Memoires 1980

[p. 207]

Moskou

28 augustus 1980

Moskou, Hotel Metropole

Op Schiphol was vanmorgen ook mijn ticket eerst nog zoek. Raakte even Peters hoofd aan voor ik uit bed stapte. Hij is bruin voor Düsseldorf en de hom-show. We waren vier uur op het strand. Hij liet zijn haar knippen bij Michael in Zandvoort. We reden daarna naar Den Haag om mijn visum op te halen en dineerden in Promenade. De ober vroeg warempel naar Keke, mams hondje.

Pieter Baaij gaf me als opdracht naar Moskou mee, te onderzoeken of de sovjets zijn bedrijf zouden willen laten deelnemen aan de gasificatieprojecten in de ussr zelf. Zijn partner Dolf van Zijp, die me vanmorgen op Schiphol een film over het bedrijf bracht welke ik in Moskou kan overhandigen, stond in de startblokken eveneens naar Moskou te reizen. Hij zag Baai Controls bovendien als mogelijke coördinator van de Nederlandse groep die zich hiermee bezig zou gaan houden. Hij bouwde vijftig procent van de gasregelstations in Nederland ter waarde van honderden miljoenen.

De kwal Stan Huygens, (Thomas Lepeltak), meldt in De Telegraaf dat Johan en Agnies Beelaerts nu de positie van chef protocol op Buitenlandse Zaken vervullen. Daar zal Beatrix wel een hand in hebben gehad, als vriendin van Agnies.

Ik hoop dat ik Peter vanuit hier kan bellen. Ik denk voortdurend aan zijn toekomst.

In het vliegtuig vanuit Wenen waren er opnieuw maar tien passagiers. Het IJzeren Gordijn is nog altijd volop in actie.

Ik kreeg een warme omhelzing van Voldoja1 en Consuelo vanavond. De vier poedelpups maken het prima.

29 augustus 1980

Peter is vandaag 35 jaar geworden. Niet te geloven. Ik heb hem een telegram naar Ramada Inn in Düsseldorf gezonden. ‘Lieve schat, all my vibes are first for you.’

De heer Konkov zei te hebben onderzocht of de grootvader van Lex Poslavsky gouverneur-generaal van de tsaar voor Russisch Azië was geweest. ‘He was perhaps a general, and a col-

[p. 208]

lector of Asian things,’ zei de tolk, ‘and a great researcher.’ Misschien is dit wat tante Tatyana Poslavsky me in Tasjkent probeerde duidelijk te maken.

apn zit in een nieuw gebouw. Ook dr. Jermen Gvishiani heeft een splinternieuw kantoor, niet ver van het kerkje van aartsbisschop Pitirim in een zijstraat van Gorky Street. Boris Krylov ontving me in een schitterende ontvangstsalon. ‘We use this for kings,’ zei hij. Ik legde de plannen van Pieter Baaij uit en overhandigde de film. ‘New to us is,’ aldus Krylov, assistent van dr. Gvishiani, ‘dat ze nu bereid zijn tot een bedrag van drie miljard te financieren.’

Ik stelde voor dat er een film zou worden gemaakt over de ontwikkelingen in de sovjet gasindustrie. ‘Who will be in charge,’ vroeg Krylov.

‘Me,’ zei ik.

‘Than it is okay, because I trust you.’ Hij zei het voorstel voor de film in een memo aan dr. Gvishiani te zullen samenvatten. ‘It should in no way be anti-Arab,’ waarschuwde hij, ‘so you have to watch out politically. And half of the film should also deal with our oil industry.’

Volodja Molchanov schrijft een boek over waar nazi's gebleven zijn na 1945. De Amerikanen schijnen een programma te hebben gehad Paperclip dat zich bezighield met die mensen in de vs te laten ‘verdwijnen’, dikwijls onder een andere identiteit. Hij heeft de sovjetdocumentatie ter beschikking om in te zien, maar mag nooit documenten mee naar huis nemen. Hij had de communist Hoekstra begeleid op een reis door de ussr en deze man scheen ervan op de hoogte te zijn. Het schijnt dat deze Hoekstra en de cpn achter de schermen veel hebben gedaan om de anti-neutronenbomdemonstratie in Rotterdam op poten te zetten. Hoekstra scheen exact op de hoogte te zijn van mijn activiteiten in Nederland en de ussr. Volodja wil dat ik bepaalde zaken in de vs voor hem natrek.

Ik sprak een half uur met Arbatov. Ik vertelde hem van de ontmoeting met professor Erickson in Edinburgh en gaf hem een kopie van diens artikel sources and materials relating to the soviet-german war (1941-1945).

Arbatov vertelde dat hij ‘privately and off the record was informed,’ dat de Sovjet-Unie op het punt stond een belangrijke beslissing te nemen op het punt van de gasificatieplannen voor het land. Hij gaf aan dat hij informatie had waar zelfs dr. Jermen Gvishiani niet bij kon komen. Een beetje vreemd want Gvishiani woont in het huis van zijn schoonvader, premier Alekseij Kosygin. Hij denkt bovendien dat we met de uitgave

[p. 209]

van ons boek het beste bij MacMillan kunnen blijven. Hij wil nu wel opschieten met het project.

Arbatov vertelde verder dat Kevin Klose van The Washington Post hem inzake Afghanistan woorden in de mond had gelegd die ernstig vertekenden. Klose had zich verdedigd door te zeggen dat men in Washington zijn verhaal had gewijzigd, waarmee ik ervaring heb bij nrc Handelsblad. De International Herald Tribune had zijn woorden juister weergegeven. ‘Misschien moet Jonathan Power maar weer eens komen opdraven,’ zei ik.

‘I keep him in reserve,’ aldus professor Arbatov, ‘perhaps after the Party Congres in February it will be more interesting to launch novel ideas.’

Later liep ik naar het kantoor van Ivanian, die herhaalde dat het jfk-Dallas manuscript van mij prima was. Hij was er zeker van dat het in de Sovjet-Unie zou worden gepubliceerd. Alleen de pagina's 70 tot 150 waren nooit aangekomen. Hoe kan dit nu? Waar zijn die gebleven?

Ik belde bij apn een praatje voor Veronica door over de aardgasplannen in de ussr. Henri Remmers wilde ook een verhaal hebben over de zogenaamde inval van de sovjets in Polen om een einde te maken aan de politieke onrust en stakingen in dit land. In Gdansk schijnt het centrum van het verzet te liggen bij de Lenin-scheepswerf.

Ik ontmoette Romanov, die als gewoonlijk twintig minuten te laat was. De chargé d'affaires van de Nederlandse ambassade had hem een briefje geschreven waarin koningin Beatrix bedankte voor zijn brief, welke ik op het paleis Lange Voorhout voor haar had afgegeven. ‘Ze had best zelf kunnen antwoorden,’ zei ik.

‘Dat kan ze niet,’ aldus Romanov. ‘Zij gebruikte trouwens het woord accession to the throne, not promotion, which I used.’ Hij had met de grote baas van apn Novosti, Tolkunov, gesproken over zijn memoires als gezant in Den Haag. Men had hem gezegd spoedig een besluit te zullen nemen of dit was toegestaan. Wij zullen dat boek dan samen maken.¹⁵⁴

Ik vertelde hem over de plannen van Baai Controls. Ik liet hem dr. Gvishiani's brief van 4 augustus zien. Hij adviseerde om deze niet aan Tolkunov of anderen te tonen. ‘Gvishiani counts on you for that. Tolkunov has a limited brain.’ Dirk Keijer heeft Moskou gisteren weer verlaten na een bezoek van twee dagen.

154 Ook dat boek zou er nooit komen.

[p. 210]

Heb tegen Remmers gezegd het niet verantwoord te vinden een programma over Polen te maken na slechts twee dagen in Moskou te zijn. Ik wil eerst meer informatie verzamelen en niet vlug vlug wat in elkaar draaien. Wat is dat voor journalistiek bedrijven?

Ik sprak 45 minuten met de heer Smirnov van de Staatscommissie voor godsdienstzaken. Het ziet er naar uit dat ik eind oktober een film zal kunnen maken met my dear Alekseij in de hoofdrol. Aartsbisschop Pitirim zal voor een cameraploeg zorgen want het lukt in geen duizend jaar de Nederlandse televisie hiervoor te interesseren, laat staan dit vanuit Hilversum gefinancierd te krijgen. Smirnov adviseerde vooral te vermijden dat de Staatscommissie voor radio en televisie in Moskou zich met ons plan zou gaan bemoeien. De sovjetambassade in Den Haag diende een brief te richten aan hem en dan zouden zij de militaire autoriteiten in het gebied van Spas adviseren om mij Alekseij in zijn kerkje te laten filmen.

Ik wilde op het usa Instituut van Arbatov fotokopieën ophalen van artikelen, waarvan ze wilden dat ik ze las, maar Sergey had een briefje voor me achter gelaten.

[p. 211]

Dit is 1980 en een belangrijke academische instelling moet het met één defecte Xerox doen, terwijl er drie handtekeningen nodig zijn om überhaupt fotokopieën te mogen maken.

Volodja Molchanov vertelde dat ze drie weken zonder warm water hadden gezeten omdat de Olympische Spelen centraal hadden gestaan en alle aandacht hadden gevraagd. Het viel me trouwens op dat in huize Molchanov het cynisme over de algehele toestand in de ussr op een hoger pitje stond dan voorheen. Ik zei tegen Volodja: ‘Ben je niet bang dat de Poolse stakingen en onrust op een dag zullen overslaan naar de ussr?’

‘Zeker nooit. Zoiets kan hier niet gebeuren. Zou er ergens dergelijke onrust in ons land komen, dan wordt het pand direct omsingeld met tanks en dan gaan ze vanzelf weer aan het werk.’

Dat is een uitstekende uitspraak om in een komend artikel te verwerken.

Ik bezocht pianist Volodja Feltsman en diens vrouw Anja, die niet mag emigreren en nu ook niet meer kan optreden in de ussr. Volodja was sceptisch over mijn plan om met steun van Pitirim pater Alekseij te filmen. ‘Heb je er wel eens aan gedacht dat de bisschop jou gebruikt voor propaganda?’

‘Nee, want dat is nog nooit iemand gelukt. Ik zag Alekseij in een volle kerk en heb hem er zelf uit gepikt.’

‘Okay, I believe it. But did you know, that prior to baptizing a child, parents first have to register with their passports and the entire matter enters a file?’

Dat wist ik niet, maar staat buiten mijn plan die film te maken. Feltsman vertelde hoe hij nog steeds ervoor knokte het land uit te komen. Na gesproken te hebben met een lid van het Centraal Comité van de cpsu, was hij naar Konstantin Zotov doorverwezen, directeur van het ovir (het visakantoor) van de ussr. Zotov had braaf naar Feltsmans pleidooi geluisterd, die met het Verdrag van Helsinki had geschermd. ‘We know better than you what Helsinki means,’ was het antwoord geweest. Hij was van plan een persoonlijke brief aan Leonid Brezhnev te richten en deze morgen bij hem te brengen. De sovjet-wet schrijft voor dat deze binnen twintig dagen beantwoord dient te worden. Komt er geen antwoord dan zal hij een tweede brief schrijven. Komt er weer geen antwoord dan gaat Volodja naar Craig Whitney van The New York Times.

Ik stelde voor dat ik uit hun naam zelf naar de heer Zotov zou stappen om nadere informatie. Dit scheen Volodja en Anja enthousiast te maken. Hij wilde wachten met de brief aan Brezh-

[p. 212]

nev. ‘Maar op een voorwaarde,’ zei ik. Volodja sloeg een kruis en zei: ‘What will it be?’

‘I want you to play one evening in my house in Amsterdam.’ ‘I will do it anyway, what should be the program?’

‘Chopin and Debussy.’

‘I am your witness,’ vulde Anja aan.

Later liep ik bij het Bolshoi Theater ‘waar je zeker jongens zult vinden,’ had Molchanov gezegd. En inderdaad, ik zag een blonde jongen en een lange donkere met prachtige bruine ogen, kale jeans, een schoudertas maar helaas op sandalen. Ik volgde de donkere jongen en bij de galerij aan de zijkant van het Bolshoi maakten we contact via het aansteken van een sigaret. Wist hij waar we konden gaan, naar een kennis? Nee. His parents? Nee, enig kind. Het hotel? Nee, te gevaarlijk. Ik kletste hem toch mee naar het Metropole. Na een lange vrijage en een gedeeltelijke erectie van zijn kant, masturbeerde ik op hem liggende.

‘I never went with a man like you,’ zei hij tenslotte.

‘You mean with gray hair?’ Ik vermeed het woord ‘oud’ te gebruiken.

‘Yes.’ Hij had erg mooie ogen, vooral als hij glimlachte. Hij vroeg niets, wilde niets. Ik vroeg hem een zwart poloshirt van me te passen. Dat was mijn souvenir voor hem en een kaartje met mijn adres. ‘Write me if you need something.’ Dat je zo'n jongen dan nooit meer terugziet.

Ik draaide het licht uit en dacht aan mam. De chirurg zei, dat toen hij bij haar kwam, mam haar ogen even opende, hem herkende en hem dankbaar aankeek. Zou zij op dat moment geweten hebben dat zij zou sterven? Wanneer zal het mijn tijd zijn? Hoe bezorgd en angstig zal ik zijn over Peter en wat er met hem zal gebeuren? Zal ik in staat zijn enigszins voor hem te blijven zorgen als ik vertrokken zal zijn? Zal ik dan in staat zijn hem kracht van de andere kant te geven, zoals Croiset dit noemde?

30 augustus 1980

The Moscow News maakt melding van de Pugwash Conferentie en een oproep tot vrede van de aldaar verzamelde geleerden, onder wie Markov en Primakov.

Volodja Feltsman vertelde op een ochtend beneden te zijn gekomen en er met witte verf op zijn auto was geschreven: ‘Leave the ussr’. Ze ontvingen ook vele anonieme dreigtelefoons. ‘if I talk tot Craig Whitney of The New York Times I will be followed forever by the kgb,’ zei hij. Hij zei dat een kennis,

[p. 213]

de eerste violist van het orkest in Leningrad, nu les geeft aan het conservatorium in Rotterdam.

Feltsman: ‘If the ussr would enter Poland now, it would mean World War iii.’

‘Geloof er niets van,’ antwoordde ik. ‘Americans are basically cowards, like throwing bombs on Hanoi from the stratosphere.’ Ook hij dacht dat wat in Polen gebeurde in de Sovjet-Unie niet langer dan vijf minuten mogelijk zou zijn.

Toen ik Volodja Pechatnov meedeelde dat ik generaal Mikhail Milshtein wilde interviewen, antwoordde hij dat dit niet eenvoudig zou zijn ‘because the civilian and military arms of the Institute hardly talk to each other’. Zo hoor je tussen de regels door nog eens wat.

Ik ging als eerste aan boord van het vliegtuig van Austrian Airlines en nam een stoel op de eerste rij economy. Een stewardes kwam vragen of ik wilde verplaatsen. Ik besloot niet zonder slag of stoot op te geven. De hoofdstewardes kwam. Ik zei er geen reden toe te zien. Tenslotte kondigde de piloot aan niet te kunnen vertrekken, omdat een passagier het verdomde van plaats te veranderen. The game was up.

Gustav Mahler kon geen geluid verdragen wanneer hij werkte. Ik ken het symptoom. ‘De ramen bleven dicht want elk geluid was onverdraaglijk. Honden, katten, kippen en ganzen werden opgesloten of weggejaagd. Als ze dan nog lawaai maakten werden ze opgekocht en opgediend voor de maaltijd.’¹⁵⁵

Zelfs een boer die floot bij het langs komen irriteerde hem.¹⁵⁶ De affaire met Alma Mahler was een drama ohne Ende. Mahler consulteerde zelfs Sigmund Freud tijdens een lange wandeling samen op de Rapenburg in Leiden. ‘Als Alma hem uit zijn huisje (waar hij werkte) kwam halen om te eten, lag hij daar vaak huilend op de grond. Op de vloer, zei hij, was hij dichter bij de aarde.’ Wat een onzin. En dan voor een man die zulke onvergetelijk prachtige muziek schreef!

Jimmy Carter is intussen bezig een strategie uit te werken om een nucleaire oorlog het hoofd te bieden. De minister van Defensie, Harold Brown, heeft hiertoe op het Naval College een aantal denkbeelden ontvouwd. rethinking the unthinkable schreef Time¹⁵⁷ tass brulde: madness, maniacal! en Pravda: nuclear blackmail. Carter heeft Presidential Directive 59 getekend, waardoor weer meer Minuteman icbm-raketten en

155 nrc Handelsblad, 29 augustus 1980, door Kasper Jansen.

156 Ik leid tegenwoordig (1995) aan hetzelfde euvel. Gefluit op straat kan me mateloos irriteren.

157 Time, 25 augustus 1980.

[p. 214]

b-52 bommenwerpers op de ussr gericht worden dan voorheen.

Wat me al eerder opviel, is dat professor Stephen Cohen van Princeton genuanceerder schrijft over de Sovjet-Unie dan de meeste Amerikaanse waarnemers. Hij constateerde onlangs dat het leven in de ussr sedert de dood van Stalin in 1953 fundamenteel en verstrekkend is veranderd. ‘Though the system remains highly authoritarian and repressive, it is no longer a terroristic despotism. The end of mass terror led to other important reforms that have made the Government more responsive to needs of the populace. Despite a dearth of political liberties and consumer goods, ordinary citizens are freer, more prosperous, and more secure.’ Verandering in de ussr zit in de lucht, hoewel misschien erg, erg langzaam en allegro ma non troppo.

Zal Washington dit proces ongestoord laten? Wanneer het West-Duitse bedrijf Klöckner technische assistentie aan de sovjets wil geven voor de bouw van een gigantische aluminiumsmelterij, dan klopt de Amerikaanse regering onmiddellijk in Bonn aan om te proberen dit contract van 100 miljoen dollar ongedaan te maken.¹⁵⁸ Ze hadden zelf de kennis willen leveren, maar na de sovjetinval in Afghanistan werd dit onmogelijk. Ik denk steeds meer dat de vs en andere Westerse meelopers (als Max van der Stoel die een joint venture met Shell saboteerde) tegen iedere prijs willen voorkomen dat het sovjetsysteem ooit nog eens zou slagen. Stel je voor dat marxisme-leninisme zou aantonen dat uiteindelijk de ‘man in de straat’ er beter af is dan in de vs?

Intussen heeft Leonid Brezhnev via de sovjettelevisie gewaarschuwd dat de nieuwe lijn van Carter en Brown met hun doemscenario's voor een atoomoorlog ‘een extreem gevaarlijke nucleaire strategie’ is.

De International Herald Tribune¹⁵⁹ zegt dat de postume rehabilitatie van Bung Karno gestalte heeft gekregen. Eerst door de opening van de nieuwe graftombe in Blitar op 21 juni 1979 in het bijzijn van de verrader Suharto, het kabinet en 50.000 mensen. En nu is er een standbeeld van zowel Bung Karno als Mohammed Hatta onthuld op de plaats in Djakarta waar beiden de onafhankelijkheidsverklaring hebben afgekondigd. Ook deze krant gaat gewoon door met 1965 voor te stellen als een pki-coup tegen Sukarno, terwijl iedereen langzamerhand toch zou moeten weten dat Suharto een cia-generaal is. Onbegrij-

158 nrc Handelsblad, 19 augustus 1980.

159 International Herald Tribune, 26 augustus 1980.

[p. 215]

pelijk dat met collaboratie van vrijwel alle media, inbegrepen The New York Times, de leugens over 1965 volgehouden worden. Ik heb het artikel naar Ibu Hartini gestuurd, just to make sure.

In Cambodja zijn weer eens 20.000 vermoordde mensen gevonden. Volgens waarnemers waren ze levend door Pol Pot en de Rode Khmer in een ravijn geworpen. Wat in Cambodja gebeurt, is een herhaling van Indonesië na 1965, alleen nu worden monarchisten, intellectuelen en gewone mensen vermoord. Suharto had het gemunt op Sukarno-aanhangers, communisten en gewone mensen. In wezen zijn massamoordenaars van hetzelfde laken een pak.