Memoires 1981

[p. 82]

Amsterdam

12 mei 1981

Amerbos

Bij thuiskomst lag er een brief van Wicher de Marees van Swinderen. Hij bedankt voor deel twee van Grenzen aan de groei, mijn interviews over het rapport van de Club van Rome. ‘Ik kan mij goed voorstellen hoeveel werk er voor zo'n boek nodig is. Ik vraag me altijd af hoe jij de tijd kunt vinden om dat allemaal op papier te zetten.’ Hij wil naar Mexico gaan om acht dagen te gaan vissen en uit te blazen van de hedendaagse rat race.⁷⁴

Mevrouw Cila van Lennep is het boek blijkbaar ook aan het lezen. ‘Hoe je het volhoudt om van het ene verre land naar het andere te vliegen en dan nog je hersens te kunnen gebruiken om je te verdiepen in de politiek en daarover een zinnig woord te schrijven is mij een raadsel.’ Wat haar verbaast is ‘de kunst waarmee jij mensen doet praten en hun gedachten op papier brengt’. Dat is wat Lex Poslavsky me ook dikwijls voorhoudt. Kees van Langeraad noemde dat ‘een lucifer onder hun achterste houden’.⁷⁵

Professor Wertheim schreef om te horen of ik verder gekomen ben met achterhalen van stukken in Austin, Texas⁷⁶ en hoe de ontmoeting met Ralph McGehee was verlopen.

Djawoto is nu vanuit Peking in Amstelveen beland. Wertheim had hem mijn teleurstelling overgebracht, over het feit dat hij geen contact had gezocht nadat hij hier was aangekomen terwijl wij jarenlang met elkaar correspondeerden. Hij heeft geantwoord alle kontakten met journalisten te hebben vermeden. Misschien is dat wel een voorwaarde van toelating tot Nederland geweest. Wertheim benadrukte dat ik mijn oude vriend niet als journalist wilde terug zien maar als vriend. ‘Hij zou nu graag contact met je zoeken,’ aldus Wim Wertheim.⁷⁷

Bij Voetelink is weer een vertragend telegram binnengekomen in de zaak Claus in India. Ik zal hem nu toch opdracht geven niet langer te dralen en met getuigenverhoren te beginnen.⁷⁸

74 Brief d.d. 23 april 1981.

75 Brief d.d. 4 mei 1981.

76 Ben nu nog steeds niet in Austin geweest om in die CIA-zaken te gaan neuzen.

77 Tot mijn teleurstelling heeft Djawoto dit nooit gedaan.

78 Zie bijlage 8.

[p. 83]

In de polders zag ik een eend met niet minder dan dertien jongen. Dat is maar goed, want hoeveel zullen de aanvallen uit de natuur overleven? Dobbelende donsjes op water om opgeslokt te worden door ratten.

Van Cliburn in de tweede sonate van Rachmaninoff. Heerlijk.

12 mei 1981

Ik ben begonnen vragen te organiseren voor de memoires van Philip Handler.

Een duif koert. Gaat het regenen? Dat wist ik al als kind op De Horst.

Wim Klinkenberg is het met me eens dat de verhoren in de affaire Claus snel van start moeten gaan. Maar Voetelink zegt nu nog te willen wachten. Nogal kortaf zei hij een rekest om verder te gaan te zullen opstellen. Ik verwees naar de mening van nvj vicevoorzitter Klinkenberg. Met Voetelink loopt alles op rolletjes zolang je het met hem eens bent.

Aart van der Want haalde me gisteren van Schiphol en bracht me naar Gouda, waar de tr-6 in revisie was. Vertelde weer contact met Max Westerman te hebben gehad. Hij waarschuwde me echter voor hem. Toen Max laatst op Amerbos kwam dineren, reed hij na afloop samen met Aart en Gert Kant naar de stad en heeft hij zich laatdunkend over me uitgelaten. Eigenlijk weet ik dat ook wel, want ik ken Maxje al langer dan vandaag. Tenslotte werkte hij ook bij De Telegraaf. Maar als je die maatstaven aanlegt, houd je niemand over.

Josje Hagers belde en zei: ‘Claus weet dat ik het weet.’ Zij bedoelde dat hij homoseksueel zou zijn.

De voorzitter van de Indiase atoomcommissie heeft me geschreven dat ik nog altijd een film kan komen maken.

Het schijnt dat ter gelegenheid van het bezoek van de koninklijke familie aan Breda op 30 april, 148 mensen eventjes ‘preventief’ werden opgepakt. Dit gebeurde dus voor zij strafbare feiten hadden begaan. Dit kan blijkbaar in dit vrijste aller landen. Mijnheer Van Agt vertelde het volk: ‘Weinigen beseffen hoe zwaar de taak van het staatshoofd is, vooral in een tijd waarin de inrichting van de staat ter discussie staat evenals vele waarden die ons uit het verleden zijn aangereikt.’ Ja, en die zogenaamde waarden uit het verleden, zoals de absurde notie van een erfelijk koningschap anno 1981, moeten nodig worden geschrapt. Zoals Alexander Mitscherlich al jaren geleden schreef: ‘Tradities dienen te worden getoetst aan nieuwe realiteiten.’

De bbc-journalist Robert Harris heeft in het Britse nationale

[p. 84]

archief documenten gevonden die bewijzen dat Sir Winston Churchill tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog opdracht heeft gegeven om na te gaan of biologische wapens tegen Duitsland ingezet konden worden en of sproeien met gifgassen mogelijk was. Hij wilde op die manier het werk aan het Duitse v-2 raket bemoeilijken. Ik denk al heel lang dat Churchill niet de held was waar we hem na 1945 voor hebben aangezien.

Rajiv Gandhi is gezwicht voor extreme druk en zal nu de Indiase politiek betreden.

13 mei 1981

Ik werd gewekt door een telefoontje van Ernst van Eeghen. Zijn bezoek in Den Haag ging niet door en ik kon vanmorgen langskomen op zijn kantoor, Herengracht 462. Ik ontmoette hem voor het eerst op eigen terrein. Hij had er kennelijk behoefte aan te praten. Hij gaat deze zomer naar Siberië en wil een bezoek aan Georgii Arbatov brengen. Hij had zijn reis met Kasper Reinink op Buitenlandse Zaken besproken en zijn goedkeuring gekregen. Al had Reinink gezegd: ‘De relatie met Moskou staat op een laag pitje.’ Raymond van den Boogaard heeft natuurlijk nooit meer iets van zich laten horen. Overigens vond ik dat Van Eeghen zinnig praat over betrekkingen met de ussr. Via oud-strijdersorganisaties - waar hij zichzelf ‘zwaar’ toe rekent - schijnt hij contacten met voormalige sovjetvechtjassen te hebben.

West-Duitsland trekt 42 miljard voor defensie uit. Defensie tegen wie en wat? De sovjets? Het is gekkenwerk, zoveel geld voor niets uitgeven, aan beide zijden trouwens. Je moet er niet aan denken wat met dergelijke bedragen zou kunnen worden gedaan, ook in de ussr, aan het opvijzelen van levensomstandigheden voor alle mensen.

Nu is er dus gevuurd op de paus. Wie volgt? Als ik Lossev van tass was, zou ik een bericht uitgeven: all that fails now is another speech by Al Haig that Soviet terrorism tried to kill the pope.

Ik haalde Dennis Livson af bij Strengholt en zorgde voor een ontmoeting met Carel Enkelaar. Zij schenen het over ontwikkelingen in de televisiewereld zeer eens te zijn. Ook bespraken we mogelijkheden om uit het materiaal dat we langzamerhand over jfk, de Mohrenschildt en Dallas hebben verzameld een docudrama te maken, in het licht van wat ik al jarenlang met Bill Bast heb overlegd. Livson is bereid naar Bast toe te gaan. Carel stelde voor dat hij en ik een kreeft zouden delen om de weer opgevatte vriendschap te symboliseren, zoals Helmut

[p. 85]

Schmidt en Margaret Thatcher gisteren in Maastricht zouden hebben gedaan.

Charles Verhelst (37) is aan kanker overleden. Zijn grootmoeder, Con Hermens, probeerde me te overtuigen dat de jongen volkomen in rust afscheid nam omdat hij zeker was naar zijn overleden vader te gaan. Hij werd bij zijn vader begraven, die aan dezelfde ziekte overleed: It can hit anybody anytime. It might have hit us already without us knowing it.

14 mei 1981

Avramov, de ambassadeur van Bulgarije in Den Haag, stuurde me een brief uit Sofia door, met een onherkenbare handtekening, geen adres, niets. Tijdens mijn bezoek aan dat land heb ik een gesprek gevoerd, zogenaamd op niveau, over de antecedenten van de mysterieuze Bulgaar, Dimiter Dimitrov,⁷⁹ die zich met de Dallas-affaire bezig hield. Een complete kluitje-in-het-riet brief. Het slaat nergens op. Bovendien is het antwoord uit Sofia gedateerd op 25 maart 1981 en bereikt me via de ambassadeur nu pas.

De econoom Milton Friedman publiceerde in Newsweek een open brief aan Philip Handler. Hij herinnert er aan dat een aantal vooraanstaande economen in brieven aan Handler krachtig hebben geprotesteerd tegen de deep cut die Ronald Reagan heeft voorgesteld in rijksbijdragen aan de National Science Foundation en de studie van Economie. Wat kun je anders van een voormalige b-film acteur verwachten op het Witte Huis? Het resultaat van wat wij democratie noemen, is toch echt van de gekken, zoals ook psychiater Arnold Hutschnecker al jarenlang probeert te demonstreren in artikelen en boeken.

Maar Friedman is het juist met Reagan eens en heeft geweigerd de protesten te ondertekenen. Hij wil de National Science Foundation zelfs helemaal opdoeken. ‘What ethical justification is there for imposing taxes on people to finance scientific research for which they would not voluntarily contribute? Basic science in the United States prospered prior to large-scale government financing. Hence I favor major cuts in nsf grants to all disciplines as a step toward the abolition of the National Science Foundation. I now brace myself for brickbats from my injured fellow economists, as well as from members of the other disciplines represented in the nsf.’⁸⁰

79 Zie Memoires 1977-1978.

80 Newsweek, 18 mei 1981.

[p. 86]

15 mei 1981

Volodja Molchanov wekte me met een telefoontje uit Moskou. ‘Jouw mijnheer [hij bedoelde Zamyatin; wo] heeft mijn voorzitter [Tolkunov, apn Novosti; wo] gebeld dat hij op zijn vroegst begin juli beschikbaar is om aan jullie boek te beginnen.’

Ik heb het gesprek met Philip Handler in een artikel verwerkt en naar nrc Handelsblad gezonden. Onbegrijpelijk dat Jan Sampiemon zijn handtekening durft te zetten onder een briefje dat ze het niet plaatsen omdat er teveel uiteenlopende onderwerpen in worden behandeld. Ook vraagt hij zich af of de geïnterviewde als autoriteit kan worden gezien.

‘It is never Sunday for me.’ - Jean Piaget

Literaturnaya Gazeta in Moskou schreef dat Maxim Sjostakovitsj in de schaduw van zijn beroemde vader aan een minderwaardigheidscomplex leed en leefde ‘als een parasiet’ op zijn vaders naam. Hij zou met zijn zoon Maxim door het Westen uit de ussr zijn ‘weggelokt’. Verwonderlijk? Ik vertrok immers zelf in 1948 al naar de vs. De aantrekkingskracht van de American way of life is een universele ziekte.

British Leyland heeft aangekondigd de productie van tr-7 en tr-8 sportauto's stop te zetten. Dat is dus het einde van die hobby.

Volgens een hoofdartikel in The New York Times heeft paus Johannes Paulus ii gevraagd: ‘How could they have done this?’ nadat op hem werd geschoten. Nothing Sacred? staat boven het artikel. Volgens de krant is zijn charisma, of persoonlijke magie, dat ‘he seems to encapsulate history’. Ik vrees dat de paus de belichaming is van een pathologische afwijking.

Zick Rubin, psycholoog aan Brandeis University, vraagt zich af of de persoonlijkheid na twintig jaar nog wezenlijk verandert. William James schreef in 1887 dat karakter op het dertigste jaar ‘has set like plaster and will never soften again’. Er gebeurt natuurlijk van alles in een leven en opinies veranderen maar ‘the basic core of Self’ ligt muurvast.

Hij geeft een Jan Foudraine-voorbeeld van een Harvard psycholoog, Richard Alpert, die in de drugswereld terecht kwam, naar India vertrok en terugkeerde als Baba Ram Dass, een mysticus met een lange baard in ‘flowing white robes who teaches people to be “here now”’.

‘The view that personality keeps changing throughout life has picked up nowadays so many adherents that it has practically become new dogma,’ aldus professor Rubin. Wat vooral ontbreekt, meent hij, zijn ‘careful longitudinal studies, in which

[p. 87]

the same people are followed over the years’. Daarom blijven studies over het bestaan of ontbreken van stabiliteit in de persoonlijkheid zeldzaam. Dit is overigens exact wat ik met mijn dagboek over de afgelopen veertig jaar heb proberen te doen door nagenoeg alles weer te geven wat zich in mijn brein afspeelde, ook qua input en output. Ik heb een data-archief vastgelegd dat waarschijnlijk ongeëvenaard is. Wie weet zal eens een klinisch psycholoog in deze Bibelebonse berg duiken.

Paul Costa en Robert McCrae, psychologen aan het Gerontology Research Center of the National Institute on Aging in Baltimore, hebben overigens ook een stabiliteit in neurotisisme geconstateerd ‘which includes such specific traits as depression, anxiety, hostility and impulsiveness. Neurotics are likely to be complainers throughout life. The less neurotic person reacts to the same events with greater equanimity.’

Beiden psychologen hebben eveneens onderzocht hoe hersenspoeling van ‘early childhood influences’ plaats heeft en hoe men vast komt te zitten aan ‘patterns of social roles and expectations’. Hoe en wanneer begint men te ‘geloven’ (in Christus of in Oranje) ‘and at what age does the plaster of character in fact begins to set in?’⁸¹

Voor mij blijft de vraag: wanneer je in de loop van deze pèlerinage wordt geconfronteerd met nieuwe realiteiten, in welke mate zit je dan vast aan de ingebeitelde persoonlijkheid (zelfs grotendeels voor het zesde jaar) en hoe valt er nog iets van deze ‘overbagage’ te decoderen?

81 Psychology Today, mei 1981.

16 mei 1981

Pauline Quarles stelt voor naar Baulers te gaan om haar moeder, madame De Ramaix te bezoeken. Maar wanneer?

Leonid Zamyatin heeft op de sovjettelevisie bepleit dat de crisis in het Nabije Oosten vreedzaam zal moeten worden opgelost. Hij plaatste de schuld van alle spanningen bij Israël. Ook uitte hij kritiek op Reagans afgezant Philip Habib, wiens waarachtige rol immers was om de Israëlische militairen Amerikaanse steun te verlenen.

Peter belde. Hij treedt niet op vandaag, want hij heeft last van zijn knieën. Hoe kan dit nu? Hij zegt dat misschien een operatie nodig is. Hij zei dat atleten hier dikwijls last van krijgen, zoals anderen aambeien hebben.

Ed Voorbach komt naar Amerbos. That is nice.

Ik wil meer weten over Michel Foucault. Hij publiceerde Po-

[p. 88]

wer/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972-1977⁸² Sleutelwoorden in zijn werk zijn volgens Ian Hacking⁸³ onder meer: ‘Labor, Language, Life, Madness, Masturbation, Medicine, Military, Nietzsche, Prison, Psychiatry, Quixote, Sade and Sex.’ Ik zou zeker Affection & Love hebben toegevoegd en ook Friendship. Maar ik kan me in de keuze vinden. ‘Foucault's genius is to go down to the little dramas, dress them in facts hardly anyone else has noticed, and turn these stage settings into clues to a hitherto unthought series of confrontations out of which, he contends, the orderly structure of society is composed. He is a fact-lover.’ Net als ik.

Hij schreef ook Madness and Civilization. ‘This first major book by Foucault,’ zegt Hacking, ‘hints at an almost Kantian story in which our experience of the mad is a mere phenomenon conditioned by our thought and our history, but there is also a thing in itself which can be called madness and which is incorruptible.’ Ik wil meer van hem weten.

Ralph McGehee heeft me het materiaal gezonden wat ik nodig heb voor mijn dagboek. Hij heeft in The Nation met zoveel woorden duidelijk gemaakt dat het in 1965 een gerichte poging van de cia was om de pki en de communisten te vernietigen, exact zoals Bung Karno mij in 1966 aangaf. ‘Je moet verder zoeken, Wim, naar de werkelijke rol van de Amerikanen hier,’ zei hij dan.⁸⁴ In zijn bijgevoegde curriculum staat immers dat hij bijzondere onderscheidingen ontving, deze McGehee, voor ‘developing a completely successful counter-revolutionary program in Asia’. De man is een gediplomeerde cia-schurk. Het Suharto-regime heeft weer eens 2,1 miljard dollar ontvangen van de rijke club van landen, aangevoerd door het lieve vaderland. Dat blijft al jaren de beloning van het Westen voor het fascistische generaalsregime van Suharto, voor de massamoord op een miljoen landgenoten, nu zelfs van binnenuit de cia door Ralph McGehee bevestigd. Nederland beloont Suharto met 153 miljoen, waarvan 110 miljoen een ‘partieel gebonden leningsbedrag’ vormt.⁸⁵ Het blijft schandelijk hoe de ‘rijke wereld’ met Indonesië onder Suharto omspringt.

Gerrit Komrij heeft fris commentaar geleverd op het optreden van de politie bij het koninklijk bezoek aan Breda. Vooral de Mobiele Eenheid kreeg het te verduren. ‘Zij komen het meest

82 Michel Foucault, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972-1977, Pantheon Books, New York, 1981.

83 The New York Review of Books, 14 mei 1981.

84 Zie Memoires 1966-1967.

85 NRC Handelsblad, 14 mei 1981.

[p. 89]

in actie wanneer hun koningin, genaamd Bolle Toet, op straat wil wandelen. Voor Bolle Toet, die van een zeldzame diersoort is (ja, er is in dit land maar een exemplaar van) moet alles opzij, dan is er niet een wet meer heilig. Als Bolle Toet uit wandelen gaat, mag iedereen op de rand van de rechtsorde balanceren, behalve de burgers. Terwijl Bolle Toet smakelijk lacht om koekhappers, ringstekers en zaklopers, timmeren haar Mobiele Lakeien in op mensen met tennisrackets en knikkers.’ Zo borduurt hij verder en refereert aan Hans Wiegel als ‘huilebalkje’ omdat hij op televisie in tranen uitbarstte toen hij aan de vroegtijdige dood van zijn vrouw werd herinnerd.

Komrij demonstreert alleen maar wat een onbeschaafde idioot hij is om het gebeurde op die wijze op de korrel te nemen. Er is een stroom van protestbrieven bij nrc Handelsblad binnengekomen.⁸⁶

Professor Ferdinand van Dam heeft in Havana een conferentie bijgewoond van economen uit derdewereldlanden, die van 24 tot 30 april heeft plaatsgehad. Fidel Castro wees er in zijn openingstoespraak op dat dertig jaar geleden een dergelijk conclaaf ondenkbaar zou zijn geweest. Het gaat dus om een gevecht tussen uitbuiters en uitgebuitenen, tussen het imperialistische noorden en de ontwikkelingslanden, tussen kapitalisme en socialisme. Er moet een nieuwe strategie komen om het opdringende neokolonialisme te bestrijden. De Noord-Zuiddialoog heeft niets opgeleverd. In feite zullen de rijke landen hun plunderingen in de arme landen voortzetten. De Wereldbank en het Internationale Monetair Fonds zijn instrumenten van uitbuiting. Castro gaf de opec-landen een veeg uit de pan omdat zij de rijke wereld in de kaart spelen en olie-opbrengsten onvoldoende aan andere ontwikkelingslanden ten goede laten komen. Ik ben het hier hartgrondig mee eens.⁸⁷

Den Haag zegt ‘nee’ tegen het plan van Brezhnev om de aantallen langeafstandsraketten te laten bevriezen. Het mag niet van Washington. Nederland heeft dit aan Brezhnev geschreven. Moet je nagaan wat een brave marionetten van Amerika we zijn.

Augusto Pinochet van Chili heeft de junta in El Salvador steun aangeboden in de strijd tegen de ‘linkse’ guerrillastrijders.

Al Haig is op de bres gesprongen voor de joodse dissident Anatoli Sharansky.

86 NRC Handelsblad, 6 mei 1981.

87 NRC Handelsblad, 16 mei 1981.

[p. 90]

17 mei 1981

Om 18:30 uur arriveerde Eduard Voorbach - hij wordt 21 augustus meerderjarig - met witte bloemen, zijn lievelingskleur, plus een pakje. Er zat een vaas in! Ik kon het haast niet geloven. Ik vond hem eigenlijk meteen al te vrouwelijk. Maar ik ging voor hem zitten, luisterde en keek. Hij is wel heel mooi. Hij begon te praten over zijn werk als steward bij Transavia. Joodse passagiers op weg naar Tel Aviv waren dikwijls vervelend en veeleisend, een hemelsbreed verschil met Mien en Truus op vakantie naar Spanje. Uit 150 kandidaten voor zijn baan was hij een van de zeven die nodig waren.

Ik denk dat hij close is met zijn moeder. Hij zoekt een kamer en wil in Amsterdam op zichzelf gaan wonen. Zijn oudere broer Ron is op zijn vijfentwintigste gescheiden, wat hem diep heeft geraakt. Hij heeft ook een jonger zusje. We aten samen maar daarna begonnen we toch weer te flikflooien. Op het moment dat Van Agt en Den Uyl aan het tweede deel van hun televisiedebat begonnen, zijn we naar mijn slaapkamer vertrokken waar we tot ver na middernacht zalig hebben gerotzooid. Toch heb ik voorkomen dat het tot een orgasme kwam. Daar is hij waarschijnlijk te aardig voor. Zoals met David Russell vlak voor de dood van mam in 1974.

Prélude à l'après-midi d'un faune is voor mij onlosmakelijk met mam verbonden. Zij was het die me tot Debussy bracht.

Ik las een omslagverhaal over Gerrit Komrij.⁸⁸ De man appelleert toch wel aan me. Er zijn zelfs uitspraken die ik ten volle onderschrijf. Zou ik met die man kunnen praten? Komrij zegt: ‘Ik vind niets ter wereld zo deerniswekkend als een homoseksuele rooms-katholiek.’

Bedoelt hij Reve?

‘Het geloven in iets wat anderen je voorschrijven past niet bij volwassen mensen.’

Komrij vindt trouwens dat Reve heeft bijgedragen tot de emancipatie van homo's. Dat zal waar zijn. ‘En hij heeft grote invloed gehad op de reactionaire houding van de meeste homoseksuelen. Hij heeft ze uit het conservenblik gehaald en meteen met gif bespoten.’

Ik vind het wel overkill als Komrij verderop zegt: ‘Het is onvoorstelbaar hoe cultuurloos en geestloos de hoogwaardigheidsbekleders in dit land zijn [Waar: te beginnen bij de Oranjes, met uitzondering van Claus; wo]. Politici gebruiken de cultuur wel, maar ze vertegenwoordigen de beschaving niet

88 Haagse Post, 16 mei 1981, door Jan Brokken.

[p. 91]

omdat ze daar geen enkele weet van hebben, noch van de traditie waarin ze zijn opgegroeid noch van de bedding waarin ze leven. Ik zie niet in waarom Van Agt, Lubbers of Wiegel erop achteruit zouden gaan wanneer de Russen hier binnenvielen. Ze zouden in zo'n systeem voortreffelijk kunnen functioneren.’ Aardig gevonden, maar overkill.

Jan Siebelink ging op bezoek bij James Purdy.⁸⁹ Hij omschrijft zijn critici als: ‘Veelal joodse bourgeois. Door de cia goedgekeurd.’ Zou best eens waar kunnen zijn.

Op de vraag waarom hij schrijft zegt hij: ‘Voor mijzelf. Elke dag ga ik opnieuw achter de schrijftafel zitten. Als ik dat niet doe, ben ik ongelukkig. Als ik schrijf ben ik iets minder ongelukkig. Ik schrijf dus alleen voor mezelf.’ Voor mij is schrijven als muziek maken. Achter mijn bureau schuiven - dat eens grootvader Hap van der Woude van de acf toebehoorde - is voor mij hetzelfde als achter de vleugel gaan zitten. Met dit verschil, dat praten op papier lang niet zo mooi en harmonisch is als noten lezen van bijvoorbeeld Chopin of Debussy. Ook begrijp ik niet wat ongelukkig zijn met schrijven heeft te maken.

Ik schreef naar Peter.

Ik zag vanmiddag een eend met negen kuikens. Ik schrok en berekende dat er reeds vier waren opgegeten door ratten. Maar even later zag ik de eend met de dertien hummels. Ze waren warempel wat gegroeid. Het was heerlijk in de wind in de polders.

Serge Schmemann schreef een fraai artikel over het leven in Moskou op een lentedag in 1981.⁹⁰ Dat moet ik mee afdrukken, omdat dit een staaltje Amerikaanse journalistiek is waar je in onze pers niet om behoeft te komen. De ussr wordt alleen maar ‘zwart’ gemaakt.

89 Idem.

90 The New York Times, 17 mei 1981, zie bijlage 9.

18 mei 1981

Pieter de Vink van de nos laat een medewerker bellen dat hij er toch van afziet een film te maken over het Indiase atoomproject. Juist nu Homi Sethna de deur heeft opengezet. Ook de Indiase ambassadrice, mevrouw C.B. Muthamma, schrijft me hierover met als resultaat dat als het een beetje wil, ik in mijn hemd kom te staan. Het is bovendien oliedom.⁹¹

Ik belde met Hans Jacobs van vara Achter het Nieuws en heb geprobeerd hem in het Bombay atoomproject te interesseren.

91 Zie bijlage 10.

[p. 92]

Hij waarschuwde dat ze budgettair krap zaten. ‘Ik heb voor een uitzending van drie onderwerpen maar 20.000 gulden,’ aldus Jacobs.

Peter vertelde naar een specialist te gaan met zijn knie. Hij kreeg mijn brief over de dertien eendenkuikens. ‘Heb je ze toegesproken,’ vroeg hij.

‘In gedachten, ja,’ zei ik want het is waar, ik murmel van alles bij zulke ervaringen.

Ik dineerde met Han André de la Porte in de Kerkstraat. Gezellig en vertrouwd. Hij kent Ernst van Eeghen uitstekend. ‘De laatste echte Amsterdamse koopman die lak heeft aan alles en iedereen.’ Een zoon van Siebe Minnema, een Nijenrodiaan van ons jaar, vree met een dochter van Van Eeghen. Maar Van Eeghen riep Siebe bij zich om te zeggen dat hij aan die liaison geen goedkeuring kon geven. ‘Siebe haat de man nu,’ aldus Han. En terecht, want wie denkt Van Eeghen in hemelsnaam dat hij is. Ik stelde voor dat we eens met Hofland zouden eten. maar daar voelde Han niet voor. Ik eigenlijk ook niet. Henk zou me trouwens vanmorgen bellen, wat hij natuurlijk niet heeft gedaan. Onbetrouwbaar, maar ook dat is niets nieuws.

19 mei 1981

Veertien jaar geleden ontmoette ik Peter in Amsterdam. Het was de verjaardag van Erik van der Leeden. Hij was niet bereikbaar. Uit arren moede ging ik de hort op in Amsterdam, en voilà, Peter parachuteerde in mijn leven. Of ik in het zijne.

Ik heb geld naar de tuinman van Den en Rust in Bilthoven gezonden om het graf van mijn ouders met bloemetjes te beplanten.

Heb van 10:10 uur tot 12:35 uur met Van Eeghen gesproken en bepaalde gedeelten van ons gesprek op de band opgenomen. Ik zou zeker een artikel kunnen schrijven, maar voor wie? Ik ben echt al 25 jaar kaltgestellt door het gelazer vanuit Den Haag. Ik ben het op veel punten met hem eens. Ik stelde voor dat we zijn denkbeelden in een brochure zouden samenvatten. Eerst ging hij akkoord, maar toen ik weer terugkwam van het fotokopiëren, zei hij dat hij dit eigenlijk te aanmatigend vond.

Ik ontving een aankondiging van het huwelijk van Oliver Stone. Ik heb hem geschreven.

De bloemen van Ed Voorbach staan er nog mooi bij.

Men is er in de University of California in Los Angeles in geslaagd foto-opnamen van bloedcellen in de hersens van een aap te maken. ‘They look like small raindrops on a strand of spider

[p. 93]

web, but they are part of a scene from the interior of a monkey brain frozen in an instant of time,’ aldus Harold Schmeck. ‘Those drop-like structures may be packets of nerve-signaling chemicals moving toward a nerve terminal where they would help a neuron fire and transmit a signal to an adjoining brain cell. This signaling is the common currency of the brain's ceaseless communication with itself, the body it controls and with the outside worlds.’ Wat ik absoluut onvoorstelbaar vind, is dat we absoluut geen idee hebben wat zich voortdurende in onze hoofden afspeelt.⁹²

Peter heeft een injectie in zijn knie gekregen. Het deed pijn. In een reactie was hij er van gaan giebelen. De man schijnt ook weer eens zijn rug recht te hebben getrokken, een probleem waar hij mee sukkelt sinds hij jaren geleden van een schip in de Adriatische Zee dook. Dat was in zijn Philip Nasta-periode. ‘Het kraakt weer eens aan alle kanten,’ zei hij. Vanavond zou hij weer spelen in The little whorehouse of Texas.

92 International Herald Tribune, 18 mei 1981.

20 mei 1981

Hans Jacobs zegt dat 10.000 gulden voor een film over de Indiase atoomindustrie niet haalbaar is. Hij heeft slechts 5.000 beschikbaar. Hij had natuurlijk een mondvol klaar om een oordeel uit te spreken, waarom een straatarm land als India zich met het splitsen van atomen moest bezig houden. Jacobs praktiseert label journalism, plakt etiketten en daarmee is dan de kous af. Weten hoe het werkelijk zit, ho maar. Desalniettemin laten we het toch maar proberen met deze Jacobs, die alles van India al weet. Ik lichtte mevrouw Muthamma telefonisch in dat we met de vara zouden kunnen filmen en zij zegde toe een telex naar Bombay te verzenden.

Er is een telegram uit Caracas gekomen dat bevestigt dat ik de president van Venezuela voor het intelligentieboek zal kunnen interviewen. Prima.

Ik kreeg een brief van Cila Schimmelpenninck.⁹³ De familie Schimmelpenninck heeft het me buitengewoon kwalijk genomen dat ik een vriend van Sukarno was. Dit wist ik al lang maar werd in deze brief nog eens bevestigd. Maar dat was het niet alleen. ‘Je maakt wel overal mooie verhalen omheen, maar juist omdat ik je van vroeger ken, maken die niet zo'n indruk op mij.’ Zij zegt dat haar moeder⁹⁴ mij al in de oorlogsja-

93 Zie Memoires 1925-1953, brief d.d. 19 mei 1981, Koudekerke.

94 De heer Schimmelpenninck had haar ‘gevonden’ in de bloemenzaak naast Hotel du Pays Bas in Utrecht. Ik was zeer op haar gesteld geraakt.

[p. 94]

ren wees op het verschil tussen Dichtung en Wahrheit. Ze hebben me vanuit de verte gevolgd en meenden dat ik altijd weer in troebel water viste, misschien wel uit hoofde van mijn beroep ‘maar het deed niet zo prettig aan’.

In haar brief maakt ze duidelijk dat zij geen behoefte heeft de draad uit de oorlog weer op te pakken. Zij vraagt ‘heel vriendelijk maar erg dringend’ haar zoon Jan Jacob Dolleman met rust te laten. Ik had hem bij André de la Porte ontmoet. ‘Hij moet afstuderen en heeft daarvoor al zijn aandacht nodig.’ Zij denkt zeker dat ik op de jongen tippel, wat bepaald niet het geval is, al vind ik hem aardig.

Ik schreef haar het volgende antwoord:

Lieve Cila,
Je brief heeft me triest gestemd.
Het versterkt mijn indruk, hoe de media uiteindelijk opinievormend zijn en hoe de meeste mensen, ook wanneer zij uitstekend moesten weten dat het anders is, dat berichten onwaar zijn, zich toch laten leiden door adverse propaganda en de zwartmakerij van officieel Den Haag, waar ik al meer dan 25 jaar van te lijden heb. Ik heb altijd wel aangevoeld hoe jullie over me denken, maar vroeg of laat krijgen we allemaal grijze haren, daarom dacht ik: misschien is toch weer het moment gekomen contact te hebben. Pas dan kan men ontdekken wat kwaadsprekerij is en wat niet.

Ik gaf verder aan dat andere oude vrienden ook kennis hebben genomen van de waanzinnige berichten in bijvoorbeeld De Telegraaf dat ik met de kgb de Oranjes wilde afzetten maar wel degelijk weten dat ik een leven lang aan de principes heb vastgehouden voortkomende uit mijn opvoeding en achtergrond.

Dat ik in conflicten verwikkeld was had te maken met het feit dat mensen oneerlijk, dom en onintelligent waren, zoals Joseph Luns, die hier juist zeer populair is geweest maar die ik heb leren kennen als een vulgaire boef. Daarbij komt dat ik te goed ben geïnformeerd over vele zaken die anderen volkomen onbekend zijn.

Cila eindigde haar brief dat wanneer we elkaar weer eens zouden tegen komen ‘dan zullen we zeker een dolgezellige babbel met elkaar hebben’. Hierop antwoordde ik:

[p. 95]

Zoals ik ben gebakken houd je van iemand of niet. En wanneer je van iemand houdt zoals ik van jou en je familie heb gehouden, ongeacht of je me nu met het vuile badwater laat weglopen, kan niets hier verandering in brengen. En zeker niet via goedkope roddel, geklets en achterklap, die in geen enkel verband staan met realiteiten.

Ik gaf aan dat mensen die op shit ingaan, blijk geven van een onderontwikkelde intelligentie. Wat helaas dus zeker bij Cila Schimmelpenninck een doorslaggevende zaak is: Goodbye!

Een telefoongesprek met Hans Jacobs van de vara werd plotseling verbroken. Toen hij terugbelde, zei hij: ‘Ik zeg dan altijd dag heren van de bvd!’ Het gebeurt zo vaak. Ik schrijf het niet eens meer op.

De brief van Cila heeft me pijnlijk getroffen. Onze vriendschap in de oorlog was hecht. ‘Elkaar kennen is niet alles van elkaar afweten, maar elkaar liefhebben en vertrouwen in elkaar hebben,’ schreef zij eens in een boek wat ik van haar kreeg. Haar moeder gaf me De navolging van Christus van Thomas à Kempis. Er zat een kaartje bij:

Dat was 1944. En in 1981 krijg je een brief van haar dochter, waarin beleefd wordt gevraagd te vergeten dat we ooit vrienden waren. Trouwens, wat Wahrheit und Dichtung betreft, hierop zullen mijn dagboeken ruimschoots antwoord geven maar dan is Cila Schimmelpenninck er al heel lang niet meer, en ik trouwens ook niet.

Denig van Buitenlandse Zaken heeft tegen Josje Hagers van De Telegraaf toegegeven dat er tijdens de reis van prins Claus in New Delhi ‘betreurenswaardige communicatiestoornissen’ zijn geweest. Zo typeren diplomaten van dit koninkrijk hun doortrapte en achterbakse onwettige gedrag. Er zou echter geen sprake van zijn dat ik door die overheidssabotage schade

[p. 96]

zou hebben geleden. Er is dus feitelijk niets aan de hand geweest, aldus Denig tegen Josje. ‘Ze zullen je hoogstens je vliegkaartje terugbetalen,’ zei ze.

Josje Hagers begrijpt dat Denig met wat hij zei haar gewoon beduvelde. ‘Ik wil me een indruk over deze mensen vormen voor later,’ zei ze. Denig had haar ook nog gevraagd: ‘Wat kan het u schelen wat Oltmans is overkomen?’ Hagers had geantwoord dat het de eerste reis van prins Claus als voornaam overheidsadviseur was geweest en dat de problemen er omheen consequenties zouden kunnen hebben.⁹⁵

Ik ben vanwege het prachtige weer met de kap van de auto neer naar Bosch en Duin gereden, langs De Horst, welk landhuis er nu als een verlaten puinhoop uitziet. Ik kwam ook langs het huis van de Schimmelpennincks, waar ik tijdens de oorlog soms woonde.

Rijdend door de lanen van Bosch en Duin herinnerde ik me zo veel van vroeger. Mam was altijd zo op de rozen gesteld. Ik probeerde te reconstrueren wat er zich allemaal in onze jeugd rond dat mooie huis heeft afgespeeld. Ik mijmerde weg en zag tal van personen de revue passeren. De fall-out van Cila's brief.

Ik bezocht tante Yuut Mennega in Soest. Zij wordt erg wankel en vindt het vreselijk om oud te worden. ‘Je kunt jezelf toch niet voor een autobus werpen?’ zei ze. Zij vertelde een heel curieus verhaal.

‘Je vader was zeer mediamiek,’ zei ze. ‘Toen we je grootvader uit Duitsland verwachtten, ging je vader even naar zijn kamer. Ik wist wel wat hij ging doen. Hij ging aan de tafel vragen wanneer de trein aankwam. Dan kwam hij later beneden en zei: “Ik ga naar het station, want zijn trein komt dan en dan aan.”’ Ik was perplex, want ik heb dit nooit geweten’.⁹⁶

95 Dit was (geloof ik) de eerste en laatste reis van Claus in die functie.

96 Nu ik dit in 1995 teruglees, is het opnieuw alsof ik het nooit eerder wist.

21 mei 1981

Admiraal Zumwalt schrijft te betreuren dat we elkaar misliepen in Washington. Hij geeft aan welke dagen hij in juli aanwezig is. Michael Korda seint eveneens. Simon & Schuster wil het Zamyatin-boek niet hebben.

Arie Kuiper, hoofdredacteur van De Tijd, heb ik een artikel over William Davidson en het Instituut for Psychiatry and Fo-

[p. 97]

reign Affairs toegezonden. Hij vindt dat er niet veel in staat, vindt het weinig origineel en voor de hand liggend. Dat ze het niet nemen ligt aan een redacteur, expert in psychiatrische kwesties, aan wie Kuiper advies had gevraagd. Hij wil het best betalen omdat hij toegeeft het te lang te hebben laten liggen. Hollandser kan het niet.

Adèle Croiset zegt dat zij na de dood van Gerard letterlijk geen woord meer van zijn vroegere vrienden heeft gehoord. Ook dienst secretaris, West, had eieren voor zijn geld gekozen en draaide nu mee in de ‘praktijk’ van Croisets dochter in hetzelfde pand in Utrecht. Triest, heel triest. Enkelaar voorop, eens Gerards trouwste bewonderaar.

Klaas de Vries stuurde me materiaal voor ons project. Bijvoorbeeld: security policy and arms control: a european perspective. Het stuk werd geschreven voor een conferentie in Brussel op 20, 21 en 22 september 1981. Die man gaat zeer diep in op militaire navo-vraagstukken. Dat wordt nog een hele klus.

Voetelink zei vanmorgen: ‘Mijnheer Oltmans, mijn geduld is op. Ik schrijf nu een rekest om Claus, Bergman en Bertens te doen horen.’ Hij voegde er aan toe: ‘Komt er weer een brief van de landsadvocaat, dan zeg ik: “Fijn, maar erkent de staat schuld, ja of nee.”’

Eindelijk. Ik hoop dat hij er nu echt tegenaan gaat. Ook heeft Voetelink een brief gericht tot rechter Fokker, omdat hij wil weten of Robert Kroon zijn bron ‘one Dutch official’ bekend moet maken na mij in Time en De Telegraaf te hebben neergezet als kgb-collaborateur.⁹⁷

Jan van Beek van de gpd belde dat hij een ontmoeting met prins Claus had gehad. Hij wilde exact weten wat er in New Delhi rond mij was gebeurd. Claus zei slechts dat hij had gehoord dat er met mij iets fout was gegaan maar dat hij niet in een positie was geweest hier iets aan te veranderen. Het was uitsluitend een zaak van Buitenlandse Zaken, ook al was hij pro forma de leider van de delegatie geweest. Toen ik vervolgens aankondigde dat Voetelink nu in de startblokken stond om Claus, Bertens en Bergman door de rechter te laten horen, reageerde hij zeer verheugd. Hij kon de publiciteit best gebruiken. ‘Ik wil best in De Telegraaf op de voorpagina in het getuigenbankje naast Claus staan,’ zei hij tot overmaat van ramp. Alsof het daar om ging.

97 Zie bijlage 11.

[p. 98]

22 mei 1981

verbijstering over interview van den uyl in sovjet blad, meldt De Telegraaf op de voorpagina. ‘Premier A.A.M. van Agt heeft hier met ontzetting kennis van genomen, aldus van Agt op verkiezingstournee in Hengelo.’ Den Uyl zou tegen een verslaggever van Literaturnaya Gazeta hebben gezegd dat hij als hij premier zou worden, niet aan de verplichtingen van de navo te zullen voldoen en de defensie van Nederland zou laten inkrimpen. Een onwaarschijnlijke uitlating die niet correct kan zijn overgekomen. Ook de vvd is ‘ontstemd’ natuurlijk.

Een begeleidend hoofdartikel noemt het gesprek van Den Uyl met een sovjetjournalist van een grenzeloze naïviteit, beschamend en schandelijk. Hoe heeft hij zich kunnen lenen voor een interview in Moskou?

Ik liep in de stad tegen Nico Scheepmaker aan, die vertelde te weten hoe de aanval op Den Uyl in De Telegraaf tot stand was gekomen.⁹⁸

Uit een gesprek met Josje Hagers concludeerde ik dat Buitenlandse Zaken en Denig er blijkbaar toch in slagen haar aan het twijfelen te brengen of ik gelijk heb over wat in New Delhi was gebeurd. Zij schrijft vandaag dat prinses Irene samen met Herman van Veen (cabaretier) in de krottenwijk Tonga van de Filippijnse hoofdstad Manilla liefdadigheidswerk gaat verrichten. Freule Röell wordt als particulier secretaresse van prinses Juliana opgevolgd door mevrouw M. Starink. Een kanaaltje minder voor mij.

De avro laat Ien van den Heuvel, Ruud Lubbers en anderen zien, die belletje trekken in Lemmer en Tilburg in verband met verkiezingen. Volmaakt belachelijk.

nrc Handelsblad publiceerde een opmerkelijke mening van de voormalige correspondent Scott Thornton van Reuters in Nederland. ‘Bij mijn werk in Nederland,’ schreef hij, ‘is me opgevallen hoe de zogenaamde “objectieve persagentschappen” hun eigen opinie en mentaliteit op de berichten projecteren en nieuws (feiten en meningen) dat in strijd met hun wereldbeeld is, onderdrukken.’

What else is new? Dat weet ik al heel lang en het gebeurt in het buitenland net als hier.

Thornton zegt verder: ‘De journalisten van Westerse massamedia zitten aan teveel touwtjes vast, bijna evenveel als hun collega's in het Oosten (communistische landen).’⁹⁹

98 Ik heb niet opgeschreven wat hij zei, Scheepmaker is een beroeps anti-USSR-man.

99 NRC Handelsblad, 16 mei 1981.

[p. 99]

Zo erg is het misschien niet, maar dat het anp Her Majesty's Voice is en de journalisten voor het overgrote deel in de zakken van Den Haag zitten, is een feit. Voldoende bekend trouwens. In het begin van zijn carrière was er bijvoorbeeld met Hofland nog te praten, maar die is al jaren geleden door de knieën gegaan.

Volgens nrc Handelsblad worden Westerse banken voorzichtiger met het verstrekken van leningen aan de ussr. Wat betekent dit precies? Westerse financiële kringen gingen van de zogenaamde ‘paraplutheorie’ uit, wat wil zeggen dat indien Oost-Europese landen in geldelijke moeilijkheden kwamen, Moskou voor de problemen zou opdraaien. De jongste moeilijkheden in Polen hebben hier de klad in gebracht. Westerse banken beoordelen nu ieder Oost-Europees land op eigen kredietwaardigheid. Van de 160 miljard dollar aan leningen die in Oost-Europa uitstaan, heeft Nederland drie miljard bijgedragen.¹⁰⁰

100 NRC Handelsblad, 22 mei 1981.

23 mei 1981

Eindelijk weer eens een stapel kranten gekocht. Waarom eigenlijk? Je vangt alleen maar slecht nieuws. De idioten in Amerika gaan weer zenuwgas maken.

J.G. Heitink¹⁰¹ trekt als bvd-man in de hoofdredactie van De Telegraaf weer eens van leer tegen de sovjets. Ze zouden zich schuldig maken aan inmenging in onze zaken. Hij verwijst naar de interviews die Georgii Arbatov aan nrc Handelsblad gaf - hij noemt deze keer niet de nos-televisie en Panoramiek - en ook de ‘architect van sovjetpropaganda’ Zamyatin krijgt van de man een veeg uit de pan. Als de lezers toch eens wisten wat voor mannetje deze Heitink was en waarvoor hij werkelijk is ingehuurd.

Peter lijkt zo ver weg.

Josje Hagers gaat tot 15 juni naar Griekenland. Ze had al een stuk over mijn zaak tegen Claus geschreven voor De Telegraaf en als het nieuws werd voor de vijftiende zou zij het via een collega laten plaatsen. Ik benadrukte dit een wankele opzet te vinden en dat ik Voetelink toch zou adviseren alleen via Hagers te opereren wat De Telegraaf betrof.

Wim Klinkenberg zei: ‘Ik moet zeggen dat ik aangenaam verrast was, dat nrc Handelsblad mijn brief van gisteren heeft geplaatst.’ Klinkenberg meldde dat Rudolf Hess zes weken voor de door Hitler geplande aanval op de ussr naar Engeland

101 De Telegraaf, 23 mei 1981.

[p. 100]

vloog om zijn relatie uit de Oxfordbeweging, de hertog van Hamilton, te ontmoeten. Verder vertelde Wim dat een onlangs overleden lid van de Koninklijke Marechaussee, belast met de bewaking van Wilhelmina en Bernhard in Londen, een boek zou hebben geschreven. Toen Bernhard in de oorlog bij een vriend dineerde, sloeg een Duitse bom in. De fuif werd voortgezet. ‘De prins bevond zich niet in verticale, maar in horizontale toestand. Samen met Lady Hamilton. Zo ziet men maar weer hoe klein sommige werelden zijn.’¹⁰²

Heb de eend met de elf pups gevonden in de polders. Het stel is wonder boven wonder nog steeds compleet.

102 NRC Handelsblad, 23 mei 1981.

24 mei 1981

Alfred Vierling had gelijk toen hij waarschuwde dat niemand in de huidige verkiezingen het onderwerp aanroert dat er chemicaliën in ons drinkwater worden gevonden. Men kent ze niet en weet ook niet hoe ze eruit te krijgen. Water is de levensader van ieder lichaam. Het is te laat er nog iets aan te doen.

Jan Cremer belde. We spraken met elkaar in de brasserie in de Van Baerlestraat. Hij vindt het mijn grootste fout dat ik het huis naast Bill Bast in Hollywood niet heb gekocht. ‘Wanneer ze nu een jfk-film willen maken, moet je als voorwaarde stellen dat je een huis in Amerika krijgt.’

De avro presenteert een twee uur durend programma van de heren Van Agt, Den Uyl, Terlouw en Wiegel. Op mij maakt Terlouw de gunstigste indruk. Ook al vind ik hem zijig en slap. Hij overtuigt me het meest.

Jan Cremer heeft mijn vriend Frank Heckman gebeld die op zijn beurt zijn vader, de vice-admiraal Heckman belde om een plaats verzekerd te krijgen bij de mariniers voor Jans zoon. Maar vader Heckman adviseerde die weg niet te bewandelen omdat dit eerder de kansen van de jongen zou bemoeilijken. Jan heeft daarop de mariniers geschreven en nu kan de jongen drie maanden eerder naar de mariniers gaan. Ik vroeg Jan of hij Frank hiervan op de hoogte had gesteld. Dus niet. Dat zijn de kleine details waar het juist onder vrienden op aan komt.

Generaal Abdul Haris Nasution wordt op een volle pagina in De Typhoon gepresenteerd als Indonesische dissident tegen het regime Suharto. De man is net zo'n verrader als Suharto zelf, alleen was de Javaan de Sumatraan te slim af. Hij heeft tegen Ton Nillissen gezegd dat er beslist een omwenteling zal komen. ‘De enige vraag is wanneer die explosie zal losbarsten,’ aldus

[p. 101]

Nasution. ‘De geschiedenis leert dat in Indonesië elke tien jaar belangrijke maatschappelijk gebeurtenissen plaatshebben. Onlusten en verzet tegen het systeem beginnen altijd als kleine lokale gebeurtenissen.’ Hij zegt tot de generaals te behoren die inzien dat het regime Suharto niet regeert zoals de grondwet voorschrijft. In een begeleidend artikel meldt Nillissen: ‘Het ongenoegen knarst overal in Indonesië.’ De pagina wekt de indruk dat het regime Suharto op springen staat. Zoals ook generaal en mevrouw Mursid me acht jaar geleden hier kwamen vertellen.¹⁰³

Ik probeer met de bemoedigende brief van Y. Baranovsky van Sojuzgasexport in Moskou met vara Achter het Nieuws tot zaken te komen. Hans Jacobs wil wel. Wie liggen er achter de schermen dwars? Joop Daalmeijer en Cees Overgaauw, een aardig ventje, bekeken het materiaal uit Bombay.

Ik heb nog laat nog in de polders gefietst. Ik raak nooit uitgekeken op de dieren. Een ekster zat met twee jongen in een weiland. Overal cirkelden zwaluwen. Blèrende schapen. Aandoenlijk.

103 De Typhoon, 23 mei 1981.

26 mei 1981

Ik kreeg twee brieven van Frits van Eeden uit Florida. Hij schrijft over ‘een avontuur van zijn leven’. ‘Een vent, mooi gebouwd, huid, haarkleur, alles kwam overeen met Chris.¹⁰⁴

Alleen was dit geval nog een kop groter. Chris was al niet al te klein. Waar ik wel aan moest wennen was de ring aan zijn ballen. Wat daar de lol van is, weet ik nog niet zo. Had hem vandaag weer te pakken. Hij leek er wel weer zin in te hebben. We hebben samen in zee gezwommen en later met een plastic schijf op het strand lopen gooien. Hij blijkt een tandarts te zijn, die hier voor de luchtmacht komt werken. Hij was voor een sollicitatie uit New Jersey overgekomen. Heb voorlopig alvast zijn adres. En hij het mijne.’

Frits vervolgt: ‘Toch heb ik er een beetje een raar gevoel over. Hij heeft tijdens seksuele handelingen zo'n gevaarlijke kop. Hij lijkt in staat te zijn mijn strot af te bijten, of zoiets. Ik durf overigens rustig te zeggen dat ik nog nooit in mijn leven zo'n vent in mijn vingers heb gehad. Vandaag na afloop wilde hij me wat laten zien in zijn auto. Ik had niet zoveel zin om in zijn wagen te stappen, temeer daar hij en ik nog niet helemaal klaar waren. Ging toch maar. Zijn kop stond weer vals. Ik mompelde in mezelf: je loopt hier wel met vuur te spelen.’

104 Zijn eerste vriend, als jongen van vijftien.

[p. 102]

Verder schrijft hij: ‘Ik ben lekker aan het schilderen. Stuur werk op uitnodiging naar het Brevard Museum of Art.’

Casper van den Wall Bake schrijft uit Willemstad dat hij zaken doet met Ciro Kroon¹⁰⁵ president-directeur van de Venezolaanse Banco Mercantil y Agricola.

Voetelink stuurde me zijn verzoekschrift om prins Claus en de heren Bertens en Bergman van Buitenlandse Zaken te horen in verband met de affaire in New Delhi en sabotage in India.¹⁰⁶

Vanmorgen om 11:00 uur was ik bij Ernst van Eeghen op kantoor. We lazen samen zijn ‘meesterstuk’. Hij had het bewerkt en verder uitgebreid. Na verdere bewerking heb ik het artikel tegen 17:00 uur bij Adriaan van Dis in de bus gestopt om te zien of nrc Handelsblad zijn visie op de ontwapeningsproblematiek en de verhouding met de ussr wil afdrukken.

Voetelink vroeg me deze keer hem boven te ontmoeten. Hij vertrouwde me toe dat de landsadvocaat Droogleever Fortuijn hem een vertrouwelijk briefje had geschreven waarin hij de mogelijkheid open liet om een regeling buiten het gerechtshof om te treffen in de Claus-affaire. De staat voelt natuurlijk wel degelijk nattigheid en wat in India gebeurde was niet in orde. Voetelink zei vier uur aan het rekest gewerkt te hebben. Maar het was een inspirerende opdracht geweest. Hij had er kennelijk plezier in gehad en Claus als derde getuige op de lijst gezet. Ook vroeg hij of de nvj bereid was hem 5.000 gulden vooruit te betalen. We stelden, zoals Klinkenberg had geadviseerd, een briefje aan de nvj op.

Treurig eigenlijk dat ik nu pas noteer dat Ed Voorbach vandaag belde, wat me veel plezier deed. Ik vertelde dat er nog een bloem van zijn boeket over was, die bij het portret van mam stond.

Ik heb de drukproef van Made in Soestdijk gekregen. Misschien heeft Peter van der Velden toch wel gelijk dat deel ii er niet bij hoort. Ik gooi het weg. Dit betekent dat er zestien pagina's teveel zijn gezet.

Van Eeghen zei trouwens, net als broer Theo, rustig op goud te blijven zitten want hij verwachtte een stijging tot 900 à 1.000 gulden. Indien Den Uyl terug zou komen, zou dit volgens hem ‘een ramp voor Nederland’ zijn. Er is geen ander alternatief dan op Van Agt stemmen. De democratie als systeem bevond zich in een degeneratieve fase met verkiezingen waar 29 partijen aan deelnemen. Kan je nagaan wanneer zoiets in een

105 Oud-premier en voormalig minister van de Antillen, tevens een vriend van me. Zie Memoires 1957-1959.

106 Zie bijlage 12.

[p. 103]

ontwikkelingsland als Indonesië plaatsvindt, zoals tussen 1945 en 1960 gebeurde, toen Bung Karno het systeem van ‘geleide democratie’ aankondigde. Toen schreeuwden Westerse landen: ‘Sukarno is dictator geworden.’ Ze wisten niet waar over ze praatten.

27 mei 1981

Ik bezocht mijn oude vrienden John en Greet van Haagen in Sportdorp, Rotterdam. John was zo vet als een pad geworden, maar toch ziet hij er uitstekend, zelfs jongensachtig uit. We spraken viereneenhalf uur non-stop. Ik voelde geleidelijk aan de gevoelens terugkomen die ik had toen we in de jaren vijftig - hij was toen een achttienjarige matroos - in Amsterdam dikwijls in elkaars armen sliepen.¹⁰⁷ Hij wil graag mijn Contaflex toestel hebben, dat ik in 1957 van Oom Dassaad in Djakarta kreeg nadat in mijn flat was ingebroken. Hij wil de lens gebruiken.

John sprak over zijn werk in de haven. ‘Op een gegeven moment zit ook een havenwerker recht tegenover zijn directie te onderhandelen over een nieuwe cao. Ik heb in 1975 zelf tegenover mijnheer Van der Vorm van het gem (Graan Elevator Maatschappij) gezeten met drie werknemers erbij en een vakbondstopman. Wat zie je gebeuren? Werknemers confronteren de directie rechtstreeks met hun mening.’

Ik vroeg hoe het nu was.

‘Het hele zaakje wat we in de jaren zeventig opbouwden, is weer tegen de vlakte. Diverse vakbondsleiders die in dit systeem pasten, zijn er niet meer. Nu sta je als werknemers, groepje bij groepje, gefragmenteerd tegenover de directie, belangen afwegend van jezelf en je groepje alleen en de rest kan sterven. We zijn weer terug in de jungle. Kijk naar de verkiezingen van vorige week in de regio Rotterdam, dan zie je wat er werkelijk aan de hand is. De essentie van alles was immers dat werknemers voldoende vertrouwen in zichzelf hadden om zich te organiseren en die zaken die zij wenselijk achtten te beredeneren, desnoods met behulp van externe deskundigen. Wij hebben zelf deskundigen van de Universiteit van Groningen uitgenodigd en hen de documenten van de gem getoond. Hier zijn de jaarverslagen. Waar zitten de fouten, waar moeten we op letten, etcetera. We zijn lid geworden van de Gemeente Bibliotheek. We zijn boeken over economie gaan lezen. We zijn de zaken nader gaan bekijken. We zijn cursussen gaan volgen.

107 John en ik hebben nooit seks gehad. Zie Memoires 1953-1957.

[p. 104]

We zijn onszelf zover gaan opleiden dat we met een redelijke kans op verweer aan een tafel met de directeur van het gem zouden kunnen gaan zitten.’

‘Hoe is het dan mogelijk dat jullie nu terug zijn bij af,’ vroeg ik hem.

‘Het fundamentele van wat we toen deden, het zelfvertrouwen dat we het aan zouden kunnen, dat is weg. En waarom? Omdat geen mens in de Rotterdamse haven er nog op vertrouwt dat de stem van de werknemers inderdaad de top bereikt.’

‘Wat doet het fnv voor jullie?’

‘Het fnv vertolkt een algemene mening. Het fnv heeft de moeilijkste taak van iedereen, want zij probeert ook de tegenstrijdige belangen van werknemers te behartigen. De zaak a produceert hetzelfde als de zaak b. Dus de werknemers van beiden bedrijven zijn eigenlijk concurrenten van elkaar. De directeur van bedrijf a zegt: “Jongens, we moeten concurreren met de directeur van bedrijf b.” Dit is wat gebeurt tussen de haven van Rotterdam en de haven van Amsterdam. Dan zit je in een zaal met werknemers uit beide havens. Gesteld dat je gaat praten over loon. De Amsterdamse havenwerkers zeggen: “Dat kunnen we hier niet hebben.” Omdat de vergadering in Rotterdam plaats heeft, zeggen de Rotterdammers: “Dat kunnen we hier wel degelijk hebben.” Dan moet de Rotterdammer dus zeggen: “Omwille van de boterham van de Amsterdammer, ben ik bereid af te zien...,” noem maar op, vul maar in. Dat is dan de taak van een overkoepelend orgaan als het fnv. Het is niet te geloven dat iemand als Wim Kok die baan zoveel jaren heeft volgehouden. Wat die man op een gegeven moment bij elkaar moet zien te zetten, wat eigenlijk volledig tegengesteld is, wat hij dus onder een noemer moet zien te brengen, de noemer van solidariteit, is een heidens karwei. Want solidariteit is hierbij de enige noemer die beschikbaar is. Je bent arbeider en als arbeider moet je solidair zijn.’

‘Neem zo'n Van der Meulen van het cnv,’ vervolgde hij. ‘Die begint met te zeggen, kijk in de Bijbel van bladzijde zoveel tot zoveel. Die man beroept zich op de van God gegeven taak. Voor hem is het gemakkelijk, want hij beschikt over een prijzenkast vol met alibi's. Het cnv opereert altijd met alibi's. Ze beginnen met te zeggen dat ze trouw zijn aan de koningin, dus we gaan niet staken. Het wettig gezag is alibi nummer een. Het cnv zegt: “Ga door met werken, de regering heeft besloten voor kruisraketten.” Daarmee zeggen zij: het wettig gezag heeft aldus besloten en wij kunnen niet tegen het wettig gezag in gaan.’

[p. 105]

‘Hoe is het mogelijk dat in deze tijd nog iemand lid is van die archaïsche club?’ vroeg ik me hardop af.

‘Omdat men steeds mee gaat met wat in de Bijbel staat. Ik heb onlangs nog een gesprek gehad met een trouwe cnv'er. “Hoe is het mogelijk,” heb ik hem gezegd, “dat jij met tranen in je ogen zit te knokken voor het ongeboren leven tegenover mij? Ik ben zelf militair geweest en heb jarenlang op een onderzeeër gezeten, dus hoe durf je met verve en vuist omhoog tegen mij te zeggen, dat we tegen de Russen kruisraketten moeten inzetten? Dus dat je het heel norma-al schijnt te vinden om een paar miljoen mensen te gaan verbranden, gewoon verbranden.”’

John van Haagen vertelde verder: ‘Ik ben een havenarbeider die op het ogenblik bijna tweemaal modaal verdient. In mijn hart, moreel gesproken, schaam ik mij er gewoon voor. Maar nu ga ik het praktisch bekijken. Mijn ene zoon werkt bij Patrimonium, een huizenbouwmaatschappij, dus in een vak waarin hij nooit eerder werkzaam was, waar hij geen diploma voor heeft of ooit voor leerde. Hij doet handwerk en hij doet vrij spaarwerk en hij heeft een salaris van ongeveer 1.900 gulden in de maand schoon. Daar werkt hij veertig uur voor in zuivere dagdienst. Ik werk in dag- en nachtdiensten. Eens in de vier weken is er een zaterdag bij inbegrepen. Ik sta om 05:00 uur op en ga 05:45 van huis en ik ben pas ongeveer om 17:50 uur weer thuis. Ik ben dus elf tot twaalf uur ter beschikking van mijn werkgever, het gem. In de nachtdienst gebeurt ongeveer hetzelfde, want ik kom pas om 02:00 uur 's nachts thuis. Ik verdien bruto het dubbele van mijn zoon, maar netto houd ik per maand 400 gulden meer over. Het gevolg is dat die jongen zegt: “Ja, maar pa, wat u doet, nooit van mijn leven.” En natuurlijk niet.’

John wilde me meer vertellen over de Rotterdamse havenarbeider in het algemeen. ‘Hij verdient qua tijd goed en ruim meer dan andere werknemers vanwege de rottige arbeidsomstandigheden. Als iemand zegt: “Ik zit in de continudienst, dus ik moet dikwijls overdag slapen en moet daarom een andere woning hebben,” dan wordt er gekeken of je gek bent. “Ga maar ander werk zoeken,” krijg je dan als antwoord. Dat is hier heel gewoon. Maar als een Rotterdamse havenarbeider bij een woningbureau komt en zegt: “Ik werk in de haven, ik moet een huis hebben,” wordt er gezegd: “Gaat u daar maar naar toe,” en wordt een woning gegeven van 600 gulden. De havenarbeider trekt daar dan in en kan er nooit meer weg. Jonge havenarbeiders steken zich dikwijls tot de nek in de schulden, want die schaffen zich nog koopwoningen aan ook, omdat ze

[p. 106]

zeker weten nooit meer weg te zullen gaan uit de haven. Ze hebben misschien een jaarsalaris van 50.000 gulden, maar wat houden ze over? Misschien 4.800 gulden meer dan anderen, dus arbeiders die buiten de haven bezig zijn. Een stratenmaker van de gemeente, of iemand die bij de vuilnisophaaldienst werkt, zit hier misschien 200 gulden per maand onder. Maar die zit wel prachtig in de dagdienst.’

Hij wees op nog een wantoestand in hoe de bureaucratie met arbeiders omspringt. ‘De belastinginspectie vindt het heel gewoon dat ik, die in de nachtdienst zit en dus op diverse tijden werk en thuiskom, geen tegemoetkoming voor die situatie krijg. Daarentegen, dat een directeur van het gem representatieve kosten maakt, is voor de belastingdienst de gewoonste zaak van de wereld. Die man draagt bovendien kostuums van Nieuw Engeland,¹⁰⁸ heeft een dijk aan faciliteiten en beschikt over een zwembad bij zijn huis. En hij moet vooral kunnen tennissen. Maar ik mag van de belastingdienst niets aftrekken. Dus op een gegeven moment vindt een aantal havenarbeiders, zoals ik, dat ze worden belazerd. Wij zitten in tapioca-stof en troep en werken zomer en winter. We lopen nog gevaar ook. We moeten altijd maar beschikbaar zijn, terwijl iedere werknemer in de bouw op een voor hem geschikte tijd op vakantie gaat.’

‘Je werkt bij een dienstverlenend bedrijf,’ vervolgde mijn vriend, ‘dat moet doordraaien, dus je moet je vakanties maar zien te regelen. Wij worden in de haven in vakantieschema's ingedeeld. Hierdoor kan ik het ene jaar helemaal niet met vakantie gaan, want dan zijn mijn kinderen nog op school, en het andere jaar misschien wel. Vakantie hebben is in de sociale wetgeving als noodzaak opgenomen, niet alleen wat geld betreft, maar hier moet ook de tijd beschikbaar worden gemaakt. Dan zegt de belastingdienst: “Nee dat kan niet, want dat is extra loon.” Het gevolg is dat een vakbondsleider tegen zijn eigen sociale code in moet gaan, zijn eigen moraal moet schenden en dan moet hij op een bepaald moment dingen gaan doen, die eigenlijk helemaal niet kunnen. En dan knappen ze af.’

‘Het gevolg is,’ aldus John, ‘dat Hans Wiegel hierdoor stemmen krijgt, want die zegt gewoon: “Jongens die niet werken, die moeten we minder betalen. Dat nivelleren dat moet ophouden. De man die het vuile werk doet, die moet een extra beloning krijgen en de rest die moet minder krijgen.” Hierdoor ontstaat steeds meer de mentaliteit nu een auto in plaats van te denken over wat er later met mijn kinderen gebeurt. Wanneer

108 Een herenmodezaak aan het Koningsplein in Amsterdam.

[p. 107]

je tien gezinnen neemt en je zou vragen of ze bereid zijn de auto weg te doen, neem van mij aan, dat niemand daar toe bereid zal zijn. Dat is de fase waar we nu in zitten. Tel maar op je vingers na wat er straks mogelijk is. Ze zullen de krant opzeggen, misschien zelfs de telefoon, maar de auto nooit. Er wordt nog liever op eten bezuinigd, dat de auto opdoeken.’

‘Waar komt die autoziekte vandaan? Is het status?’ vroeg hem.

‘Nee, het is iets anders. Die auto vertegenwoordigt een soort van besef, ik ben een klootzak op elk punt, maar ik heb wel een auto, dus ik ben toch iets. Er zijn mensen die geen opleiding of diploma hebben en als je bij hen de auto zou weghalen dan zouden zij zich totaal niets meer voelen, in hun blote kont bij wijze van spreken. Neem mijn drie oudste zoons. Twee zeggen: “Ik doe niet mee als ik geen auto heb.” Dus ze gingen een rijbewijs halen en een auto kopen. Anders telden ze voor hun gevoel niet mee. De derde, die trouwens een betere scholing had, zei: “Een auto hoeft van mij niet.”’ Mijn vriend vervolgde: ‘Willem, waar ik bang voor ben is dat vanuit de samenleving te weinig tegenkrachten komen die jonge mensen van nu, die later dus de verantwoordelijkheid voor dit land zullen moeten gaan dragen, op het punt krijgen dat zij zeggen: nu heb ik alles voor zover ik me dit had voorgesteld, en hoe gaan we nu verder? En nu bedoel ik helemaal niet de anti-atoombeweging of terug-naar-de-natuur slogans, maar gewone mensen, die tegen zichzelf zeggen: ik vind het fijn om op zaterdag te gaan vissen,¹⁰⁹ of om iets met mijn vrouw samen te gaan doen, of om betrokken te zijn met mensen in de buurt, dus om een normaal sociaal bestaan te hebben. Je hoort dit trouwens steeds minder. Er wordt nog wel over “sociaal aanvaardbaar” gesproken, maar dan heeft men het niet over hoe je in de samenleving deel uit maakt van het geheel, maar met wie je samen dingen doet of praat. Nee, dan heeft men het over wat je je kunt permitteren in de zin van beschikbare financiën.’

John van Haagen was van mening dat de afgelopen vijf jaar deze situatie onvoorstelbaar was veranderd.

‘Vijf jaar geleden zaten we in vakbondskringen niet te praten over hoogten van lonen, maar we zaten met jongens van de universiteiten te overleggen wat het zou kunnen betekenen voor het lichaamsritme wanneer een havenarbeider dag- en nachtdiensten uitvoerde en hoe dit van invloed zou kunnen zijn bij het opgroeien van mijn vijf zonen.’ Vandaag de dag

109 John viste zelf jarenlang met zijn zoon en later met zijn kleinzoon.

[p. 108]

gaan vakbondsvergaderingen alleen maar over poen, poen, poen. Wanneer Wiegel blijft bepleiten: “We geven een heleboel mensen, die niet werken minder poen en we zorgen er voor dat de mensen dien wel werken goed in de poen zitten, dan wint Wiegel gegarandeerd. De tendens van vakbondsvergaderingen op dit ogenblik is die toeslag moet zus, en die toeslag moet zo. Of die wil dit en die wil dat. We hebben in de haven nog eenmaal geprobeerd om te knokken voor meer vrije tijd. Dan zegt de werkgever: goed, maar dan moet je een gedeelte van je salaris inleveren. Dus: streep er doorheen, dan hoeft het niet.’

‘Die werkgevers in jullie haven weten drommels goed hoe met dit bijltje te hakken. Afschuwelijk.’

‘Werkgevers hebben het altijd beter door,’ zei John. ‘Natuurlijk komt iedere werkgever met een door deskundigen en via computers berekende schaal op bijeenkomsten aan de onderhandelingstafel. Dan zijn wij, de werknemers, nog met potloden bezig.’

‘Hoe kijk je tegen de werkgevers aan?’

‘Als ik de directie van het gem bekijk dan vind ik dat ze moreel gesproken toch binnen een bepaalde code blijven. Want natuurlijk weten ze evenveel als ik over hoe werknemers denken. Ze zijn veel beter voorbereid dan wij. Soms maken ze nog een slippertje waardoor ze werkelijk emoties bij ons losmaken. Anderzijds zijn er momenten dat we, juist omdat we emotioneel worden, in een stemming ja zeggen tegen iets, waar we tien minuten later, als we weer buiten staan, spijt van hebben. Het woord solidariteit kan je vergeten. Een vent, die in een bmw rijdt van 30.000 gulden is niet bereid om te zeggen: okay, ik stap over op een Fiat vanwege mijn solidariteit.’

‘Het lijkt wel of alleen een oorlog de mensen weer tot hun zinnen zal brengen,’ merkte ik op.

‘Weet je, waar ik ziek van word?’, vervolgde John. ‘Nu ben ik maar een klein mannetje met een aardig technisch gevoel. Ik weet dat je elektriciteitssystemen met een oneindige hoeveelheid draadjes en weerstandjes hebt.¹¹⁰ Als ik dan bedenk dat er miljoenen draadjes en weerstandjes in de door computers gestuurde generatoren (van het gem) ergens een foutje kunnen veroorzaken, waardoor op een kritiek moment een verkeerde conclusie kan worden getrokken door een slaperige vent, die op een bepaalde dag of bepaald moment met zijn verkeerde been uit bed is gestapt, en dat hierdoor dan het bestaan van

110 John was jarenlang machinist bij de Koninklijke Marine.

[p. 109]

mijn kinderen en kleinkind en alles gewoon weggevaagd kan worden, dan zeg ik: ja, ze zijn gek.’

Hij ging verder: ‘Als ik naar een oorlogsfilm kijk en ik zie hoe een duikboot - en je weet ik heb er jarenlang in gezeten - met vijf torpedo's een torpedobootjager afmaakt, dan zeg ik: wat was de Tweede Wereldoorlog dan toch nog een eerlijke oorlog. Van een bemanning van tweehonderd man zullen er zeker 140 mensen omkomen. Het eerlijkst was natuurlijk die vent met pijl en boog tegen die andere kerel met een knots. Diezelfde strijder zit in onze tijd onder het poolijs met zijn atoomwapens en beslist over het lot van miljoenen mensen in de Sovjet-Unie. Ik vraag me af of Nederlanders op dit moment dermate tegen de sovjets en hun manier van leven zijn, dat zij liever dood dan rood zijn. Wat me verbaast, is dat bij al het geklets in de Koude Oorlog over kruisraketten en noem maar op, die kardinale vraag nooit is gesteld. De rest spreekt alleen maar over werkloosheid. Ga je verder, dan heeft iedereen het over mijn auto, mijn biefstuk, mijn huis, mijn poen, dat is belangrijk en of je nu de kans loopt met een atoomexplosie levend gebraden te worden, dat is minder belangrijk.’

‘Daar zou Beatrix nu eens met Kerstmis over moeten praten,’ riep ik uit.

‘Weet je wat heel merkwaardig is,’ zei John, ‘hebben wij in het huidige Nederland nog een filosoof?’

‘Na Huizinga is het opgehouden,’ antwoordde ik.

‘Is er nog iemand in dit land,’ vervolgde John, ‘die het lef in zich heeft om werkelijk na te denken en om hele moeilijke onderwerpen in simpele taal te verwoorden? Wanneer Poseidon raketten met een klap Moskou zouden kunnen wegvagen, dan zeg ik: dit is geen oorlog meer. Daar wordt niet werkelijk over nagedacht.’

‘Heb je er spijt van dat je de marine vaarwel heb gezegd omwille van je gezin en nu in de haven werkt?’

‘In zekere zin wel. Maar over het geheel gesproken, denk ik wel dat ik een beter mens ben geworden door in de haven te gaan werken. Ik heb me veelzijdiger kunnen ontwikkelen. Maar voor mijn gezin was het misschien juist beter geweest als ik in de Marine was gebleven. Als er wat met mij gebeurt, dan zorgt de Marine immers voor alles.’

‘Toen ik nog op onderzeeboten zat, waren we jonge mannen en er was een vijand. Je dacht niet in de vorm van een mens, een Rus met blauwe ogen, blond haar en een snorretje die thuis ook wel een kind zou kunnen hebben. Je dacht in de vorm van een Rus verbonden met het woord “gemeen”. Je was dus op een

[p. 110]

bepaald moment gericht op Rus, vijand, gemeen. Dat was de driehoek. Jij zat aan de andere kant. Daar moest jij wat tegen doen. Simpel. Het was dus een hele simpele zaak. Ik vraag me nu wel af of de Duitse Wehrmacht jongen, voor hij in onze ogen in een beest veranderde, niet in dezelfde positie zat als de huidige sovjetsoldaat. Bij alle discussies over kernwapens heeft niemand dit aspect aangeroerd. We hebben een stel profeten gekregen in plaats van mensen die werkelijk nadenken. Wanneer je naar Dries van Agt luistert, dan denk je: dit is de Stellvertreter, de plaatsvervanger, want hij heeft nooit ongelijk. En mocht hij toch ongelijk hebben, dan wordt er artikel een tegenaan gegooid, wat zegt: Van Agt kan geen ongelijk hebben. Luister je naar Joop den Uyl die zegt: “Ik kan wel ongelijk hebben,” en dan volgt er 26 keer het woordje “maar” op. Zo zijn ze allemaal. De enige die in dit opzicht nog maagdelijk is, dat is Jan Terlouw. Maar die is over vijf jaar natuurlijk ook naar de knoppen. Een nette vent als Brinkhorst, die maakt een bliksemcarrière. Waarom? Omdat hij een brok sympathie uitstraalt.’

‘Als iemand me afstoot dan is het juist die kwal,’ wierp ik tegen.

‘Ja, voor jou en mij. Wij wensen een muur voor ons te zien en dan te moeten stoppen omdat er iets voor ons staat. Maar Brinkhorst is natuurlijk niks want je loopt door hem heen. Iemand die links is, die past bij hem. Iemand die rechts is, die past bij hem. Weet jij wat een Portugees oorlogsschip is? Dat is een grote zeekwal, daar zwem je gewoon doorheen. Je ziet de contouren in het water maar je moet niet denken dat je er tegenop botst. Je kan niet tegen Brinkhorst opbotsen. Dat wordt de volgende minister van Buitenlandse Zaken. Een schitterende vent. Hij is het volstrekt eens met de Arabieren. Maar ook met de Joden. De paus is voor hem de man. Maar met Leonid Brezhnev kan hij het even goed vinden. En als je aan Brinkhorst zou vragen: hebt u een geweten?, dan antwoordt hij: maar natuurlijk. Dit zijn ernstige zaken. Wie moeten wij nu kiezen? Negen zetels verlies voor de PvdA. De enige partij waarvan ik overtuigd ben dat die systematisch de democratie op grote voet verdedigt. In die zin dan dat “de mensen” voor die partij nog steeds belangrijk zijn. Niet omdat ze zwart, wit of rood zijn, maar omdat ze in de PvdA nog steeds bereid zijn om te zeggen: die vrouw op straat heeft evenveel rechten als die vrouw in het paleis. De PvdA blijft systematisch de democratie verdedigen. En juist die partij verliest. Hoe komt dat? Omdat deze waarden niet meer belangrijk zijn. Het gaat nu om bezit. En degene die mij meer bezit verschaft, die wordt de komende jaren belang-

[p. 111]

rijk. Je zult het zien, er zullen atoomcentrales komen. Want als ze het slim spelen en zeggen: jongens zonder atoomcentrales kost het je jullie auto, dan kiest iedereen voor atoomcentrales. En dan hopen ze allemaal dat ze bij de buurman worden gebouwd. Als hij dan ziek wordt, is dit niet zo erg voor mij.’

‘En Ed van Thijn?’ vroeg ik.

‘Dat is een geleerde. Die hoort voor een klas. Hij zal best politicus zijn op papier, maar niet meer. Hij overtuigt geen hond. Af en toe denk ik bij mezelf, hoe zou het nu worden wanneer je tussen dat hele stelletje een vent als Raymond Westerling¹¹¹ zou neer zetten met zijn ideeën. Zou je dan eindelijk een beetje duidelijkheid krijgen en verschillen kunnen onderscheiden? Nu is het een grauw zooitje bij elkaar. Ik kijk naar Neelie Smit-Kroes. Je ziet haar steeds heksiger worden. Ze moest immers Hans Wiegel vertegenwoordigen maar daar schat ik haar te hoog voor. En dan aan de andere kant dat silhouet van Dries van Agt met Joop den Uyl.’

‘Waar halen ze hen eigenlijk vandaan,’ vroeg ik John.

‘Den Uyl is bruikbaar geweest sinds zijn Amsterdamse tijd. Toen verkondigde hij een filosofie, ik zou haast zeggen, die typisch Amsterdams was. Flair, menselijk gemotiveerd en dat klonk naar alle kanten door. Zijn filosofie kwam bovendrijven. Wanneer ik de heer Den Uyl vergelijk met de heer Albeda, allebei economen, dan is Den Uyl voor mij een vent die rekenkundig desnoods de cijfers opzij zou schuiven als het ging om mensen redden, terwijl Albeda er gewoon een potlood door zou halen. Als daar 200.000 staat, dan is dat meer dan 100.000, dus een streep er doorheen. Dat is de heer Albeda. Ik ben ervan overtuigd. Maar ja, Albeda heeft natuurlijk de Bijbel waar hij altijd op terug kan vallen Dat is dan het geijkte alibi. Hopelijk zal Den Uyl intussen gaan inzien dat hij niet meer voldoet. Boersma vond ik eigenlijk de meest geslaagde van het hele stel, dat was een vent.’

‘Maar Boersma ging uiteindelijk ook liever bij een multinational zitten omdat het beter uitkwam voor zijn kasboekje,’ hield ik hem voor.

‘We weten niet wat Boersma daar binnen dat consortium heeft weten te bereiken, daar zet ik vraagtekens bij. Het is in ieder geval een vent die nooit is teruggevallen op het geijkte alibi. De rest van het zooitje, beginnende met Roolvink, waren mensen met hun bijbel in de hand, gekenmerkt door de judasfiguur en dat hebben ze kennelijk allemaal toegepast.’

111 De voormalig officier bij de knil die in Indonesië een bloedbad aanrichtte.

[p. 112]

‘Nu zie je zelfs mijnheer Leerling met twee zetels aan het politieke firmament verschijnen,’ bevestigde ik zijn stelling.

‘Leerling zal niet zo ver gaan als dominee Paisley in Ierland maar breng hem niet in Ierse omstandigheden, want dan garandeer ik je dat je hetzelfde zal zien. Iedere Ambonese dominee heeft toch sedert de oorlog in Atjeh geholpen met slijpen van klewangs. Daar werden ze door generaal Van Heutsz in opgeleid. Hoeveel verder zijn we nou?’¹¹²

Hij vervolgde: ‘Ik ben geschokt door het boek van H.M. van Randwijk.¹¹³ Maar ik heb natuurlijk veel meer schokken ondergaan. Bijvoorbeeld een boek over zeeslagen uit de Tweede Wereldoorlog. Daar staat dan een grote foto van de commandant van het pantserschip de Graf Spee, in uniform saluerend bij de begrafenis van zijn manschappen in Montevideo. Dus hij brengt gewoon de militaire groet, zoals een militair betaamt. Ik ben militair geweest. Ik ken dat gebaar. Naast hem staat een priester die de Hitlergroet brengt. Nou, dat gaat me dan door merg en been. Wanneer je bij Van Randwijk leest waar de ss'ers vandaan kwamen en je gaat de verkiezingen van vorige week na en constateert dat het cda de grootste overwinning heeft behaald, dan zeg ik: ja, we zijn nog precies even ver. De Duitsers vochten tegen de Russen. Dat was eigenlijk zeer goed werk. Russen doodmaken dat was een goede zaak. Dus was het helemaal niet zo erg als je ss'er werd en wat avonturen wilde beleven. Dan ging je toch ook meedoen, niet waar? En als ik dan in mei de plechtigheid bij De Dokwerker in Rotterdam zie, dan denk ik weer aan wat Van Randwijk heeft geschreven, namelijk hoe die opstand is gekomen. De gewone jongens in Amsterdam, die baalden van de moffen die de joden uit de huizen sleepten. Ze begonnen dus een opstand. Het waren jongens van het café, jongens die in ploegen samenwerkten, zij hebben dat gedaan. En dan zie je eens per jaar in mei niet die jongens bij dat beeld staan maar de heren van vandaag, die nog nooit een werktuig in hun fikken hebben gehad. Die staan dan nu bij De Dokwerker met een Atheneumgezicht, en een boord zó hoog (hij wees het aan met zijn vingers), die staan dan eer te betuigen. Misschien waren ze in de oorlog wel met hun hele familie aan de kant van de moffen. Maar dat is toch waanzinnig en pure bedriegerij. Daar staan ze dan te gedenken. Dan vraag ik me af wat ze op dat moment werkelijk denken. Vol-

112 Hij doelde hiermee op het feit dat de Ambonezen altijd huurlingen voor het Nederlandse gezag in Indië zijn geweest.

113 Hij doelt hier waarschijnlijk op In de schaduw van gisteren, Kroniek van het verzet 1940-1945, een verzameling van artikelen die Van Randwijk schreef voor het Algemeen Handelsblad.

[p. 113]

gens mij staan ze hun chequeboekje na te slaan. Het kan haast niet anders.’¹¹⁴

Van Rotterdam reed ik naar Wassenaar en bezocht mams zuster, tante Jetty. We dronken thee. Volgens haar zouden we via onzichtbare draden vastzitten aan ons voor- en nageslacht. Zij is daar van overtuigd. De cellopartij van het pianokwartet van Fauré stond op haar lessenaar. Zij maakt nog altijd veel kamermuziek en geeft nog een enkele celloles.¹¹⁵ Voor het eerst sinds de dood van mam, nu zeven jaar geleden, aanvaardde zij mijn uitnodiging samen te gaan eten bij een Chinees. Zij vertelde in de dagen dat zij in Petrograd op het conservatorium zat om cello te studeren, in huis te zijn geweest bij Tatyana Poslavsky, de zuster van Ilia Poslavsky. Zij wist niet zeker of de grafelijke titel in het oude Rusland erfelijk was, dus of de Poslavsky's automatisch graven waren geworden. ‘Je weet dat je grootmoeder niets om zulke dingen gaf.’ Toen tante daar woonde was zij zelf negentien jaar en leerde Tatyana, toen zeven, kennen. Haar heb ik vorig jaar in Tasjkent ontmoet, waardoor de familie eindelijk, voor het eerst sinds de revolutie, weer in contact met elkaar is gekomen.

Van 20:00 uur tot 23:15 uur heb ik met oud-ambassadeur Jacob van der Gaag gesproken in zijn werkkamer in Leiden. Hij gaat samen met zijn vrouw - als gevolg van mijn tussenkomst bij de sovjetambassade in Den Haag - van 17 tot 27 juni aanstaande eindelijk een bezoek aan de ussr brengen. Ik hoor hem nog zeggen: ‘Ik krijg beslist nooit een visum.’ Maar mijn verzoek via Yuri Timofiev werd ingewilligd. Van der Gaag is zelfs bezig zich in de Russische taal te verdiepen. Tante Jetty spreekt en leest nog altijd Russisch. Ik vertelde hem wat ik in mijn journalistieke leven zoal met de Nederlandse overheid had meegemaakt en hoe de botsing over het bezoek van Claus in New Delhi in zijn werk was gegaan. Hij bevestigde onomwonden dat het inderdaad zo gaat achter de schermen op Buitenlandse Zaken wanneer ze eenmaal de pik op iemand hebben. ‘Zo handelt de overheid wanneer ze iemand willen uitschakelen die men te lastig vindt.’

114 Ik heb de bandopname van het hele gesprek bewaard.

115 Zij was in 1981 reeds 83 jaar.

28 mei 1981

Jammer dat ik gisteravond te moe was om meer van de gevoerde gesprekken van te noteren. Nu gaat dit allemaal verloren. Ik luister naar de bandopname met John van Haagen. Geweldig. Ik sprak met Wim Klinkenberg. Ook hij acht het mogelijk dat

[p. 114]

ik nu met de affaire-Claus eindelijk het ministerie van Buitenlandse Zaken bij de ballen heb en kan bewijzen hoe ze al jaren tegen me ageren met een Berufsverbot. Hij was van mening dat Voetelink er vooral op moet wijzen dat een team van Brandpunt wel alle gelegenheid kreeg Claus in India te begeleiden en ik niet. Hij zal mijn zaak maandag bij het bestuur van de nvj opnieuw bepleiten.

Ik herinner me dat Tante Jetty toen we over het koningshuis spraken, zei: ‘Dat instituut houdt vanzelf op.’ Ik vond dat weer een heldere uitspraak van haar. Zo zal het gaan.

Er arriveerde weer een brief van Frits van Eeden met krabbels, die ik wil bewaren.¹¹⁶

Een professor in politieke wetenschappen aan het mit, Lloyd Etheredge, schreef in The New York Times: the old imagery of war is outdated, exact waar ook John van Haagen mee worstelt. ‘The images do not truly fit changing realities, and mislead us. Yesterday's realism is becoming tomorrow's dream world,’ schreef hij.¹¹⁷

Etheredge vervolgde: ‘A common intuitive way to think about nuclear deterrence is to imagine that we are here the Russian threat is out there, and the problem is to deter the Soviet Union's power from being used to affect us. Nuclear bombs can now be made portable, at least by several countries. They probably need to be slightly larger than a baseball but certainly they can fit in a suitcase or a small trunk. The imagery of World War ii artillery exchanges and frontal tank assaults is outdated. Demoralization and the end of the will to fight can be rapid when a nation discovers that the game is over in advance, that there is no defense, and that the Troyan grain shipments, diplomatic pouches, and Bolshoi trunks marked “tutus” reached the intended agents, for further dispersal, two years ago.’

Minister Al Haig heeft weer eens een hysterisch anti-sovjet betoog gehouden. De sfeer in de vs tegenover de ussr wordt jaar in jaar uit verder opgezweept. Kreeg een U.S. News & World Report onder ogen met een omslagverhaal over de situatie aldaar.¹¹⁸

Er bestaat geen twijfel over dat het in de ussr inderdaad miserabel is gesteld met de economie maar het Westen stelt dan ook alles en alles in het werk om er op toe te zien dat de marxistisch-leninistische economie nooit echt van de grond zal komen. De blokkade van de Sovjet-Unie geschiedt bedachtzamer

116 Zie bijlage 13.

117 The New York Times, 27 mei 1981.

118 U.S. News & World Report, 1 maart 1981.

[p. 115]

dan die van bijvoorbeeld Cuba maar in principe worden dezelfde ondermijnende gemene streken uitgehaald.

29 mei 1981

Ik heb in overleg met Gerard Schuijt, de voormalige algemeen secretaris van de nvj en een trouwe bondgenoot, een communiqué opgesteld om het komende Claus-proces aan te kondigen. Ik heb het ter goedkeuring naar de nieuwe secretaris Hans Verploeg gezonden.

Ik zat preludes van Chopin te spelen, door te worstelen, toen André Douw belde. Hij is bezig een strijkkwartet te componeren. Hij heeft een nieuw vriendje, een professor Sanskriet uit Los Angeles.

Voetelink zegt veel zin in het Claus-proces te hebben. Hij is het eens met het perscommuniqué.

Leo Tolstoj schreef The Kreutzer Sonata om het celibaat te bepleiten, meldt Time ‘but his wife had what she angrily called “the real postscript”, because not long after publication of this book she became pregnant’.¹¹⁹

119 Time, 1 juni 1981.

30 mei 1981

Ik denk dat ik vandaag het gesprek met John van Haagen ga uitschrijven. Het is wel ontmoedigend omdat ik nergens vaste grond onder de voeten heb. Dankzij Den Haag weet ik nooit of ik het werk voor niets doe omdat uiteindelijk niemand het wil plaatsen. Titel? waar is de nederlandse filosoof?

Wim Klinkenberg zei allerminst zeker te zijn of het anp het persbericht van de nvj over het Claus-proces inderdaad op het net zou zetten. Ik belde Adriaan van Dis bij nrc Handelsblad. Hij adviseerde juridisch medewerker Kuitenbrouwer te bellen. Deze had een ingezakte rug en adviseerde met Soetenhorst of Schumacher te telefoneren. Klinkenberg gaf als commentaar: ‘Kuitenbrouwer heeft gauw wat bij moeilijke zaken.’ Ik belde Schumacher die zei: ‘Soetenhorst is een zak. Ik ben juist in Amsterdam gaan zitten om het wespennest in Rotterdam te ontlopen. Vera Illés? Je moet gewoon wachten tot zij van die plaats weg is. Ik krijg ook niets op de opiniepagina,’ aldus Peter. ‘Als ik eens een boekje open zou doen over wat zich bij deze krant allemaal afspeelt.

R.W. Apple schrijft op de voorpagina van de International Herald Tribune dat het plaatsen van kruisraketten door de jongste verkiezingsuitslag in Nederland ‘waarschijnlijk niet zal plaats-

[p. 116]

hebben’.¹²⁰ Engeland, West-Duitsland en Italië hebben al ja gezegd.

Weer het oude liedje: het Witte Huis aarzelt om 100.000 ton boteroverschot op de wereldmarkt te gooien, omdat Moskou deze dan mogelijk opkoopt. Al Haig schijnt zich er weer mee te hebben bemoeid om tegen te houden dat de boter in sovjethanden zou komen. De totale opslag van boter is 200.000 ton in de vs. Waarom dus niet. Ze zijn gek.¹²¹ Het maakt deel uit van een strategie de ussr klein te krijgen.

Mijn oude vriend Paul Ehrlich en zijn vrouw hebben voor The New York Times verklaard dat het verdwijnen van nog meer vlinders in de wereld ‘disaster’ betekent.¹²²

‘Butterflies,’ schreven zij, ‘represent the myriad unsung organisms that are important “rivets” in the support structure of our planet. These living rivets are components of the ecological systems that provide humanity with an array of crucially important services - services that are so essential that society could not persist without them.’ Zij onderstrepen ‘that there is no way of choosing “economics over ecology” or “people over butterflies”’. Ik heb nog net bij avondlicht twintig minuten in de polders gefietst. Het is er dan zo mooi, haast onwezenlijk mooi als je goed kijkt. Ik hoorde zelfs een koekoek. God mag weten waar hij verscholen zat. Een paard galoppeerde van blijdschap door de wei. Schapen en lammeren waren bij elkaar gaan liggen. Talloze geluiden van dieren kan ik helemaal niet thuisbrengen. Overal was gras gemaaid. Het rook allemaal zalig.

Op televisie, bij de kro nota bene, werden honden met knuppels doodgeranseld.

Het interview met John is geschreven; twee dagen werk. Ik stuur het naar Vrij Nederland en hoop dat het wordt opgenomen, opdat iemand luistert naar de gedachten van een Rotterdamse havenarbeider.

120 International Herald Tribune, 29 mei 1981.

121 The New York Times, 30 mei 1981, door Robert Kaiser.

122 The New York Times, 30 mei 1981.

31 mei 1981

Gisteravond belandde ik tegen middernacht in het Vondelpark en ben pas om 03:30 uur weer thuisgekomen. Pas tegen 03:00 uur raakte ik met twee blonde kerels in een gangbang maar ik heb mijn sperma bewaard voor de komst van Eduard Voorbach vandaag.

[p. 117]

Schiphol

Het is stralend weer. Ik heb Pauline en haar dochter Deliane Quarles in Nieuw-Vennep bezocht. We zaten in de tuin. Haar man Willem Quarles, de broer van diplomaat Leopold Quarles van Ufford, heeft via een advertentie in Vrij Nederland een nieuwe vriend, Bert. Ze hebben een peperdure flat in Scheveningen gehuurd. Willem is gepensioneerd. De beiden dames hebben daar zelfs een feestje bijgewoond. Alles kan tegenwoordig.

Château de Bouillon in Baulers, ten zuiden van Brussel,¹²³ kan niet meer verzekerd worden. Ze probeerden, omdat ze diefstal vrezen, oud porselein en Delfts aardewerk bij Sotheby's te gelde te maken. Maar Pauline's moeder, mevrouw Deliane de Ramaix - van Weede protesteerde en zei: ‘Ik heb geen zin om in een lege hangar te wonen.’ Pauline werkt bij een eenmansbedrijfje in Amsterdam-Zuid en verdient 20.000 gulden per jaar. ‘Dat geeft mijn moeder uit in een week,’ zei ze. Haar bankier heeft herhaaldelijk geadviseerd dat mevrouw De Ramaix een testament laat maken, maar tot dusverre weigerde zij dit. Ik stelde voor dat ik naar Baulers zou gaan om haar te overtuigen het kasteel te verlaten en comfortabel in een flat in Den Haag of Brussel te gaan wonen.

British Airways 414 met Peter is geland. Eindelijk is hij terug. Hij wilde liever de trein naar Tilburg nemen, wat me prima uitkwam want Ed Voorbach komt straks.

Peter bracht een artikel van Malcolm Muggeridge mee: the monarchy provides a sort of ersatz religion.¹²⁴ Hij heeft het al in 1957 voor het Amerikaanse The Saturday Evening Post geschreven. Eindelijk is de Britse pers min of meer rijp voor een meer reële benadering van het koningstheater.

Muggeridge schrijft over het Britse koningshuis, waar ik exact hetzelfde over denk: ‘Almost before they could walk they had acquired that characteristic gesture of royalty, the flapping of a hand in acknowledgement of applause. They became frontpage news while babies.’ Hij verwijst naar de tragische hertog van Windsor, die afstand deed van de troon en in de onzin geen zin had en reeds in zijn memoires schreef: ‘I felt a vague apprehension that someday I may upset the royal applecart.’ Elisabeth ii en de hertog van Edinburgh voerden voor Muggeridge dus al in 1957 a royal soap opera op.

Hij vervolgde: ‘Such is a popular monarchy. It has its charm and its utility. A largely materialistic society as ours has a natur-

123 Zie vanaf Memoires 1925-1953.

124 The Listener, 26 maart 1981.

[p. 118]

al propensity to hero-worship, and the image of royal family is no bad way of satisfying it. The monarchy, that is to say, provides a sort of substitute, ersatz religion. In the days when monarchs ruled as well as reigned, they claimed a divine right, whereby they were not accountable to human laws or institutions. Their ministers and parliamentarians might advise, but in the last resort the monarchs, as the anointed representatives on earth of the divine will, took the decisions. The monarch was God's viceroy, and, as such, not susceptible to interference by mortal men. When, as in the case of Queen Elisabeth ii, a monarch only reigns, with no ruling powers whatsoever, it is inevitable that the focus of interest should be transferred from the office to the person. Her sole raison d'être is to be queen, and as such she must amplify all the qualities which, in the popular estimation, are queenly. As Voltaire said of God, if he did not exist it would have been necessary to invent him. Indeed, in so far as there is criticism of the monarchy, it comes from the higher rather than the lower social echelons. It is a duchess, not shop assistants, who find the Queen dowdy, frumpish and banal. The Queen is not, and does not set up to be, other than a rather simple person. Given her upbringing, it is difficult to see how she could be otherwise.’ Het is een misleidende show, een koningshuis. Het is een vorm van gigantische verlakkerij. Het is obsceen dat er vandaag de dag mensen zijn die zich tot die maskerade lenen.

John Hinckley, die 30 maart Ronald Reagan probeerde dood te schieten, heeft een poging tot zelfmoord gedaan.

1 juni 1981

Tilburg

Eduard Voorbach arriveerde gisteravond om 19:00 uur. Ik vond hem even lekker als de vorige keer. We gingen eerst naar boven. We lagen uren in bed en ik tuurde naar hem en stelde mezelf duizend vragen: is hij werkelijk zo echt als hij overkomt? Hij heeft vier stoelen en een tafel van ‘een broodpoot’ gekregen voor zijn eigen kamer, die hij in de Laraissestraat heeft gevonden. Hij spreekt bijzonder aardig - en veel - over zijn ouders. Ik maakte later het eten klaar. Hij wilde Peters recept hebben om de sla mee aan te maken.

Peter Schumacher heeft, om me te helpen, met Jan van Beek, hoofdredacteur van de gpd gebeld. Jan heeft tegen hem gezegd dat hij zich van mijn huidige actie tegen prins Claus heeft gedistantieerd. Hij wil al helemaal niets te maken hebben met mijn eis voor schadevergoeding, omdat ik in India mijn werk

[p. 119]

niet heb kunnen doen. Wat ik met Voetelink - en zwakke hulp van de nvj - nu doe, gaat Jan van Beek, die diep in het Haagse circuit meedraait, te ver. Schumacher: ‘Van Beek ziet de klacht die hij bij Buitenlandse Zaken deponeerde als losstaand en hij wil dus ook nog steeds een uitleg van het ministerie hebben waarom jij bent gesaboteerd.’

Ik heb direct Jan van Beek gebeld. ‘We hebben besloten, de nvj, Voetelink en ik, om wat in India gebeurde op een ander niveau in de publiciteit te brengen en wel in nrc Handelsblad.’ Hij zat meteen boven op de kast.

Hij antwoordde: ‘Je zult toch op een gegeven moment een getuige nodig hebben.’

‘Dat is waar,’ zei ik, ‘en dan ben jij ook de eerste. Ik heb je trouwens vorige week gebeld en ging er van uit dat de gpd als eerste de zaak zou brengen.

Van Beek: ‘Voetelink heeft niets tegen ons willen zeggen. Daarna hebben we Hans Verploeg van de nvj gebeld en kregen een verward verhaal, over dat hij niet beter wist dan dat wij van de gpd niet zouden helpen en bijspringen.’

Het verwonderde me niet dat Verploeg roet in het eten had gegooid. Ik heb steeds al het gevoel dat hij niet achter me staat, zoals zijn voorganger Gerard Schuijt dit deed. Verploeg kent mijn zaak verder ook niet echt.

Ik telefoneerde nog tegen middernacht met Wim Klinkenberg en beklaagde me over het slappe gelul van Verploeg tegen de gpd. Toen was op zijn beurt zelfs Klinkenberg, die vicevoorzitter van de nvj is, geïrriteerd. Voor mij is duidelijk dat het hele stelletje in de grond van de zaak, grotendeels onbewust, gewoon ijverzuchtig en jaloers is, omdat zij zich niet in de positie bevinden waarin ik ben. Ik beschik dan ook over een iets andere chip dan die heren: I am me.

‘Ja,’ zei Jan van Beek nota bene, ‘door de gesprekken met Voetelink en Verploeg concludeerden wij dat het misschien toch geen serieuze zaak was.’

Het werd een onaangenaam gesprek dat wel 35 minuten duurde, en Eduard begon intussen vast kopjes op te ruimen.

Vanmorgen op de snelweg naar Tilburg keek ik naar de natte neuzen van de koeien in de weilanden. Op die momenten begrijp ik niet dat ik ooit nog een biefstuk door mijn keel kan krijgen.

Toen ik bij het huis van Peters moeder arriveerde, vertrokken drie van zijn zussen naar de begrafenis van een nicht. Peter was op en gereed om te vertrekken, als altijd nerveus. Dat begrijp ik nooit. Waarom? Zijn moeder was erg hartelijk. Ik reed hem

[p. 120]

naar Schiphol en als altijd nam ik afscheid van hem met een brok in mijn keel, zoals vroeger bij mam. Hij is nu al weer in Londen. Zijn moeder heeft last van een versleten knie. Peter was hier diep door geschokt. Hij maakt zich zorgen dat zij uit haar huis zou moeten en in een verzorgingsflat moet wonen. Maar de familiereünie, waarvoor hij was overgekomen, was een groot succes geweest. De hele familie was compleet. Intussen blijft hij walgen van Londen als stad.

De heer Bax van de rvd heeft Peter van der Velden gevraagd om de tekst van mijn boekje Made in Soestdijk, omdat de rvd de foto voor de omslag geleverd zou hebben. Dit is niet het geval en Peter heeft het verzoek geweigerd. Ze blijven proberen vanuit Den Haag problemen te maken.

nrc Handelsblad, Schumacher heeft het prima gedaan, heeft het indienen van mijn klacht tegen Claus op de voorpagina gezet. Dat is tenminste een meevaller. Ik heb Peter Schumacher telefonisch voor diens solidariteit bedankt. Hij zei zelf ook verrast te zijn geweest dat het bericht de voorpagina haalde.¹²⁵

Trouw, Algemeen Dagblad en allerlei andere journalisten bellen om informatie. Maar natuurlijk geen letter op het anp-net, zo gaat dit in Den Haag. Ik probeer uit te leggen waar het exact om gaat, maar ik merk dat de meeste journalisten niet echt luisteren. Het interesseert ze ook niet werkelijk wat een ander overkomt. Ze schrijven alleen maar korte hoofdlijnen.

Barbara Ward is overleden. Zij was 67. Ik herinner me dat Margaret Mead haar belachelijk vond om hoe ze reageerde op mijn verzoek om een interview. Toch respecteerde ik haar om wat ik van haar heb gelezen.

Science Digest¹²⁶ publiceerde een artikel over idiots savants van Pavan Sahgal. Ik denk altijd dat dit soort hoogst abnormale processen van het gebruik van geheugen en concentratie het gevolg moet zijn van een val die het kind als baby moet hebben gemaakt. In Boston bijvoorbeeld, studeerde in 1970 een vrouw die een stuk muziek van de ene componist op een piano kon spelen alsof het was geschreven door een andere componist. Dus zij zag kans een populair deuntje als Happy Birthday uit te voeren in verschillende stijlen, zoals van Mozart, Beethoven, Schubert, Debussy of Prokofjev. ‘She could not only identify all the notes in a four-note chord while establishing its key and major and minor mode, but also say where it would logically progress to and be resolved.’ Wonderlijk.

125 NRC Handelsblad, 1 juni 1981, zie bijlage 14.

126 Science Digest, mei 1981.

[p. 121]

2 juni 1981

De Telegraaf rept gelukkig met geen woord over mijn plan om Claus te horen in verband met de overheidssabotage. Wim Klinkenberg belde om te zeggen dat het bericht in nrc Handelsblad eigenlijk nog fout is ook. ‘Er is geen klacht tegen Claus ingediend door jou. Er is een verzoek om een verklaring van Claus ingediend,’ zei hij terecht. De nvj wijzigde een regel van het perscommuniqué. Toen ik hem vroeg of de vakbond dit communiqué aan het anp zou geven, antwoordde hij: ‘Dat moet jij doen.’ Ik werd nijdig en protesteerde, en zei dat het dan zeker niet op het net zou komen. Zelfs Wim pakt de biezen als het er op aan komt.

Klaas de Vries schrijft me dat ons plan samen een boek te maken hem niet onuitvoerbaar lijkt. ‘Ik wil het echter niet onderschatten.’ Hij heeft een medewerker, Peter van der Gaast, al verzocht om materiaal bij elkaar te zoeken. Met een tekeningetje had hij de makkelijkste weg naar zijn huis in Pijnacker uitgelegd.

Josje Hagers is in geen velden of wegen te bekennen. Ik hoor niets meer van haar.

Jan van Beek zegt nu: ‘Ik zou er geen enkel bezwaar tegen hebben om naast Claus in de getuigenbank te staan.’

Steeds weer is het duidelijk dat waarde collega's tot en met Van Beek - die er nota bene belang bij had dat zijn medewerker in India niet vleugellam werd gemaakt - uitsluitend aan zichzelf denken als puntje bij paaltje komt.

Philip Handler gaat akkoord met mijn eerste ontwerp voor ons boek.

‘Beware of Reagan's military spending,’ waarschuwt Lester Thurow in The New York Times. In 1981 werd nog 162 miljard voor defensie uitgetrokken. Reagan wil in 1986 maar liefst 343 miljard aan de oorlogsindustrie gaan besteden. Amerika is steeds meer een gigantische Kruppfabriek.¹²⁷

Ik voerde een lang telefoongesprek met Peter uit Londen. Hij zei Schiphol triest te hebben verlaten. Hij had haringen meegenomen. Hij klonk verder weer opgewekt en ik benadrukte hem niet te vergeten zijn moeder te schrijven.

Wim Aben van het Algemeen Dagblad belde. Hij zei Claus als de beste van de Oranjes te beschouwen. Hij houdt zich zo ver mogelijk van redactieburelen. Er schijnt vier man van de sportredactie van nrc Handelsblad naar het Algemeen Dagblad te zijn overgelopen.

127 The New York Times, 31 mei 1981.

[p. 122]

Ernst van Eeghen belde om te vragen hoe het interview wat ik met hem maakte had uitgepakt.

‘Hebt u er nog financieel voordeel aan gehad,’ vroeg hij.

‘Met geluk krijg ik er 350 gulden voor,’ zei ik.

‘Dat is schandalig,’ aldus Van Eeghen, ‘ik van mijn kant zal dit verdubbelen.’¹²⁸ Ik legde uit dat ik er tijd aan had besteed omdat ik het in grote lijnen eens was met zijn boodschap.

Er komen studentenstoppen: 4.825 toegelaten tot Rechten, 130 tot Lichamelijke Opvoeding. Het zou precies andersom moeten zijn, vooral als je naar de karkassen kijkt die in Thermos paraderen.

128 Ik ben daar uiteraard niet op ingegaan. Hij zei het ook alleen maar pour besoin de la cause. Ik nam hem toen nog uitermate serieus, maar leerde hem later als een zwamneus kennen.

3 juni 1981

Richard Thieuliette is jarig.

De postbode bracht weer een grote zak met edities van The New York Times. Hij zei met verbazing in Trouw gelezen te hebben - hij is zeer christelijk en heeft kinderen geadopteerd - dat ik Claus voor de rechter sleepte. ‘Ik ben erg gesteld op mijn koninklijke familie,’ zei hij. De brave man is zich in zijn bovenkamer in de verste verte niet bewust van wat er zich werkelijk achter de coulissen in Den Haag afspeelt. Hij zou het niet geloven wanneer ik hem vertelde hoeveel jaren Den Haag me al op de hielen zit en wat er in het bijzijn van Claus in New Delhi is gebeurd. Ik praatte als Brugman, want hij is aardig en zeult al jaren met mijn post. Maar het was boter aan de galg gesmeerd.

Ik deed vanmorgen de balkondeuren open en rook een afschuwelijke gifwalm. De hele natuur leed weer eens onder chemische lozingen van akzo. Een waarlijk verpestende stank. Waanzin. En er kraait geen haan naar.

Ik heb in een gesprekje met Radio stad precies gedaan wat ik me had voorgenomen: Claus in het zonnetje gezet. Heb zowel prins Bernhard als prins Claus geschreven, naar aanleiding van wat ik bezig ben te ondernemen tegen Wibo van de Linde en Robert Kroon, de beruchte auteurs van het schandalige verhaal in Time, natuurlijk overgenomen door De Telegraaf.

Voetelink belde. Hij had het manuscript van Made in Soestdijk gelezen. ‘Ik vond het enig en moedig. Het zou flauw zijn wanneer dit boekje uw kansen in het proces Claus zou verkleinen. Ik denk dat er binnenkamers ook wel zo over het koningshuis wordt gedacht.’ Hij las 's avonds ook in mijn Arba-

[p. 123]

tov-boek. ‘Ik zal u dit niet in rekening brengen,’ was het daarop volgende grapje.

4 juni 1981

Ik bezocht Jan Foudraine om 11:00 uur en nam een gesprek van enkele uren op de band op. Hij ziet nog steeds op tegen een interview met Bibeb. Ik heb die aarzeling proberen weg te nemen. Hij leek rustiger en minder ‘Heil Hitler-achtig’ ten aanzien van de grote meester in Poona.

Het broertje van Anna Feltsman, Alexander Kagan die naar de vs is geëmigreerd, stond onverwachts voor mijn neus. Hij heeft toch wel een typisch Russisch gesloten denkkader. Hij was er wel langzamerhand achter dat veel van wat uit Washington kwam gek was. ‘Ben je er eindelijk ook achter,’ vroeg ik hem. ‘Maar je wilde toch zo graag naar Amerika?’

John en Greet van Haagen hebben eindelijk eens Amerbos bezocht. Ik gaf hem meteen mijn Contaflex camera mee en twee batikhemden, die ik van generaal Mursid had gekregen en niet draag. De post kwam tijdens hun bezoek. Rinus Ferdinandusse¹²⁹ retourneerde het interview dat ik met John had gemaakt. De hoofdredacteur vindt niets bijzonders aan de uitspraken van een machinist uit de Rotterdamse haven of hoe deze tegen het leven aan kijkt. Het ‘bekende Nederlander syndroom’ - de oorspronkelijke creatie van Henk van der Meijden - grijpt steeds verder om zich heen.

Ik maakte John duidelijk dat mijn gevoelens voor hem dezelfden waren als toen wij elkaar in 1953 leerden kennen en vrienden werden.

Ik belde André Spoor over de publicatie van een gesprek met Van Eeghen. Adriaan van Dis stuurde het reeds terug.¹³⁰ ‘Waar moet ik het aan ophangen,’ vroeg André. ‘Van Eeghen is immers al overgenomen door Slavenburgs Bank?’ Dit was niet het geval. Ik stelde een lunch voor, zodat hij zelf met Van Eeghen zou kunnen spreken. ‘Okay, als hij me opbelt,’ was zijn antwoord.

Amerikaanse psychiaters zijn bezig de jongeman die op Reagan schoot, John Hinckley, door te lichten. Dit gebeurt in de Federal Correctional Institution in Butner, North Carolina. Hij wordt iedere minuut in de gaten gehouden sinds hij een overdosis van Tylenol innam. Het onderzoek wordt uitgevoerd om toekomstige historici en sceptici de wind uit de zeilen te nemen.

129 Zie bijlage 15.

130 Zie bijlage 16. Ik wil hiermee ook laten zien hoe goed wij met elkaar omgingen voor het geruchtmakende televisie-interview op 30 juni 1985.

[p. 124]

‘Psychiatrists familiar with this kind of examination said that it would include neurological tests, x-rays of the skull and brain and psychological tests designed to measure intelligence and personality traits,’ aldus Robert Pear in The New York Times.¹³¹

‘From a review by psychiatrists of all available police, school and medical records and from interviews with Mr. Hinckley, his relatives and acquaintances, the psychiatrists say they intend to assemble a full account of his personal, social, criminal and psychiatric history.’ Ze vragen zich zelfs af: ‘Did his mother have a normal pregnancy? Were his birth and delivery normal? When did he speak and walk as a child? Did he get along with his parents and siblings? Was his social development normal?’ De eerste duizend pagina's (geheim) liggen al gereed.

Op 25 mei 1981 heeft Maxim Sjostakovitsj in Washington als dirigent van het National Symphony Orchestra, als begin van een nieuw leven buiten de ussr de Festive Overture van zijn vader, de componist Sjostakovitsj, uitgevoerd. Zijn zoon Dimitri gaat nu naar de Juilliard School of Music. Ik heb hen beiden in Moskou gehoord toen de jongen het tweede pianoconcert van zijn grootvader speelde. Toen hij sprak over zijn vlucht naar het Westen zei hij: ‘On the scales of life, in my opinion, what I will gain will be greater than what I will lose - the feeling of true freedom. The isolation of all art in the Soviet Union manifests itself by the total lack of information about the arts in the life of the rest of the world. Everything is dedicated to the praise of the regime. The negative points are never encouraged and things that are critical of the system practically never see the light of day.’¹³²

Ik kreeg eindelijk een brief van Bill Bast. We bespreken al enige tijd hoe uit al het jfk-materiaal en mijn boekje over Dallas en George de Mohrenschildt een docudrama gemaakt zou kunnen worden. Carel Enkelaar van de nos en Dennis Livson van Strengholt steunen het plan. Dennis gaat met Bast overleggen. Oliver Stone heeft de vertaling van mijn boekje ergens opgeslagen en Bill geïnformeerd het momenteel niet beschikbaar te hebben. Jammer. Dat vertraagt ons plan nodeloos.

Ik heb weer behoorlijk last van anonieme telefoons nu gepubliceerd werd dat Claus moet voorkomen. Iemand uit Ridderkerk (herhaaldelijk) en een ander, god mag weten van waar. Eigenlijk zijn het dezelfde stoorzender telefoontjes die Voldoja Feltsman in Moskou krijgt omdat hij naar Israël wil emigreren.

131 The New York Times, 31 mei 1981.

132 The New York Times, 26 mei 1981.

[p. 125]

Ze kunnen bellen wat ze willen maar wat er ook gebeurt, ik zal de langste adem hebben.

Later ging de telefoon opnieuw herhaaldelijk en vervolgens werd opgehangen. bvd-terreur.

5 juni 1981

Mevrouw Cila van Lennep belde voor zij naar Engeland ging om haar schoondochter te assisteren bij het verdelen van de nalatenschap van haar zoon Frank. Ik zei haar geaarzeld te hebben haar op te bellen na de berichten over mijn klacht jegens prins Claus.

‘Ja, het is inderdaad hopeloos,’ aldus mevrouw Van Lennep. ‘Verschillende mensen die weten dat ik jou ken, hebben mij er over gesproken. Het werpt allemaal opnieuw een smet op jouw naam en die wordt steeds slechter. Langzamerhand is iedereen bang om een artikel van jou op te nemen.’

Dat is exact wat ik vrees en eigenlijk ondervind.

‘Ach,’ vervolgde zij, ‘ik weet wel wat er in de wereld aan de hand is, maar ik ben zo bang dat je met deze actie verder helemaal niets opschiet en er alleen maar verder door in de ellende komt.’

Ik antwoordde: ‘Maar ik moet ergens een grens trekken. Ik kan niet eeuwig doorgaan me de sabotage vanuit Den Haag te laten aanleunen.’

Ik belde met Ernst van Eeghen en zei dat ik hem rechtsreeks met André Spoor in contact wilde brengen. ‘Maar dan bent u er zelf tussenuit,’ waarmee hij blijkbaar bedoelde dat ik dan geen interview met hem aan nrc Handelsblad in rekening zou kunnen brengen. Hij liet er op volgen: ‘Nou daar is wel wat aan te doen.’ Daar ga ik niet op in.

De telefonades uit Ridderkerk zijn weer begonnen. Ik telefoneerde met de Rijksrecherche. Men verwees mij naar de heer Bos van het ministerie van Justitie. Bos zei niet te weten wat hij aan de telefoonterreur kon doen. Hij adviseerde naar de politie in Amsterdam-Noord te gaan.

Voetelink belde met de mededeling dat er een stuk van landsadvocaat E. Droogleever Fortuijn was gekomen. Hij noemde het ‘een verweerschrift’ in de zaak Claus.¹³³

Intussen gaan de telefoontjes uit Ridderkerk - als het Ridderkerk is - gewoon door. Ik ben naar het politiebureau gegaan waar ik gewoon werd afgepoeierd. Een klacht behoort schriftelijk te worden ingediend. Ik werd razend. Thuis belde ik op-

133 Zie bijlage 17

[p. 126]

nieuw de heer Bos bij Justitie op - hij was in de kantine. Zijn collega zei niet te weten wat er aan te moeten doen. ‘Weest u eens creatief,’ zei ik. Het schijnt dat de opsporingsdienst van de ptt er misschien iets aan kan doen. Intussen blijft de gek bellen.

Ik reed naar Pijnacker en sprak twee en een half uur met Klaas de Vries in zijn werkkamer op de eerste etage. Er staat zelfs een orgel. ‘Ik heb een goed salaris,’ aldus Klaas, ‘dus als we een boek maken, wil ik met geld niets te maken hebben.’ Dat was wat hij allereerst duidelijk wilde stellen.

Het is een aardige, rustige man. Er is maar een moment geweest dat ik door een reactie was verrast. Dat was toen ik zei van mening te zijn dat unifil uit het Midden-Oosten diende te worden teruggetrokken. Zijn reactie: ‘Je kunt toch ook in een auto sneuvelen.’ Daar begreep ik geen moer van. ‘Wat ik bedoel,’ zei ik, ‘is dat ik nooit of te nimmer mijn handtekening zou zetten met betrekking tot het leven van iemand anders zijn kinderen.’

Soms vraag ik me af wat een man als Klaas de Vries eigenlijk van me denkt. In ieder geval hebben we besloten in juli te beginnen. Ik wil proberen voor 12 juni een eerste concept voor vragen op zijn bureau te krijgen.

Ik ontmoette de filmer John Fernhout, die Sky over Holland maakte. Ik moedigde hem aan contact te hebben met de ambassadeur van Bulgarije, opdat de film in zijn land op televisie vertoond kan worden. Eigenlijk zouden alle ambassades over die film moeten beschikken.

6 juni 1981

Casper van den Wall Bake schrijft dat hij niet naar me toe komt in Caracas wanneer ik de vergadering van de Club van Rome aldaar bijwoon.

Hij kijkt naar een andere baan uit. Hij wil tevens onderzoeken of er een mogelijkheid is een studie Architectuur te volgen en af te ronden. Hij hoopt dat ik op weg naar Venezuela kom bijkleuren op het strand van Curaçao.

Ik kreeg een brief van Oliver Stone.¹³⁴ ‘I basically like you. I don't know why, but I do. Anxious to see you when you come here,’ schrijft hij. Dat gevoel is wederzijds.

134 Zie bijlage 18.

[p. 127]

7 juni 1981

Ik werk aan de vragen voor Klaas de Vries.

Nu is ook Ramses Shaffy ‘gevallen’ voor de Bhagwan Shree Rajneesh in Poona. ‘In India zingt en danst hij in een oranje jurk,’ aldus Henk van der Meijden.¹³⁵ Ik herinner me de tijd dat deze jongen op Peter tippelde. Hij hoopt in Poona een nieuwe kijk op het leven en de liefde te krijgen.

Khadaffi gaf een interview aan Time.¹³⁶ Hem werd gevraagd hoe hij reageerde op de beschuldiging van Reagan, dat Libië zich met terrorisme bezig zou houden. ‘The American Government,’ aldus de Libisch leider, ‘is not entitled to speak about terrorism, since it practices the highest degree of terrorism in the world. Furthermore, the American Government is not a policeman. It ought to correct its own behavior before it talks about the behavior of others.’ Ik ben het met deze uitspraken volkomen eens. Wat Washington zich permitteert in haar kruistocht tegen wereldcommunisme, overal ter wereld (Cuba, Korea, Vietnam, Indonesië, Zaïre, Chili) is inderdaad terrorisme van het zuiverste water.

Khadaffi maakt onderscheid tussen het steunen van vrijheidsbewegingen en terrorisme. De man is een revolutionair die koning Idris wipte. ‘The duty of the revolutionary committee is to practice revolutionary violence against the enemies of the revolution,’ zegt hij in Time. In Washington acht men alles geoorloofd om linkse bewegingen buiten gevecht te stellen, zoals Suharto gevierd is in de vs omdat hij een miljoen Indonesische ‘revolutionairen’ liet afslachten. Khadaffi spreekt zich uit tegen ‘aircraft hijacking and hostage taking’ maar voegt hij er aan toe: ‘they are nothing compared with the terrorism America is practicing. Even the accusation that we are involved in terrorism is in itself an act of terrorism.’ Hij heeft gelijk.

De telefonades zijn opgehouden. Misschien dat de opsporingsdienst van de ptt geholpen heeft.

Adriaan van Dis heeft ons etentje afgezegd. Hij zingt en moet oefenen voor een Telemann recital.

Eduard Voorbach arriveerde om 12:30 uur. We gingen vrijwel meteen naar boven en hadden seks. Toen hij naast me lag, viel het me opnieuw op hoe jong en mooi hij is, maar met a touch vrouwelijkheid, wat jammer is. Ik begin hem zeer aardig te vinden. We maakten het eten samen hier en gingen naar Changing Seasons met Shirley MacLaine. We gingen in zijn rode Re-

135 De Telegraaf, 4 juni 1981.

136 Time, 8 juni 1981.

[p. 128]

nault naar de stad en na thuiskomst keken we naar Soap. Ik geloof dat hij zich wat meer bewust wordt een uitstekend lijf te hebben waar hij wat aan zou moeten doen. Ik begin een beetje aan hem te hechten. Het schoot een paar maal door mijn hoofd: als het mijn joch was. Dat dacht ik ook gisterenavond toen een jongen op een cello Le Cygne van Saint Saëns speelde. Ik vond een notitie naast mijn bed van een droom die ik midden in de nacht had opgeschreven. Er liep een tijger en een karbouw op de Baarnseweg waar De Horst, ons ouderlijk huis, aan lag. Het hondje van mam, waar ik nog meer dan vier jaar na haar dood voor zorgde, werd door deze dieren bedreigd. Waar komt het allemaal vandaan?

9 juni 1981

Er gaan 82 vragen naar Klaas de Vries de deur uit.

Israël heeft de nucleaire reactor bij Bagdad, gebouwd door de Fransen, plat gesmeten. De rechtvaardiging: ‘It posed a threat to the very survival of Israel.’ Het is hetzelfde soort argumenten dat Hitler gebruikte. De Israëlische toestellen vlogen 960 kilometer het Iraaks luchtruim in. De door uranium aangedreven reactor Osirak, 30 kilometer van de hoofdstad, werd weggevaagd. Irak heeft de Arabische Liga voor een spoedvergadering bijeen geroepen. Het kan niet wat is gebeurd, maar Israël schijnt zich alles te kunnen permitteren, als slachtoffer van Hitlers holocaust.¹³⁷

The Guardian publiceerde recentelijk een hoofdartikel mr. reagan's contorted world.¹³⁸ Zo is het precies. Israël zal ongetwijfeld groen licht van Reagan hebben gekregen voor de vernietigingsaanval. Reagans logica is de volgende: ‘We have not been striving for and are not striving for military superiority over the other side: that is not our policy. But we shall not permit such a superiority to be established over us: such attempts, and also talking to us from a position of strength, are absolutely futile.’

The Times wijdde drie volle pagina's aan de waanzinnige Israëlische aanval op Irak. Als iedereen zich zo zou gaan gedragen in de internationale arena, zou dat immers betekenen dat de ussr het volste recht zou hebben de Chinese nucleaire installaties met de grond gelijk te maken.

De vaderlandse pers vermijdt zorgvuldig kritiek op Israël. Laat staan dat men wijst op het openen van de deur voor het Kremlin zich aldus op te stellen richting China. Alhoewel, groot-

137 International Herald Tribune, 9 juni 1981.

138 The Guardian, 6 juni 1981.

[p. 129]

machten moeten voorzichtiger zijn dan Israël of Cuba. Intussen krijgt Raymond van den Boogaard in nrc Handelsblad volop gelegenheid zijn verlichtende inzichten over Oost-Europa aan de man te brengen. ‘Regimes van het Oostblok leren van de Poolse les.’¹³⁹ Hij noemt de maatregelen van president Nicolae Ceausescu in Roemenië nog het spectaculairst, die een agrarische revolutie zou zijn begonnen ten koste van de zware industrie. Voor mij blijft hij de man die is uitverkoren door de bvd om in Moskou hand- en spandiensten te verrichten voor Den Haag.

Ook op de West-Duitse televisie wordt de Israëlische aanval op Irak als een precedent gekenmerkt, van een lid van de vn jegens een ander lid van de volkerenorganisatie.

139 NRC Handelsblad, 9 juni 1981.

10 juni 1981

Vandaag ben ik 56 jaar geworden. Een verjaardag betekent sinds de dood van mam absoluut niets meer voor me. Haar zuster, tante Jetty, belde uit Wassenaar en zei hetzelfde. Sinds de dood van oom Gerrit Meijer betekende haar verjaardag voor haar ook niets meer.

Volodja Molchanov belde uit Moskou, dat Leonid Zamyatin niet in juli aan ons boek kan beginnen. ‘Onze grote baas [Brezhnev] ontvangt in de zomer veel buitenlandse gasten op de Krim en daar moet hij bij zijn. Ik heb het gevoel dat het in orde komt, maar je moet geduld hebben.’

Ook had hij met tante Olga Poslavskaya in Tasjkent gebeld. Maxim had voor een voettocht naar de Oeral gekozen en zou nog niet naar Nederland komen. Eigenlijk geloof ik er niets van. ovir, het plaatselijke visumkantoor, heeft natuurlijk geen toestemming gegeven, alhoewel Volodja zei dat hij wel naar Nederland mocht van de autoriteiten.

Premier Menachem Begin zegt dat Israël zich niet voor de wereld hoeft te schamen. Ja, ja, zo zijn onze manieren. Zowel The New York Times als The Washington Post bekritiseren het gedrag van Israël. Terecht in mijn ogen.

‘Israel's sneak attack on a French-built nuclear reactor near Baghdad was an act of inexcusable and short-sighted aggression,’ schreef The New York Times¹⁴⁰ Dat is dus exact wat het is geweest. Het blad schreef verder: ‘The agitation in the United States for a “pre-emptive strike” against the Soviet-Union had its roots in the same pathetic logic.’ Maar dan volgt verderop in dit hoofdartikel weer een griezelige Amerikaanse rotgedachte:

140 The New York Times, 9 juni 1981.

[p. 130]

‘Why not, indeed, slaughter potentially dangerous people - like the chief of Iraq's nuclear program, who was mysteriously murdered in Paris a year ago?’ Net als je denkt: zelfs de in Joodse handen verkerende The New York Times ziet in dat wat gebeurde niet kan, lanceren ze een suggestie die evenmin acceptabel is. Amerika blijft een land van gangsters. Ze realiseren zich niet hoe het gangsterdenken van het Wilde Westen de natie van kust tot kust heeft verziekt.

The Washington Post noemt wat Israël in Irak deed ‘a grievous error’.¹⁴¹ De daad was in strijd met het belang op lange termijn van zowel Israël als van de vs. ‘Israel has confounded us strategy by issuing, in effect, an open invitation to the Soviet Union to re-enter the region in the role of protecting innocent Arabs against a us sponsored Israeli assault.’ De invalshoek voor de ussr van deze ramp was dus ook mijn eerste reactie.

Het hoofdartikel in nrc Handelsblad lange neus¹⁴² - ook zo origineel - veroordeelde de Israëlische bommenregen op Irak. Het blad schreef. ‘Sinds Begin Israëls premier is, gedraagt de Joodse staat zich steeds meer als een natie die er zo sterk van overtuigd is de paria onder de volkeren te zijn, dat het er niet meer toe doet wat er van haar optreden gevonden wordt. Hierin ligt het grootste gevaar voor Israëls voortbestaan.’ Niemand, letterlijk en figuurlijk geen enkele Westerse krant, zal het in het hoofd halen de actie van Israël tegen Irak in het kader te plaatsen van wat het is geweest: een laffe aanval op een andere staat waarvoor geen enkele rechtvaardiging bestond.

Ik heb op Schiphol het geld gewisseld dat ik opzij had gelegd voor een ticket naar Madrid voor Peter. Het ging me aan het hart maar ik wil naar de Delgado's. Ook verheug ik me op José Carlos.

Er was een briefje van mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Zij weet natuurlijk dat ik Claus laat horen, maar repte er met geen woord over. Ik kreeg ook een brief van Loet Kilian.

Soms vraag ik me af hoe ik dit leven en zogenaamde beroep als journalist zal kunnen volhouden met zo'n wankele basis, zowel professioneel als maatschappelijk. Ik leef eigenlijk als een chronische outcast sinds het gedonder in 1956-1957 met Den Haag over Nieuw-Guinea en de botsing met Luns: If worst comes to worst, you can (can you?) end your own life. Maar dan is Peter er. Ik zou voor hem willen zorgen, zeker tot op zekere hoogte, want hij moet zelf ook wat doen. Hoe zal zijn leven zich verder vol-

141 The Washington Post, 10 juni 1981.

142 NRC Handelsblad, 9 juni 1981.

[p. 131]

trekken? Waar zal het hem brengen? Wat zal hij uiteindelijk doen en bij wie zal hij troost zoeken als ik er niet meer ben? Ik was vandaag zo afwezig terwijl ik in de auto reed, dat ik verscheidene bijna-ongelukken heb gehad. Het is heerlijk weer, zon en wind - en ik ben alleen. Ik mis Peter. Met hem eindigen voor mij de wereld en alle andere mensen. Niemand heeft mij in mijn dromen zo ver bij de hand genomen als Peter. Zelfs mam zag in dat het waar was, dat Peter in de diepste zin van het woord mijn leven beïnvloedde en bepaalde. Ik belde naar Londen maar hij was naar de sportschool. Edwin zei dat hij naar Swan Lake was geweest.

Om 16:30 uur was ik bij André Spoor thuis aan de Laan Copes van Cattenburch. We dronken thee in de tuin. De vrouw van Willebrord Nieuwenhuis is stervende aan kanker. Een collega van hem bij nrc Handelsblad trakteerde op taartjes, zo blij was hij met dit nieuws. André heeft de man nu ontslagen. Ik geloof nog altijd niet te beseffen wat zich werkelijk op redacties afspeelt en hoe gezegend ik ben daar geen deel van uit te maken. Het verhaal van Komrij over Beatrix (Bolletoet) heeft de krant 42 abonnees gekost. André had het stuk van tevoren gelezen en was tot de conclusie gekomen: ‘Of Komrij is een columnist van ons of niet. Hij moet kunnen schrijven wat hij wil.’

Spoor is ervan overtuigd dat ik voor de rest van mijn leven de last zal houden, die ik al jaren ondervind ‘in die Hollandse kikkervijver’. ‘Juridisch zal je gelijk krijgen maar ze zullen je blijven pesten.’

Dat zullen we dan wel zien. In de zaak of Robert Kroon diende op te biechten van welke ‘hoge autoriteit’ hij had vernomen dat ik met de kgb tegen het koningshuis samenspande, stond Spoor aan de kant van Kroon. ‘Een journalist moet zijn bronnen kunnen beschermen,’ zei hij. Dat standpunt klopt niet, want op die manier is de venijnige laster van Wibo van de Linde en Kroon bij voorbaat gesanctioneerd en ongrijpbaar.

André noemt de grote redactiekamer van nrc Handelsblad ‘de zaal’. ‘Er zitten tegenwoordig veel jonge, anti-establishment-journalisten op die plaatsen,’ zei hij. ‘Wanneer er om een of andere reden iemand uitviel, werden opmerkingen gemaakt als “laat Hofland maar eens op die plaats gaan zitten, dan werkt hij ook voor een keer.”’ Hij vermeed over Raymond van den Boogaard te spreken, keek zelfs pijnlijk getroffen toen ik erover begon en zei: ‘Er wordt juist op de redactie gezegd, dat hij soft is jegens de ussr juist om zijn reputatie in Moskou weer te verbeteren.’ Ik vraag me overigens met zorg af wat er zal gebeuren in mijn relatie met nrc Handelsblad wanneer Spoor

[p. 132]

eenmaal zal zijn vertrokken, want op Hofland reken ik al vele jaren niet meer. Die denkt alleen aan zichzelf.

Van broer Theo hoorde ik deze verjaardag niets. De broer in Zuid-Afrika liet al dertig jaar niets van zich horen en vergat meestal ook zijn moeder de egards te bewijzen die haar toekwamen. Mam zei dan: ‘Hij is in Afrika verwilderd.’ Ik schreef Aunty (mejuffrouw Büringh Boekhoudt) maar vergat jammer genoeg een kopie te maken.

Jammer dat Peter het niet fikst op tijd een brief voor mijn verjaardag te schrijven. Soms flitst het door mijn hoofd dat die ene Peter, op wie ik al mijn kaarten heb gezet, uiteindelijk een afknapper zal worden. Maar wie ben ik?

Ik lig zalig in mijn eigen bed; het heerlijkste bed in de wereld.

11 juni 1981

Ik was om 08:45 uur al bij het graf van mijn ouders op Den en Rust in Bilthoven. Ik heb de tien rode rozen die ik van buurvrouw Galina Droogendijk kreeg, op het graf gelegd. Ik nam als altijd een verse dennenappel mee.

Ik bezocht Jan Buis bij Bruna om het boek Over intelligentie verder te bespreken. Nu vind hij het opeens een steengoed boek. Wat ik verder hoorde deed mijn oren tuiten. De uitgeverswereld is volgens Jan ‘een jungle’ geworden. Hij bood op een manuscript tot 25.000 gulden om Elsevier te pesten. Elsevier had namelijk een ander manuscript voor 40.000 gulden weggepikt. Hij had de heer Schouten bij Elsevier opgebeld en gezegd: ‘Met jullie is het nu oorlog.’ Hij kocht een aantal titels van Simon & Schuster op een voorschot van een half miljoen. ‘Als je dan op je bek valt, dan maar meteen goed op je bek vallen.’

Jan Buis zei dat Peter Loeb en Peter van der Velden in het metier werden geboycot ‘want het zijn absolute gangsters. Voor hen geldt: als de kassa maar rinkelt.’ Dit zei hij overigens prompt nadat hij me had verteld dat hij aan Albert Heijn en Simon de Wit de ‘afvalboeken’ van Bruna had gesleten. Morgen ging hij naar De Bezige Bij, want die hadden ook een smerige streek uitgehaald.

Zijn zoon Hein, die ik best lekker vind, schijnt er een rijke vriend op na te houden en brengt de weekenden door in Monte Carlo. Hij doet zijn doctoraal Politicologie. Toch mag ik Buis wel. Ik leerde hem via Jan Cremer kennen.

Bezocht Adèle Croiset. Zij hoort van geen van Gerards vrienden meer iets. Doodse stilte. Alleen twee paragnosten houden contact. Zelfs de kinderen zwijgen. Zij heeft nu zelf 21 patiën-

[p. 133]

ten. Gerard had gezegd: ‘Ik help je wel vanaf de andere kant.’ Hij dacht dat we uiteindelijk naar het eeuwige licht gingen en dat maakte hem blij en gelukkig. ‘Maar je moet je er voor openstellen,’ zei Adèle, ‘anders gebeurt er niets.’ Zij vervolgde: ‘De mensen denken dat ik geen gevoel heb of koud ben, maar ik krijg zijn kracht. Hij had niet dood hoeven te gaan, maar hij werkte zich kapot. Soms ben ik zo boos, dan draai ik zijn portret om en zeg: ik wil je vandaag niet zien.’

Bij Strengholt wordt nog gewerkt aan een boek over Croiset. Chriet Titulaer herschrijft het manuscript wat Gerard Croiset achterliet en Carel Enkelaar bemoeit zich er ook mee. Dat dus wel.

Er is een wetsontwerp aanvaard, dat moet zorgen dat in geval Beatrix overlijdt voor Willem-Alexander de wettelijke leeftijd voor het koningschap heeft bereikt, prins Claus als regent zal kunnen optreden. Klinkklare onzin. En dat allemaal vanwege Willem van Oranje!

Japan en de ussr hebben een contract voor vier miljard dollar getekend voor de leverantie van olie en gas rond het eiland Sachalin. De lening wordt door twintig Japanse banken gedekt. Dat is het soort deals waar Kosygin - en Gvishiani - al jaren op uit was maar wat door Washington en consorten met hand en tand wordt tegengewerkt.

De tekenaar Eppo Doeve is overleden. In de Nieuw-Guinea-affaire maakte hij de spotprent van Bung Karno die De Schaapherder van Jan Frederik Oltmans zat te lezen.

[p. 134]

Ik had Arie Kuiper van De Tijd een gesprek gestuurd met Robert Yastrow van het Goddard Institute for Space Studies. ‘Ik heb veel respect voor wat je doet,’ aldus Arie in een brief, ‘en enkele van mijn boeken staan in je boekenkast [hij zal het andersom bedoelen, want ik lees Kuiper nooit; wo], maar ik geloof dat jouw wijze van werken en die van De Tijd niet erg met elkaar sporen. Dat geldt zeker voor het Yastrow-interview dat goed in elkaar zit, maar weinig overeenstemming vertoont met de mentaliteit en traditie van De Tijd.’ Hij retourneerde mijn kopij dus.

Je vraagt je af hoe zo'n man een dergelijke brief kan laten uitgaan. Yastrow past niet in de oer-Hollandse zuil die De Tijd vertegenwoordigt, dus Yastrow komt in De Tijd niet aan het woord. Dat is het bijkomende probleem dat ik als journalist in dit land heb: 1) de hete adem van Den Haag al 25 jaar in mijn nek plus 2) mijn jarenlange Amerikaanse invloeden en contacten botsen met het stomme, bekrompen zuilendenken in het vaderlandse journalistenwereldje.

Hetzelfde verhaal geldt voor Trouw, dat bij monde van Jaap Timmers mijn gesprek met Ernst van Eeghen retourneert. Timmers heeft vooral bezwaar dat Van Eeghen pleit voor een Europese kernmacht ‘als alternatief voor (te) grote afhankelijkheid van de Amerikanen’. Ook is het interview te lang. ‘In enigszins appetijtelijke opmaak zou het een pagina vergen en als oude rot in het vak moet het je zijn opgevallen dat vrijwel alle kranten over steeds minder pagina's beschikken.’

Jan Foudraine zei dat Bibeb nog altijd niet kwam opdagen voor het interview met hem dat ik bij haar bepleitte. Hij schijnt in het Nutsgebouw in Zaandam een toespraak te hebben gehouden en wordt in De Typhoon omschreven ‘als een kruising tussen een monnik en een blozende boskabouter’, geheel in rozerood gestoken. Hij schijnt zijn bewondering voor de Bhagwan als volgt te hebben omschreven: ‘Het is te vergelijken met verliefd zijn, dat wil je ook aan iedereen vertellen.’ Hij noemde zichzelf verder geflipt omdat hij verliefd was geworden op een gek die niet door de meerderheid (ons) gekozen was.¹⁴³

James Hopkins vocht als marinier in Vietnam. Acht jaar nadat hij was thuisgekomen, trok hij zijn camouflagepak aan en reed met een jeep het Wadsworth Medical Center in Los Angeles binnen, uit wanhoop over het feit dat hij van geen enkele instantie hulp kreeg bij de hopeloze situatie waar hij zich in be-

143 De Typhoon 11 juni 1981, door Marijke Bakker.

[p. 135]

vond. De Amerikaanse regering heeft weliswaar 172 Veterans Administration Hospitals, maar de oud-strijders voelen zich totaal in de steek gelaten. Zij lijden aan het delayed stress syndrome en de regering van Ronald Reagan wil nog meer op gelden voor oud-militairen gaan bezuinigen. De mannen gaan nu de straat op en zijn hongerstakingen begonnen.¹⁴⁴

Een ander heet hangijzer is dat Amerika niet minder dan twaalf miljoen gallons Agent Orange boven Vietnam heeft neergelaten in de waanzinnige veronderstelling, dat wanneer de bladeren en het groen van de jungle kon worden vernietigd, de guerrilla's van de Vietcong gemakkelijker opgespoord zouden kunnen worden. Naar schatting 80.000 Amerikaanse militairen zouden aan de giftige stof dioxine blootgesteld zijn geweest met alle afschuwelijke gevolgen van dien.

Frank Trippett waarschuwt dat ‘bleats of unchecked egoism are now so commonplace that self-glorification may well be on the way to becoming standard American style. Yet such an epidemic of flagrant braggadocio would have scandalized the country not long ago. To think of oneself was one thing, but, under the traditional rules, it was quite another to give voice to one's privately cultivated self-esteem. Indeed, even if somebody else called attention to one's admirable points, one was supposed to disclaim the praise.’

Norman Mailer's Advertisement for Myself, ziet Trippett als een startsein voor ‘the new wave of leading the cheers for number one.’ Dat verslag moet ‘a hodgepodge of fiction and autobiography’ zijn geweest. Ik ken het niet. Vervolgens verkondigde John Lennon tijdens een hoogtepunt van het succes van The Beatles: ‘We are more popular than Jesus Christ now.’ Of bokser Muhammad Ali: ‘It ain't no accident that I am the greatest man in the world at this time in history.’

‘The ideal of modesty,’ schreef Trippett, ‘though hardly dead, has begun to seem almost quaint. In an age when some observers think the us has entered the “culture of narcissism”, in the words of Christopher Lasch's study, many people think that self-effacement is tainted with hypocrisy. Says economist John Kenneth Galbraith in his new memoir, A Life in Our Times: “Truth is not always coordinate with modesty.” Perhaps, but then, truth is never coordinate with vanity. Self-praise is inescapably distorted and corrupted at its source, and this - not some arbitrary convention of etiquette - makes the self-praiser always seem at least ridiculous or fraudulent, and often worse.

144 Time, 8 juni 1981.

[p. 136]

One must return to Reinhold Niebuhr for the key: “Since the self judges itself by its own standards, it finds itself good.”’

Trippett zou zijn beschouwing ook The Berserk Ego hebben kunnen noemen.

Lloyd deMause gaf me het artikel the totalitarian ego van Anthony Greenwald, Ohio State University.¹⁴⁵

‘Ego, as an organization of knowledge, serves the functions of observing (perceiving) and recording (remembering) personal experience: it can be characterized, therefore, as a personal historian. Ego fabricates and revises history, thereby engaging in practices not ordinarily admired in historians.’

‘The past is remembered as if it were a drama in which self was a leading player. In part, this observation refers to the autobiographical or episodic character of much of memory - the tendency for events to be encoded and recorded in terms of the person's location at the time of original experience.’

Ik teken hierbij aan dat mijn situatie verschilt door het beschikken over een minutieus bijgehouden dagboek.

F.C. Bartlett constateerde in 1932: ‘The construction in human memory that is affected is justifying the observer's “attitude” which is very largely a matter of feeling and affect (rather than of memory). When a subject is being asked to remember, very often the first thing that emerges is something of the nature of an attitude. The recall is then a construction, made largely on the basis of this attitude, and its general effect is that of justification of the attitude.’

Greenwald vervolgt: ‘Experiments show that people rapidly rewrite, or fabricate, memory in situations for which this seems dubiously appropriate. Subjects in this role-playing procedure usually have no awareness of the opinion change that occurred, like the behavior of some politicians who declare themselves as having always supported a previously unpopular policy that has just recently proven wise.’

Ik belde met Peter omdat ik morgen naar Spanje ga. Hij had zijn knie weer laten behandelen. Voor hem was prinses Margaret binnen geweest en hij maakte een opmerking die me enorm verraste: ‘I did not like her perfume.’ Okay, hij heeft acht zussen gehad. Ook had hij bezoek gekregen (‘Je weet, ik houd niet van verrassingen.’) van de Noor Halvor, die we samen in Parijs hebben ontmoet. Iedereen in de pub was jaloers geweest. Ik heb trouwens veel liever dat Halvor - of Fred Ress in Minneapolis - op Peter tippelen dan Edwin van Wijk.

145 American Psychologist, juli 1980.

[p. 137]

Typisch Peter. Hij moedigde me aan naar Madrid te gaan en te genieten van een heerlijk reisje. Mijn koffer is al op Schiphol.

12 juni 1981

Amsterdam - Madrid

Bill Safire is natuurlijk van mening dat Israël juist heeft gehandeld met het bombardement op Irak. Er is voor sommige argumenten wel wat te zeggen, maar zijn artikel in zijn geheel is bullshit.

Het knaagt nog steeds aan me dat ik nu vlieg van geld dat ik voor Peter had bestemd. Ik ben in een vreemde stemming en vraag me af of ik wel zoveel geld kon uitgeven. Er is immers een brief van MacMillan gekomen dat ze 5.000 dollar opeisen omdat het Arbatov-boek niet bij deze uitgever zal verschijnen. Dat is het bedrag dat ze me gaven om het boek samen te stellen. Het is een smerige fishing expedition want George Walsh liet me later schrijven het manuscript niet te willen uitgeven. Heb de zaak aan Voetelink gegeven. Zo gebeurt er altijd weer wat vervelends.¹⁴⁶

Ook de herinneringen aan de tijd samen met Peter in Madrid maken me melancholiek.

Caroline Delgado haalde me druk en gehaast van het vliegtuig. In het prachtige appartement wachtte José Carlos, in shorts. Ik dacht: hemeltje wat een beauty.

Ik ben vrijwel meteen met professor Delgado aan de slag gegaan en heb mijn bandrecorder aan gezet. Hij wilde spreken over psychogenese.

‘How to reshape, to modify, how to go inside the brain,’ begon Delgado, ‘and study the structure of the human mind? And by doing this we are not only speaking of shaping minds of young people. The young are too young for this. We should aim at people of 30, 50 and 70 years old. All this is possible, I believe. To give them the awareness of their own behavior, of their creativity, give them a new flexibility to understand the world, that has been changing too fast lately. Especially to give them some hope, a new outlook for the future. To assist them in changing the concept of personal identity, the concept of ultimate death, the rigidity of education, to open their minds up to acquire new ideas, create new possibilities in their lives. To help them understand the predicament of mankind, the problems of the present world, what could be the solutions. Everybody talks about problems, but who talks about solutions?

146 Zie bijlage 19.

[p. 138]

What are we going to do?’

‘But how to deprogram, to decode some of the absolute nonsense that was coded into peoples minds? How can we go inside a man's brain?’ vroeg ik hem.

‘You cannot. What was imprinted in the brain, when you were three years old, or five or ten, you cannot decode or take out. All you can do is modify, or try to modify what is already imprinted in the brain. Like language. Once you learn English, Spanish or Dutch, it will never again be erased from your brain. Even when you never use one of these languages again. But you can use the knowledge of English, for instance, in many different ways. You can be very conservative, or progressive, you can be anything you want to be. What I am saying is, that there are some biological determinants that you cannot change. You must breathe oxygen. If you don't you are dead. The neurons in your brain will fire, will ignite electricity and chemistry. If they do not, they don't work. The things that were imprinted in your childhood will be there for ever.’

Ik dacht: wat een absolute ramp!

‘We can only do two things: to modify from the beginning and not to imprint, or to use the imprinting already there and modify it into a different direction. You do not erase earlier imprinting. You use it, become comfortable with it through modification, direct it into the future that you would like to construct for yourself. But I know that I cannot wipe out what was brought into the brain before.’

‘But would it not be a thousand times better not to imprint all the nonsense that is heaped onto children's mind to begin with? Think of Christ on the cross.’¹⁴⁷

‘You cannot go against history completely.’

‘But history itself is a weird collection of fairy tales, religious and otherwise.’

‘You cannot change the entire ideological set-up of the world overnight. Being as you are, you would clash with reality.¹⁴⁸ You will clash in Ireland. You will clash in Poland. You will clash with the Soviets. You will clash everywhere. That is not intelligent. What you must do, or what I will do, is to be very realistic about the possibilities of agreement, to agree with items you can agree upon and then to move slowly towards items that you know you cannot attain agreement upon today. Therefore, if you like to start an international program of clar-

147 Dit was een riskante vraag, Delgado is een gelovig katholiek gebleven.

148 Wat ik juist bepleitte was het voortdurend aanpassen aan de nieuwe realiteit als gevolg van politieke, wetenschappelijke en psychologische ontwikkelingen.

[p. 139]

ification about the human predicament in 1981, it cannot be based on religion, nor on anti-religion. This would be totally wrong as a start. It would fail. This you cannot do with democracy nor with Marxism. It will fail. It can only be on a basis we can share, or in which we can use a common language. This basis is: biology. That is why my angle, my approach is to promote understanding of our biology, our biological realities. To talk about anything must have the only basis shared by all mankind, which are not beliefs or ideologies, but which is our biology. Therefore, let us start talking and agreeing on biology, and catalogue the essential needs of man, like Marcuse tried to do, and then try to see in which aspects we could agree, for instance, about education, about freedom, about thinking, about information processing, etcetera. Then, after we have reached this agreement, we will enter in various other fields in which we are most likely not agreeing. You are not going to get the Soviets to agree or to accept capitalism, or visa versa, to introduce Marxism in the so-called free world. You cannot get Protestants to accept Roman Catholicism and the other way around. You cannot say, like you seem to do, and expect: Stop all religion. You will fail.’

‘Isn't the holy communion for children in 1981 just as ridiculous as teaching Soviet children to bring flowers to Father Lenin's grave on the day they marry?’

‘You are talking of anti-religion.’

‘No, I talk about calling a halt to nonsensical fairy tales. I realize people need a totem. What I am saying is: has the time not come to replace totems, like the Pope, the queen, Lenin with, what you call “the knowledge of biology” or what I identify as the laws of nature, the cosmos?’

‘Fine,’ zei Delgado, ‘but be intelligent. Do not force an open clash with all the values that are already established.’

‘But what about polluting children's brains between zero and six years old with symbols, myths and fairy tales that are of another world, the Middle Ages and the days of Egyptian pharaohs?’

‘But who will teach what?’

‘You said what has been brought into neurons could never again be decoded. Then, may I ask, why tell little children about grandmothers being eaten by wolves?’

‘Don't be naïve,’ was Delgado's reactive. ‘Truth is not enough. Reality is not enough. Maybe you are right. But being right and not skillful destroys your purpose. It is more important to be skillful then to be right. What is the purpose? What is your clear target? What do we want to achieve?’

[p. 140]

‘To teach reality, to teach children what they will be up against. To teach people what they really are and not a child of a dozen different deities as is now the case,’ probeerde ik hem duidelijk to maken.

‘But people are nothing.’

‘If that is so, they should be told. The absolute garbage now being programmed into the minds of kids is not to be believed.’

‘What is the purpose of everything? Why are we doing what we are doing? Are you the type of person that you would like to be? Could you change? Where are you coming from? Where are you going? In other words: do we have some alternative to our present way of life, of being? Because, we should calculate to reach a specific target which will provide a solution. Either we tackle the fundamental questions presented here, or we do nothing. We should not approach the problems of mankind in a western - or in a Marxist way. We should ask: what do we have in common? Most people are like us. They want to enjoy life, live comfortably, have nice food. Is food an essential ingredient of life? What is truly essential? Essential is nothing, and this is perhaps the most dangerous statement I can make, but that is what is. Nothing is genetically determined. Nothing is pre-programmed genetically into the mind of the newly born. You are getting through education the bricks to construct something. This something will correspond to what initially has been put into the minds of newly born.’

‘You cannot inherit musicality?’ vroeg ik.

‘No, you inherit the propensity, the facility to become a musician. Maybe your parents were accomplished musicians. Then you may have a brain wired to learn music easier, but you do not inherit how to play the piano. Some people hate Jews, others hate Arabs, maybe because you have read literature on the subject or it is the result of experiences. If you live in the Amazon region, and you have never heard of Jews or Arabs, people won't have feelings one way or the other for or against Jews and Arabs. The existing hatred between population groups in the Middle East simply is not present in the minds of the Amazon people, nor do they understand this. What is the common background in education for the meeting of minds for mankind? Will it be possible in for instance the present ideological system of totalitarian states, will these ideas be possible, or, are we talking nonsense for them? And, therefore, this is some Utopia for the present and we can not do it.’

‘But many facts about this world are shared by East and West,’ probeerde ik.

[p. 141]

‘Yes, and taught in a similar way. The blood pressure, how the heart works, how the brain works, how antibiotics work, these are facts shared by all mankind.’

‘Perhaps we should program what we share in mankind into learning-computers for new generations,’ stelde ik voor.

‘Exactly: if we could clarify, what is being shared today, by most countries, and most peoples, like general knowledge, technology, biology and all the rest, and what is not being shared, and why not, and perhaps likewise what is not shared and why. We could have a catalogue of what mankind shares and what is not shared by all of mankind. Once we have established what is not shared, then we can start thinking about why not.’

‘One shared ingredient to life is food, immediately coupled to environment,’ meende ik.

‘And, there are many artificial shared concepts, like in some parts of the globe the hatred for Jews and Arabs. The roots for these controversies are racial, historical, political and economic.’

‘Not to forget psychological,’ vulde ik hem aan.

‘True. But unless you know the history, one does not hate a Jew. The same goes for Arabs. These concepts have no biological background, are not biologically rooted but are a product of history and culture. That is why I spoke of the need to clarify personal identity. Where do your likes and dislikes come from. I do not mean this in a patronizing way. If one prefers to dislike Arabs or Jews, by all means, do so. That is your problem, but at least you will know this hatred is not genetically determined - like breathing oxygen - and you could get rid of this dislike.’

‘The first step towards global solidarity should be to stop hating others, if one does not really know why,’ vond ik.

‘The next step is to determine what you are going to do with your life,’ zei Delgado.

‘Who can answer that question?’

‘I answer it for myself Indeed, most people perhaps cannot.’

‘There are so many imponderabilia at work to answer this.’

‘Certainly, certainly, but you have two options. Either you analyze some of those forces in the realization that many will remain outside your grasp because they are too complex indeed, or you are going to proceed in your life without thinking about the final direction you will be taking.’

‘Like a leaf drifting on a stream,’ symboliseerde ik het.

‘I prefer,’ vervolgde Delgado, ‘realizing that most of my ac-

[p. 142]

tions are automatic, to question at least some of them. I try to construct at least intelligent automatisms. To construct them, I use my intelligence. Then I use my intelligence again to double-check the already automatically established automatisms. I am not saying this is good or bad. This is what I do. It creates a sensational fulfillment. But I think, doing this is more useful to go about life both for the individual as for society. If you prefer not to think, fine, but I say also that I know that thinking creates possibilities for personal change. I am not speaking of a mental revolution. Nor does it require a political revolution. What only is required is that one individual says: ghee, this is right, I am going to modify this idea. That alone will have an effect on that individual's life. It could be a very first step towards the ambitious programs of changing the thinking of the entire world and have eventually minds in East and West meet. The beginning lays with as many individuals as possible modifying their behavior and thinking. It is like freedom. Freedom possesses many different levels. You can have very little freedom or have a tremendous amount of freedom. The same goes for personality. Most people have very small personalities. Some people have a tremendously strong personality. But one should know why one is going to have a limited or a big personality. I accomplish the sensation of perpetuating something which is worthwhile, like my research at the Centro Ramon y Cajal. It is not egocentric. It is something I receive from culture and society, which I am feeding back into culture and society again. And if I share this with many people, I experience the sensation that I shall die more slowly then many other people. That gives me personal satisfaction. If many more people were educated in this way, they would experience the same sensation. If nobody thinks about it, alright. It is a matter of options, choice and education.’ ‘And, intelligence, no doubt,’ benadrukte ik. ‘It is said that telling fairy tales to small children promotes creativity in them. But I often wonder why education should not be geared to bringing realities to children.’

‘We should try to understand and examine what is possible to modify. You cannot modify the whole world. Be realistic and modify, but you need a program to do so, within yourself, your group and society at large. You cannot modify by being indignant or vociferous. You have to say, this is the plan, this is the purpose, this is why.’

‘But you view freedom entirely differently.’¹⁴⁹

149 Zie bijlage 20, Delgado's artikel in Human Intelligence.

[p. 143]

‘People seldom view freedom from the biological point of view. I think, what we must do perhaps, is to distinguish the establishing of freedom, the exercise of freedom and the purpose of freedom. Do you notice the difference? I am talking here about mechanisms. What is freedom? Freedom is a behavioral manifestation. In behavior, you find many aspects. One of them is the freedom of behavior. Could one say: freedom without behavior? No. Because there is no freedom without behavior. If you include thinking into behavior, into motor activities, etcetera, freedom is only a part of behavior. Freedom possesses all the possibilities and all the limitations related to behavior. That means that you must learn. You must process the inputs and outputs. Wholly freedom is only part of behavior. To be free, as in any other aspect of behavior, you need 1) inputs and 2) processing information, from which follows 3) output. Therefore, you should consider freedom in biological terms as a part of this establishing and learning of behavior. These three aspects are the biological mechanisms of freedom. A separate factor is the exercise of freedom, when you are going to apply what is already established. This is very important because in the absence of sensory inputs, it is not that you are being deprived of freedom, but you are deprived of the mechanisms towards freedom. That is a basic difference.’

‘I have trouble understanding this.’

‘For example: if you do not have information, you are not deprived of freedom. You lack the possibility of feeling, of thinking, of having anything to do with freedom. This is not deprivation of freedom. It is only deprivation from the mechanisms to establish freedom.’

‘How could the mechanisms of freedom surface in a totalitarian run state like Poland?’

‘They do not have information nor mechanisms for freedom. The people in Poland or the ussr are not being educated towards freedom. Therefore the authorities do not need to do much to prevent the rise of freedom. The police state prevents expressions of freedom, blocks them.’

‘And, if someone does aspire freedom, like Andrei Sacharov, he is being exiled to.’

‘But this is a minor incident, because truly vocal dissidents in those countries are few. People on the whole are ignorant of the alternatives.’

‘The exercise of freedom seems to be skill that may or may not develop.’

‘That is right. The classical error is to accept freedom as a fixed

[p. 144]

property of the brain, the inalienable right of man. This is not true. Freedom is not established right there by genes. Freedom is a commodity that must be acquired, that must be learned. It is a skill. You may have the skill to speak English, or to play the piano. But it had to be acquired. With freedom it is exactly the same.’

‘What is the limit to the skill in acquiring freedom?’

‘Freedom may have limits. Alright.’

‘But if you train freedom as a skill, then why not include in the training the limits to freedom? Look at our part of the world with a dismal excess amount of mad freedom?’

‘Now, we are talking about something else. In the exercise of freedom, naturally, there are limits which are both biological and social. There are biological limits, because there are a number of things you will be unable to do. And social limits, because even if things are biologically possible, they may or may not be possible following social pressures. If there is no restraining influence in the social environment then you will exercise your freedom regardless what comes your way.’

‘But are there biological limits?’

‘Certainly. You cannot fly.’

‘What I resent is the term “programming freedom”.’

‘May be you resent it, but that is exactly what we are doing. You have been programmed and it makes no difference whether you like this fact or not. Everyone is programmed. In a complex world, programming is totally essential, because otherwise the world would not work. In a primitive society you might have a very small program. But in our complex society an intrinsic part of it consists of programming.’

‘How is happiness linked to freedom?’

‘Happiness may be programmed too.’

‘Some people are happy with a small bowl of rice, others insist on a five course dinner.’

‘But is that happiness?’ wierp Delgado terug.

‘It is not what you or I consider a happy state of affairs. In totalitarian states some fulfill the quotum for the state and it makes them happy. They get a state medal for it, which makes them very proud. They simply think of a cruise. The option is totally absent in their minds.’

‘There are, after all, levels of happiness,’ beaamde Delgado.

‘Right. But how are these being established?’

‘Through programming.’¹⁵⁰

150 Het hele gesprek is opgenomen op tape.

[p. 145]

14 juni 1981

Madrid

Ik kwam gisteren helemaal niet aan schrijven toe. José Carlos kwam pas om 06:00 uur 's ochtends thuis van een zwempartij om 04:00 uur. Ik omhelsde hem en sloot hem in mijn armen met veel intensiteit. Ik zat tegen een erectie aan.

Caroline dribbelt de hele dag rond als een pratende papegaai. Ik zou helemaal gek worden als ik dag in dag uit met haar zou moeten leven. Ook Carlos raakt in staten van wanhoop over zijn moeder. Dochter Linda negeert haar bijna voortdurend. Zij heeft een Spaanse vriend die in een Stag rijdt.

We zaten aan het zwembad van het appartementencomplex. Professor Delgado zei toen we over mijn dagboeken spraken: ‘So, you will finally meet yourself, when you begin to read it all.’ José Carlos heeft een goede band met zijn vader. Ik zag hem een zoen (op de mond) krijgen van zijn zoon. Ik zei tegen professor Delgado: ‘Ik kan me niet herinneren ooit mijn vader zo tegemoet te zijn getreden.’ Hij vertelde dat hij zich er altijd op had gericht, welke de problemen gedurende de dag ook geweest waren, om in de avond zijn zoon en dochter een zoen te geven. ‘You see,’ zei hij, ‘if you love each other, you would not want to hurt the person you love.’

Madrid - Parijs

Delgado gaf me leesvoer mee. Embryological changes induced by weak, extremely low frequency electromagnetic fields. Het werd door professor Delgado en drie medewerkers samengesteld na onderzoek in het Centro Ramon y Cajal. Ik begin er niet aan. Het gaat boven mijn pet. Pure wetenschap.

Er schijnen schoten te zijn gelost op Elisabeth ii tijdens de Trooping of the Colour ter gelegenheid van haar verjaardag. Welk cia-genius zou dit nu weer bedacht hebben?

De kust van Spanje ligt beneden ons. Ik reed er eens met Peter in mijn Sunbeam Tiger. Het lijkt zo lang geleden. Was het in 1968?

Leonid Brezhnev heeft bij een ontmoeting met Olof Palme in het Kremlin gezegd, dat het Westen niet werkelijk in ontwapening is geïnteresseerd. Voor de ussr is het ‘a matter of life and death’.

Newsweek heeft ook weer eens een oorlogsomslag gemaakt: reagan's defense buildup.¹⁵¹ Er zal de komende vijf jaar 1,5 triljoen dollar voor defensie worden uitgetrokken, wat ‘funda-

151 Newsweek, 8 juni 1981.

[p. 146]

mentally will alter the economy and radically change America's military posture in the world. Even more surprising, the buildup is going ahead without any clear strategy - except to send a signal of American resolve to the Soviet Union.’

Het is zonder meer misdadig. Brezhnev zei op zijn beurt tegen Palme ‘that Moscow would react rapidly and effectively to any challenge’. De mensheid zit in deze afschuwelijke vicieuze cirkel. Een zoveelste illustratie verduidelijkt de plannen.

Ik heb Richard Thieuliette en zijn vriend Raoul bezocht. Ik kwam onverwachts langs en ze waren ondanks tropische temperaturen, of misschien wel juist daarom, midden in een nummertje. Ik voelde me opgelaten.

Richard is nu helemaal op India ingesteld en studeert Hindi aan de Sorbonne. Hij heeft het plan om een half jaar uit te trekken voor een voettocht langs de Ganges. Ik voerde een lang gesprek met hem. ‘If there is nothing after life, it makes no sense. I respect people like my stepfather, who believed there was nothing, and may be I am dreaming. But I want that dream.’

‘But it must be painful to die,’ zei hij ook. Hij beriep zich verder op uitspraken van mensen die even dood waren geweest en toch weer waren teruggekomen. Ik vertelde dat Gerard Croiset op zijn doodsbed tegen Adèle had gezegd haar kracht te kunnen geven ‘van de andere kant’. Hij is nu vijf jaar met Raoul. Zijn vroegere vriend, model Hans Geerlofs, is nu al een jaar in Japan. Richard noemde mij op een bepaald moment ‘grote ba-

[p. 147]

sien’, de uitdrukking die hij in Huis ter Heide oppikte wanneer mam op zijn Zuid-Afrikaans tegen de honden zei dat ik thuiskwam. We haalden vele herinneringen op.

Plotseling stond Richard op, zei: ‘Je bent 10 juni jarig geweest,’ en gaf me een zoen. Ik vertelde dat ik op 3 juni in mijn dagboek had geschreven dat het zijn verjaardag was. ‘Mijn verjaardag is 2 juni,’ antwoordde hij. Ik vroeg waarom hij nooit schreef. ‘I have so little to say, may be half a page.’ Ik had hem uit New Delhi aan het zwembad van het Imperial Hotel ‘a reflective letter’ geschreven zei hij. Ik vergeet zoiets altijd meteen. Ze willen in augustus naar de berg Athos in Griekenland gaan, waar ik ook al heel lang een keer naar toe zou willen gaan. Er worden alleen mannen toegelaten voor vier tot acht dagen. Er zijn kluizenaars die in inhammen van de rotsen wonen en via touwen door andere monniken worden gevoed. Wanneer het voedsel niet meer wordt aangenomen, weet men dat de kluizenaar is gestorven.