Memoires 1980-1981

[p. 97]

Amsterdam

16 december 1980

Amerbos

Heerlijk om weer thuis te zijn.

De kerstkaartengekte is weer begonnen. Broer Theo is in Zuid-Afrika. Ik heb geen adres.

André Spoor heeft het artikel over Fuad ii geretourneerd. Ze hebben weer geen letter van mij gepubliceerd. Molchanov meent dat Spoor bang voor me is. André, die nota bene met broer Theo op Het Nieuwe Lyceum in Bilthoven de schoolkrant leidde, weet exact hoe het is. Maar hij mist lef.⁶⁰

Prins Bernhard heeft op avro-televisie de heer Beelaerts van Blokland beschuldigd van het verdraaien van de feiten. Toen hij op 10 september 1944 aan de commandant van de Irene Brigade vroeg of 200 krijgsgevangen genomen Nederlandse ss'ers konden worden doodgeschoten, was dit als ‘grap’ bedoeld. Ik heb de uitzending niet gezien, maar kan zoiets een grap zijn? Kwalijke affaire.

Ambassadrice mevrouw Muthamma gaf dus een preview van mijn interview met Indira Gandhi. Loek de Levita had geweigerd om de film beschikbaar te stellen, evenmin als een appa-

60 Hij schreef in zijn brief van 8 december 1980: ‘Het spijt me, maar ik vind het nog steeds niets.’

[p. 98]

raat om de film te vertonen. Hans Galesloot heeft kans gezien een toestel te huren en een kopie weg te smokkelen. Je hebt toch steeds weer met ongeciviliseerd gedrag te maken. We hebben stiekem moeten handelen.

De ambassadrice had ook via mijn lijst mijn kennissen uitgenodigd. Josje Hagers van De Telegraaf arriveerde als eerste aan de Backershagenlaan, in een rode jas en aardig jurkje. Zij vertelde alle verhalen over Irene in de krant te hebben geschreven. Ze had in een album van een fotograaf een opname van Ronnie Wolff gevonden. Vervolgens was zij systematisch bij al zijn vrienden op bezoek gegaan en was tenslotte met een geschikte opname op de proppen gekomen. Irene had haar bedankt voor de keurige wijze waarop de affaire was gepresenteerd. ‘Belde zij zelf?’ vroeg ik.

‘Nee, Bischoff van Heemskerck heeft het me gezegd.’ Nadat Carlos had geweigerd te scheiden, had Irene advocaat De Brauw in Den Haag opgebeld en gezegd: ‘Regel het.’

Nel Oosthout verscheen in een lange robe ‘op chique’ vergezeld van oud-ambassadeur Jacob van der Gaag, eens dus de minnaar van Inez Röell, volgens haar moeder althans. Mevrouw Röell is overleden en Charles Röell is in Canada wist Van der Gaag te vertellen. Cor en Anne Knulst waren er. Josje klampte hem meteen aan. Cor, de goedzak, deed allerlei toezeggingen over een interview, waar hij zich later dan weer over bedenkt. De Ridders van de Militaire Willems-Orde hebben 24 januari een diner met Beatrix. Ze zijn over allerlei zaken in hun wiek geschoten. ‘Beatrix is een reuze onbeschoft mens. Zoals zij zich aan het hof in Jordanië gedroeg. Zij had haar oudste kampeerplunje meegenomen,’ aldus Josje, die er met de neus bovenop heeft gezeten. Intussen meende Nel Oosthout uit haar aanwezigheid prompt een slaatje te kunnen slaan door te proberen Josje te bewegen over haar te schrijven in De Telegraaf, waar haar rivale Georgette Hagendoorn altijd de eerste viool speelt.

Jan Pieter Visser en Marianne waren er ook. Hij vond dat ik Indira Gandhi niet hard genoeg had aangepakt en had ook kritiek op de opname. Geen wonder, want zijn standpunt is dat ik een regisseur mee moet nemen op reis, liefst Visser zelf.

Mevrouw Van Lennep schrijft: ‘Na mijn mans dood was Frank voor ons allen een voorbeeld en steun, en de leegte die hij achterlaat is niet in woorden samen te vatten. Onze familie is wel heel hard geslagen. Mocht je ooit in de buurt van Het Enserinck komen, don't hesitate. Ik ben eenzaam en zie graag oude vrienden. Cecile van Lennep.’ Ik moet naar haar toe.

Frank Heckman en Susanne Houtman zijn getrouwd.

[p. 99]

De tekst van Arnold Hutschneckers kerstkaart verbaast me in onbenulligheid. Op de achterzijde schreef hij: ‘Think of you always with pleasure.’ Dat is wederzijds maar had hij niets beters kunnen bedenken?

17 december 1980

Ik heb voor Peter gestempeld bij het Arbeidsbureau. Wel bij de gratie Gods, want eigenlijk kon het niet.

Ik kreeg een kerstkaart van Volodja en Consuelo.

Senator Fulbright gaf een interview aan Maarten Huygen. ‘Voor 1917 bestond er in Amerika grote sympathie voor Rusland. De revolutie veroorzaakte hier een grote schok. Ze stelde ons fundamentele geloof in democratie en christendom ter discussie, daagde dat geloof uit. Zo verzette de fundamentalistisch christelijke inborst van de Amerikaanse samenleving zich tegen het officiële atheïstische karakter van het nieuwe Sovjetregime. De vs erkenden de Sovjet-Unie dan ook niet. Met man en macht probeerden zij de revolutie tegen te werken en tegen te houden. Historisch gezien hebben we nooit reden tot onderling wantrouwen gehad. In twee wereldoorlogen hebben we aan dezelfde kant gevochten. De huidige rivaliteit lijkt bijna op de tegenstelling tussen moslims en christenen ten tijde van de kruistochten, denk ik wel eens. We beschouwen de sovjets graag als primitieve barbaren, als een soort Hunnen en Tartaren. Daarom schokte de lancering van de eerste Spoetnik iedereen zo. Dat die primitieve Russen tot zoiets in staat waren, dat was alarmerend.’

[p. 100]

Fulbright vervolgde: ‘Ik houd niet van onderdrukking, maar onze houding maakt die onderdrukking in Oost-Europa alleen maar erger. De manier waarop Carter zijn mensenrechten doctrine selectief toepast op de Sovjet-Unie is provocerend.’ Ik ben het al jaren eens met Fulbright.⁶¹

Noam Chomsky vulde hem in Vrij Nederland in gesprek met Leo de Haes prima aan. Hij benadrukte hoe Washington voortdurend nauwe banden aangaat met fascistische, dictatoriale regimes in de Derde Wereld. Het liefst zou Amerika de hele wereld tot bananenrepublieken reduceren. Klopt. Maar hij zou ook moeten benadrukken hoe Washington die bananenrepublieken helpt installeren via cia-coups en marionetten als Suharto, Mobuto en Pinochet. Dat doet hij ook wel, maar niet krachtig genoeg. Terecht belicht hij dus ook het feit dat als Washington ‘vrijhandel’ bepleit, dit in wezen betekent: de vrijheid het oude imperialisme en kolonialisme van Europa in een nieuw jasje gestoken voort te zetten.

Chomsky steekt ook prachtig de draak met ‘de vrije pers’. Er wordt inderdaad geen staatscensuur uitgeoefend ‘de controle gebeurt niet door geweld of directe censuur maar voor de grote massa zijn de gevolgen ongeveer dezelfde’. Chomsky verwoordt dan exact hoe het is in de journalistiek. Het Westerse systeem van vrije pers is veel subtieler dan de rauwe censuur in Moskou. ‘Je wordt beloond voor wat je schrijft. Je krijgt toegang tot bepaalde privileges. Er word je een bepaalde status of prestige aangeboden. Je kunt meedelen in de macht of adviseur worden van een politicus, enzovoorts.’ De hele wereld wordt aan alle kanten met open ogen belazerd. Dat niet meer mensen dit zien. Te druk met eigen besognes. Dat is waarom regimes zoals in Washington en Den Haag get away with murder.⁶²

61 Ik wist toen nog niet dat hij een voorwoord voor mijn boek zou schrijven.

62 Vrij Nederland, 6 december 1980.

18 december 1980

Ik zag vanmorgen schapen in de wei met kwakken rode en groene verf op hun achtersten. Wat zou het te betekenen hebben? Dieren worden gereduceerd tot dingen. Walgelijk.

Ik droomde dat ik in Engeland was voor een zakelijke bespreking. Mijn ‘partner’ nam het gesprek geheel over en iedere keer wanneer ik wat wilde zeggen, was dit onmogelijk. Uiteindelijk ben ik in a terrific scene vertrokken. Ik zei: ‘If I had the strength, I would strangle you with my own hands.’ Bij het wakker worden trachtte ik na te gaan waar dit allemaal vandaan kwam. Waarschijnlijk had het met de frustraties in Wenen te

[p. 101]

maken waar Arbatov en Landshoff kennelijk iets bekonkelden achter mijn rug om, ook al zal het worden ontkend. Thomas ratelde in dat gesprek aan een stuk door en inderdaad kon ik er nauwelijks tussen komen. Het was trouwens ook toen ik aanwezig was alsof Arbatov eigenlijk het gesprek met Landshoff voerde. Nadat ik had gezegd misschien pas een dag later te zullen vertrekken, moedigde Thomas me opvallend hartelijk aan wel af te reizen, want hij was die avond verder bezet. Hij bood zelfs aan me naar het vliegveld te rijden. De hemel mag weten of ze die avond opnieuw bij elkaar zijn gekomen. Ik kon niets bewijzen, maar het gevoel dat er meer aan de hand was dan ik wist, bekroop me.

Ik heb heerlijk piano zitten spelen. Kleine fuga's van Bach en enig werk aan Chopins eerste ballade.

Dennis Livson belde, dat Panorama van de bbc geïnteresseerd was in een coproductie voor de film over sovjet gasleveranties. Volodja Molchanov belde uit Moskou om te zeggen dat hij tante Poslavskaya had gesproken. Maxim is klaar om naar Nederland te komen. Hij moet nu een officiële uitnodiging krijgen. Ik belde Lies Poslavsky, die zei brieven te hebben ontvangen van zowel Tatyana Poslavsky als van tante Olga uit Tasjkent. Ik heb dus toch een en ander op gang weten te brengen. Detente onder de Poslavsky's. In de familie wordt een collecte georganiseerd om hem te laten overkomen.

Wicher de Marees van Swinderen schrijft voor Kerstmis.⁶³ Ik heb hem geantwoord dat ik inderdaad weinig van me liet horen sinds de ‘vriend’ van Max Westerman een scene tussen ons veroorzaakte ‘waarbij you let me down’. Ik herinnerde hem er aan hoe onze vriendschap terugging tot het Baarns Lyceum en hoe ik nooit zijn dikwijls nonchalante houding jegens ‘zijn vriend’ (mij) heb kunnen vergeten. Na veertig jaar zijn dat kleinigheden ‘and I always kept looking for you when I was on the westcoast’. Ik schreef hoe mam mij had aangemoedigd hem te zoeken en terug te vinden omdat Wicher betrouwbaar was. Maar ik maakte dus ook glashelder duidelijk, dat de ‘vriendschap’ niet van een kant kan komen. Wanneer hij in Nederland is, zet hij geen pas in mijn richting en komt dan later met smoesjes. De waarheid moet maar eens gezegd worden. Ook al meent De Montherlant dat dit als een klein kind is dat in zijn broek plast.

Margareta Ferguson schrijft om te bedanken voor de avond op de Indiase ambassade.

63 Zie bijlage 7.

[p. 102]

Henk Leffelaar is overleden. Dat was een journalist die zijn integriteit bewaarde. En dan knip je de advertentie uit de krant en weg, voor altijd. Hij was gedeprimeerd want hij wilde niet terug naar de redactie van de gpd in Den Haag. Waarom is hij werkelijk plotseling overleden?

Volodja begon het gesprek over onze tante in Tasjkent met de woorden: ‘Dag lief broertje.’

Nel Oosthout belde. Zij is vanavond op televisie te zien in Schipper naast God. Zij vroeg Jan Pieter Visser (ncrv) en Josje Hagers (De Telegraaf) te waarschuwen. Zij blijft knokken voor publiciteit.

19 december 1980

Ik heb de brief van admiraal Zumwalt beantwoord. Hij moet nu naar Moskou en liefst via Arbatov. Wat ik tot stand bracht met onze Russische familie moet hem ook lukken.

Alekseij Kosygin is overleden. Het was dus echt noodzakelijk dat hij aftrad. Hij was al die jaren belast met het hanteren van de economie van de ussr. Daarom nam Gvishiani ook een sleutelpositie in.

De Amerikanen zien met lede ogen aan dat Europa vastbesloten lijkt met de ussr tot zaken te komen, West-Duitsland voorop. Ook de Fransen hebben met Rhôme-Poulenc een contract voor 8,5 miljard dollar met het Kremlin getekend. Gvishiani heeft hier een belangrijke hand in gehad, zoals hij me in Parijs indertijd vertelde. Hij zocht zelfs naar een manier dat ik in Moskou een consultancy functie voor dat bedrijf zou kunnen gaan vervullen. Er bestaat het nodige enthousiasme en optimisme in West-Europa om met de comecon-landen tot zaken te komen. comecon staat al voor 60 miljard dollar bij het Westen in het krijt.⁶⁴

Minister van Buitenlandse Zaken, Edmund Muskie, ligt net als Cyrus Vance voor hem, overhoop met Brzezinski, die als voormalige Pool er alles aan doet Carter tegenover de ussr op de Koude Oorloglijn te houden. Carter verbood een transactie van Dresser Industries uit Dallas om voor 144 miljoen dollar machinerieën te leveren voor het boren van olie. Dresser zou namelijk een fabriek in de Sovjet-Unie neerzetten. Net als Philips redeneren de Amerikanen: zorgen dat ze de machines nooit zelf kunnen maken. Met andere woorden: alle hens aan dek om er op toe te zien dat de ussr achterblijft.

Eigenlijk is de politiek van Washington jegens de ussr die van

64 International Herald Tribune, 18 november 1980.

[p. 103]

proberen van de Sovjet-Unie een bananenrepubliek te maken. In een hoofdartikel in The New York Times⁶⁵ werd er ook al over gefilosofeerd of het zaak was te proberen de Sovjet-Unie op een veilige economische afstand te houden. Onder Ronald Reagan met zijn banden naar het Committee for the Present Danger (het gevaar is de ussr) zal het alleen nog maar erger worden vergeleken bij Jimmy Carter en diens adviseur Brzezinski. Ook wijst de krant op de risico's wanneer het Westen afhankelijk van energie uit de Sovjet-Unie zou worden.

Intussen houden de spanningen rond Polen aan. Het Kremlin zegt de optie van interventie open te houden indien ‘constitutionele organen’ in Warschau daarom zouden vragen. The Times citeerde tass, dat men in Moskou van mening is dat het Westen hysterisch is over Polen.

Josje Hagers belde. Zij is naar Goeman Borgesius gestapt en heeft hem gezegd de films met Indira Gandhi en Fuad ii te hebben gezien en dat hij me verkeerd beoordeelde. ‘Ja, maar hij heeft ons een proces aangedaan,’ was het antwoord. ‘Laten we volgende week eens nader praten.’ Ik werd woedend en zei: ‘Wat zou jij hebben gedaan als een fotograaf je privacy schendt en in het geheim foto's in je huis maakt?’

Zij wist verder te vertellen dat Bernhard en ‘Poupette’ Grinda samen met Irene en haar nieuwe vriend op wintersport waren geweest. Ze probeert nu te achterhalen waar het was.

65 The New York Times, 3 december 1980.

20 december 1980

Er ligt sneeuw. De lijster is de aristocraat onder zijn soortgenoten. Hij haalt zijn neus op voor brood.

Peter bevestigde gisteravond dat hij niet naar Nederland komt met Kerstmis en de jaarwisseling. Hij zei dat hij audities had op 31 december (heel vreemd) en 5 januari. Geloof het gewoon niet. ‘I hope, that you do not think I am making this up,’ zei hij ook nog. Hij vertelde een zodanige keet met Edwin van Wijk te hebben gehad, dat hij (Edwin) een hotelkamer had genomen. Peter zei met Frederick Ress in Amerika te hebben getelefoneerd, die nog altijd van hem hield ‘and I am still in love with him’. Wat doet hij dan nog langer bij Edwin?

Vogelvoeten in de sneeuw.

Jammer dat Peter niet komt. Ik kan niet beoordelen wat daar exact gebeurt. Ik zal me maar een poosje stil houden.

Ik luisterde naar The Nightingale van Stravinsky.

Die Laternen auf der Place Vendôme van Peter Handke zegt me

[p. 104]

helemaal niets. Ik probeer hem altijd weer te lezen, maar nee. tass bekritiseert de wijze waarop in de vs ‘op cynische wijze’ de moord op John Lennon wordt uitgebuit. Ook in Peking wordt gesproken over ‘een maatschappelijk verziekt Amerika’. In Moskou en Peking wordt gezegd dat de Amerikanen wel veel over misdaad praten, maar niet daadwerkelijk naar oplossingen zoeken. De Amerikaanse misdaad komt op de eerste plaats voort uit de sociaal-maatschappelijk ‘verziekte samenleving.’

De cia maakte enkele weken voor de inauguratie van Jimmy Carter bekend dat de ussr bezig was met grote snelheid militaire superioriteit over de vs te behalen. Het Kremlin zou daadwerkelijk in een positie verkeren dat het een beperkte atoomoorlog tegen het Westen zou kunnen voeren en winnen. Het rapport was samengesteld door het zogenaamde cia Team b, bestaande uit tien militaire experts, aan wie de toenmalige directeur van de cia, George Bush, had gevraagd om de berekening te maken. Er klopte natuurlijk geen moer van, maar dat was wat het Congres op de mouw werd gespeld opdat opnieuw miljarden vrij zouden komen voor het militair-industriële complex. Zelfs generaal Dwight Eisenhower waarschuwde in 1960 ernstig voor deze ontwikkelingen. Nu is het 1980. Het gevecht van de militairen en grootindustriëlen om orders in de wacht te slepen, gaat gewoon verder. Amerika is feitelijk een gigantische Krupp-fabriek dankzij dit soort doorzichtige oplichterij.

Arthur Macy Cox, sovjetexpert bij de cia, schrijft dat het allemaal een gigantische nep is.⁶⁶ Terwijl de navo 76 miljard dollar, en Frankrijk (buiten de navo) 20 miljard dollar aan bewapening en ‘defensie’ uittrokken, samen 96 miljard, spendeerden de leden van het Warschau Pact (dus de ussr niet meegerekend) slechts 17 miljard dollar. Philip Taubman biedt een kaartje over de sterkte van huidige Sovjet divisies in een serie aanvullende artikelen over de militaire verhoudingen in de wereld.

Momenteel zijn 3.660.000 mannen en vrouwen onder de wapenen. Dertig divisies in Oost-Europa, 67 in de Europese republieken van de ussr, 6 in centraal Rusland, 24 in het zuiden en niet minder dan 46 divisies langs de grens met China. ‘There are ethnic tensions within the ranks,’ schrijft Taubman. ‘There is a shortage of sophisticated weaponry and there are deficiencies in battle readiness in both the army and the navy.’ Alle 170 of meer divisies zouden bovendien onderbemand zijn.

66 The New York Times, 9 december 1980.

[p. 105]

Oud-ambassadeur Jhr. mr. Johan de Ranitz heeft met Daan Dijksman van de Haagse Post gekeuveld. Mijns inziens heeft de man zich voor de geschiedenis blijvend tegen de muur gespijkerd met zijn loftuitingen voor Luns. ‘Toen ik begin 1940 op het departement begon, waren er geloof ik 98 mensen, bodes en portiers incluis. De assistent van Van Kleffens was Van Roijen, later minister en ambassadeur in Washington ten tijde van de deconfiture van Nieuw-Guinea. Boon, die ouder is dan ik, laatstelijk ambassadeur in Rome, kende ik uit Leiden. Luns ken ik ook uit die tijd, hoewel hij toen in Amsterdam studeerde.’ So far, so good. Van de heren Van Roijen en Boon heb ik in Rome en Washington mijn buik vol gehad. De Ranitz wilde iets van de wereld zien en werd diplomaat. Net als ik trouwens, toen oom Willem van Rappard me adviseerde naar Nijenrode te gaan. Hoewel mijn overweging toen allerminst was die van mogelijke reizen te zullen maken. Een occupatie, gericht op het land dienen bij internationale verhoudingen, leek me aantrekkelijk. Toen William Fletcher op Nijenrode me aanmoedigde political science in Yale te gaan volgen, werd dat aanvankelijk mijn richting.

‘Ik dacht dat Luns het over het algemeen goed gedaan heeft,’ zei De Ranitz tegen Dijksman, ‘nou en of! Hij had een scherp en snel inzicht.’ Met uitzondering, zullen we dan maar zeggen,

[p. 106]

ten aanzien van een passend en historisch inzicht in hoe het dekolonisatie proces met Indonesië zich moest voltrekken. ‘Ik ken ook zijn fouten,’ aldus de ambassadeur, ‘maar ik vind hem bepaald iemand die veel voor Nederland heeft gedaan, die Nederland toch ook op de kaart heeft gezet, zeg maar.’ Op de kaart gezet! Dat is hetzelfde praatje dat over prins Bernhard circuleert. Bernhard en Luns, eigenlijk geen van beiden echt zuivere koffie. Ze haatten elkaar tot in het merg van hun botten.

Pas in 1995 ontdekte ik bij het schrijven van deze passages, dat De Ranitz nog een opmerkelijke bijdrage leverde, welke ik in mijn proces tegen de staat zal gebruiken. Ik streepte het toen wel aan, maar wist in 1980 niet wat ik in 1995 weet. ‘Luns was goed in delegeren,’ aldus De Ranitz. ‘Het is voor een minister van Buitenlandse Zaken ook onmogelijk het allemaal zelf te doen. Hij bemoeide zich niet of nauwelijks met details. Hij was natuurlijk veel op reis.’ Voilà. Luns delegeerde en bemoeide zich niet met details. Hoe komt het dan dat ik in 1991 in het bezit kwam van een reeks geheime telegrammen tussen Luns (minister) en genoemde Van Roijen (ambassadeur) over hoe ze mij bijvoorbeeld weg konden houden van een eerstesteenlegging door Beatrix voor een nieuwe ambassade in Washington? Dit was Luns' persoonlijke wraak omdat ik gewoon gelijk kreeg in de kwestie Nieuw-Guinea en Indonesië.

Ik had een lang telefoongesprek met Jan Cremer, die fundamenteel anti-nicht is, al zal hij het ontkennen. Je hoeft maar naar hem te luisteren om dit zeker te weten. Hij begon met een oude koe, te weten mijn reportage over de Kruzenshtern voor Nieuwe Revu. ‘Dat was een miskleun voor je naam Willem,’ zei hij. Vooral Babette had zich er zeer over opgewonden. Ik gooide het over een andere boeg. Wat vond hij ervan dat Reagan op het Witte Huis kwam? ‘Dan krijgen we misschien betere televisiefilms.’

Ik vertelde Jan dat ik in India een film over de atoomindustrie zou gaan maken. ‘Die gozers kunnen nog niet eens een luciferdoosje in elkaar zetten.’ Hij noemde zijn oude vriend Peter Loeb nu ‘een smerig oplichtertje’.

Ik heb vandaag nog eens aan Made in Soestdijk gesleuteld. Het is een bruikbaar manuscript.

Ik ben ook de polders in gefietst, zoals Peter steeds adviseert. Hij vraagt er altijd naar.

Cremer zei ook nog: ‘Als je tienmaal op je rug zou zijn gegaan, had je ook het honorarium van 5.000 gulden van de Nieuwe Revu voor je verhaal met de Russische matrozen verdiend.’

[p. 107]

Zelfs als ik een mandarijn eet, ben ik bezig met mijn zorgen om Peter.

Lennox Bower, mijn advocaat uit Dallas, vraagt zich af wanneer Wibo van de Linde en Kroon in Amsterdam zullen kunnen worden gehoord in verband met het Time-verhaal, dat ik met de kgb bezig zou zijn geweest de koningin te wippen. Hij herinnert Voetelink aan zijn brief van 17 september 1980.⁶⁷

Oud-ambassadeur Jacob van der Gaag laat weten: ‘Uw interviews met Mrs. Gandhi en prins Fuad hebben veel indruk bij me achtergelaten, vooral uw gesprek met Fuad ii.’ Hij was zelf diplomaat in Calcutta, dus hij kent de Indiase situatie uitstekend. Maar nrc Handelsblad en André Spoor vinden het allemaal niets. Van der Gaag zal ook via Buitenlandse Zaken proberen te ontdekken waar Charles Röell zich bevindt.

Mams zuster, tante Jetty, probeer ik aan te moedigen nog een keer naar Moskou te gaan. Tenslotte woonde zij voor de revolutie in dat land en studeerde er cello aan het conservatorium van Petrograd, tegenwoordig Leningrad. ‘Jullie vergeten,’ zei ze, ‘dat ik al bijna negentig ben.’

Jerome Wiesner van mit wijst andermaal op het onzinnige geklets over de ussr en haar bedoelingen. ‘During every presidential election campaign, we are subjected to a bombardment of hysterical, frightening estimates of impending Soviet strategic superiority, accompanied by calls for a major buildup of our nuclear forces. Both political parties have engaged in such scare-mongering.’ Na een historisch overzicht van hoe dit sinds 1945 is doorgegaan, zegt hij: ‘Election rhetoric always has the consequence of feeding the arms race. It brings out the frustrated proponents of new weapons systems. Later, the winning candidate inevitably buys from the enormous catalogue of possible weapons.’⁶⁸

Dit is dus de vicieuze cirkel waar Den Haag ook in zit en vrolijk aan meedoet. Pure waanzin.

Alexander Haig, de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken in Washington, verklaarde bij een hoorzitting in het Congres: ‘We fought and died to precent dictatorship and genocide in World War ii. There are things worth fighting for, we must understand that.’ Hij verklaarde in antwoord op vragen dat het beruchte kerstbombardement in 1972 op Hanoi ‘in the best interest’ van de Verenigde Staten was geweest. Je weet dan verder precies wat je met deze mijnheer voor vlees in de kuip hebt.

67 Zie bijlage 8.

68 The New York Times, 14 oktober 1980. Ik gaf het artikel in Wenen aan Georgii Arbatov.

[p. 108]

De parlementaire journalisten hebben Joop den Uyl opnieuw gekozen tot politicus van het jaar.

Alsof er niets is gebeurd - of geschreven door gezaghebbende experts - publiceerde ook Richard Burt van The New York Times een serie artikelen over het afgezaagde thema hoe gevaarlijk Moskou is en welke ontzagwekkende problemen de nieuwe regering Reagan het hoofd heeft te bieden. Volgens specialisten zouden de sovjets een miljoen meer mensen onder de wapenen hebben als signaal van ‘an ideologically inspired drive for political domination’. Dat betekent natuurlijk in het jargon van Washington ‘wereldoverheersing’.

Ik herinner me hoe ik, op weg naar pater Alekseij in Spas, een vergunning moest hebben om in ‘verboden gebied’ buiten Moskou te mogen zijn. Ik zag daar op een aantal plaatsen soldaten langs de weg, ook marcherend. Ik dacht: als deze lieden het sovjetgevaar voor de wereld moeten voorstellen, dan heeft de mensheid weinig te vrezen. Trouwens, het Amerikaanse leger heeft ook zijn legioenen van hillbillies die niet tot tien kunnen tellen. Kanonnenvlees is natuurlijk een universeel verschijnsel.

Ook Burt komt weer aanzetten met de berekeningen van het fameuze Team b dat George Bush diende. Richard Pipes, een professor aan Harvard en een superhavik, gaat natuurlijk Reagan adviseren als een der leidende figuren van het Committee for the Present Danger, waar verder Paul Nitze en Eugene Rostov - heren die ik al eens voor een interview bij de kraag heb gevat - deel van uitmaken. Reagan zit in een web van onmiskenbaar conservatief georiënteerde, zogenaamde sovjetspecialisten, waarvan het einde nog niet in zicht is. Wat dat betreft was Carter beter gesitueerd, zowel met Vance als met Muskie. Toen was Brzezinski de voornaamste oorlogshitser in het Witte Huis.

The New York Times vermeldt nog meer Koude Oorlogfiguren op het Witte Huis van Reagan, zoals generaal William Odom, die ook al voor Carter werkte. Odom heeft gewezen op ‘an enormous military-educational complex’ in de ussr. ‘It holds a commanding position in graduate as well as undergraduate training. It permeates the civil secondary-school system and ties up more than one fourth of the Soviet population in voluntary work in support of military skill training, and it touches every Soviet citizen by entangling him in the nationwide civil defense structure.’ Ik kom al tien jaar in de ussr. Waar halen ze de onzin vandaan? De Sovjet-Unie wordt als een kolossaal militair kamp afgeschilderd.

[p. 109]

Mijn ‘vriendin’, Natalia Bechtereva stuurde me het goedgekeurde gesprek voor mijn komende boek Over intelligentie.

21 december 1980

Ik droomde eerst dat ik werd gearresteerd in een bioscoop op 42^nd Street in New York omdat ik er met een jongen bezig was, wat jaren geleden bijna is gebeurd, en vervolgens dat ik met Frits van Eeden en nog iemand het restaurant in Lage Vuursche binnenkwam en Frits zijn blote reet aan iedereen toonde. Hij zei bovendien dat hij op het terras een hoop zou doen. Hij werd door de obers verjaagd. Hoe komt een hoofd aan zoveel onzin?

Ik had naar nrc Handelsblad een briefje gestuurd naar aanleiding van het boek over Juliana:

Eindelijk ligt er een biografie over de voormalige koningin. Deze kwam echter niet tot stand via de medewerking van Juliana zelf en kan daarom gebrandmerkt worden als een verhaal dat ‘ongeveer’ klopt. Maar bij een ‘ten naaste bij’ biografie is noch het nageslacht noch de geschiedenis gebaat.
Juliana was een bijzondere vrouw, een fenomeen, dat niet terugkeert. Zij heeft een unieke positie gedurende het grootste deel van deze eeuw aan de top van dit land bekleed waardoor haar inzichten en meningen over wat er gebeurde niet verloren mogen gaan.
Waarom niet een team van historici gevormd, of studenten, die op dit moment studeren, en prinses Juliana voorgesteld om een aantal maanden een dag per week beschikbaar te maken om haar herinneringen voor de geschiedenis op te tekenen? Wie regelmatig met studerenden in contact komt, weet met mij, dat wanneer men deze weg zou bewandelen, gegarandeerd een schitterende en vooral ware biografie kan worden geschreven. Al het andere blijft knoei- en lapwerk. De sleutel ligt immers bij Juliana zelf.

Adriaan van Dis schrijft me nu hier een briefje over terug, wat weergeeft hoe het met deze dingen gaat bij een krant anno 1980, of liever, bij ons aller ‘Kwaliteitskrant’. Kasper Jansen vond de inhoud ‘onzinnig’, schrijft Adriaan, ‘ik trouwens ook, maar die onzin vind ik nu juist zo'n aardige trek van je.’⁶⁹

69 Zie bijlage 9.

[p. 110]

Er zijn weer twee boeken over de betekenis van sprookjes verschenen. Zijn sprookjes kinderverhalen? Zijn het onmisbare ingrediënten in kinderopvoeding? Zijn het uitingen van het collectief onbewuste en wat is dat dan precies? Bevatten sprookjes kosmologische symboliek en vormen ze een bron van verborgen wijsheid? Zijn het wensdromen van de onderdrukte klasse? Uitingen van bijgeloof? Al deze vragen stelt Anne de Vries in nrc Handelsblad.⁷⁰

Sprookjes zijn en blijven voor mij schadelijk geklets in de ruimte, wat Bruno Bettelheim of wie dan ook mag verkondigen.

Peter Kampschuur is terug uit Poona. Kennelijk zijn bepaalde facetten van psycholoog-zijn in India duidelijker geworden voor hem. ‘Voorop blijft staan: het zoeken naar wat echt is. Daar was mijn reis naar Poona ook om begonnen.’ Hij vindt dat ik hem ‘overrompelend’ benader. Het is tenslotte een Indische jongen, dan begint het bij mij meestal al anders. Ook mijn brief schijnt hem te hebben overrompeld. ‘De beste manier om close te zijn, is het contact niet kunstmatig te creëren, maar te laten gebeuren door jezelf te zijn,’ waar ik het eens mee ben.

70 NRC Handelsblad, 21 december 1980.

22 december 1980

Frits van Eeden was hier. We luisterden naar eerder opgenomen bandopnamen en zetten ons gesprek over zijn herinneringen voort. Als een stortvloed komt alles uit zijn geheugen, waarbij ik soms vind, dat hij gewoon spreekt zoals hij schildert. Later zijn we nog naar de nachtsauna geweest. We waren om 03:00 uur thuis en hebben eerst nog wat liggen praten voor wegingen slapen.⁷¹

71 Alle bandopnamen met Frits zijn bewaard gebleven. Ik ben nooit aan bewerking toegekomen.

23 december 1980

Ik ben volkomen geradbraakt vandaag.

Zowel Jan van Beek van de gpd als Henk de Vos van het Algemeen Dagblad zeggen dat ze problemen met hun respectievelijke correspondenten in de vs zullen krijgen, wanneer ze mijn interview met Reagans adviseur Richard Allen zouden plaatsen. Ik ontmoette hem voor het eerst in 1968 tijdens Nixons presidentscampagne.

Door de aanwezigheid van Frits schoot mijn dagboek erbij in. Hij zei: ‘Ik vind het leven heerlijk. Niet dat ik niet zie wat een

[p. 111]

rotzooi er overal is. Maar ik weet, dat wat mijn werk betreft, ik pas begin.’ Dat zou wel eens waar kunnen zijn. Toch werd ik dood- en doodmoe van hem. Hij ratelde met gekruiste benen in Peters kamerjas op de bank in mijn werkkamer. Hij rookte daarnaast als een ketter en wist niet van ophouden. Uitstekend dat we dit doen. Hij sliep tot 12:00 uur. Ik werd gewekt door Ronald Gase, die vindt dat ik Richard Allen aan nrc Handelsblad moet aanbieden. Maar Eric Boogerman zit immers in Washington voor een enorme smak geld?

Ik zit eigenlijk ademloos te luisteren naar alles wat Frits vertelt over zijn leven en realiseer me constant hoeveel er is dat ik de afgelopen twintig jaar niet van hem wist, zelfs niet bevroedde. We hebben nu ruim elf cassettes. Ik zou moeten beginnen met uitschrijven.

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt belde en vertelde dat zij zich niet zo goed voelde. Ook mevrouw Van Dijk uit Baarn telefoneerde voor de derde maal in enkele dagen. Zij huilde en is eindeloos triest. Ik dacht aan haar man en vroeg me af wat hij zou willen dat ik voor haar deed. Vreselijk. Maar ik heb eigen problemen en moet thuis blijven.

Ik heb het interview met Richard Allen bij Adriaan van Dis in de bus gedaan.

Koning Boudewijn hield een bijzondere kersttoespraak. In ieder geval bijzonderder dan ik ooit van Juliana hoorde. Nu zien wat Beatrix in haar eerste kerstrede gaat zeggen.

Peter stond vanwege de kerstdrukte zo lang in de rij om ‘health-bread’ te kopen, dat hij toen hij eenmaal aan de beurt was tegen de verkoopster zei: ‘I wished Christ was never born.’ Nogal ongewoon voor een katholieke jongen uit Brabant, die eens misdienaartje was. Hij vertelde ook een kalkoen te hebben gekocht.

De kudde wordt vanavond op Seth Gaaikema getrakteerd. Ik luister naar pianomuziek van Brahms en Liszt.

25 december 1980

Beatrix zeurt met evenveel gemak over ‘het licht met Kerstmis’ als haar moeder en grootmoeder. All in the family. Als ik iets bij een krant te vertellen had, zou ik de redes van Boudewijn en Beatrix naast elkaar afdrukken.

William Stockton schrijft verder over computers that think.⁷² Er zijn computergeleerden die werkelijk schijnen te denken dat het mogelijk zal zijn machines ‘human-like intelli-

72 The New York Times, Sunday Magazine, 14 december 1980.

[p. 112]

gence’ te geven. Drie jaar geleden nog zei Joseph Weizenbaum van mit tegen The New York Times: ‘There are aspects to human life that a computers cannot understand - cannot.’ Hij vervolgde: ‘Love and loneliness have to do with the deepest consequences of our biological constitution. That kind of understanding is in principle impossible for the computer.’

Nu al beginnen computerdeskundigen die woorden in twijfel te trekken. Niet alleen is de robotkunde in een vergevorderd stadium. ‘What really is staggering,’ aldus Stockton, ‘is the realization that computers can be, and are being, taught to reason, perhaps only on a primitive plane, but to reason nonetheless’ Verder schrijft hij: ‘Machines can, and are being instructed to, learn from their experiences and on the incredibly vast body of knowledge, that they are able to store. It is probable that machines will do some of the important work now done by doctors, lawyers, teachers and journalists. And even this may be just the beginning. For if computers can be made to reason, can they not be programmed to show emotions, to feel Weizenbaum's love and loneliness? And if they can, does that not raise much larger questions? Will man one day relinquish control of his destiny to machines? Will the machines take over? Indeed, might not mankind want them to take over?’

Opnieuw benadert Stockton hier de voorspellingen van Robert Yastrow, die mij al jaren geleden voorhield dat eens computers computers zouden gaan maken, dat de planeet eens door elektronische machines zou worden bevolkt, die mensen zullen verdringen en doen uitsterven.

26 december 1980

Mijn geliefde eend, met zijn glanzende groene kop, was alleen vanmorgen om te ontbijten. Ik siste de meeuwen weg. Ik houd niet van die ruwe schrokops, die met bruut geweld het voedsel wegkapen.

Ik ben soms verbaasd over sommige onzin in eerdere versies van mijn boekje in wording over Beatrix, Made in Soestdijk.

Ik wilde gaan fietsen maar er hing weer een zure damp in de lucht van de akzo-fabriek in noord. Afschuwelijk. Zelfs in de wind op de dijk penetreerde de stank. Ik wist niet hoe snel ik weer naar mijn ‘hok’ terug moest. De wereld is starnakel mesjogge, R.D. Laing en mezelf incluis. Daar gaat het dus ook over in mijn Beatrix-verhaal.

Vannacht had ik weer eens een nachtmerrie over geld en de toekomst. Ik lag lang wakker en besloot met Dirk Keijer over

[p. 113]

deze zaken te gaan spreken. De sabotage vanuit Den Haag brengt me op deze manier vroeg of laat tot de bedelstaf.

Mijn oude vriend Indro Noto Suroto kwam langs en bleef een paar uur praten. Babette belde of ik met haar en Jan Cremer in een restaurant mee ging eten.

Een lang telegram van Georgii Arbatov arriveerde.⁷³ Ik seinde terug dat ik helemaal geen ‘new proposals or demands’ voorstelde, maar er gewoon in het stadium van ‘final editing’ bij wilde zijn in Moskou.

Babette belde een tweede keer. ‘We zitten met eten nog op jou te wachten.’ Ze proberen - zonder opzet - mij een schuldgevoel te geven. Maar ik zit aan mijn boek te werken.

73 Zie bijlage 10.

27 december 1980

Het merkwaardige bij schrijven is, dat als ik denk een juiste formulering te hebben gevonden voor bepaalde gedachten, soms uren of een dag later blijkt dat ik het er toch niet mee eens ben. Het blijft denken, slijpen, denken herslijpen, opnieuw beschouwen en soms lijkt schrijven echt een werk zonder einde, eine Unvollendete Symphonie. Ik had tegen Babette moeten zeggen dat ik aan het schrijven was. Dat zouden zij beter hebben begrepen.

Zou Peter Kampschuur een vriend worden? May be, who knows? In ieder geval is er altijd nog Debussy.

28 december 1980

11:30 uur.......

29 december 1980

Casper belde. Ik voelde hem dichterbij komen. Hij is in Nederland.

Mijn lieve vriend Raymond van den Heuvel uit Nieuw Zeeland - de halve Maori - schreef en zond een foto met een hond op het strand. Die benen! Zo jong als hij is, maakt hij duidelijk onderscheid tussen liefde en lust. Hij had de foto van Peter aan zijn vrienden laten zien ‘They all fell in lust.’

Jan Cremer belde weer. Maar ik wil thuis blijven en schrijven. Het proces tegen de weduwe van Mao werd op televisie getoond. Walgelijke vertoning. Doet me aan Ali Bhutto denken. Over Swami Atit, Peter Kampschuur, die zaterdag om 13:15 uur arriveerde, kan ik geen zinnig woord zeggen. Hij vertrok vandaag. We hebben urenlang gesproken, soms hebben we het

[p. 114]

opgenomen. Hij sliep hier twee nachten en forceerde beide nachten een seksnummer. Nee, eigenlijk deed hij dit de tweede nacht. Zijn grootvader en vader zijn overleden. Hij werd tweemaal opgenomen met psychische klachten opgenomen. Dat was eigenlijk het gevolg van twee pekara's⁷⁴ met vrouwen. Hij neemt nu driemaal per dag medicijnen om stemmingswisselingen te voorkomen.

Hij zegt over een aantal zaken uiterst zinnige dingen. Hij heeft sociale psychologie en gedragskunde gestudeerd. Op dit moment weet ik niet hoe deze nieuwe ‘vondst’ zich gaat ontwikkelen.

74 Pekara: Juridisch conflict (Indonesisch).

30 december 1980

Langzaam maar zeker kristalliseert zich mijn Beatrix-boekje in mijn hoofd. Stap voor stap bereik ik de uiteindelijke vorm. Ik breng 15 januari, hoop ik, het manuscript naar Peter van der Velden, de voormalige partner van Peter Loeb.

Ik heb een uur heerlijk gewandeld.

Het regent nieuwjaarswensen, zoals van Richard Thieuliette uit Parijs. Volodja Molchanov en Consuelo zonden een kaart uit Moskou. Zelfs mijn priestervriendje uit Odessa, Fyodor Batarchukov, schreef een briefje.⁷⁵ Ik zie die jongen voor me. We hielden elkaars handen omklemd tijdens de vroege ochtendmis, en projecteerden ieder een andere betekenis.

Het kantoor van Aeroflot bij het Museumplein is afgebrand, zogenaamd als gevolg van kortsluiting.

75 Zie bijlage 11.

31 december 1980

Ik belde Peter in Londen. Hij is nog steeds bezig met audities. Ik zou uren met hem hebben kunnen praten.

Henry Brookman, oprichter van de Centrumpartij, vraagt een uitspraak over activiteiten van de cpn tegen zijn partij gericht. Hij verzet zich tegen beschuldigingen van racisme en fascisme. Henry kennende weet ik dat de Centrumpartij onder zijn lieding niet fascistisch of racistisch is.⁷⁶

In Spanje is afgekondigd, dat men portretten van generaal Franco op politiebureaus mag laten hangen, als het portret van koning Juan Carlos maar groter is en een meer centralere plaats inneemt. Moet je je even voorstellen.

Goud gaat verder naar beneden: en de dollar stijgt. Ik word alleen maar ‘armer’.

76 NRC Handelsblad, 30 december 1980.

[p. 115]

Haagse Post wijdt vijf pagina's aan de zogenaamde leather scene van gays in Amsterdam. Frits Visser ging op zoek. ‘Wie geen leer draagt, draagt een t-shirt en een versleten spijkerbroek met gaten. Naast mij staat een wat oudere, corpulente man in een leren overall. Borstelig haar, bril op. De rits van zijn pak is open tot onder de navel. Hij draagt geen ondergoed. Dan ontdek ik een jongeman die aan zijn voeten ligt. Ook in het leer. Om zijn nek draagt hij een band. Gedurig likt hij de hand van de man naast mij, die hem volkomen negeert. Ik kijk blijkbaar verbaasd. “Dit is mijn slaaf,” zegt hij smiling.’⁷⁷

Dit is not my scene.

Marshall McLuhan is overleden. Een figuur met visie maar, zoals ik me hem herinner, een nare man.

Het rotjesfestijn is om middernacht losgebroken. Ze zijn gek. Ze weten niet wat ze doen. Ik heb de telefoon eruit getrokken.

77 Haagse Post, 3 januari 1981.

1 januari 1981

Debussy is poëtischer dan Ravel, maar het blijven broertjes.

De ekster is de slimste van allemaal. Hij vliegt met een stuk brood naar de hoogste boom, zet er een poot op en knabbelt er op los. De andere vliegen weg met veel te grote hompen in hun bekken en verliezen dat dan.

Ik voel me geïnspireerd bij het schrijven.

Casper Bake belde me: ‘Je had de telefoon er gisteren al eerder afgelegd dan ik had berekend.’

‘Indeed, ik heb geen zin in leeg geklets met oudjaar.’

‘Dus je gelooft ook niet dat ik je nu gelukkig Nieuwjaar wens.’

‘Jawel, maar die wensen lopen parallel aan daden, Casper.’

Ik bedoelde: ik zie je haast nooit meer.

2 januari 1981

Ik ging bij Frits van Eeden langs maar hij was er niet. Een Abessijn zat voor het raam. Ik liet Aart van der Want, die kwam dineren, de laatste brief van Adriaan van Dis lezen. Het schokte hem.⁷⁸ Ik begrijp ook wel, dat ze van alles aan het interview missen. Het is ook al lang voordat hij in een schandaal betrokken raakte opgenomen. Het was altijd blijven liggen, dus heb ik het afgestoft, voornamelijk om een graantje mee te pikken.

Ik zat in de auto te bedenken hoe ik zou reageren als ik ooit thuis zou komen en Amerbos 205 zou zijn afgebrand. En daar-

78 Zie bijlage 12.

[p. 116]

mee dus mijn dagboek, mijn mind. Ik zou in een interview antwoorden: er zijn ook wel eens schilderijen van Rembrandt in de fik gegaan.

Hans Duyvesteyn is een nare simpleton die houdt van intriges.⁷⁹ De bvd had hem in een kroeg aan het Haagse Spui benaderd en vertelde hem dat men bij de sovjetambassade een protest had ingediend, omdat er in het bulletin van de ambassade een verhaaltje over mij had gestaan. Dat was in strijd met het culturele verdrag. Het zal best waar zijn, maar wat kan mij dat schelen?

Verder had hij op de ambassade het geheime dossier over Raymond van den Boogaard en Alexander Münninghoff gezien. ‘Wil ik daar eens iets voor jou uit proberen te krijgen?’ vroeg hij.

Ik antwoordde: ‘Ik heb geen sovjetdocumenten nodig, ik heb mijn eigen dossiers. Als je weer eens bvd-kerels tegen komt, zeg dan maar dat ze er voor zorgen dat ik weer normaal in nrc Handelsblad kan schrijven, of anders waarschuw ze maar dat de zaak Raymond van den Boogaard pas begint.’ Daarmee doelde ik op het feit dat ik met de informatie over de gesprekken tussen Molchanov en Spoor de zaak helemaal rond had.

Duyvesteyn vertelde ook nog: ‘De bvd-man heeft als een vorm van chantage tegen me gezegd: “We weten wat je je kunt permitteren en wat niet, dus we houden je in de gaten.”’ Hij adviseerde me wederom de kgb-man van de ambassade te ontmoeten. Ik antwoordde: ‘Bespaar me, ik ken zoveel mensen die belangrijker zijn om te kennen, ik pieker er niet over.’

Er staan voor het eerst sinds maanden bloemen in huis, narcissen. Casper van den Wall Bake had ze meegebracht. Ik koop anders alleen bloemen wanneer Peter er is. Ondanks ‘het incident’ in Caracas smolt ik weer toen ik hem voor de deur zag staan.

Duyvesteyn zei ook nog: ‘Ik begrijp niet, dat jij niet bang bent voor de bvd.’ Waar haalt hij het vandaan?

Elie Poslavsky heeft aan de heer Timofiev van de ambassade een verklaring gezonden om Maxim, de laatste mannelijke Poslavsky in de ussr - voor zover we thans weten - naar Nederland te laten komen.⁸⁰

79 De zogenaamde leraar Engels van de ambassade van de USSR.

80 Zie bijlage 13.

3 januari 1981

Max Westerman belde. Hij had, zoals ik hem al heel lang adviseerde, gesprekken bij Veronica gevoerd met Henri Remmers

[p. 117]

en consorten. Hij schijnt als correspondent in New York aangenomen te zijn. Hij had nog niet over geld gesproken. Hij had wel Henk van de Meijden gebeld, om meer dan 300 gulden per week te kunnen krijgen ‘maar die man was hoogst onbeschoft en zei dat hij 300 gulden al teveel vond’.

Pauline Quarles belde. Hetty de Marees van Swinderen had contact gezocht om de ondraaglijkheid van haar invaliditeit te bespreken. Pauline had er niet van kunnen slapen en wilde Wicher in Arizona gaan bellen. Ik adviseerde haar eerst met Agnies Beelaerts in Den Haag te overleggen. Johan is daar nu chef-protocol van Buitenlandse Zaken, kennelijk door Beatrix naar Den Haag teruggehaald. Maar het schijnt dat Hetty en Agnies een meningsverschil hebben gehad. Wat het was geweest? Agnies had eens honderd gulden aangeboden nadat Hetty van Swinderen had geklaagd geen geld meer te hebben om veel te telefoneren. Hetty vertelde Pauline Quarles later dat zij zich diep beledigd had gevoeld door dit aanbod.

Ik bracht het niet op naar de opening van Frits' tentoonstelling van schilderijen en plastieken in galerie De Ganzerik in Oisterwijk te rijden. Ik blijf liever hier schrijven.

André Spoor schrijft onder meer het volgende: ‘Het befaamde incident is wat mij betreft beëindigd, zoals ik in De Journalist heb geschreven. Ik heb in Moskou de toedracht van de zaak inderdaad nog eens uiteengezet gekregen. Dit heeft mij gesterkt in mijn mening, dat er voor jou nimmer enige aanlei-

[p. 118]

ding was om in dit incident te springen. Ik begrijp dan ook niet hoe je kunt zeggen, dat het niet door jou was uitgelokt of ontstaan. Ik dacht juist, dat je voor jouw aandeel erin je verontschuldigingen in De Journalist had aangeboden.’ Hij vond zijn brief kennelijk zelf ook dubieus want hij had er met de hand onder geschreven: ‘Ondanks het bovenstaande, hartelijke groet!’

Ik antwoordde onder meer: ‘Rob Soetenhorst heeft me indertijd in de meest directe zin in contact gebracht met Raymond, zijn telefoonnummer van thuis gegeven. Ik heb op jullie verzoek deze Van den Boogaard bij zijn eerste reis naar Moskou in contact gebracht met Molchanov. Ook elders in Moskou, bij apn en bij Tamara Sachnazarova heb ik bepleit om voor deze nrc-man extra aardig te zijn. Waarom klets je dan nu, dat er voor mij nadien geen aanleiding was om in die affaire te springen? De man arriveerde in de ussr en begon met te verklaren, dat hij door de bvd was uitgenodigd om als spion te fungeren, zodat Volodja op zijn redactie aankondigde: “Er komt straks een idioot, die Van den Boogaard heet.” Hoe denk je dat dit allemaal voor mij was, die al tien jaar in Moskou werkzaam is? Natuurlijk heb ik er werk van gemaakt.’

Ik schreef hem ook: ‘Je weet, je hebt voor mij, door de jaren heen, buiten en boven iedere verdenking gestaan. Maar de laatste tijd vind ik jou less than candid, if not downright incredible.’ Hoe meer en hoe verder ik grasduin in mijn mind, hoe meer ik ontdek en vind om in Made in Soestdijk te zetten. Ik geloof nu inderdaad een geacheveerd verhaal te hebben.

Prinses Alice, tante van Juliana, is overleden.

4 januari 1981

Ik kreeg bezoek van oud-ambassadeur Sukrisno van Indonesië. Ik wachtte tevergeefs bij de bushalte op hem vanwege de sneeuw, want hij kwam per bus. Maar hij kwam later, heel lief, met een bosje rozen. De blik in zijn ogen was dezelfde zoals ik me die herinnerde, maar nu is hij 62 jaar. Onze eerste ontmoeting was met Sukarno in Rome in 1956. Zijn vrouw en een zoon zijn nog in Peking. Een andere zoon is in Roemenië, waar Pak Sukrisno ook ambassadeur is geweest. Hij had Olga Chechotkina nog in 1969 ontmoet. Zij had gehuild over de wijze waarop Suharto D.N. Aidit had laten vermoorden.

‘Ik heb vijftien jaar in China verdaan,’ zei hij. Intussen zat hij smakelijk te schransen en ontknoopte zijn vest. ‘Ik vind het een schandaal,’ zei hij, ‘dat jij, die een echte vriend van Indonesië is en die zoveel heeft gedaan, persona non grata in Djakarta

[p. 119]

is.’⁸¹ Ik heb hem telefonisch met oud-ambassadeur Hanafi in Parijs verbonden, die na afloop van hun gesprek tegen mij zei: ‘Je bent een engel, Wim.’ Ik legde contact tussen twee voormalige ambassadeurs van Bung Karno, die elkaar vijftien of zestien jaar niet hadden gesproken.

Sukrisno dacht dat Suharto nog wel vijf jaar aan de macht zou blijven. Politiek was de man geïsoleerd maar door de ontwikkelingen in Iran en het islamitische fundamentalisme hadden de Verenigde Staten hem meer nodig dan voorheen. Suharto maakte van deze ontwikkeling handig gebruik. Pak Sukrisno was tegen Nogroho aangelopen, die indertijd tweede man in Washington was. Hij was een schatrijke zakenman geworden. De avro vertoonde een film van prins Bernhard over Indonesië, die wel aardig was. Toch, wanneer iemand anders dit product had gemaakt, zou niemand er naar gekeken hebben. Wim Klinkenberg belde me direct na de uitzending op en zei het treurig te vinden dat op die manier aan het imago van de prins werd gesleuteld. Wat wil je, het blijft de man van Juliana en het Oranje totem moet tegen elke prijs gehandhaafd worden, denken ze tenminste. Ik zei tegen Wim dat het me geen moer kon schelen. Daar was hij het niet mee eens.

81 Ik zou tot 1994, in totaal 28 jaar, uit Indonesië worden geweerd. In 1994 werd het duidelijk dat dit op verzoek van Den Haag was gebeurd.

5 januari 1981

Deze dag was altijd een belangrijke feestdag in de familie omdat grootmama jarig was, de moeder van mijn moeder. Wat zou haar enige nog levende dochter, tante Jetty vandaag denken?

De bbc spreekt al dagen over de vier door Israëlische troepen opgeblazen Palestijnse verzetstrijders, waar Nederlandse unifil-soldaten met hun neus bovenop hebben gestaan. Er is bij Kurt Waldheim natuurlijk geprotesteerd, maar de basterds ontkennen alles. Er is een botsing vn-Israël in de maak. Het nos-Journaal zwijgt in alle talen, evenals nrc Handelsblad. De joodse lobby heeft dit soort misdaden blijkbaar perfect onder controle. Palestijnen zijn ook geen lieverdjes, maar ze strijden wel om eigen grond en vaderland.

Josje Hagers belde. Zij had in katholieke kring op het niveau van kardinaal Willebrands te horen gekregen dat de kerk in Rome prinses Irene dispensatie zal geven om te scheiden. ‘Ze zullen wel geld geschoven hebben,’ aldus freule Jos, royalty reporter van De Telegraaf. Ik antwoordde dat ik dit niet voor mogelijk hield.

[p. 120]

6 januari 1981

Casper Bake, Frank Heckman en Gunther Pauli waren hier en bleven slapen. We ontdekten dat Frank een petekind is van de broer van Caspers vader,⁸² Hugo van den Wall Bake, luitenant-admiraal. Oom Hugo en de vader van Frank waren toen werkzaam als militair attachés in Washington. Casper en Frank waren enthousiast over de film van Bernhard. Ik probeerde uit te leggen wat een projectie was. Gunther vertelde dat hij Volodja Molchanov in Moskou was misgelopen, omdat Volodja in Leningrad was. Zou het waar zijn? Je weet het nooit bij de cpsu. Ik realiseerde me overigens dat het bijzonder was dat ze me alle drie waren komen opzoeken.

‘Japanners weten niet wat denken is,’ zei Gunther, ‘vandaar dat het land als een gigantische robot werkt.’ Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben. ‘Als de generatie van Saburo Okita is verdwenen dan is het de vraag wat er in Japan zal gaan gebeuren.’

De Indiase ambassadrice belde met de mededeling dat mijn voorgenomen project de Indiase atoomindustrie te filmen met dr. Homi Sethna is goedgekeurd. Goed nieuws. Ze ging nu aan de slag om New Delhi mee te krijgen.

82 Luitenant-generaal A.V. van den Wall Bake.

7 januari 1981

De roosjes van Sukrisno zijn prachtig.

Vrij Nederland publiceerde mijn brief over een echt boek over Juliana, die ze bij nrc Handelsblad ‘onzinnig’ vonden.⁸³ Ik heb de pagina aan Juliana gezonden met enkele opmerkingen.

‘Ik ben er heilig van overtuigd, dat U Uw eigen mening het nageslacht niet mag onthouden. Eenendertig jaar hebt U het Nederlandse volk in dit hoogste ambt gediend. Gezamenlijk heeft men Uw taak gefinancierd. Ik geloof, dat U er niet onderuit kunt - afgezien van de belangrijke historische waarde van Uw persoonlijke mening over deze periode - dat U verplicht bent een en ander voor de vaderlandse geschiedenis te laten optekenen. Mijn liefste wens is, dat U mijn suggestie niet onmiddellijk zult afwijzen, maar er echt over zult nadenken.’ Ik adviseerde het werk door een jong team van historici en studenten te laten volbrengen.

Time heeft Ronald Reagan ‘Man of the Year’ genoemd.⁸⁴ Waarom? ‘For having risen so smoothly and gracefully to the most powerful and visible position in the world.’ Help het je

83 Vrij Nederland, 10 januari 1981.

84 Time, 5 januari 1981.

[p. 121]

geloven. Reagan als president is een onvoorstelbaar smerige public relations job geweest, van a tot z, te beginnen met de Elisabeth Arden-methoden om hem er jaren jonger uit te laten zien dan hij werkelijk is. Een complete nepfiguur. In een afzonderlijk interview kondigt hij aan wat zijn plannen zijn bijvoorbeeld jegens Moskou en Havana. En wat als de ussr in Polen zou interveniëren? ‘I think the Soviet Union has got to be convinced that the result of such an action would be very severe.’ Natuurlijk, de vs mogen in eigen invloedssferen overal naar hartenlust militair interveniëren, maar het Kremlin op haar beurt dus niet. Dan licht Reagan ongevraagd nog meer van deze sluier op. ‘Now, you can ask yourself, how would the free world quarantine the Soviet Union with regard to trade and so forth?’ Het ontbreekt de acteur van b-films uit Hollywood niet aan lef, dat staat vast.

‘You have to ask yourself, can the ussr exist on its own? It never has. The Soviet Union, with all its boastfulness about its system, could not live without support and help by way of trade and so forth from capitalist nations. If their system is so great, how come they are not self-sufficient? They are probably richer in minerals and fuel supplies than any other nation’. Ergerlijke retoriek. In tegenstelling tot de usa zijn de sovjets in de Tweede Wereldoorlog tot aan Stalingrad met de grond gelijk gemaakt. Terwijl de Amerikanen hun economie juist door diezelfde oorlog tot nieuwe hoogten opvoerden. Een zeer ongelijke strijd.⁸⁵

‘There are no human rights under Castro. There are no human rights under the Soviet Union, as we see them. What I believe is that we do our utmost to bring about improvement in human rights in those countries, that are aligned with us, but not at the expense of helping an overthrow by a faction that is totalitarian. Take South Korea as an example. The South Korean government is doing things that we do not support. We wish they could be different. Do we take an action that opens South Korea up to possible conquest by North Korea where, again, there are no human rights?’

Die man daast. Hij schijnt er van uit te gaan dat er geen verschil zou bestaan tussen linkse en rechtse regimes. Reagan zegt dat hij afkeurt wat in Zuid-Korea gebeurt. In werkelijkheid is de fascistische, militaire dictatuur daar een Amerikaanse schepping, vanuit Washington gefinancierd, exact zoals met Indonesië is gedaan. Reagan zal de wereld weinig goeds brengen.

85 Terugblikkend in 1995, kom ik tot de conclusie dat Reagan in 1981 al sprak over quarantaine van de USSR en dat hij vastbesloten was de USSR kapot te krijgen.

[p. 122]

8 januari 1981

Léopold Senghor, die ik in Salzburg dankzij Aurelio Peccei interviewde, is na twintig jaar staatshoofd van Senegal te zijn geweest, afgetreden.

De International Herald Tribune noemt Marshall McLuhan ‘The Oracle of the electronic age’, wat hij natuurlijk ook was.⁸⁶ ‘Most people are alive in an earlier time, but you must be alive in your own time,’ was een van zijn prachtige uitspraken. ‘The medium is the message,’ een andere wat hij als titel aan een van zijn boeken meegaf. ‘Television is a cool medium, because it requires us to participate in its image, to fill in the dots.’ Another bright mind back to ashes.

De eend met een voet strompelt nog altijd verder. Hij ontroert me.

Mijn oude vriend, Svi Cohen, schrijft eindelijk weer uit Bennington, Vermont. ‘I hope that you trusted that I would eventually resume contact. I am hard to loose, although often worthy of the loss. A New Year embrace, Svi.’ Zijn vrouw is opnieuw in verwachting.

86 International Herald Tribune, 2 januari 1981.

9 januari 1981

Ik was lichtelijk opgewonden toen Peter Kampschuur arriveerde. Eigenlijk trekt hij me fysiek absoluut niet aan maar voor het overige is alles aanwezig. Ik stelde voor naar Thermos te gaan. In het stoombad raakten we in een trio verwikkeld met Karel, een andere Indische jongen. Atit liet zich gemakkelijk meetrekken. Hij had het Beatrix-manuscript gelezen en maakte voortreffelijke opmerkingen. Hij had weer een grote doos pillen bij zich, om kalm te blijven. Hoe werkt zoiets? De reis naar Poona heeft in dit opzicht geen ‘genezing’ gebracht, evenmin als zijn wijnrode kleding van swami

10 januari 1981

Peter Swami Atit is weg. Het deed me wat.

De Telegraaf meldde dat, in geval er iets tijdelijk met Beatrix niet in orde zou zijn, prins Claus regent zal worden. Dat zou toch te gek om los te lopen zijn? Dat de kudde dat nu niet inziet. Dan zitten we dus met een door Beatrix gekozen staatshoofd opgescheept.

Ben Knapen meldt vanuit Bonn dat de Amerikanen de levering van 40 miljard kubieke meter gas uit de ussr aan West-Europa ‘riskant’ vinden. Een levering in ruil voor Westerse

[p. 123]

technologie, benodigd voor de aanleg van de fameuze pijplijn van 4.800 kilometer vanuit Rusland naar West-Europa. Volgens adviezen verstrekt aan Ronald Reagan, zou het Kremlin daarmee een economische politiek voeren om het Westen zoveel mogelijk aan zich te binden. Daarbij wordt er steeds en altijd in het Amerikaanse denken van uitgegaan dat de Sovjet-Unie uit zouden zijn op een militaire confrontatie met West-Europa uit te lokken. Niets is minder waar. Daar ben ik zeker van na tien jaar in dat land gewerkt, gereisd en geluisterd te hebben. Dat weet Washington ook best, maar het Amerikaanse oorlogsdenken overheerst nu eenmaal de Amerikaanse economie, want zonder op temperatuur gehouden Koude Oorlog, ligt die economie binnen de kortste keren op zijn gat.

Een hoofdartikel in The New York Times belichtte in dit verband de rol van oud-premier Aleksei Kosygin zeer juist.⁸⁷ ‘He was the party man in charge of the economy, and he was sharp-eyed, unpretentious, no fool. He offered certain tentative reforms substituting producers' sense and consumers' choice for planners and politicians' debate.’ Zijn schoonzoon dr. Jermen Gvishiani was dus de man die uiteindelijk, namens het Comité voor Wetenschap & Techniek van de Raad van Ministers in de

87 The New York Times, 22 december 1980.

[p. 124]

Sovjet-Unie, de contracten met buitenlandse ondernemingen tekende.

In de tien jaar dat ik vele gesprekken met Gvishiani voerde, kwam voor mij vast te staan hoe eigenlijk in huize Kosygin tegen zaken doen met het Westen werd aangekeken.⁸⁸ Aurelio Peccei die nog veel langer persoonlijk bevriend was met Gvishiani - zij bouwden samen de Russische Fiat-fabriek voor Lada-automobielen in Togliatti - wist dit nog veel beter dan ik. De Amerikanen, en met Reagan werd de klok verder teruggedraaid, waren gewoon tegen een verdere financieel-economische ontwikkeling van de Sovjet-Unie. Ze zeiden dit om zogenaamd politieke redenen, maar ik denk dat ze voornamelijk om zakelijke redenen tegen een opbloei van de bedrijvigheid in de ussr waren.

De regering heeft het idiote voorstel om a- en b-prinsen in het leven te roepen, ingetrokken. a-prinsen zouden dan die Oranjes zijn die in directe lijn voor troonopvolging in aanmerking kunnen komen, b-prinsen de rest. Beatrix zal er een stokje voor hebben gestoken. Moet je net haar hebben.

Ik heb met Wim Klinkenberg, die altijd te laat op afspraken komt, de affaire Raymond van den Boogaard besproken. We weten het nu dus allebei zeker en André Spoor weet het ook. Wim zou willen dat Volodja eveneens in de openbaarheid brengt dat hij door bvd-agenten is nagereisd naar Antwerpen met aanbiedingen om voor geld naar het Westen over te lopen. Hij adviseerde verder om Yuri Timofiev te vertellen dat Hans Duyvesteyn me aanbood uit de ambassade de bewijzen te ontvreemden, opdat ik zou kunnen aantonen wat Raymond van den Boogaard op zijn kerfstok heeft.

Wim vertelde verder dat hij als vicevoorzitter van de nvj was aangewezen een receptie van Beatrix bij te wonen, omdat de voorzitter verhinderd was. Dit werd het paleis gemeld. Er werd toegezegd dat een andere uitnodiging, op naam van Klinkenberg, uit zou gaan. Maar de hofmaarschalk stak hier een spaak in het wiel. Dit zou gebeurd zijn vanwege Wims boek over prins Bernhard. De Telegraaf vermeldde een en ander natuurlijk op de voorpagina, als trouwe paladijn van de bvd. Een rel brak uit wegens discriminatie om politieke redenen. De nvj schreef een brief naar premier Van Agt en vroeg om opheldering. Zielige vertoning.⁸⁹

88 Gvishiani en zijn vrouw woonden bij Kosygin in na het overlijden van diens echtgenote.

89 In 1995 schreef ik in een brochure (Bon Voyage, Majesteit!) dat de Oranjes gevangenen van idioten waren. Die gedachte ontstond al veel eerder.

[p. 125]

Klinkenberg vertelde, dat Vera Illés me bij nrc Handelsblad zou blijven saboteren. Zij was van Hongaarse afkomst en na de opstand tegen Moskou in Boedapest naar Nederland gevlucht. Ook had hij een bijeenkomst op de universiteit bijgewoond waar Van den Boogaard aan het woord was geweest. Wat die ‘journalist’ in het forum te berde had gebracht over de sovjets, was aanleiding voor Wim hem als ‘smeerlap’ te omschrijven. Dat weet ik niet. Voor mij is de man een journalist in de bvd-klasse Heitink van De Telegraaf, dus onbetrouwbaar. Dat wist de bvd ook, daarom werd hij benaderd. Ze halen het bij de bvd immers niet in hun hoofd mij te benaderen en ik ben beslist geen cpn'er of Stalinist als Klinkenberg.

Wim schijnt rechtstreeks maatregelen tegen het Juliana-boek te hebben genomen, ik geloof omdat er onjuist of zonder bronvermelding uit zijn boek over Bernhard zou zijn overgeschreven. De tweede editie wordt nu gewijzigd. De uitgever zond hem de drukproeven van wijzigingen.

11 januari 1981

Ik heb zalig gefietst in de kou. Het was nog vroeg en er was nog geen hond op straat. Ook dat heb ik allemaal aan Peters aanmoedigingen te danken.

Vladimir Kouznetsov, mijn oude vriend uit Den Haag nu hoog gezeten op de ambassade in Brussel, is zo vriendelijk mij adressen van drie Belgische uitgevers te sturen die mogelijk interesse zouden hebben mijn volgende boek, met daarin een aantal interviews uit de ussr, te publiceren.

Het manuscript van Made in Soestdijk is gereed.

Peter belde en was kennelijk nerveus of hij in de musical over een hoerentent in Texas zal mogen spelen. Ik hoop het voor hem. Want wat moet er gebeuren als hij niet aan de slag komt in Londen? Ik kom meer en meer in een situatie dat ik hem niet zal kunnen blijven helpen. Ik krijg het zelfs warm bij het opschrijven van deze gedachte.

12 januari 1981

Precies zoals de kippen en een haan van de buren van mam wachten tot ze gevoerd worden, zo zitten hier de eenden gereed op het gras bij het water. Als ze de boterhammen van mijn balkon naar beneden zien zeilen dan beginnen ze de gevaarlijke weg over te steken en kachelen gemoedereerd naar mijn voederplaats.

Peter belde gisteravond laat dat hij voor de musical is aangenomen. God wat zalig. Hij komt woensdag tot 26 januari naar

[p. 126]

Nederland. Hij was de enige die niet meteen een contract tekende maar zei het thuis te willen lezen en het morgen getekend te zullen terugbrengen. Hij heeft vijftien maanden werk. Er rust geen zegen op de gasleveranties uit de ussr. Nu hebben de sovjets zelf aangekondigd dat er minder energie naar het Westen zal komen dan aanvankelijk beraamd. In 1980 werd 21 miljard kubieke meter gas geleverd. De Franse regering zal nu, onder druk van Washington, ook minder energie gaan betrekken uit de ussr dan aanvankelijk de bedoeling was.

13 januari 1981

Reagan heeft zijn kabinet vrijwel rond. Richard Allen blijft veiligheidsadviseur en zal de National Security Council voorzitten.⁹⁰

Ik dineerde gisteren met Pieter Baaij. Een plezierige aangelegenheid. Aanvankelijk was de man een gereformeerde dominee nota bene. Hij sprak met gemak over God als interne geest die ons met het universum verbindt. Na een lang gesprek gaf hij toe dat Jezus wellicht een soort veredelde Gerard Croiset kan zijn geweest.

Elisabeth Loftus, psychologe aan de Universiteit van Washington in Seattle, zegt dat herinneringen van volwassenen bijna zo onbetrouwbaar zijn als die van kinderen. ‘They are so encrusted with experiences, desires and suggestions that they often resemble fiction as much as fact. People forget some facts and “refabricate” the gaps between the ones they do remember accurately. They tend to adjust memory to suit their picture of the world.’ Verder zegt ze: ‘Our biases, expectations and past knowledge are all used in the filling-in process, leading to distortions in what we remember.’⁹¹ Ik geloof dat zij daar gelijk in heeft. Ik heb echter mijn dagboek.

Harry Edwards, die ik jaren geleden filmde, heeft The Struggle That Must Be geschreven.⁹² Hij vertelt over zijn jeugd als zwarte jongen in St. Louis. ‘From day to day, no one - not a single solitary soul - actively gave a damn whether we survived.’ Hij is nu professor in de sociologie aan de Universiteit van Californië in Berkeley en heeft zich gespecialiseerd in de rol die sport speelt in de samenleving. Hij ziet die rol als ‘a social control mechanism’, dat wordt gebruikt om deelname door zwarten in andere sectoren van de Amerikaanse gemeenschap te onder-

90 Time, 5 januari 1981.

91 Time, 5 januari 1981.

92 Harry Edwards, The Struggle That Must Be, MacMillan Publishing Company, New York, 1980.

[p. 127]

drukken. Hij schijnt ook weer te geven, hoe hij als zwarte activist ten tijde van de Olympische Spelen van 1968 - toen ik hem en andere zwarte kampioenen filmde voor de nts - door de Amerikaanse overheid en de fbi werd geterroriseerd.

De regering wil dat een koning(in) pas op eenentwintigjarige leeftijd het koningschap zal kunnen gaan bekleden. De fracties van PvdA en vvd willen echter dat de achttienjarige leeftijd voor een koningsbeëdiging zal worden gehandhaafd. Wat kan het ze in godsnaam schelen?

Ontmoette Jan van Beek, hoofdredacteur van de gpd. Hij zei dat ik er rekening mee moest houden dat de bvd mijn dagboeken kopieerde terwijl ik op reis was, bijvoorbeeld in de ussr. Het is natuurlijk waar dat het voor die mensen een fluitje van een cent is mijn huis toch binnen te komen. Over Henk Leffelaar zei hij dat diens huwelijk niet in orde was. Het kostte hem dus zijn leven. Hij zei te weten dat niet Frits Schaling maar toch Raymond van den Boogaard als vaste correspondent voor nrc Handelsblad naar Moskou zou gaan. Na wat er gebeurd is, kunnen ze dat beter laten, want die man krijgt nooit een voet aan de grond in de ussr.

Hoogtepunt vandaag was een bezoek aan Frits van Eeden. Hij was verrast dat ik binnenstapte. Overal keken poezenkopjes ons aan. Zestien momenteel. Hij fokt ze. ‘Ik ga er tien naar de kattententoonstelling brengen,’ zei hij. ‘Ze zijn zeker de mooiste.’ We gingen samen eten bij een Chinees. ‘Ik betaal van het dekken van mijn kater,’ zei hij. Zijn ogen glinsterden. Hij heeft last van zijn hart. We gingen langs bij Jan, een vriend van hem. Zijn huis hangt vol met schilderijen van Frits. Eigenlijk wil hij van de man af, maar hij wordt overmand door diens beroep op hem om hem niet in de steek te laten.

Ik bracht een kort bezoek aan Yuri Timofiev op de sovjetambassade en besprak het geklets van Hans Duyvesteyn. Timofiev zei dat de man al twee jaar geleden door de ambassade was gedropt. Dat ik hem tijdens een receptie op de ambassade ontmoette, kwam doordat Duyvesteyn zonder uitnodiging gekomen was. Het is dus allemaal gelul van die man dat hij dossiers voor me zou pikken. Je vraagt je alleen af, in wiens opdracht hij me benadert. Timofiev zei dat Elie Poslavsky voor de uitnodiging van Maxim uit Tasjkent een stempel van de burgemeester van Poortvliet moet halen.

In de avond bezocht ik met oud-ambassadeur Jacob van der Gaag de voordrachtskunstenares Nel Oosthout. Ze kankerde weer op Josephine van Gasteren en andere concurrentes. Ik zei: ‘Dear Nel, als je dat doet dan reflecteert het slechts op je zelf.’

[p. 128]

‘Rotzak,’ antwoordde zij.

Van der Gaag zat met Willem Drees in het college van vertrouwensmannen van Wilhelmina. Hij zei Drees op televisie te hebben gezien. Er werd hem een boek over keizers van China voorgelezen omdat hij blind is. Bovendien is hij nogal doof.

Jacob beschreef een logeerpartij bij Wilhelmina buiten Londen tijdens de oorlog. Zij zou over van 't Sant hebben gezegd: ‘Hij weet weinig van staatszaken, maar wat hij weet, daar kan ik van op aan.’

Jacobs oudste zoon is verongelukt als straaljagerpiloot bij een botsing met een Amerikaans toestel boven de Noordzee. Een andere zoon is jazzpianist. Weer een andere zoon is gehuwd met de dochter van Sicco Mansholt. Mansholt zelf is na een beroerte opgenomen. Hij heeft zeven kinderen.

Het was vreemd na al die jaren met hem te spreken over Inez Röell en haar moeder, die probeerde haar dochter bij hem in Havana - waar hij ambassadeur was - achter te laten in een poging haar dochter van François Gonet in Lausanne af te halen, zoals zij dit later bij mij zou proberen.⁹³

Nel Oosthout vertelde: ‘Als we twijfels hadden over Beatrix dan heeft haar inhuldiging die weggenomen, want zij heeft heeft het prachtig gedaan.’ Dus de verwezenlijking van het sprookje gereactiveerd naar de verbeelding van de kudde. Dat is exact waar ik zo op tegen ben. Ik zei iets in de geest van dat alle psychische pispaaltjes ‘aardig’ beginnen (onschuldig) maar dikwijls ontaarden in een collectieve afwijking als vadertje Lenin, of Adolf Hitler. Eigenlijk is Nel helemaal niet aardig. Zij heeft op zijn minst onaardige karaktertrekken.

Van der Gaag wemelt van de anekdotes, zoals toen Beatrix in 1962 een week in Bombay was, waar hij toen consul-generaal was. In een hotel werd alleen drank geschonken in de zogenaamde ‘Prime Room’. De manager vroeg haar dus op een gegeven moment of zij misschien naar de ‘Prime Room’ wilde gaan. Beatrix vond dat niet nodig. Toen hij een tweede keer hetzelfde kwam vragen, snauwde de prinses hem af, waarop Van der Gaag uitlegde wat een ‘Prime Room’ was. Beatrix dacht dat de manager de plee had bedoeld. Daarop moest zij toch wel lachen. Hij had ook eens geregeld dat twee Indiase treinen bij een overweg stopten, opdat Beatrix ongehinderd kon doorrijden. Zij had er niets van geweten.

In 1950 werd Van der Gaag uit Praag geflikkerd, nadat aldaar een employee van akzo ter dood was veroordeeld. Van der

93 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 129]

Gaag was er chargé d'affaires. Hij had geëist dat het proces in het Duits werd gevoerd, wat gebeurde. Hij wil nu graag een bezoek aan Leningrad brengen maar vreest er geen visum voor te kunnen krijgen vanwege de rel in Praag.

14 januari 1981

Ik kon niet slapen omdat Peter zijn contract nog niet heeft getekend. Het maakt hem mateloos nerveus dat hij vijftien maanden in Londen moet zitten. Hij zou moeten vragen of ze hem toestaan van tijd tot tijd naar Nederland te gaan.

Ik heb Van der Gaag aangemoedigd memoires te schrijven. ‘Ik wil niet egocentrisch zijn,’ antwoordde hij. Vele uitgevers hadden hem een contract aangeboden. Hij had steeds geantwoord: ‘Als jullie pikanterieën willen hebben, moet je niet bij mij zijn want die geef ik niet.’ Intussen lanceerde hij gisteravond de ene pikanterie na de andere. Ik zal hem bij Strengholt introduceren.⁹⁴

Ik belde Bibeb over Van der Gaag. Zij moet een interview met hem maken. ‘Waarom doe jij het niet,’ zei ze meteen.

Swami Atit schreef uit Groningen nadat hij de laatste versie van Made in Soestdijk had gelezen: ‘En ik moet je feliciteren. Er zit nog wel wat shit in maar je hebt er in ieder geval een zinnige punt aan gedraaid.’ Verder schreef hij: ‘Soms voel ik de neiging om in een lekker hoekje weg te kruipen met iemand zoals jij ver weg van het driftig gedruis. Maar ik weet niet of dat de ontwikkeling van een bewustzijn ten goede zou komen, dus ik tracht maar to face reality.’

Admiraal Zumwalt schrijft opnieuw. Het lijkt hem het beste dat ik, zoals ik heb voorgesteld, probeer een lunch tussen hem en Arbatov te regelen.

94 Zijn memoires zouden in 1984 door Strengholt worden uitgegeven: Vrijgevochten, verzetstrijder en diplomaat, J. ‘Richard’ van der Gaag.

15 januari 1981

Vier mussen zaten al weer vroeg op het balkon te wachten. Ze worden wel vervelend. Ik voerde de vogels een heel brood. Een eskadron eenden joined in.

Peter van der Velden wil Made in Soestdijk uitgeven. Hij kwam met een omslagontwerp, wat dus niet kan.⁹⁵ Hij opende een nieuw eigen kantoor. De breuk met Peter Loeb is een feit. Jammer. Samen zouden ze sterker staan.

Beatrix wil op haar nieuwjaarsrecepties ‘meer geledingen van

95 Het ontwerp was van Swami Peter Atit. Zie bijlage 14.

[p. 130]

haar volk’ ontmoeten.⁹⁶ De krant vroeg of journalisten welkom waren: Erik Jurgens, nos-voorzitter en huisvriend van het koninklijk paar, zeker. Ook Max Snijders, Jan de Troye, Nel Slis en Sem Presser. Het zal wel honderd jaar duren voor ik op zo'n lijstje weer zal voorkomen.

Peter landde ondanks sneeuw om 14:55 uur. Hij zag er niet zo goed uit, mager in zijn gezicht.

96 Vrij Nederland, 9 januari 1981.

16 januari 1981

Ik heb geen oog dicht gedaan, want Peter kon niet slapen, als gewoonlijk, en ging in huis wandelen. Ik ben kapot. Het was een beetje vreemd hem terug te zien. Hij leek wat ouder en niet zo gezond als ik van hem gewend ben. Pas nadat hij in de avond op de fiets melk was gaan halen en later in de sneeuw een wandeling had gemaakt, herkreeg hij zijn vertrouwde kleur. Hij is kennelijk totaal opgelucht dat hij een nieuw contract heeft voor een show.

Ik heb Wim Klinkenberg in vertrouwen genomen en hem het hele verhaal van Hans Duyvesteyn verteld. Hij vond het schokkend en was van mening dat ik alles in De Journalist moet schrijven. Hij wist ook dat Igor Cornelissen al vele jaren achter Van der Gaag aan zat om hem aan het praten te krijgen, wat nooit lukte. Ik stuurde Van der Gaag een kaartje: ‘Mijn advies blijft Bibeb, niet Cornelissen.’

17 januari 1981

Zowel Transol als Baai Controls hebben brieven aan Boris Krylov, in effect Jermen Gvishiani, geschreven. Dat is het resultaat van enige jaren onbetaald werk en het leggen van contacten door mij.⁹⁷ Ook al betrek ik H.M. Voetelink als mijn juridische adviseur bij al deze zaken, het levert me nog steeds geen rooie cent op. Hoe kan dit eigenlijk? Wat doe ik fout?

Ik dineerde gisterenavond met Peter in Le Musicien, ons favoriete restaurantje. Ik parkeerde de auto onder een lantaarn en zei nog: ‘Hier is het safe’. Er werd toch ingebroken in de auto. De kap van mijn tr-6 was opengesneden. Peters tas met drie gestoomde broeken en een van zijn mooiste truien was gejat. Hij nam het luchtigjes op en zei zelfs: ‘Het kan allemaal vervangen worden. Een dagboek van jou was erger geweest.’

Jan Kikkert logeerde bij ons. Terwijl Peter in de sneeuw ging wandelen heb ik een zalig nummer met die jongen gemaakt.⁹⁸

97 Zie bijlage 15 en 15a.

98 Jan Kikkert prefereerde oudere mannen, Peter was te jong voor hem.

[p. 131]

18 januari 1981

nrc Handelsblad publiceert een artikel miljardendans rond pijporder door Ben Greif en Joost van der Vaart. Eindelijk. Veertien ondernemers onder leiding van G.A. Wagner van Shell hebben in Moskou de diverse offertes van het bedrijfsleven toegelicht. Diezelfde Wagner die ten tijde van Max van der Stoel zich door Washington en de cia een oor liet aannaaien, zingt nu het hoogste lied in het Kremlin. Het kan verkeren. Het gaat er nu om: krijgt Baai Controls een stuk van de profitable Soviet cake?

soviet gas and the allies kopt een hoofdartikel in The New York Times.⁹⁹ ‘Western Europe needs fuel, the Soviet Union needs capital.’ Dat doen ze al jaren en dat hadden Washington en haar puppets in het begin van de jaren zeventig ook wel eens kunnen bedenken, toen Aleksei Kosygin (vergeefs) probeerde met Shell tot zaken te komen. De krant constateert terecht dat de ussr een betrouwbaarder leverancier van energie is dan de opec-landen met hun ups and downs. Het is tenslotte te wijten geweest aan de Franse energiebehoefte, dat de Fransen atoomcentrales aan Irak zijn gaan leveren.

Sony heeft een typecorder ontworpen, deels een taperecorder en deels een typemachine, een ‘word-processing device’ waar ik al jaren op zit te wachten.

George Will schrijft over de verhouding tussen staatslieden, politici en journalisten.¹⁰⁰ ‘,The idea that only an adversary relationship with governments is proper for journalists, pleases

99 The New York Times, 17 januari 1981.

100 Newsweek, 19 januari 1981.

[p. 132]

some journalists because it seems hairy tested, and because it spares them the tortures of thought. Continual thought about what to publish, and how to adapt to the nuances of a political city is necessary for journalists who believe that they are citizens first. They have particular professional duties, but they and politicians are part of the same process, the quest for the public good.’ Wat betekent dat ‘public good’? Ik zou die term nooit zo hebben gebruikt. Eigenlijk schrijft hij zijn verhaal om te rechtvaardigen dat de Reagans bij de Wills zijn gaan eten. Hij vertelt hoe jfk zijn inaugurele rede als president van tevoren aan Walter Lippmann liet lezen en hoe jfk de avond van zijn installatie op het Witte Huis ook even binnenliep bij de journalist Joseph Alsop. Er is altijd kritiek geweest op het feit dat ik bevriend raakte met president Sukarno van Indonesië. Waarom niet? Als je je hoofd maar koel houdt. Daarom was ik woedend op Hofland, dat hij in zijn fameuze Tegels Lichten schreef dat Bung Karno mij zou hebben ‘betoverd’. Hofland heeft eigenlijk nooit anders gedaan dan mijn prestige en integriteit ondergraven, terwijl ik geen dubbeltje voor de zijne geef, ‘mijn lieve Nijenrode vriend’.

Oud-minister van Buitenlandse Zaken, Tissa Wijeyeratne van Sri Lanka schrijft dat hij in ongenade is gevallen bij de familie Bandaranaike en dat hij zich daarom beter niet kan bemoeien met mijn voornemen deze dame, de premier van Sri Lanka, te filmen.

Lex Poslavsky stuurde me een artikel uit De Telegraaf over sprookjesanalyse. Charles Dickens noemde het verhaal van Roodkapje zijn eerste liefde. ‘Ik had het gevoel dat als ik met Roodkapje had kunnen trouwen, ik me volmaakt gelukkig had gevoeld,’ schreef hij nota bene!

In Princeton bevindt zich een Institute for the Study of Exceptional Children. Directeur Michael Lewis zegt dat ‘babies are capable of doing much more than we think much earlier than we thought’. De Amerikaanse psycholoog William James (1842-1910) beschreef baby's als ‘a blooming, buzzing mass of confusion’. John Locke (1632-1704) ging ervan uit dat baby's als ‘tabula rasae’ in de wereld kwamen ‘open for the experiences of life to write upon’. Newsweek¹⁰¹ is wel sloppy wanneer ze zo schrijven. José Delgado zou dat anders aanpakken.

Wetenschappers bestuderen nu dus de werking van het brein door baby's nauwkeurig onder de loep te nemen, diezelfde

101 Newsweek, 12 januari 1981.

[p. 133]

baby's die al sinds mensenheugenis worden opgezadeld met dezelfde nonsenssprookjes. Vroege stimulatie van babyhoofden schijnt van belang te zijn. Moeten we dan perse doorgaan met ze vol te proppen met klinkklare onzin, van Roodkapje tot en met Beatrix?

George Kennan publiceert een artikel in The Atlantic: cease this madness.¹⁰² Hij opent met te wijzen op ‘a number of habits, customs, and uniformities of behavior, all deeply ingrained in the American tradition, that complicate for others the conduct of relations with the American Government.’ Ja, maar ‘die anderen’ zitten ook met hun pispaaltjes opgescheept, door de eeuwen heen als ‘sprookjes aan de man gebracht’ van vader op zoon.

Oud-ambassadeur Kennan zegt dat men in Moskou bij het onderhandelen ‘two quite disparate and not easily reconcilable personalities’ bij sovjetonderhandelaars zal aantreffen. ‘One, a correct and reasonably friendly personality, which would like to see the relationship assume a normal, relaxed, and agreeable form. The other: a personality marked by a suspiciousness so dark and morbid, so sinister in its implications, as to constitute in itself as a form of hostility. I sometimes wonder whether the Soviet leaders ever realize how much they damage their own interests by their cultivation of it.’ Ben het hier totaal niet mee eens. Ik reis nu tien jaar op-en-neer naar Moskou, vertegenwoordig niemand anders dan mezelf, ben open en recht voor de raap tegen ze en word, althans door de mensen waar ik als journalist mee te maken heb, volkomen normaal behandeld. Wantrouwen tegen mij als westerling komt wel eens boven als ik keet maak, of mensen die niets van me weten gaan er misschien van uit dat ik de rijkeluisvijand uit het Westen vertegenwoordig, maar dat lijkt me onder de omstandigheden - inbegrepen de kapitalistische blokkade van het land - begrijpelijk en zeker niet zo abnormaal als Kennan wil doen geloven.

Kennan zegt tegen de besluitvormers van beide grootmachten het volgende: ‘For the love of God, of your children, and of the civilization to which you belong, cease this madness. You have a duty not just to the generation of the present: you have a duty to civilization's past, which you threaten to render nonexistent. You are mortal men. You are capable of error. You have no right to hold in your hands - there is no one wise enough and strong enough to hold in his hands - destructive powers sufficient to put an end to civilized life on a great portion of

102 The Atlantic, januari 1981.

[p. 134]

our planet. No-one should wish to hold such powers. Thrust them to you. The risks you might thereby assume are not greater - could not be greater - than those which you are now incurring for us all.’

Peter sliep nog toen ik al om 06:00 uur naar Schiphol vertrok voor de vliegreis via Wenen naar Moskou.