Men probeert de suggestie te wekken dat het militaire apparaat van de Sovjet-Unie op een aantal gebieden sterker, dus gevaarlijker, is dan dat van het Westen. Haig: ‘The most persistent troubles in the vs-Soviet relations arise from Soviet intervention in regional conflicts, aggravating tensions and

17 Bronislava Nijinska, Irina Nijinska, Jean Rawlinson, Anne Kisselgoff, Early Memoires, Holt, Reinhart and Winston, 1981, New York.

18 The New York Times, 16 augustus 1981, DANCE.

[p. 20]

hampering the search for peaceful solutions. Unless we can come to grips with this dimension of Soviet behavior, everything else in our bilateral relationship will be undermined - as we have seen repeatedly in the past.’ Je moet het lef maar hebben. Iedere andere benadering van sociale gerechtigheid is voor Haig en opperbevelhebber Reagan niet aanvaardbaar.¹⁹

Caspar Weinberger heeft The New York Times verteld dat president Reagan de nucleaire superioriteit van de vs wil heroveren op de Sovjet-Unie. Hij liegt. Moskou beschikt niet over superioriteit ten opzichte van de vs. Er komen volgens het nieuwe plan van Reagan ‘intercontinental ballistic missiles, longrange bombers, Trident submarines armed with more accurate missiles and a vast rebuilding of the extensive Communications apparatus through which strategic forces are controlled’. Washington richt zich vooral op het uitbuiten van ‘American technological advantages to offset Soviet strength in numbers of weapons and, more important, to prevent the ussr from concentrating on any single counter measure’.

Richard Halloran schrijft dat Weinberger de nieuwe plannen volgende week met Reagan gaat bespreken, alsof die niet op de hoogte zou zijn van wat de militairen in hun schild voeren. De kosten zullen anderhalf triljoen dollar bedragen voor de komende vijf jaar. Ze zijn stapelgek maar het betekent straks wel dat de Amerikaanse economie zal aantrekken. Dan volgt een instemmend applaus. Er is geen enkele vergelijking te trekken met wat de sovjets op dit gebied uitspoken.²⁰

Ik las over een man van 67 die lymfoom, een vorm van kanker, had. Zijn huid en lymfesysteem werden aangetast. Chemische middelen en bestraling hielpen niet. ‘His doctors,’ schrijft Harold Schmeck, ‘started a new treatment with substances called monoclonal antibodies designed to seek out his cancer cells exclusively and help kill them. These special antibodies, the most potent biological “guided missiles” known to science, were given repeatedly while the doctors watched for signs of dangerous toxicity from the new treatment. There were no such signs.’ Inderdaad vertoonde de patient gedurende een periode van zeven weken een verbetering in zijn toestand, waarna hij toch vier weken later overleed.

Ik belde met Lucy Handler. Zij zei dat Phil het beter maakt. Ik houd mijn hart vast.

19 The New York Times, 12 augustus 1981.

20 The New York Times, 13 augustus 1981.

[p. 21]

1 september 1981

New York - Washington DC

Peter arriveerde gisteravond een paar uur te laat. Toen hij op jfk door de douane kwam, zei hij: ‘Thank God you are here.’ We reden meteen met de limousine naar het International Hotel. Eduard Voorbach was op het vliegveld komen opdagen en had kans gezien een business class-stoel voor Peter te bemachtigen, wat Peter ‘erg lief’ vond. ‘Hij gaf me twee zoenen ten afscheid in front of everybody. Zalig,’ aldus Peter.

Hilton hotel, Connecticut Avenue, Washington DC

Echt zalig dat Peter er is. We arriveerden hier al om 11:30 uur. Hans Polak kwam met een griet langs op de koffie. Ik lunchte met Peter op het terras van een boekwinkel. We bezochten ook even Jan van Wieringen, correspondent van de Volkskrant. Polak had een boodschap voor me van professor Arbatov, waarvan hij zei niets te begrijpen. ‘Als er algemeen gesproken zou worden was 26 september aanvaardbaar, maar als er concreet gesproken moest worden dan zou het oktober moeten zijn.’ Ik bedankte hem want ik begreep het precies. Ik ging onmiddellijk naar een telefoon en belde Ernst van Eeghen (18:00 uur Nederlandse tijd) op Berkenrode in Heemstede. Ernst zei dat ze ‘algemeen’ wensten te spreken, dus de delegatie zal 26 september in Moskou zijn. Hij vertelde dat Jerome Heldring eerst ja had gezegd en daarna weer nee. Ik antwoordde: ‘Ik heb je steeds gezegd, Ernst, dat Heldring aan de verkeerde kant staat. Vergeet nooit dat hij uit de overheidsdienst komt en “journalist” werd, wat even erg is als andersom.’ Eigenlijk waren zowel Van Eeghen als Klaas de Vries vanaf het begin weinig enthousiast over deze mijnheer.

Ik had een milde botsing met Hans Polak: ‘Ik wil tijdens het gesprek met Eugene Rostow, die ik ken, alleen met hem zijn en ik wil dat iedereen, jij ook, de kamer verlaat. Ik heb jou met Arbatov in Canada ook alleen gelaten. Ik verwacht hier hetzelfde.’ Hij smeekte me zowat er alsjeblieft bij te mogen zijn. ‘Okay,’ antwoordde ik, ‘als ik je dan maar niet zie en kan waarnemen dat je staat te trekkenbekken, te zuchten en wat dies meer zij.’ Hij had voor een Zweedse crew gezorgd. We werden verwacht in kamer 5930 van het State Department.

Rostow was erg vriendelijk. Hij arriveerde een kwartier te laat. We namen een half uur gesprek op, waarmee Hans Polak zijn zin kreeg. Ik had nog een rol meer willen opnemen. Ik belde Pieter de Vink omdat Rostow eventueel bereid bleek om 27 september in Hilversum voor Panoramiek in een Meet the Press

[p. 22]

ondervraagd te worden, zoals ik dit eerder voor Brugsma, Spoor en De Vink met Georgii Arbatov regelde. Dan is de zaak weer in evenwicht, na een sovjetvertegenwoordiger een Amerikaan van soortgelijk gewicht.²¹

21 De uitgeschreven tekst van ons gesprek bevindt zich in mijn dagboek.

Washington DC - Boston

Peter en ik zijn nu opnieuw op weg nu naar Woods Hole, Massachusetts. We gaan eerst naar Caroline Delgado in Martha's Vineyard.

Peter wijst me op de tekst op de melkkuipjes die je hier bij de koffie krijgt. ‘Het zijn niet anders dan chemische cocktails, Willem,’ zei hij. ‘Milk is for calves,’ vervolgde hij, ‘not for humans. That's why blacks cannot digest milk very well, they are natural.’ Ook wees hij er op dat koeien zure regen binnenkrijgen en de mens via de melk steeds meer bedreigen. Wat leest hij allemaal?

Naast Phoenix House in Londen, waar Edwin en Peter wonen, wordt een gigantisch gebouw neergezet waardoor ze al anderhalf jaar naar het drillen en boren moeten luisteren, wat een oorverdovend kabaal maakt. Op een dag had hij een grote steen opgepakt en door een van de pas geplaatste ramen gegooid ‘om stoom af te blazen’. Prima. Gaf hem postpapier van het Hilton om naar Edwin te schrijven. Zelf schrijf ik Eduard een brief.

De Defense Intelligence Agency in Washington heeft in haar laatste analyse van de sovjeteconomie ‘the ussr energy prospects for the rest of this century’ buitengewoon gunstig genoemd. De energie- en olieproductie zal worden opgevoerd. In tegenstelling tot wat de cia heeft voorspeld, wordt gezegd dat de Sovjet-Unie het gestelde doel van 12,2 miljoen vaten per dag zal halen. De cia heeft voorspeld dat over drie jaar de olieproductie van de ussr zal teruglopen. De sovjets zijn intussen 's werelds grootste olieproducent en overtreffen Saoedi-Arabië met 3 miljoen vaten per dag. Amerika is derde.²²

22 The New York Times, 2 september, door Bernard Gwertzman.

3 september 1981

Vineyard Haven

Mevrouw Handler zegt dat Phil vier pond is aangekomen ‘but his spirit is low’. Ik heb ook zijn arts, Burwell, opgebeld. Er zijn drie wezenlijke problemen: Lymfeklierkanker, diabetes en longontsteking. Handler heeft op intensive care gelegen en moest zelfs aan de beademing worden aangesloten.

[p. 23]

Ik belde Joop Daalmeijer. Het materiaal was een groot succes geweest. Egon Bahr en Arbatov waren sensationeel goed. Alleen zei Joop dat Eugene Rostow een probleem was geweest ‘want je hebt je onvoldoende gehouden aan de door ons (vara) opgestelde vragen’. Het was uitermate moeilijk geweest om mijn gesprek met Rostow te monteren. Men had van ieder zeven minuten genomen, die aan elkaar waren gekletst door professor Hylke Tromp. Desondanks hadden ze een compliment gekregen van de vara-leiding.

Vanmorgen is Peter vroeg naar het strand gegaan om te mediteren.

Newsweek schrijft dat Nancy Reagan na de aanslag op haar man is voorzien van ‘bulletproof slips’.

The New York Times meldt dat Eugene Rostow een ontmoeting heeft gehad met de sovjetzaakgelastigde in Washington, Alexander Bessmertnykh. Er wordt nu ontkend dat Rostow zou hebben aangedrongen op clausules voor ‘on-site inspection’ in toekomstige overeenkomsten over wapenbeperkingen. Rostow kennende vind ik dat net iets voor hem. Er wordt ook gerefereerd aan een hevige ruzie tussen Alexander Haig en Rostow over de vraag of Eugene Rostow een dergelijk gesprek met Bessmertnykh behoorde te voeren. Er schijnt vier weken geleden ook al keet te zijn geweest over een ontmoeting tussen sovjetambassadeur Anatoly Dobrynin en Rostow, waarvan Haig niet van te voren op de hoogte zou zijn geweest.

Dimitri Sjostakovitsj (14 augustus 1975 in Moskou overleden)²³ - wiens zoon Maxim en kleinzoon Dimitri onlangs naar het Westen vluchtten, schijnt memoires te hebben geschreven.²⁴ Het boek is gebaseerd op gesprekken van de componist met Solomon Volkov. ‘The composer bitterly tells of assassinations, of denunciations, of men soiling their pants in fear of Stalin. He asserts that his music was often a coded protest against the very society it was taken to support.’ Opvallend is dat zoon Maxim al in 1979, toen hij nog in Moskou was, het boek veroordeelde als niet van zijn vader afkomstig. Nu, terwijl hij vrij is in het Westen, handhaaft hij die mening. Ik herinner me hoe Aram Khatchaturian zich in onze gesprekken opwond over voorschriften van het ministerie van Cultuur, dat componisten voorschreef hoe er muziek geschreven moest worden, maar ik hoorde hem nooit een woord reppen over moordaanslagen, zoals Sjostakovitsj zou hebben gedaan.

23 The New York Times, 23 augustus 1981.

24 The Memoirs of Dmitri Shostakovich, redactie door Solomon Volkov, Harper & Row, New York, 1979.

[p. 24]

Anderzijds heeft Maxim tegenover Edward Rothstein wel toegegeven dat sommige politieke beelden die in het boek worden geschetst, overeenkomen met de werkelijkheid. ‘My father hated the tyranny,’ aldus Maxim. ‘If this book changed in any way the attitude of the public toward Sjostakovitsj as a court musician of the Soviet Government, it is very good. If it proved that Sjostakovitsj was not a servant of the Communist party, then thank God.’

In 1936 componeerde Sjostakovitsj de opera Lady Macbeth. Er volgde een aanval op de componist in Pravda. In 1948 nam de cpsu een resolutie aan waarbij Sjostakovitsj, Khachaturian en andere componisten werden bekritiseerd. ‘Formalist perversions and antidemocratic tendencies in music,’ heette het, ‘are alien to the Soviet people and its artistic tastes.’ Het betekende dat werken niet te abstract mochten zijn, en dus meer het accent op de vorm moesten leggen dan op de belangen van de samenleving in het algemeen. Ook Sergej Prokofiev had veel te lijden van overheidsrestricties bij het componeren en trok zich grotendeels uit het openbare leven terug.

4 september 1981

Ze hebben voor een nieuwe film van Tarzan, the Ape Man een kerel gevonden om je vingers bij af te likken: Miles O'Keeffe, die erin acteert met Bo Derek, ook niet mis.

Vanmorgen hebben Peter en ik een kamer genomen in het Sands of Time Motel. Vreemd om hier nu met hem te zijn. We lunchten in Landfall, waar ik de vorige trip altijd alleen zat. Ik raakte er trouwens mijn visa-kaart kwijt en zat met al het gelazer dat zoiets oplevert.

Peter wandelde mee naar de Handlers. Ook dat was vreemd, die weg nu samen af te leggen. Ik wees hem op de steen langs de weg waar ik soms aan hem had zitten schrijven. Ik stelde hem voor als ‘een zoon van een vriend in mijn familie’. Mevrouw Handler vroeg hem meteen: ‘Did you see already nice girls?’ Hij antwoordde met twee meisjes die een poesje bij zich hadden te hebben gesproken, wat waar was. Alleen had hij meer belangstelling voor het diertje dan voor de dames in kwestie vrees ik.

Peter ging terug naar het dorp. Ik sprak twee uur met haar. Men had bij Phil ‘a walking pneumonia’ ontdekt, iets wat dokter Burwell blijkbaar had gemist. Vier dagen heeft men in onzekerheid verkeerd of Handler dit zou overleven. Hij is nu geleidelijk aan herstellende, is aangekomen en heeft kleur op zijn gezicht. Zij denkt dat de laatste twee weken van september

[p. 25]

wellicht het geschiktst zullen zijn om ons boek af te maken. Intussen gaat een collega van Handler, Henry Kamin van Duke University, het hele manuscript nalopen en dubbelchecken. Kamin was Handlers eerste graduate student.

Mijn oude vriend van Yale, John Knowles, heeft een nieuw boek geschreven: Peace Breaks Out.²⁵ Het is een roman, wat me helaas niet interesseert. Ik zou hem graag weer eens ontmoeten om bij te praten.

Michiko Kakutani schreef in The New York Times²⁶ over de commentaren die familieleden of ouders op het werk van schrijvers geven en in hoeverre auteurs rekening houden met mogelijke commentaren. Zo reageerde de moeder van Gustave Flaubert: ‘Your mania for sentences has dried up your heart.’ En is Erica Jong, bekend van Fear of Flying, ervan overtuigd ‘unconscious censorship’ te plegen, wetende dat ‘naasten’ haar werk ook lezen.

John Knowles vertelde Kakutani dat toen zijn moeder zijn eerste bestseller A Separate Peace las, dat over zijn schooltijd ging, ze opmerkte: ‘If I had known you were so unhappy at Exeter, I had never let you stay there.’ Hij zei dat zijn moeder ‘remains out of sympathy with a great deal of my work’. Dit doet me denken aan het interview dat ik in 1973 aan Bibeb gaf voor Vrij Nederland, waarin ik zei tot de conclusie te zijn gekomen dat mijn moeder de allerbelangrijkste persoon in mijn leven was. Omdat alleen een moeder - of vader - in staat is ongeconditioneerde affectie op te brengen. Ik herinner me het moment dat mam het artikel in Bilthoven zat te lezen. Uit een ooghoek probeerde ik waar te nemen hoe zij zou reageren op het moment dat zij over zichzelf las. Ik kan me niet herinneren dat zij ooit een waardeoordeel uitsprak over iets wat ik had geschreven. Zij vond het steeds afschuwelijk wanneer ik in De Telegraaf werd zwartgemaakt. Waar zij wel altijd meteen commentaar op leverde, was op mijn pianospel. Zij hoorde de kleinste fouten en corrigeerde die dan. Ik geloof dat zij altijd heeft gedacht: was hij maar in muziek doorgegaan en niet door Henk Hofland de journalistiek ingetrokken. Zij mocht Henk niet. Henry Giniger meldt vanuit Canada dat Arbatov bij de sluiting van de Pugwash Conferentie in Alberta heeft gezegd: ‘The only obstacle on the way to arms control is the position of the United States.’ Dat is natuurlijk een waarheid als een koe. Reagan en zijn mannetjes willen helemaal geen wapenvermin-

25 The New York Times, 4 september 1981, door Randolph Hogan.

26 The New York Times, 16 augustus 1981, door Michiko Kakutani.

[p. 26]

dering. Ze willen de Amerikaanse oorlogsindustrie nieuw leven inblazen en alles op alles zetten de ussr op de knieën te dwingen.²⁷

Fritz Stern, hoogleraar Geschiedenis aan Columbia University, wijst er in een artikel op de Op-Ed-pagina van The New York Times²⁸ op, hoe in Europa de stemming is omgeslagen ten aanzien van ‘American toughness’ en de opgevoerde wapenwedloop door de regering-Reagan. ‘The more we emphasize military force, the more the voices of dissent rise, and the more American leaders are tempted to think, that we are alone in our struggle to save the world, that only we understand the overwhelming danger of Soviet Communism and that in that mortal combat who is not for us, is against us.’

Stern legt de vinger op de zere plek. ‘There is an American presumption that our critics are crypto-Communists or at least unwitting tools of the Soviet Union.’ Dat is precies ook de bekrompen Amerikaanse analyse over de leiders van de ontwikkelingslanden, namelijk dat zij door non-alignement in te nemen tegenover de grootmachten, stille sympathisanten van het Kremlin zouden zijn.

Stern wijst ook op een aspect, dat ik zelf altijd herhaal: ‘To understand the depth of divergence between American policy and European opinion, we must remember that the Europeans cherish the different historic memory of ours. To Europeans the increase in overkill capacity is an irrational act, an absurdity: they know we have enough to kill and be killed a hundred times over again.’ Als dit voor één Europees land geldt is het wel de ussr, een staat die meer geleden heeft van de Tweede Wereldoorlog dan welke andere ook. De vs verdienden alleen maar aan het oorlogstuig dat voor de oorlog in Europa werd geleverd. De Sovjet-Unie was verwoest in 1945 en moest helemaal opnieuw beginnen.

‘For the Europeans,’ schrijft Stern, ‘this century has been the experience of the absurd, first as an intuition of artists, then as drama produced by history. Having lost their preeminence in repeated wars, the Europeans today seek alternatives to force. America, emerging from the Vietnam syndrome, is of a different mood from the Europeans who seek peace and prudence. It was the manner in which we announced our decision to build the neutron bomb more than the decision itself, that incited our critics in Europe. We must learn again, that the al-

27 The New York Times, 3 september 1981.

28 The New York Times, 2 september 1981.

[p. 27]

liance ultimately rests on a moral consensus. Power is not enough and toughness is not enough.’

De ‘Leeuw van Swaziland’, Koning Sobhuza ii, zit zestig jaar op de troon. In het bijzijn van 29 echtgenotes en 1.200 traditionele Swazistrijders, heeft hij er in Lobamba een feestje van gemaakt. Hij arriveerde in een Lincoln Continental, gekleed in luipaardhuiden, met arendsveren in zijn haar, terwijl een militair orkest Ode to Joy speelde. Aan zijn linkerzijde zat prinses Margaret van Engeland, aan zijn rechterzijde de revolutionaire leider van Mozambique, Samora Machel. Of je nog een eitje lust.²⁹

In Made in Soestdijk heb ik hem ‘de meest bejaarde collega van Beatrix’ genoemd. Swaziland heeft 575.000 inwoners, die een gemiddeld inkomen van 200 dollar per jaar genieten. Het staatje is tienduizend vierkante kilometer groot. Dat men in die uithoek van Afrika een koning aanbidt, valt uit te leggen. Maar dat wij dit op een soortgelijk lapje grond aan de monding van de rivier de Rijn doen, is lichtelijk gaga. Waar Lelyveld trouwens op wijst, is dat Sobhuza ii niet per decreet regeert, maar per consensus. Daar heb je het weer: het begrip consensusdemocratie, wat Bung Karno na 1958 als geleide democratie omschreef, omdat hij aan den lijve had ondervonden dat je een ontwikkelingsland als Indonesië niet aan de hand van het Westers democratisch model (51 blije gezichten en 49 ontevreden gezichten) op poten kan zetten. De eerste twaalf jaar dat de Republiek Indonesië op eigen benen moest leren lopen, zat Sukarno opgescheept met veertig kibbelende partijen en partijtjes en viel ieder jaar het kabinet, omdat men elkaar - precies als in het Westen - het licht in de ogen niet gunde.

29 The New York Times, 5 september 1981, door Joseph Lelyveld.

[p. 28]

5 september 1981

Woods Hole

Mevrouw Handler was nogal streng tegen de dame die helpt met het verwerken van de post. Zo streng dat het me verlegen maakte. Later heb ik haar beide handen in de mijne genomen en gezegd dat ik begreep welke moeilijke tijden ze doormaakte, maar toch wat aardiger voor haar hulp te zijn. Zij vroeg de dame bijvoorbeeld of zij uit ging om te eten. Dit werd bevestigd. Daarop keerde zij zich tot mij: ‘Then I will keep him here and he can take me out to dinner.’ Ik antwoordde dat ik zelfs niet zou weten hoe ik haar auto moest besturen, laat staan hoe haar met haar elektrische ‘autoped’ behulpzaam te zijn. Ze liet het verder rusten maar ik had er wroeging over, ook toen ik later met Peter dineerde in Captain Kidd's Restaurant. Mevrouw Handler herhaalde trouwens hoe zij aanvankelijk zeer tegen mijn komst was geweest. Maar na drie dagen had zij dokter Burwell opgebeld en gezegd: ‘Come and look how Willem turns Phil on.’ Dat was de dag, tijdens de vorige reis, dat zijn arts ten tonele verscheen.

Peter geniet iedere minuut van deze reis. Ik opperde dat we misschien toch mevrouw Handler een keer mee uit eten zouden moeten nemen. Hij aarzelde en bleef lang stil. ‘Dat valt me van je tegen,’ zei ik. ‘Jij, die altijd oude dametjes in je vizier hebt. Ze is al zolang alleen. Ze is inderdaad niet zo aardig, maar moeten we niet een avond een paar uurtjes opofferen, vooral voor Philip Handler die me tenslotte een boek geeft?’

‘I don't like it,’ zei hij, ‘but I do it for you.’

Ik geloof dat de brave prins Norodom Sihanouk van Cambodja ook steeds gekker wordt. Hij herinnert zich dat John Foster Dulles hem tijdens een lunch in 1958 had toegevoegd: ‘Prince Sihanouk, you are very young. You must choose between the free world and the Communist world.’ Sihanouk zat als staatshoofd van Cambodja op de non-alignment-lijn van Bung Karno die de derde wereldlanden buiten de Koude oorlog tussen de twee machtsblokken wenste te houden. Dulles was ook een exponent van het Amerikaanse wie-niet-vóór-ons-is-is-tegenons denken. In 1981 verklaart Sihanouk, ooit een persoonlijk vriend van Sukarno: ‘I pay hommage to his grave. John Foster Dulles was right. There is no non-alignment.’ Dat is nog eens de klok terugdraaien!

Reuters meldt dat Joseph Luns heeft gezegd ‘that the recent American decision to produce neutron warheads would increase the deterrence potential of the us and create stability in East-West relations’. Hoe komt de man bij die onzin? Luns

[p. 29]

noemde de politiek van Reagan om de bewapening naar nieuwe hoogten op te voeren als ‘een belangrijke bijdrage tot het handhaven van de vrede en de veiligheid in de wereld’. Hij is gek. Men laat die idioot gewoon zijn gang gaan als secretarisgeneraal van de navo nota bene. Hij zal nooit met stoken ophouden, tot iemand hem er toe zal dwingen.

6 september 1981

We zijn gisteren naar Boston gegaan, dineerden in Parker House - schreven er brieven, Peter aan Edwin, en ik aan Eduard - en vervolgens nam ik Peter mee naar de Club Bath, een plek die ik hem wilde laten zien. We arriveerden om 21:45 uur. We zij er vanmorgen om 05:45 uur weer vertrokken.

Peter had an absolute ball. Hij heeft met heel veel jongens gesproken en is de hele nacht actief geweest.

President Anwar Sadat van Egypte heeft 1.536 mensen laten arresteren, waaronder koptische priesters, islamitische godsdienstgeleerden, politici en journalisten om de kritiek op zijn beleid in de kiem te smoren. Officieel heet het dat politiek en godsdienst gescheiden dienen te worden. De 40.000 moskeeën in het land komen direct onder overheidscontrole.

Ook de paus van de Kopten, Shenouda iii, is afgezet en bevindt zich in een klooster aan de rand van de Sahara bij Wadi Natroen. Er bevinden zich zes miljoen koptische christenen in Egypte. De paus zal door een comité van vijf koptische bisschoppen worden vervangen. In totaal werden dertien religieuze organisaties ontbonden. Niet minder dan 67 journalisten werden ontslagen. Aan universiteiten werden 64 professoren naar huis gezonden. Sadat hield een rede van drie uren in het parlement om uit te leggen waar hij mee bezig was. Waar ìs de man mee bezig?

7 september 1981

Nog moe van het Bostonse uitje, gingen we om 21:30 uur naar bed. Voor het eerst sinds 1967, sinds ik Peter ken, was hij het die me om 07:15 uur wakker maakte en voorstelde om te gaan ontbijten in de Dome.

Gistermiddag telefoneerde ik met Handler. Ik zei me grote zorgen te hebben gemaakt. ‘You had reason to,’ zei hij, ‘because I have been very, very ill.’

Mevrouw Handler vertelde dat minstens drie andere, prominente journalisten om interviews hadden gevraagd, onder wie een hele mooie journaliste, maar hij had steeds geantwoord: ‘Later, wanneer ik weer terug ben in Durham.’

[p. 30]

‘You were just lucky, Willem,’ zei ze, ‘because normally, he would have worked in the library on a rewrite of a textbook and he would never have had the time. You working with him was like a marriage of convenience.’

Ik belde Hans Jacobs (vara) die zei dat de film met Arbatov en Rostow ‘een uitstekende uitzending’ was geweest. Het blijkt echter niet mogelijk een Meet the Press met Eugene Rostow te organiseren. Hij gaf me wat contacten bij de vpro, waar ik vervolgens naar toe belde.

8 september 1981

Het zijn zulke heerlijke dagen samen, ik kom weer niet tot schrijven nu ik met Peter ben.

Walter Laqueur³⁰ schrijft in het blad Commentary: hollanditis: a new stage in european neutralism. Na ons Nederlanders als ‘grave, discreet and judicious’ te hebben omschreven, met de grootste haven in de wereld ‘and three of the world's biggest corporations’, zegt hij dat een neutraliteitspolitiek ‘solid, substantial, reliable Holland’ tot een van de zwakste schakels in de Westerse alliantie heeft gemaakt. Overdrijving is troef. We zijn een ministaatje en zullen altijd ‘een zwakke schakel’ blijven. Laqueur zegt dat in de jaren 60 en 70 een kentering in Nederland plaats had in de vorm van ‘a cultural revolution’. De Amerikaan voert zelfs de antirook-magiër Robert Grootveld op, alsof hij een rol van enige betekenis zou hebben gespeeld.

Volgens Laqueur leeft een sterk antiamerikanisme in Nederland en wordt met weinig ‘political sophistication’ gedebatteerd omdat Nederlanders ‘are not really well informed about the facts of international relations’. Hij zal bedoelen dat je daarvoor bij oorlogshitsers als Reagan, Haig, Weinberger en Rostow moet zijn. ‘There is no American cure for European neutralism. Attempts on America's part to exert pressure on its European allies may only reinforce the delusion that America somehow has a greater stake in the defense of Europe than the Europeans themselves and that if their territory were invaded, America would come to their rescue, treaty or no treaty.’

Waar je nooit een letter over leest, is het onoverbrugbare verschil tussen Europa en de vs over het onderwerp oorlog an sich. Sedert de Amerikaanse burgeroorlog van 1861 tot 1865 is er op Amerikaans grondgebied geen schot gelost, geen bom

30 Walter Laqueur is voorzitter van het International Research Council van het Center for Strategic and International Studies. Uit Commentary, augustus 1981.

[p. 31]

gevallen. Amerikanen kennen geen oorlogsgeweld op eigen bodem.

A. den Doolaard heeft een boek geschreven over Wilhelmina's verblijf in Londen. Hij schijnt ‘de oude dame’ dikwijls bezocht en gesproken te hebben. Nadat generaal Winkelman op 13 mei 1940 de koningin had meegedeeld niet langer voor haar veiligheid te kunnen instaan, reed de majesteit zonder haar minister zelfs te waarschuwen naar Hoek van Holland en scheepte zich in op de Britse torpedobootjager Hereward. Wilhelmina was vastbesloten niet in handen van Hitler te vallen, die zij als een duivel beschouwde.

Terwijl premier D.J. de Geer in een in een schuilkelder zat te delibereren of de witte vlag moest worden gehesen, was Wilhelmina al hoog en droog in Buckingham Palace gearriveerd, alwaar zij een door minister van Buitenlandse Zaken Eelco van Kleffens opgestelde proclamatie ondertekende: ‘De regering wenst een capitulatie te voorkomen...’ De Geer werd verzocht op te stappen en professor Sjoerd Gerbrandy werd verzocht het roer van staat over te nemen.

Intussen capituleerde het koninkrijk natuurlijk toch voor Hitler, dus Wilhelmina's mooie woorden vanuit Londen klonken misschien heldhaftig maar in werkelijkheid was de vertoning lichtelijk absurd. Den Doolaard schrijft dat Wilhelmina zich in Engeland beschouwde als ‘de belichaming, vertegenwoordigster en pleitbezorgster van het in Londen afwezige Nederlandse volk’. Hij tekent haar gevoels- en gedachtenleven als ‘gecompliceerd’. ‘Haar geschiedenisfilosofie was irreëel en werd beheerst door mythische en religieuze elementen. Zij was ervan overtuigd dat God met het Nederlandse volk iets bijzonders voorhad en dat Hij haar daartoe als zijn werktuig had uitverkoren,’ aldus Den Doolaard.³¹ Ik vrees dat Wilhelmina's kleindochter Beatrix, de Wilhelmina-pathologie niet geheel vreemd is. Ik heb in Made in Soestdijk iets van die waandenkbeelden proberen te analyseren en ook voor de huidige majesteit proberen bloot te leggen.

De sovjets hebben de memoires van Henry Kissinger van de jaarlijkse Internationale Boekenbeurs in Moskou geweerd. Een stomme streek. Afgezien van het feit dat vrijwel niemand in de ussr Engels leest of begrijpt, beschikken zij die het wel lezen en begrijpen echt niet over de middelen om, door Henry tot andere gedachten gebracht, het Kremlin op te blazen.

31 Vrij Nederland, 29 augustus 1981.

[p. 32]

9 september 1981

Peter stond weer om 07:45 uur op en is dan een ander mens dan wanneer hij, zoals meestal, een gat in de dag slaapt.

Ik droomde dat ik per auto op weg was naar een ontmoeting in Duitsland met Zairin Zain, eens de Indonesische ambassadeur in Bonn. Ik heb hem herhaaldelijk bezocht in 1960 en 1961. Bij aankomst ontdekte ik dat hij was overleden. Ik droomde eveneens van Henk Hoflands vader. Er zou iets met hem gebeuren, of er is al iets gebeurd. Is hij overleden?

De vpro heeft besloten geen Meet the Press met professor Eugene Rostow te organiseren. ‘De vpro heeft hem trouwens zojuist al in beeld gebracht,’ werd gezegd.

Gisteren sprak ik opnieuw met Burwell, de arts van Philip Handler. Ik mag die man nog minder dan voorheen. Hoe haalde hij het bijvoorbeeld in zijn hoofd - of moet ik hier niets over zeggen? - om mij toe te voegen: ‘Of course, Phil had other women in his life, but he stayed loyal to Lucy throughout.’ Ook zei hij dat Handler zo lang mogelijk in het ziekenhuis in Boston zou blijven ‘because she is very, very difficult’. Over ons manuscript merkte hij op dat Handler te arrogant klonk als hij bijvoorbeeld zegt: ‘Then I took Frank Press (zijn opvolger) to see the President.’ Het lijkt of Burwell al op de golflengte van Press opereert, alsof zijn oude vriend Handler al van dit aardse is vertrokken. Al dit soort adviezen leg ik naast me neer. Ik maak het boek alleen met Handler af, zonder inmenging van wie ook. Het is tenslotte zijn boek.

Boston, Massachusetts

Peter vindt deze stad een getto, ‘a degenerated pile of shit’. We hebben ons in het Essex Hotel ingecheckt. Peter kocht een album van Jacques Brel. Hij is naar Harvard vertrokken en gaat op zoek naar jeans.

Ik bezocht Phil Handler in het Deaconess ziekenhuis. Ik ben maar vijf minuten gebleven want eigenlijk zou ik hem liever helemaal niet in deze conditie hebben willen zien. Er zat een buis vast aan zijn neus en een andere aan zijn voorhoofd. Hij droeg een soort hospitaaljurk en was broodmager. Ik werd er helemaal naar van. Zijn armen waren vol met blauwe plekken van de injecties. Ik zei te hopen dat we over een maand ons werk zouden kunnen hervatten, wat hem scheen te verrassen. Ook verzekerde ik hem dat van alle kanten opmerkingen kwamen ‘but don't worry, I will only discuss the final text with you’. Op zo'n moment mis ik Gerard Croiset om hem te polsen over wat er zal gebeuren of zou moeten gebeuren.

[p. 33]

Boston - New York

Peter vond op Broadway een langspeelplaat waar hij lang naar zocht, New York State of Mind van Billy Joel. Ik kocht Aspects of the Present van Margaret Mead, geschreven met haar vriendin Rhoda Métraux.³² Het hoofdstuk Can We Live without Taboos?, interesseert me. ‘Taboos are socially shared beliefs that are perpetuated by consensus.’ Verderop: ‘Today we live in a society, that seeks to make people free by making them aware of what they are doing and why they are doing it. Taboos do the opposite. What we need instead are ethical rules that we can think about and adapt to real and changing needs of our complex society.’ Open deur logica. En tenslotte: ‘I do not think human beings will ever live wholly free of taboos.’ Ik vind het een zwak verhaal.

We lunchten in het Statler Hilton, wat herinneringen terugbracht van mijn ontmoeting met Lord Attlee daar.

Volgens Time worden de sovjets ervan verdacht chemische wapens in Afghanistan te gebruiken, want ‘ooggetuigen’ zouden yellow rain uit de lucht hebben zien vallen. De Amerikanen deden vijftien jaar geleden niet anders in Zuidoost-Azië. De sovjets zijn er laat mee.³³

We brachten de avond door bij Frederick Ress en diens vriendje Jay Beadle, steward bij Northwest Orient Airlines.

Anwar Sadat heeft nu ook de vooraanstaande journalist Mohamed Heikal laten arresteren, een voormalige vriend van Gamal Abdel Nasser. In een persconferentie voor de Egyptische en buitenlandse pers schijnt Sadat herhaaldelijk zeer boos te zijn geworden. Zou het hem in de bol zijn geslagen? Een journalist vroeg hem of hij president Reagan had ingelicht toen hij recentelijk in Washington was, dat hij massale razzia's ging houden op politieke tegenstanders. Sadat ontplofte opnieuw. Hij zei dat 99,9 procent van het volk hem steunde. Egypte heeft 43 miljoen inwoners. Sadat is nu elf jaar aan het bewind.³⁴

Misschien zou Sadat een bad in de ‘isolation tank’ in Malibu, Californië moeten proberen. Dat is de nieuwste Amerikaanse methode om ‘relief from urban pressures and from the force of gravity itself’ te zoeken. De aanschaf van zo'n tank kost 3.000 dollar. Gedragsdeskundige John Lilly heeft de ‘box of water’ uitgevonden. Ze is gevuld ‘with 10 inches of water, maintained at a temperature of 93 degrees, and contains 800 pounds

32 Margaret Mead and Rhoda Métraux, Aspects of the Present, William Morrow & Co., New York, 1980.

33 Time, 14 september 1981.

34 The New York Times, 10 september 1981, door William Farrell.

[p. 34]

of Epsom salts. The water is so buoyant a human body bobs like a cork.’ Het is dus de nieuwste ‘outlet for stress release’ die ook door psychiaters wordt aanbevolen.³⁵

35 The New York Times, 10 september 1981.

10 september 1981

New York

Ik liep bij Gallery binnen en zag mijn oude vriend Eric Protter. Hij stelde me aan de nieuwe hoofdredacteur voor, die ik wel aardig vond. Maar Eric waarschuwde: ‘He is devious.’ Ze kochten een interview met Georgii Arbatov voor duizend gulden.

We brachten lange tijd in Central Park in de zon door. We lunchten in het Sheraton hotel. Peter bestelde een salade, maar ik haalde hem over een Amerikaanse steak te nemen. Hij wil Frederick Ress mee uit nemen van zijn gespaarde Britse ponden. We zaten voor het raam te eten en zagen een zwarte kerel met een grote hoed langskomen. Ik zwaaide naar hem. Hij kwam het restaurant in. Ik was niet zeker van hem, maar Peter zei: ‘His vibes are right.’ Zijn naam was Wirza Stoakley. Peter maakte een afspraak. Wat leven we toch in een stroom van Blitz-emoties en irrationaliteiten.

Peter en ik spraken in het park over homoseksualiteit anno 1981 in Amerika. We zijn er eigenlijk dag in dag uit mee bezig. Hij zei: ‘Als je vandaag de dag je lijf niet in vorm houdt om in de markt te blijven, ben je nergens.’ We zijn het er over eens dat de atmosfeer in de homoscene totaal veranderd is. Gisteravond ontmoette Peter een schilder en fotograaf. Hij ging met hem mee en zij hadden seks. Vanavond gaat hij met Frederick Ress de hort op.

11 september 1981

Ik zou uren kunnen en willen schrijven maar wanneer ik met Peter samen ben is het leven zo anders. Dan lijkt hij belangrijker dan mijn dagboek.

Ik ontmoette Caroline Delgado. Zij heeft het Handler-manuscript regel voor regel gelezen en bewerkt. Zij is nu minder enthousiast dan in het begin. Zij schijnt Handler minder aardig te vinden dan aanvankelijk. Ik weet niet hoe ik haar moet bedanken omdat zij alles wat zij doet schromelijk overdrijft.

Peter heeft een geweldige avond met Frederick Ress gehad. ‘Hij zat steeds aan mijn haar.’

Ik belde met Arbatov in het El Presidente Hotel in Mexico-

[p. 35]

Stad. Hij had Moskou geïnformeerd. ‘But, I feel I explained to Mr. van Eeghen, that to agree on a dialogue is not enough. We should enter in fundamental discussions, also to have a more weighty delegation on our Soviet side to meet with his group. The proposals in his letter you brought me in Canada, don't go very far. We like to receive proposals in further detail. What is it exactly they want to discuss? In order to make the talks substantial they should give us beforehand more to work with.’

Ik belde Van Eeghen en schreef Klaas de Vries een brief.

Peter en ik lunchten met Caroline rond 14:30 uur in Serendipity en hadden veel plezier. Zij lichtte toe dat Philip Handler in zijn boek, na juist zijn positie te hebben moeten overdragen, ‘veel te arrogant was wat hem alleen maar zou beschadigen’. Victor Lessiovski, een sovjetmedewerker op het hoofdkwartier van de vn, wordt in Time opgevoerd als een dubbelagent die twintig jaar lang geheimen doorspeelde naar de Amerikanen. fbi-baas J. Edgar Hoover was soms dermate geprikkeld door de aard van Lessiovski's informatie dat hij ze rechtstreeks naar het Witte Huis doorspeelde. Ik bezocht mijn oude vriendin Mora Henskens,³⁶ die reageerde met: ‘Ik was dol op hem. Hij was een echt mens.’ Hij kwam dikwijls naar haar appartement aan 45th Street, dicht bij de vn. Mora, die Russisch leest en verstaat, kreeg dan sovjettijdschriften van hem. ‘Hij was zonder twijfel een topman binnen de kgb, heel uitgekookt, maar ook heel menselijk,’ verzekerde Mora me toen ik met haar over het artikel in Time sprak.³⁷

36 Zij was in een hoge functie verbonden aan het secretariaat-generaal van de vn.

37 Time, 14 september 1981.

12 september 1981

Ik telefoneerde Ernst van Eeghen in zijn buitenhuis in Zwitserland. ‘Vergeet niet dat ik de grootste moeite heb onze club bij elkaar te houden,’ zei hij. Jerome Heldring zou nu worden vervangen door Frits Bolkestein. Dat is dan de man van wie Arbatov niet zo gecharmeerd was na hun ontmoeting in het Amstel Hotel.

Wat ze in Amsterdam altijd weer vergeten, is dat top-sovjetspecialisten niet naar een vergadering toe gaan voordat ze exact weten waarover gesproken zal worden, opdat zij zich grondig kunnen voorbereiden. Dat was het aspect wat hen in Ruud Lubbers aantrok toen hij begin jaren zeventig als minister van Economische Zaken voor het eerst naar Moskou kwam. Van Eeghen ziet de sovjetreis als ‘een kennismaking’ en redeneert: ‘Beter dat er gepraat wordt dan dat er niet gesproken wordt.’

[p. 36]

Ernst had bovendien een uur met ambassadeur Tolstikov in Den Haag overlegd. De ambassadeur had hem verzekerd, dat wanneer Van Eeghen zijn plannetje via hem en niet via Arbatov liet lopen, de delegatie zeker hoger geplaatste sovjetautoriteiten zou ontmoeten. Ernst verzekerde me dat hij op de suggestie van Tolstikov niet was ingegaan en ook niet zou ingaan. Ik heb nooit een hoge pet van mijnheer Tolstikov op gehad. Was Alexandr Romanov er nog maar.

Peter zegt met stomheid geslagen te zijn door het around the clock getippel door homo's in New York. Ik had Letters to a Young Poet van Rilke voor hem gekocht. Hij kwam heel laat thuis en is van moeheid met zijn hoofd op het boek in slaap gevallen. Om 11:00 uur heb ik hem wakker gemaakt. We gingen voor het ontbijt naar het Waldorf, mijn vaste plek 's ochtends in Manhattan. Hij is steeds weer geschokt over New York. ‘Op het perron van de subway stond gisteravond een kerel met zijn broek omlaag, waar iedereen bij was, te zeiken,’ vertelde hij. ‘En dan een vrouw, in extase voor een poster met Mick Jagger. Ze stond hijgend te roepen “Oh Mick! Oh Mick!”’

Prisoners of Childhood van Alice Miller is een nieuw boekje en is midden in de roos.³⁸ De oorspronkelijke titel in het Duits: Das Drama des begabten Kindes. Ik vind op pagina drie meteen een vraag die me al lang bezig houdt: ‘Is it possible, with the help of psychoanalysis, to free ourselves altogether from illusions?’ Had ik dit boek maar gehad bij het samenstellen van Made in Soestdijk. ‘History,’ schrijft psychoanalytica Miller, ‘demonstrates that illusions sneak everywhere, that every life is full of them - perhaps because the truth often would be unbearable.’ Lulofs schreef in De Telegraaf de column knetter.³⁹ Daarmee doelt hij op mij voor het schrijven van Made in Soestdijk, waar hij blijkbaar niets van heeft begrepen. ‘Op het moment dat je aan zijn bestaan gaat twijfelen,’ aldus collega Lulofs, ‘ligt hij weer in alle boekwinkels.’ Zijn commentaar op mijn foto op de achterzijde: ‘Sportief gekleed, dikke hoornen bril achteloos naast een enorme blocnote, de blik op oneindig, het verstand op nul.’

Na te hooi en te gras een aantal passages te hebben geciteerd, schrijft Lulofs: ‘Wat moet een normaal mens daar nu mee? Boos worden? De ggd alarmeren en vragen om spanlakens? Of toch maar even de Bhagwan bellen?’ De schrijver stelt het voor alsof ik ‘met voorbedachten rade’ naar het Baarns Lyceum zou zijn gegaan om met prinses Beatrix te kunnen trou-

38 Alice Miller, Prisoners of Childhood, Basic Books, New York, 1981.

39 De Telegraaf, 22 augustus 1981.

[p. 37]

wen. ‘Willem, de nieuwe Willem van Oranje. Helaas voor hem werd het Claus.’ En tenslotte: ‘Wie is er nu knetter? Wie zou je denken Willem?’ Mora Henskens had de onzin ook gelezen. Ik kan er niet op reageren.

Ik bezocht de correspondent van Pravda, Andrei Tolkunov, die er heel slecht uitzag.⁴⁰ Duke University heeft geweigerd er de Nixon Library te huisvesten. Phil Handler, tenslotte zelf een big wheel op Duke, zei me het prima te vinden als de nalatenschap van Nixon daar terechtkwam. Ik stelde Andrei voor Richard Nixon voor Pravda te interviewen. Hij gaf een antwoord dat de stand van de sovjetjournalistiek illustreerde: ‘I would have to publish it in full and he would say too many negative things.’ Hij is bezig met het schrijven van een boekje van 100 pagina's over de hypocrisie van Washington in Midden-Amerika. Hij vreesde dat Reagan sinistere plannen had met Nicaragua. Hij dacht dat Jimmy Carter zou proberen terug te komen op het Witte Huis, waar ik niets van geloof. Evenmin dat de Amerikaanse economie zou verhinderen dat Reagan een tweede termijn kreeg.

Peter zei op weg naar de ymca op 47th Street, waar we nu zijn ingetrokken, dat er een kerel op hem was afgestapt, die zonder verdere plichtplegingen rechttoe rechtaan had gezegd: ‘I would like to lick your ass and screw you with my nine inch cock.’ Peter voelt zich door dit soort avances aan een stuk door verrast en overrompeld.

40 Ik wist toen niet dat hij ernstig ziek was. Hij zou enkele jaren later overlijden.

13 september 1981

Peter is weggebleven vannacht, wat me erg onrustig maakte. Ik ben een paar keer opgestaan. Ik ben bang dat hij naar die neger, Wirza Stoakley, is gegaan. Als ik zou weten dat hij bij Frederick is gebleven, is er niets aan de hand.

Thomas Powers schrijft in The New York Times over atoomspecialist Herbert Scoville's nieuwe boek mx: Prescription for Disaster.⁴¹ ‘No threat to the future of civilization compares with the threat of nuclear war. No national goal is more important than the goal of avoiding the outbreak of a nuclear conflict. No governmental actions require greater scrutiny than those actions that could increase the chances that nuclear weapons will be used by anyone, anywhere on earth,’ aldus begint Scoville, voorheen verbonden aan de cia, zijn beschouwing.

Thomas Powers noemde zijn artikel in The New York Times call it suigenocide. ‘I can think of no other single volume,’

41 Herbert Scoville, mx: Prescription for Disaster, mit Press, Cambridge, 1981.

[p. 38]

schreef hij, ‘that so well captures the flavor of the debate, summarizes its main arguments and outlines its history, without forgetting what it is all about - the threat of war on a scale so awesome we ought to call it suigenocide.’⁴²

Alice Miller schrijft: ‘Children can only experience feelings when there is somebody who accepts them fully: the child cannot experience feelings secretly “just for himself”.’ Miller heeft het over een ‘substitute’ voor de vader of moeder, omdat een kind dat gevoelens alleen moet verwerken, bijvoorbeeld door gebrek aan contact met de eigen ouders, een vervanging zoekt. In mijn leven is dit vanaf mijn tijd op het Baarns Lyceum mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt geweest. Ik kan me de afgelopen decennia zonder haar absoluut niet voorstellen.

Miller valt terug op Donald Winnicott, de Britse psychoanalyticus, op wie Lex Poslavsky mij ook al herhaaldelijk heeft gewezen. ‘Accommodation to parental needs,’ schrijft zij, ‘leads to the “as-if personality”, described by Winnicott as the “false-self”.’⁴³ Dat is de man die zich ontwikkelt in de geest van wat er van hem wordt verwacht. Hij wordt ‘a masked view of himself’ (Jürgen Habermas). Zo iemand kan alleen in analyse ontrafelt worden.

42 Ik kocht een aantal exemplaren om mee naar Moskou te nemen.

43 Citaat uit Prisoners of Childhood, pagina 12.

09:50 uur

Ik zit te lezen maar had Peter allang terug verwacht. Ik ben geïrriteerd. Op die manier is er weinig aan om samen in New York te zijn. Misschien had ik vrijdag toch beter alleen naar huis kunnen gaan maar toen zei hij: ‘Wat ongezellig.’ Is hij bij

[p. 39]

Wirza? Soms vraag ik me af of ik de relatie met Peter aan het ontgroeien ben. Peter doet er eigenlijk niets voor. Wie weet is mijn ‘droom’ met Peter mijn illusie volgens het recept van Alice Miller. Ik kan ook niet goed zijn egoïsme verdragen. Het komt niet in hem op om te zeggen: ‘Laten we een avond samen zijn.’ Ik gun hem Frederick, zelfs Wirza, maar soms wil ik ook wel eens met hem een avond avonturieren.⁴⁴

‘The parents have found in their child's “false-self” the confirmation they were looking for, a confirmation for their own missing structures. The child, who has been unable to build up his own structures, is first consciously and then unconsciously dependent on his parents,’ aldus Miller. Zo'n kind vertrouwt de eigen emoties niet. ‘Under these circumstances he cannot separate from his parents, and even as an adult he is still dependent on affirmation of his partner, from groups, or especially from his own children.’ Miller schrijft verderop: ‘Loneliness in the parental home is later followed by isolation within the self.’ Ik vraag me af wat zij hier precies bedoelt. Isolatie binnen het Zelf? Ik ben ervan overtuigd dat ik de eenzaamheid op De Horst heel aardig heb gecompenseerd door in Baarn deel uit te maken van het gezin Van Dijk en natuurlijk helemaal door de zeer vertrouwelijke en warme relatie met mejuffrouw Boekhoudt.

Erg opmerkelijk vind ik Millers observatie dat er soms bij kinderen wordt gekeken naar wat het kind presteert ‘and not at the child himself’. Op vierjarige leeftijd moest ik van mam solfège leren en toen ik vijf jaar oud was, begon ik met cello spelen wat ik als kind als een extreme straf ervoer. Die jaren waren inderdaad volkomen prestatiegericht. De ironie van die ervaringen in mijn latere leven is geweest, dat ik van niets zo genoten heb als van muziek en mijn piano.

Peter wandelde om 11:45 uur binnen. Hij was bij Frederick Ress gebleven. Zijn vriendje Jay was onderweg naar Zweden en belde vanuit Stockholm om na te gaan of Fred geen kattenkwaad uithaalde. Frederick had Grieg voor Peter gezongen, die er door ontroerd was geweest. ‘Ik dacht aan jou, Willem. Dat had je moeten horen.’ Ik geloof dat Fred een mooie stem heeft en over voldoende muzikaliteit beschikt maar bied dit een toekomst? Peter, die zag dat ik met mijn dagboek bezig was, zei: ‘Soms haat ik dat geschrijf van je.’

We lunchten in Au Naturel en gingen naar Central Park maar Peter was onrustig. Ik dacht: hij heeft dozijnen afspraakjes en

44 In Woods Hole en in Boston waren we steeds samen geweest. Niet Peter was egoïstisch maar ik.

[p. 40]

aanbiedingen. Vanavond wil hij naar Wirza. Ik begrijp het allemaal wel maar op die manier kan ik beter alleen naar Amerika gaan.

Ik ontmoette Thomas Landshoff die bezig is om het Arbatovboek bij een Amerikaanse uitgever onder te brengen, na het dodelijk ongeluk van de man die het eerst zou uitgeven.

Tienduizenden hebben in West-Berlijn gedemonstreerd tegen de komst van minister Al Haig en de oorlogszuchtig taal van de regering Reagan. ‘Haig the vulture, hang him higher,’ stond er op borden, of ‘Should the calves welcome the butcher?’ Er werden 50 tot 60 politiemannen gewond en 110 arrestaties verricht.⁴⁵

45 The New York Times, 13 september 1981, door John Vinocur.

14 september 1981

Peter kwam om 02:30 uur thuis vannacht. Dat betekent dat hij niet al te fit zal zijn vandaag en weer 's middags moet slapen.

Alice Miller heeft waarschijnlijk gelijk met haar stelling dat ouders hun niet verwerkte leven dikwijls aan hun kinderen overdragen. Zij schrijft: ‘Their childhood tragedy is continued in their children.’ Mijn beide ouders kwamen uit gescheiden gezinnen. ‘The shaming nature of perversions and obsessional behavior,’ aldus Miller, ‘can often be understood as the introjection of the parents' shocked reaction to their child's natural, instinctual behavior.’ In dit verband vraag ik me al vele jaren af hoe precies mijn dagboekschrijverij tot stand is gekomen vanaf mijn prille jaren op De Horst. Het feit dat ik dagelijkse aantekeningen maak zou immers obsessief gedrag genoemd kunnen worden. Meestal antwoord ik op vragen over het waarom van mijn dagboek - nu dus al meer dan veertig jaar iedere dag - dat het is voortgekomen uit een soort erop-of-eronder-behoefte zeker te zijn van de waarheid over heden en verleden. Hoe was het ook weer? Waarbij wellicht een verborgen angst om herinneringen te verliezen meespeelde.

Miller behandelt de ‘unintentional and unconscious manipulation of children’. ‘True liberation can only be found beyond the deep ambivalence of infantile dependence.’ Ik ben nu 56 jaar en begrijp misschien nu pas voor het eerst in mijn leven iets van wat verlatingsangst werkelijk betekent. ‘The child can never see through unconscious manipulation (by parents). It is like the air he breathes: he knows no other, and it appears to him to be the only normal possibility.’ Miller zegt over kindertranen: ‘They threatened the equilibrium of the mother.’ Zo-

[p. 41]

als mams tranen in Huis ter Heide - over een teleurstelling in mijn vader - mij vele dagen van slag maakten. Dit gebeurde misschien twintig jaar geleden. We constateren een onderbreking in de psychische balans maar kunnen die niet verklaren.

Bung Karno schreef in zijn memoires over de boven Ambon neergeschoten cia-piloot, Allen Pope. Hij ging de gevangenis in en werd niet meteen doodgeschoten, in tegenstelling tot Sukarno's opvolger die honderdduizenden mensen om niet aanwijsbare redenen liet executeren. Hij beschrijft in zijn memoires hoe de echtgenote van Pope, voormalig stewardess bij panam, hem kwam vragen haar man vrij te laten. ‘She cried bitterly and begged me to pardon him. When it comes to women I am weak. I cannot stand even a strange woman's tears. Then his mother and sister visited me and those two sobbing was more than I could bear.’⁴⁶ Pope werd vrijgelaten. Bung Karno kon geen tranen verdragen van vreemden, laat staan van hun naasten. Hij tekende eenmaal in zijn leven een doodvonnis van een Darul Islam-terrorist en was de week voorafgaande aan diens executie zwijgzaam en van slag, zoals Sukmawati Sukarno me eens toevertrouwde. Heeft Bung Karno ooit bij zichzelf geanalyseerd waarom hij niet tegen tranen kan? Misschien was de gelijkgestemdheid ook in dit opzicht een van de redenen dat Sukarno en ik close waren. Om terug te keren naar Alice Miller, het besef deze ‘unintentional and unconscious manipulation of children’ niet te kunnen hanteren, is zeker een der bewuste redenen geweest dat ik in een vroeg stadium van mijn leven het onverantwoord vond om kinderen te nemen, zoals het in de volksmond heet.

Ik snuffelde in de drogisterij aan Lexington Avenue en zag tot mijn stomme verbazing een potje Hazeline Snow ‘that beautifies the skin making it soft and white’. Ik zag het ineens weer op mijn moeders kaptafel staan. Ik heb het gekocht na het misschien al veertig jaar niet meer te hebben gezien. Ik ga het op Amerbos in de badkamer zetten: douce mémoire.

Gisteren toen we op televisie de tenniswedstrijd tussen John McEnroe en Björn Borg zagen, zei ik tegen Peter: ‘Amazing that no-one tried to shoot either Borg or McEnroe as yet.’ Vandaag prijkt op de voorpagina van de New York Post: bjorn borg death guard. ‘Tennis ace flees tennis court after threat to kill him.’

We gingen voor een hapje naar het Waldorf, waar Peter naar Edwin schreef. Ik richtte een brief aan Lex Poslavsky over Ali-

46 Cindy Adams, Sukarno: An Autobiography, Bobbs-Merrill, Kansas City, 1965.

[p. 42]

ce Miller en Winnicott. Ik probeerde het Hazeline-potje vergeefs te openen. Ik zei tegen Peter: ‘Thank God, dat ik wilde kijken of het open ging, want nu kan ik terug gaan om het te ruilen.’

‘Nee,’ zei hij, ‘daarom probeerde je het niet te openen. Je wilde het ruiken.’

Hij had gelijk. De geur van Hazeline is me altijd bijgebleven als een herkenbaar luchtje uit De Horst. De dame in de drogisterij zag kans het onmiddellijk los te draaien. Peter vroeg haar uit welk land zij naar Amerika was gekomen. Zonder de minste twijfel antwoordde ik: ‘Uit Rusland.’ Dit bleek juist. Ik weet nooit waar ik zoiets vandaan haal. Het antwoord kwam gewoon uit de twintig miljard neuronen in mijn kop boven drijven. Ik zei nog dat er heus wel aardige communisten in de ussr waren. ‘Yes, when they sleep,’ antwoordde zij sarcastisch.

Er is weer een idioot gearresteerd die uit een vliegtuig sprong en per parachute boven op het World Trade Center is geland. We hadden een licht diner in een health-food restaurant genaamd Earth Angel. Peter voelt zich sentimenteel omdat we straks naar Amsterdam terugvliegen.

David Shipler wijst erop, dat 85 procent van de Joden die uit de ussr emigreren naar de vs wil en niet naar Israël. Dat wordt blijkbaar in Jeruzalem niet geapprecieerd, temeer omdat er bijvoorbeeld tussen 1969 en 1979 reeds 510.528 inwoners van Israël naar de vs vertrokken. Dit cijfer staat tegenover 384.000 Joden die in genoemde periode Israël binnenkwamen.⁴⁷ John Fitzgerald Kennedy jr. wordt op 25 november dit jaar 21 jaar. Hij heeft op de Phillips Academy in Andover, Massachusetts gezeten. In 1980 heeft hij zijn zomervakantie als trainee bij een Zuid-Afrikaans mijnbedrijf doorgebracht. Hij zit nu op Brown University in Boston. Hij is een lekker ventje geworden.⁴⁸

47 The New York Times, 13 september 1981.

48 US, 29 september 1981.

[p. 43]

New York, JFK - Amsterdam, Alia The Royal Jordanian Airlines

Ben totaal gefascineerd door Prisoners of Childhood. Wat hier in staat, is precies in de roos. Het was weer ‘de verborgen kracht’ (of hand zoals Gerard Croiset het benoemt) die me in de boekwinkel op dit boek deed stuiten. Ook gaat mejuffrouw Boekhoudts wens in vervulling om meer begrip op te brengen voor trauma's uit de jeugd en hoe ze ontstaan. Wanneer Alice Miller spreekt over ‘denying reality with the unconscious help of illusions’, dan is dit exact waar Made in Soestdijk over gaat. Hierdoor realiseer ik me steeds hoe onvolledig mijn analyse over het monarchiesyndroom eigenlijk nog is.

‘Every child has a legitimate narcissistic need to be noticed, understood, taken seriously and respected by his mother,’ schrijft Alice Miller in hoofdstuk 2, Depression and Grandiosity as Related Forms of Narcissistic Disturbances. Het narcistische, vroege stadium in ‘human development is characterized by extreme concern for the Self and lack of concern for others. Narcissism may persist into adulthood as a fixation. Narcissism is self-love or exaggerated concern with the Self.’ Zou mam die gerechtvaardigde narcistische behoefte hebben beseft? Ik heb hiertoe in ieder geval een uitwijkmogelijkheid gecreëerd naar mejuffrouw Boekhoudt.

Miller citeert een prachtige passage van Winnicott: ‘The mother gazes at the baby in her arms, and the baby gazes at his mother's face and finds himself therein, provided that the mother is really looking at the unique, small, helpless being and not projecting her own introjects onto the child, nor her own expectations, fears, and plans for the child. In that case, the child would not find himself in his mother's face but rather the mother's own predicaments. This child would remain without a mirror, and for the rest of his life would be seeking this mirror in vain.’ Vooral dat fixeren van een moederlijke liefde in het latere leven lijkt to the point. Een normaal kader voor het ervaren van gevoelens en emoties wordt in bovenstaand geval in een pril stadium permanent beschadigd. Natuurlijke narcistische behoeften kunnen hierdoor niet in een zich ontwikkelende persoonlijkheid worden geïntegreerd.

Die spiegelfunctie tussen moeder en kind ‘is unpredictable, insecure, anxiety-ridden, or hostile, or if her confidence in herself as a mother is shaken, then the child has to face the period of individuation⁴⁹ without having a reliable framework for emotional checking back to his symbiotic partner. The result is

49 Jolande Jacobi, leerlinge van C.G. Jung, schreef hierover: The Way of Individuation, Harcourt Brace, New York, 1965.

[p. 44]

a disturbance in his primitive “self-feeling”,’ zo schrijft Alice Miller. Een aantal vragen moet ik met Lex Poslavsky bespreken.