Logo DBNL
Memoires 1980-1981 (2012)

Memoires 1980-1981

(2012)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Moskou

11 december 1980

Moskou, Ukraina Hotel

Het duurde gisteren weer eens 75 minuten om door de douane te gaan. Ik werd niet afgehaald. Het gedrag van de douane is schandalig. Er is de afgelopen tien jaar niet de minste verbetering in gekomen. De blonde taxichauffeur reed als een gek in een half uur van Sheremetjewo naar deze kazerne, die een hotel wordt genoemd. Zit op de 26e etage. Het vergt dus onvoorstelbaar veel tijd om beneden of boven te komen. Ook het inchecken voor een kamer was weer een onacceptabele rotzooi, waarbij iedereen voor zijn beurt probeerde te gaan en het opzetten van een grote bek een must is.

Ik belde met oud-ambassadeur Romanov en sprak over het plan van Keijer Gasorg op te richten. ‘Excellent idea, he told me already about it. But how to carry it out,’ aldus Romanov. Hij had zojuist een heerlijke vakantie in de Kaukasus gehad. Hij speelde veel tennis maar kwam toch drie kilo aan. Morgen geeft hij ergens een lezing. We ontmoeten elkaar zaterdag.

Volodja Molchanov vertelde dat er iets vreemds aan de hand was met Vladimir Opalev in Den Haag. Dat weet ik al enige tijd. Hij had de staatstelevisie niet over mijn komst verwittigd. Niemand in Moskou was op de hoogte, dus werd ik ook niet afgehaald. ‘Je weet, de betrekkingen tussen apn Novosti en de staatstelevisie zijn toch al niet goed. Nedbajev lag na een hartaanval twee maanden in een ziekenhuis.’ Ik zei iets van: ‘Wat vreselijk,’ waarop hij antwoordde: ‘Niet zo erg.’ Hij vindt Nedbajev, hoofd West-Europa bij apn, zelf een lummel.

Vanmorgen was het weer het gebruikelijke gelazer met een gesloten koffieshop. Dames van Intourist adviseerden te gaan kijken of op de derde verdieping een snackbar open was. Ook die was dicht, vanwege verbouwing. Ik probeer intussen al weer enkele uren een internationale verbinding te krijgen. Dit is 1980.

Later kwam een meisje van Intourist vertellen dat alle lijnen naar het buitenland gesloten waren en dat ik tot vrijdag 23:00 uur moest wachten.

Volodja vertelde over het bezoek van André Spoor aan Mos-

kou. De laatste dag had hij het gesprek gebracht op de affaire Raymond van den Boogaard. Volodja had cryptische antwoorden gegeven, zijn positie in Moskou in de gaten houdende. Op die manier kom je er dus ook niet uit. Hij zei ook met een zeker leedvermaak, dat de heer Gvishiani na het aftreden van Kosygin in een paar maanden ‘weggevaagd’ zou zijn. ‘Hij zal dan alleen nog sinaasappelen in Georgië kunnen verkopen.’

‘Are that the games in this country,’ vroeg ik boos.

‘Kijk maar, over een paar maanden is hij weg,’ aldus Molchanov. Volodja is altijd tegen mijn vriendschappen met Gvishiani en Arbatov geweest. Ik zal dit nooit begrijpen. Het is echter waar dat Gvishiani zich in Wenen minder zeker opstelde dan vroeger.

Nadat Tamara Sachnazarova van apn zich ermee had bemoeid, belde mijn oude bekende Gabishev van de staatstelevisie. ‘Wat is het doel van uw bezoek?’ Ik werd bijna opnieuw woedend want dat had hij langzamerhand moeten weten, als iedereen zijn werk behoorlijk had gedaan. Ik herhaalde een aantal gesprekken over de gasindustrie en de leveranties naar het Westen te willen filmen. ‘Wanneer komt iemand me halen?’ Na enig gesmoes zei hij: ‘Men komt altijd met een taxi naar ons toe.’ Dat is niet waar, want zo eenvoudig is dat niet. ‘Dan kom ik helemaal niet,’ zei ik. Ik alarmeerde Tamara. ‘Don't worry, Volodja Molchanov will call you in fifteen minutes.’

Het is bijna tien uur. Ik heb nog niets kunnen krijgen, zelfs geen koffie in dit heerlijke sovjethotel. Gabishev belde opnieuw: ‘Ik kom u persoonlijk halen.’ Niets gaat gewoon hier. Pas als je een schandaal forceert, gebeurt er wat.

Ik liep binnen bij Edward Ivanian op het usa-Instituut. Hij gaf mijn jfk-manuscript te lezen aan zijn buurman, Yuri Vantalov, hoofdredacteur van apn Publishing House. De Russische draad van George de Mohrenschildt liep te duidelijk door mijn boek zei hij. Dit was in strijd met de pogingen vanuit Moskou om wat Dallas betreft iedere betrekking met de Sovjet-Unie te vermijden. ‘Wanneer je De Mohrenschildt uit je manuscript zou schrappen,’ zei hij, ‘dan houd je weinig over.’ Hij adviseerde Arbatov er nog eens op te wijzen dat het manuscript bij hem lag. Ivanian had gevraagd zelf naar hem toe te komen, want hij wilde deze subtiele zaken niet per telefoon bespreken.

Hij schrijft nu een boek over Jimmy Carter. Ik vroeg hem om aan de analyses van Lloyd deMause te refereren, die ik hem allemaal heb verschaft. Dat zou hij zeker doen.

Hij was het met me eens dat het een treurige zaak is dat Georgii Arbatov, als directeur van het usa-Instituut, niet iedere dag

The New York Times onder ogen krijgt. Althans, niet vers van de pers. Eigenlijk zouden de Amerikanen hier uit eigener beweging voor moeten zorgen. ‘Het kost maar drie honderd dollar,’ aldus Ivanian. ‘Het is meer, maar zelfs ik krijg die krant iedere dag uit New York, zij het dan per boot,’ antwoordde ik. Bij het afscheid nemen, zei hij zijn best voor mijn jfk-manuscript te zullen blijven doen. ‘In several years I did not read such an exciting readable story.’

Mijn vader heeft nooit geweten dat ik boeken schrijf. Hoe zou hij hebben gereageerd? Mijn eerste boek verscheen in 1968, twee jaar na zijn dood. Zou het er iets mee te maken hebben? En ik maakte natuurlijk enkele films.

De Montherlant schrijft over een parallellisme tussen zelfmoord en homoseksualiteit, en wat dit bij de Romeinen betekende en wat het tegenwoordig betekent. Vandaag ziet men suïcide als een neurotisch verschijnsel, als lafheid enzovoorts. ‘Bij de Romeinen werd het toegepast door de evenwichtigste en waardigste mannen: er komt een moment waarop het totaal aan weerzin dat men ondervindt of verwacht al te zeer het totaal van de genoegens gaat overtreffen: men doodt zich, en dat wordt genoemd het “redelijke heengaan”.’ Verderop schrijft hij: ‘In onze dagen wordt de homoseksualiteit gezien als een ondeugd, of zoals zelfmoord, als een neurose. Moet men in herinnering brengen dat men Augustinus, Julius Ceasar, Horatius, Virgilius, Antonius, Brutus, Cicero, Tiberius, Hadrianus, Trajanus, Pompeus, Catullus, Tibullus, Martialis, Propertius, Apuleius, Agrippam en Maecanas ervan heeft beschuldigd, onder vermelding van nadere bijzonderheden, dat zij ook nog homoseksueel waren? Het waren grote mannen. Zij bezaten ook echtgenotes, minnaressen en kinderen. Zij waren tevens homseksueel.’ Deze gecombineerde sexuele operatie zal ik nooit begrijpen.

Ik moet deze passages naar Peter sturen.

De Indonesiër Surjono, vluchteling van Suharto, kwam ‘als een hongerig dier’ het vele materiaal halen wat ik had meegebracht, inbegrepen dat wat professor Wertheim meegaf voor een bevriende, Russische hoogleraar. Ik hoop dat hij het doorgeeft. Hij voelt zich hier rampzalig van de wereld afgesloten, ook al kan hij in de Lenin Bibliotheek gaan bijlezen.

Na ontzettend veel gedonder en eerst naar een verkeerd adres te zijn geweest, belandden we eindelijk bij Fyodor Kuznetsov, waarnemend directeur van de afdeling buitenlandse betrekkingen van de instelling die alle tv-zaken regelt en controleer, de Staatscommissie voor Televisie en Radiouitzendingen.

Volodja zei dat ‘men’ van mening was dat ik schandalen

maakte om aandacht te trekken. ‘Nee, vriend,’ antwoordde ik, ‘je weet zelf dat je zonder schandalen absoluut niets voor elkaar krijgt in Moskou.’ Hij wist ook te melden dat Genia Makarova, die mij een paar jaar geleden begeleidde tijdens mijn reizen door de ussr, financieel dermate omhoog zat, dat ze nu bezig was met het lezen van brieven die van Nederland naar de Sovjet-Unie werden gezonden.

Er was een aardige juffrouw aanwezig, Larissa Niranova, die nuttig kan blijken te zijn. Alles zou afhangen, zo werd gezegd, van de mate van medewerking welke het ministerie van Gaszaken bereid was te geven. Ze hebben bovendien alles aan elkaar gelogen, want bij Kuznetsov werd gezegd dat mijn programma tot in de puntjes was geregeld. Larissa liet ten bewijze een rode folder zien waar de voorbereidingen in zaten. ‘I cannot fight blatant dishonesty,’ zei ik recht voor zijn raap. ‘Please be honest. I don't know who speaks the truth and who has been lying to me, but I want to make a film.’ Ik zette de doelstelling andermaal uiteen.

Volodja legde uit dat Vladimir Opalev was gedwongen opnieuw als diplomaat naar Holland te gaan. Al was zijn post verhoogd in rang, hij wilde niet en was met grote tegenzin in Den Haag gearriveerd. ‘Bovendien staat hij onder krachtige invloed van zijn vrouw.’ Daarom merkte ik een gewijzigde houding bij hem.

Ik vroeg hem waarom hij zo anti-Gvishiani sprak, terwijl die man juist een opmerkelijk internationaal niveau heeft bereikt, vooral naar Moskouse maatstaven. ‘Hij heeft zijn hele carrière aan zijn schoonvader Kosygin te danken. Zijn nieuwe baas Vladimir Kirillin wil ook dat hij zo gauw mogelijk ophoepelt bij het Comitée for Wetenschap en techniek.’

‘Maar dat is toch waanzin,’ antwoordde ik. ‘Gvishiani heeft een wereldnetwerk van contacten opgebouwd, is uitermate competent en werkt al jaren voor de ussr, met opmerkelijke resultaten. Hij kent de zaken.’

‘Ja, maar je vergeet dat de opvolger van Kosygin, de heer Tikhonov, ook kinderen en kleinkinderen heeft die aan baantjes moeten worden geholpen.’ Zo zit de ussr dus in elkaar: afschuwelijk. Dat loopt geheid verkeerd af.

Over Polen en de spanningen daar weet niemand in de Sovjet-Unie iets. De Voice of America wordt weer hevig gestoord. ‘Misschien is dat Amerikaanse station honderd kilometer buiten Moskou een beetje te horen,’ zei Volodja. Zowel hij als Consuelo waren overtuigd dat het Kremlin reeds veel troepen en tanks naar Polen had overgebracht. Er zouden in oktober

prijsverhogingen bekend worden gemaakt. Vanwege Polen was dit door de regering uitgesteld. Nu moest er op het volgende partijcongres worden gewacht. ‘They were afraid, something would happen here but it won't,’ zeiden ze. ‘Ze slapen hier bij ons. Ze kunnen alleen veel kletsen maar doen niets,’ aldus Volodja. Hij zei dat bovendien van de duizend onderwerpen die op het partijcongres dienden te worden behandeld, er misschien vijf voor behandeling gereed waren.

Georgii Arbatov was anderhalf uur op televisie aan het woord geweest. Hij werd door beroemde sovjetcommentatoren ondervraagd maar eigenlijk zei hij niets. Hij gaat ook niets over Ronald Reagan zeggen tot die man 20 januari aanstaande op het Witte Huis zit. Molchanov leek het beter om ons boek nog maar even uit te stellen. ‘Hoe zou Arbatov op een dergelijk voorstel reageren?’ vroeg ik. ‘Ik ken hem onvoldoende.’ Ik zei hem dat er in Holland werd gezegd dat de sovjets voor het boek hadden betaald.53 Hij haalde zijn schouders op want hij weet ook wel beter.

Hij vertelde dat toen hij met André Spoor naar Leningrad reisde, deze pas na een glaasje wijn aldaar had voorgesteld elkaar te tutoyeren. De laatste dag van diens bezoek, nadat het ministerie voor Gaszaken geweigerd had hem te ontvangen en eveneens geweigerd had zijn vragen te beantwoorden, had Spoor hem gezegd: ‘Ik weet niet hoe ik dit moet vragen, maar wat is er precies gebeurd met Raymond van den Boogaard?’

‘Tegenover derden zal ik altijd blijven ontkennen,’ vervolgde Volodja, ‘dat ik dit heb gezegd maar tegenover jou wil ik dit wel zeggen. Ik heb hem bevestigd dat Raymond van den Boogaard inderdaad onderweg van het vliegveld naar het hotel na aankomst in de ussr, mij heeft gezegd door de bvd te zijn benaderd om met hen samen te werken.’ Het verhaal volgde, exact zoals ik het steeds in Holland heb herhaald, omdat ik, op verzoek van vooral Spoor, Van den Boogaard in Moskou had geïntroduceerd.

‘Toen ik later op de redactie terugkwam,’ ging Volodja verder, ‘heb ik het verhaal van Van den Boogaard aan mijn collega's verteld. Ik ben niet onmiddellijk naar de hoogste baas gegaan om te vertellen dat er straks een stomme kerel uit Holland zich hier zou komen melden.’ Maar Volodja zei Spoor ook te hebben gezegd dat hij het oneens was met wat ik hier vervolgens in Nederland mee had gedaan, door het in de publiciteit te brengen. Dat was ook geen sovjetzaak meer, maar een zuiver

Nederlandse aangelegenheid die ik wilde opklaren en die dus in alle toonaarden, tot en met minister Wiegel en de bvd toe, werd ontkend. ‘Je had je niet met zulke vieze zaken moeten bezighouden Willem,’ zei Molchanov. Wat voor mij dus als een paal boven water staat nu, is dat Spoor exact weet dat het wel degelijk waar was wat ik over zijn medewerker Van den Boogaard heb gezegd.

‘Spoor is bang voor jou,’ aldus Volodja. ‘Als jij een boek schrijft, kijkt hij eerst achterin of je over hem hebt geschreven. En als hij jou dan zegt: “Ik heb dit of dat nooit gezegd,” dan antwoord jij dat je het in je dagboek kan aanwijzen.’

Ik dacht: ja, en dat gebeurt met dit gesprek dus ook.54

Molchanov had Spoor niet mee naar zijn flat genomen en ook niet aan zijn vrouw voorgesteld. In Volodja's optiek betekent dit: ik vertrouw hem niet. Spoor zou over anderhalf jaar weg willen bij nrc Handelsblad. Dat betekent dat ik dan ook geen contact meer bij die krant heb, voor wat het waard is. Wat gaat André dan doen?

Vanmiddag toen ik met Gabishev terugkwam van de gasindustrie gesprekken, zat de heer Sokolov van de Staatscommissie voor Godsdienstzaken in het Ukraina Hotel op me te wachten. Ze waren niet zo bezorgd over onze montage van de film met pater Alekseij ‘although he said some things we do not agree with’.

‘Bijvoorbeeld?’

‘That all Russians have God in them.’ Waar Pitirim en hij bezorgd over waren, was dat de zendgemachtigde in Hilversum de film door negatieve commentaren zou laten begeleiden. Of ik alsjeblieft wilde benadrukken dat dit de opinie vertegenwoordigde van een priester in de ussr.

Hij vertelde dat de ncrv voor twee medewerkers had aangevraagd om een soortgelijke film in de Sovjet-Unie te kunnen komen maken. Ik wist dat we onder meer de ncrv in Hilversum de film met Alekseij hadden laten zien. Ze willen hetzelfde gaan doen en mij natuurlijk niet op de buis brengen. Ik heb het op eigen houtje gedaan. De ncrv werd met een verzoek van de Nederlandse ambassade in Moskou ondersteund. Sokolov zei: ‘I will kill their request. We prefer to work with you.’ Prettig om te horen maar het is duidelijk dat er weer de nodige anti-Oltmans intriges van de Nederlandse overheid samen met de ncrv hebben plaatsgevonden. Het zal wel nooit meer ophouden. Ik vroeg Sokolov liever niet te zeggen dat ze liever met mij

werken, maar om de ncrv-journalisten alleen tot 1981 tegen te houden, omdat tegen die tijd mijn film wel getoond zou zijn. ‘Why?’ vroeg hij. ‘We simply will tell the embassy: no.’55

12 december 1980

Russen zijn gewillige schapen, althans zo spreekt Volodja Molchanov over dit volk. Vanmorgen stond ik weer een kwartier in de rij in dit hotel voor een kopje koffie. Opnieuw gingen allerlei mensen voor hun beurt. Niemand komt er tegen in opstand. Ze ondergaan de behandeling gelaten. Bovendien komen allerlei mensen van buiten, die geen hotelgasten zijn, hun ochtendkoffie hier halen. Ze zijn nu zestig jaar bezig de ‘nieuwe communistische mens’ te programmeren. Als het nu niet is gelukt, dan lukt het nooit meer.

Ook de Indonesiër Surjono zei: ‘Op papier klinken Marx en Lenin prima, maar in de praktijk hebben we met mensen te maken.’

Ik heb abominabel geslapen. Ik droomde van graven van Duitse soldaten in de Tweede Wereldoorlog. Er moeten kwade geesten in dit bed hebben gezeten.

Ik belde de Indonesische ambassadeur, die Hussein schijnt te heten. Ze vroegen: ‘Do you have a message?’

‘I told you,’ zei ik, ‘I would like to meet him.’

‘He is occupied all day.’

‘And tomorrow?’

‘He has a full program tomorrow.’

‘And Sunday?’

‘He is not in Moscow on Sunday.’

‘And monday?’

‘I do not know whether he will be back.’

‘Did you give him my message?’

‘Yes, we talked about you.’

‘Well, I knew what the answer would be, I just wanted to see whether the ambassador is a good chap or not. He is Orde Baru, I am Orde Lama, so we cannot meet. It is clear.’56

Treurig dat ik zoveel over Volodja schreef en niet vermeldde dat hij zich grote zorgen maakt dat Consuelo straks in april niet genoeg melk zal hebben voor de baby die komt. Nu moet via Opalev en mij babyvoeding uit Holland komen. ‘We hebben

nog niemand verteld dat Consuelo in verwachting is, behalve mijn zus. Anders zit hier meteen iedereen tot en met mijn grootmoeder met hun adviezen,’ zei hij.

De Molchanovs hebben met buurman Volodja Feltsman en diens vrouw Anja gebroken. Feltsman is voor de tweede maal toestemming geweigerd om naar Israël te emigreren. Hij mag weer concerten geven, maar dan in kleine Russische plaatsen, op afschuwelijke instrumenten en ver van Moskou en Leningrad.

Ik ontmoette Bernardo Bermudez Briceño, de Venezolaanse ambassadeur, die me verzekerde volledig te zullen meewerken om minister Luis Alberto Machado, minister voor Intelligentie, naar Moskou te krijgen, zoals ook de president van de ussr Academy of Sciences (op mijn aandringen) heeft gevraagd.

Volodja Molchanov vond het een uitstekende gedachte Gasorg op te richten ‘maar ik denk niet dat het zal gebeuren. Nederland zal er niet op ingaan.’

‘Jij bent soms toch echt bevooroordeeld,’ zei ik. ‘Je hoort iets nieuws, je luistert, je mixt verstand en emotie, en dan, zoals je tennis speelt, richt je de bal en schiet je en dat is dan je gefixeerde opinie. Je laat geen ruimte voor flexibiliteit en aanpassingen.’ Consuelo knikte instemmend.

Ik heb een bezoek van twee uur gebracht aan de voorzitter van V/O Sojuzgazexport, Yuri Baranovsky, een bezoek dat André Spoor had geambieerd maar niet kreeg. De sovjets zijn trouw, maar hun belang zou beter zijn gediend indien Spoor was toegelaten en een interview in nrc Handelsblad had kunnen plaatsen. Van mij nemen ze het straks niet omdat ze zelf niet binnen konden komen. Als Spoor in 1971, net als ik, via Aurelio Peccei en de Club van Rome aan de ussr was begonnen, dan had hij nu deze ontmoeting zeker gehad en ik niet. Dat is dus het geheim van de journalistieke smid: de toekomst analyseren en handelen voor iedereen er achter is welke kant de zaken op gaan.

Baranovsky sprak voortreffelijk Engels. Ik voelde me meteen op mijn gemak, wat bewees dat hij uitstekend geïnformeerd was over wie hem kwam bezoeken. Hij nam alle tijd van de wereld voor ons gesprek. Ik realiseerde me opnieuw tegen een nieuwe generatie apparatsjiks te zijn aangelopen. Ik bracht te berde dat Elorg opnieuw zou kunnen worden geactiveerd in Gasorg. Hij reageerde met: ‘Sometimes, these local companies are an extra headache for us and our bureaucracy is...’ waarop hij met zijn handen twee oogkleppen maakte. Ik overhandigde hem de brief van Pieter Baaij. Hij zei deze te gaan bestuderen.

Omdat Wagner van Shell in januari naar Moskou scheen te komen, zei ik: ‘He does not deserve such treatment. When Aleksei Kosygin offered in 1972 joint ventures with Shell, he ignored the offer because the Americans and the cia were against it.’

Ik bracht een bezoek aan de Academy of Sciences en ontmoette er Nikolai Beljajev, die ik eerder ook zag in het bijzijn van de president, Anatoly Alexandrov. Ik besprak het project dat ik met een reeks sovjetgeleerden in een boek wil samenvatten. Daarna vroeg ik hem waarom Alexandrov me uiteindelijk had geschreven af te zien van een boek samen met Philip Handler, de president van de National Academy of Sciences in Washington. ‘Philip Handler,’ aldus Beljajev, ‘is not a scientist. He always gets involved with politics and involves himself with interior matters of the ussr. Our president Alexandrov never ever made statements involving himself with interior matters of the United States or touching on us politics. If they were getting into a debate in my book, Handler would draw Alexandrov in political polemics and we don't want this.’

Ik zei blij te zijn nu kennis te hebben genomen van de reden voor de weigering en liet het onderwerp rusten. Handler had straf van Moskou omdat hij zich met de affaire Sacharov bemoeide. Daarom is hij geen wetenschapper.

Ik vroeg Beljajev aan Alexandrov over te brengen dat ik erkentelijk was voor diens uitnodiging aan minister Machado van Venezuela. De ambassadeur vertelde dat zelfs president Luis Herrera Campins in zijn rapport aan het parlement de uitnodiging van Alexandrov aan Machado had genoemd. Het resultaat van het bezoek aan Beljajev is echter dat het er naar uit ziet dat ik een afzonderlijk boek met een reeks sovjetwetenschappers zal kunnen gaan schrijven.

Bij het verlaten van de Academy of Sciences merkte Volodja wrang op: ‘Nu schrijft die mijnheer een rapportje waaruit zal blijken dat eigenlijk de Academie van Wetenschappen meer voor je boek heeft gedaan dan Arbatov of jij en dan hebben ze ook nog een kans een mooie decoratie te krijgen.’ Molchanov kent het sovjetsysteem van haver tot gort en voor een lid van de cpsu is hij bijzonder kritisch, althans tegen mij. Hij steekt de draak met alles.

Boris Krylovs telefoontje naar de heer Demidov van het ministerie voor de Gasindustrie deed wonderen. De deur vloog meteen open. We werden een kwartier later met open armen door Demidov ontvangen. Ik zette mijn plan voor een film over de gasindustrie uiteen. ‘Okay, I speak for myself,’ aldus Demidov,

‘because I cannot consult with my minister at this moment, but I think he will agree to this plan.’ Dit betekende eigenlijk: missie geslaagd. We spoedden ons ook nog naar het televisiecentrum van Moskou om een film van 45 minuten te bekijken die zij zelf hadden gemaakt. Ik viel er zowat bij in slaap.

Volodja zei dat hij uit eigen beweging zou proberen mij de sovjetversie van de Pulitzerprijs te bezorgen. ‘Als je dat in Nederland maar geen kwaad gaat doen.’

‘To hell with everybody,’ zei ik. ‘Ik krijg sowieso erkenning van wat ik in mijn leven heb gedaan, lang na mijn dood. Wat doet het er toe? Ik heb geen lauweren van wie dan ook nodig om in mezelf te geloven.’

Ik heb een gesprek van 70 minuten met aartsbisschop Pitirim gehad, waar Irina en Tanja deels bij waren. Ik zei het voor mogelijk te houden dat er op den duur samenwerking met Strengholt in zou kunnen zitten. Vooral toen ik zei dat het een uitgeversconcern was met veel poen, danste hij de Sint Vitus om in contact met Strengholt te kunnen komen. Thomas Landshoff schijnt van het bezoek van de bisschop aan München eenzelfde indruk te hebben overgehouden, hoe onplezierig het ook is dit te moeten constateren. Hij maakte het grapje dat hij langzamerhand het gevoel had gekregen Pitirim Films te runnen. Ze schijnen ook een film in te gaan sturen naar een festival van religieuze films in Amsterdam.

Er lopen hier zoveel vieze, ongewassen Russische mensen rond, dat de liften stinken. Ondanks de successen, zal ik blij zijn morgen weer naar Wenen te kunnen vertrekken.

Er was een telex binnen gekomen bij apn Novosti via de Belgische ambassade in Tokio, waarin Gunther Pauli Volodja Molchanov uitnodigde voor de lunch in het Intourist Hotel. ‘Er is nog nooit zo'n telex bij ons binnen gekomen,’ aldus Volodja. ‘Je stuurt me altijd van die lekker ventjes, eerst Raymond van den Boogaard en nu Pauli.’

Dit is maar een summier overzicht van wat ik doe als ik in Moskou ben. Ik telefoneerde met Olga Chechotkina van Pravda. Het was onmogelijk tante Poslavskaya in Tasjkent telefonisch te bereiken. Volodja heeft het voor me geprobeerd. Er schijnt weer een aardbeving te zijn geweest. Ik heb ook veel aan Alekseij gedacht. Ik durf zijn naam bij Pitirim nauwelijks te noemen om hem niet jaloers te maken dat ik duizendmaal meer in de jonge priester dan in de bisschop ben geïnteresseerd. Ik vroeg me af hoe het dorp Spas er nu in de sneeuw uit zou zien.

13 december 1980

Wat me tijdens deze reizen het meest irriteert, zijn de slechte manieren van mensen, zoals slurpen en smakken. Ik heb de bagage al beneden gezet.

Ik bracht een bezoek aan Willem Bentinck op de ambassade. Een aardige kerel. Hij heeft twee blonde zoontjes.

Ik zei absoluut geen respect te hebben voor een man als Wagner, die het spel met de inlichtingendiensten en de vs meespeelde en al die jaren had geassisteerd de ontwikkelingen in de ussr te helpen frustreren en doen mislukken.

Bentinck zei dat er weddenschappen werden afgesloten of het Kremlin Polen zou binnenvallen. Toen ik vertelde te hebben vernomen dat Spoor weg wilde bij nrc Handelsblad, zei hij ‘Hij zou gemakkelijk ambassadeur kunnen worden, terwijl ik best eens een paar jaar voor de nrc zou willen schrijven.’

Volodja vertelde apn Novosti eens in de 24 dagen ‘de beste discotheek van Moskou organiseerde’. Hij vervolgde: ‘Kan je je voorstellen, 400 meisjes en 600 jongens, allemaal verlengstukken van de kgb, aan het dansen?’

‘Komt Tamara daar ook,’ vroeg ik.

‘Nee, het is alleen voor normale mensen.’ Toen Molchanov een tijdje was weggeweest om aan een boek te werken, bleek Tamara zijn kantoortje bij apn te hebben laten afbreken. ‘Zij is absoluut idioot en huilt altijd.’ Ik kan er van meepraten. Het sovjetsysteem - vermengd met oude tradities - betekent dat ze zo'n juffrouw uit zieligheid tot in lengte van dagen laten zitten, of het nadelig is voor het werk van apn Novosti of niet. Dat heet socialisme.

Oud-ambassadeur Romanov arriveerde stipt op tijd voor onze lunch en plantte drie ferme kussen op mijn hoofd. Hij was in een uitstekend humeur.

Wat het oprichten van een Gasorg in Nederland betreft, was hij van mening dat men het eerst over de prijs eens diende te worden, vervolgens over de omvang van de order en pas daarna zou men kunnen nagaan of Elorg gereactiveerd kon worden. Het was uiteindelijk een beslissing die in de Raad van Ministers genomen zou moeten worden. ‘It would be a long process.’ Ik vertelde over Fuad ii. Romanov zei er een bericht op tass over te hebben gezien. Wellicht heeft de assistent van Lossev, die ik informeerde, het op het net gezet. Romanov noemde Sadat ‘crazy’. ‘Wij noemen zo iemand een avonturier.’ Hij had onlangs in Soedan soortgelijke geluiden opgevangen rond president Numeiri. ‘Sadat is too isolated in the Arab world.’ Hij was het niet eens met mijn gekanker op Wagner. Hij her-

innerde zich de affaire wel degelijk maar zei: ‘Such is life. Situations change. People change.’

Boris Krylov van het kantoor van dr. Gvishiani had iets dergelijks gezegd. Hij zei zelfs tegen mij: ‘You are a businessman not a journalist.’ Ik zei hem toen dat ik veel met zakenlieden te maken had en veel hoorde en legde niet uit dat ik vanwege overheidssabotage van mijn journalist-zijn, elders probeerde een graantje mee te pikken. ‘I hear a lot, this way,’ had ik gezegd. ‘In August I told you that Holland would invest three billion guilders in the gas pipeline. This was then new to you. But the information was correct.’

‘It was,’ had Krylov gezegd.

‘I quoted you many times,’ aldus Romanov. ‘Because you told me Reagan would win, while people here thought it would be Carter again. They asked me how I knew. I replied: “By analysis.”’

Luchthaven Sheremetjewo

‘De mens is slechts een herinnering,’ schrijft De Montherlant. Ik denk aan mam.

Hoe werkt het in godsnaam dat er een dag in ieders leven komt, dat je aan je moeder kan denken zonder nog pijn te voelen? Pijn geneest. Wat doet pijn genezen? De tijd? Misschien is tijd zelfs een effectiever medicijn dan Jezus Christus zelf. Jezus is meer het noodverband, de instant help. De tijd zorgt voor de feitelijke pil die de pijn verdrijft.

‘Men moet nooit alles zeggen, al was het maar tegen een steen.’ Dat zou een nuttige les voor mij zijn.

Maurice Béjart heeft een nieuw ballet geschreven: Eros Thanatos. Dat zou ik met Peter willen zien. Ik kan niet wachten om Peters stem weer te horen.

Murtaza Bhutto, de zoon van de premier van Pakistan, is in absentia ter dood veroordeeld. Hoe kan dit allemaal? Ze willen natuurlijk niet dat hij uit Londen terugkeert.

Tienduizend zwarten, of meer, graven in Zuid-Afrika naar goud. Hun eigen goud. Vorig jaar 700 ton. Er zijn 34 goudmijnen in Zuid-Afrika. Ik zou daar wel eens een kijkje willen nemen. Er moeten beauty's tussen zitten (ook van al het gespit.) Spanje schijnt belatedly beschaafd te worden. Er schijnt de klad te zitten in stierengevechten.

‘Iemand die alles zegt wat hij denkt, is ongeveer als een kind dat in zijn bed plast.’ - De Montherlant.

Put it in your pipe and smoke it.

Ik zit kranten te verslinden na slechts een paar dagen Moskou.

Wenen

Ik belde eerst naar Londen. De auditie van Peter gaat over een hoerenkast in Texas, met een troep cowboys en veel leer. Wat zou ik dankbaar zijn wanneer Peter weer aan de bak zou komen in Londen. Ik schreef zijn moeder.

14 december 1980

Professor Georgii Arbatov bevindt zich in kamer 1048 van het Hilton hotel. Ik wacht tot 10:00 uur. Cyrus Vance is in de Amerikaanse ambassade. Zou Vance een voorwoord voor ons boek willen schrijven?

Ik had een uitstekend gesprek met professor Adam Schaff. We wisselden een lawine aan standpunten uit. ‘Communist society never succeeded to reconcile the interests of the individual with the interests of the society on the whole.’ Die man heeft tenslotte in twee werelden geleefd. Interessant. ‘Yes, I know much, and I also know many secrets,’ zei hij. In 1938 verliet hij Polen omdat de communisten werden bedreigd. Hij woonde eerst in Samarkand. ‘The only Germans I ever knew were the Germans that marched there through our towns as prisoners of war.’

Hij beschreef wat in Polen aan de gang is als twee klieken ‘who are at each others throats’. Hij gaf vele details en betrok er de rol van Giscard d'Estaing zelfs bij en natuurlijk wat Moskou in zijn land had uitgespookt. Lech Walesa is inderdaad een werktuig van de rooms-katholieke kerk. Over de huidige paus zei hij dat die indertijd, als professor aan een seminarie in Polen, uitstekende artikelen had geschreven. ‘Hij moet mijn boek gelezen hebben want hij reproduceerde er hele passages uit op een wijze, dat ik hem van plagiaat zou hebben kunnen betichten.’ Schaff beschouwde (net als ik) kardinaal König als het voornaamste instrument in Rome om een Poolse paus aan de bak te krijgen. ‘De kerk is een bedrijf, een multinational,’ zei hij, wat ik me dus ook al lang bewust ben.

‘Polish Radio now broadcasts Catholic mess on Sunday,’ zei hij. ‘Cardinal Wyszynski is a grand monsieur more conservative than the pope himself. And, remember, Wyszynski was once the pope's superior. Therefore, the pope first asked the cardinal whether he should accept. Wyszynski replied: “You must.” But during the installation of the new pope, when the cardinal kneeled to kiss the pope's hand, the pope in turn kneeled for Wyszynski and kissed his hand.’

Schaff vertelde dat Franklin Roosevelt eens tegen Stalin sprak,

met de naïviteit van Giscard d'Estaing, omdat Stalin aanvankelijk de Krim in een Joodse staat had willen ombouwen.

‘Het gebeurde tijdens de Conferentie van Jalta. Roosevelt ging met het plan akkoord. Maar Stalin, die immers een psychopaat was een een zeer zieke man, gooide het hierop direct over een andere boeg. Hij trok zijn voorstel in en begon Joden te arresteren en Jodenvervolgingen in te stellen. Stalins vrouw was joods. Sorry, ik bedoel Molotovs vrouw was joods, dus Stalin verhuisde haar naar een concentratiekamp. Toen dit via de geruchtenmolen bekend werd, heeft Stalin een gigantische receptie in het Kremlin georganiseerd en bracht de Molotovs hierbij samen, opdat de hele wereld kon zien dat het gelogen was. Vervolgens zond hij haar regelrecht terug naar het concentratiekamp. Ik ben van dit feit absoluut zeker.’

Ik vertelde professor Schaff over mijn ontdekking van de Poslavsky's in Tasjkent. Hij kreeg er tranen van in de ogen, precies zoals indertijd mijn tolk, de heer Konkov. Hij zei bereid te zijn de origine van de Poslavsky's in Polen voor mij na te willen trekken.

We dineerden samen. Hij vond de het verhaal over Fuad ii prachtig. Hij reist morgen naar Caïro om lezingen te geven. Hij gaf me zijn boek Alienation as a Social Phenomenon gepubliceerd door Robert Maxwell en Pergamon. ‘Yes, we all know, Maxwell is a kind of crook, but he also has a contract with thousands of libraries.’ Hij is aan een nieuw boek bezig met werktitel Communism at the crossroads. Santiago Carrillo uit Spanje gaat een voorwoord schrijven. Het wordt een bombshell zegt hij.

Op een of andere manier moet ik bij Schaff altijd aan mijn eigen vader denken. Zij zouden het prima hebben kunnen vinden, daar ben ik zeker van. Ik vond hem trouwens oud geworden. Hij werd tijdens het eten stil en nam een oranje pilletje. Hij droeg een donker blauw pak met een coltrui. Hij kwam net uit Parijs waar hij een Club van Rome executive meeting had bijgewoond. Alex King was uit Miami overgevlogen. Hij verbaasde zich over de onuitputtelijke energie van zowel Aurelio Peccei als Alex King.

‘Men beweert dat stervenden geen mensen herkennen. Wat mij betreft, ik herken al sinds jaren geen mensen meer.’

- De Montherlant

Ik voelde me dertig jaar geleden al tot De Montherlant aangetrokken toen ik zijn Carnets en Croire aux âmes las. Onbegrijpelijk dat hij in 1972 zelfmoord pleegde en zich een kogel door

de mond schoot. Hoe is dat mogelijk als je zoveel van de wereld en de mensen begrijpt, als hij deed.

Altijd, als ik langs de Annagasse wandel, denk ik aan Harald Binder, die ik in Wenen ontmoette en die nu in Londen woont. Bij het Bristol Hotel komen herinneringen aan Bung Karno en de Indonesische rombongan.57 Waar zou Charlotte Star Busmann zijn?

Adam Schaff vond dat er enorm veel ondeskundig geklets over Polen plaatsvond. Hij is ervan overtuigd dat het Poolse leger ongewenste avonturen de kop in zal drukken. Hij beschouwt Georgii Arbatov als een aanzienlijk ‘imposanter figuur’ dan Jermen Gvishiani. Hij was het met me eens dat hij zijn carrière aan Kosygin te danken had. Schaff was ook onder de indruk geweest van mevrouw Gvishiani's ‘ladylike behavior’ tijdens een bezoek aan Polen.

De Verenigde Staten hebben 102 Nobelprijzen in de wacht gesleept. De Sovjet-Unie 2. Toch zegt het niets. De Nobelprijs is een Westers instituut. Leverde de Spoetnik een onderscheiding uit Stockholm op?

Thomas Landshoff arriveerde per auto vanuit München. We zullen morgen Arbatov spreken want die is momenteel druk met de vergadering van de Palme Commissie. Thomas denkt dat ik 40.000 dollar kan verdienen met de Amerikaanse editie van een boek met Arbatov.

L'Association des Amis d'Oscar Wilde heeft 30 november op het kerkhof Père Lachaise in Parijs herdacht dat de schrijver tachtig jaar geleden is overleden. Hij kwam na een lezingentournee in de Verenigde Staten voor het eerst naar Parijs toen hij 29 jaar was. ‘I like that young man,’ zei Baudelaire, ‘he has all the vices.’ Maar de affaire met de twintigjarige Bosie, zoon van de Marquis of Queensberry, zou hem noodlottig worden. Het gebeurde allemaal honderd jaar te vroeg.

15 december 1980

Prinses Irene gaat scheiden. Eine alte Geschichte immer wieder neu.

‘A young psychiatrist, whom I met recently, said that if he stopped talking he would die.’ - David Cooper58

In 1980 heeft Rogner & Bernard slechts 23 boeken uitgegeven. Thomas vertelt me nu: ‘Eigenlijk zijn we een uitgever van populaire literatuur.’ Woody Allen was een succesnummer

geweest. Er zou 100.000 d-Mark worden geïnvesteerd in de promotie van Arbatovs boek. Ik geloof het maar. Chomsky zei eens in de vn dat de kranten een boek niet bespreken wanneer het niet door een prestigieus uitgevershuis wordt gepubliceerd. ‘It is not madmen who murder, but the normal ones.’

- David Cooper

Thomas Landshoff was niet te bereiken. De portier zei dat hij eerst zijn auto had laten wassen en daarna was weggereden en met een heer was teruggekeerd. Hij zit dus al vast met Arbatov te praten, zonder mij. Ze zijn uiteindelijk allemaal hetzelfde. Ik was hierdoor razend toen ik zelf arriveerde, wat Thomas merkte en wat hem bang maakte. Arbatov probeerde met veel gemoedelijke humor de situatie in de hand te houden. Hij had George Bush in Washington ontmoet, Richard Allen, senator Laxalt en anderen. Paul Nitze was zeer hoffelijk geweest maar de tijd was nog niet rijp om admiraal Zumwalt te ontmoeten. Ambassadeur Dobrynin had gedineerd met Richard Nixon, die misschien nu naar Moskou zou komen. Ik herinnerde hem er aan dat ik een dergelijke uitnodiging twee jaar geleden al aan hem had voorgesteld.

Hij ging akkoord met een voorwoord van Marshall Shulman, George Kennan, Averell Harriman of Cyrus Vance, in die volgorde.59 Hij dacht niet dat een perspresentatie in de usa bij de publicatie verstandig was. Hij zou zeker naar Amsterdam komen voor de Nederlandse editie.

Wenen - Amsterdam

Thomas had gezegd dat Arbatov hem had verzekerd dat er altijd sprake was geweest van een fifty-fifty deal. Ik ben van mening dat 60-40 op zijn plaats is, na alle vertragingen, mede door Arbatovs ziekte, en als erkenning van het feit dat ik tien jaar over dit project heb moeten zeuren. Hij liet alles aan zijn betaalde staf over, ik moest alles in mijn eentje doen en ben een gesaboteerde freelancer. Dit hadden ze dus al van tevoren, zonder mij, bekokstoofd.

Goud noteert 560 dollar. Ik heb nog meer verloren.

Ik schreef Peter een brief van zes pagina's, recht uit het hart.

Arbatov zei dat er ‘some really right-wing lunatics’ in het Carter-team waren geweest. Maar als ik lees dat Reagan Richard Allen zal handhaven als senior Foreign Policy Advisor, dan ben ik minstens even bezorgd. Ik ken de man. ‘The situation in the

world is still serious,’ zei Arbatov, ‘but perhaps with Reagan, things can be improved if we succeed to calm them down.’ Ik vraag me dat af. Edward Ivanian schatte Reagan in als ‘another flop’.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums