Logo DBNL
Memoires 1979-1980 (2011)

Memoires 1979-1980

(2011)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Moskou

9 maart 1980

Moskou

Op het vliegveld in Zürich werd ik gisteren door een wat opdringerige Amerikaan benaderd, die vroeg of ik een plaats vrij wilde houden voor hem. Later bleek het Mark Gerzon te zijn, de hoofdredacteur van WorldPaper in Boston, die ik al geruime tijd had willen benaderen. Ik had zijn krant op een vergadering van de Club van Rome gezien en me buitengewoon geërgerd aan Mochtar Lubis en Tarzie Vittachi als medewerkers, types die beslist niet zijn te vertrouwen en veel te veel op de Amerikaanse (cia) lijn zitten. Hij prepareerde intussen een vette enveloppe over zijn krant om aan professor Georgii Arbatov te overhandigen.

Hij liet me zien dat hij in zijn publicatie een brief aan de cia en de kgb had geschreven.235 Kinderlijk en naïef.

Ik schreef eerst naar Peter.

Het programma van deze reis naar de ussr is intens en doorlopend, zoals ik ze langzamerhand heb geleerd mijn bezoek voor te bereiden.

Ik sprak van 11:00 tot 12:00 uur met professor Arbatov om verdere plannen te maken hoe we het manuscript nu zullen afmaken. ‘How is the mood in the United States now?’ vroeg hij. ‘Hysterisch,’ antwoordde ik. Hij had de indruk dat Carter herkozen zou kunnen worden. Ik gaf aan daar minder zeker van te zijn. Het ziet er naar uit dat we in september het manuscript gereed kunnen hebben. Assistent Sergei Pechatnov wees erop dat vaap, het auteursbureau in Moskou, het er niet mee eens was, dat ik een voorschot van MacMillan had gekregen en Arbatov niets, die ook zijn staf moest betalen. Men wenste 3.500 tot 4.000 dollar voor Arbatov te ontvangen. Ik antwoordde dat ik het George Walsh zou voorleggen en in mei een cheque zou meebrengen. Er zijn ongeveer 100 pagina's gereed.

Ik blijf Moskou een verschrikkelijke stad vinden. De helft van de tijd zijn restaurants gesloten. Dan is er op de zoveelste ver-

dieping één zogenaamde koffieshop open met thee, bier, of Pepsi. Mineraal water was weer niet voorradig. Bij de douane maakte ik een kleine scène toen men eerst Der Stern met een artikel over de kerken wilde afnemen en vervolgens in het Arbatov-manuscript begon te lezen.

Volodja Feltsman kwam langs. Hij vertelde dat nu Carter de politieke betrekkingen jegens Moskou - vanwege Afghanistan - op scherp had gezet, de emigratie naar Israël vrijwel tot stilstand was gekomen. Zijn eigen vader schijnt zijn vertrek naar het buitenland te helpen tegen te houden. Hij had overigens aan Molchanov opgebiecht dat ik waardevolle voorwerpen en juwelen voor de Feltsmans over de grens had gesmokkeld. Volodja was razend geweest. Feltsman en Anja begrepen toen dat ik tegen Molchanov nooit met één woord over die zaken had gerept. Natuurlijk niet.

Arbatov zei vanmorgen dat hij de indruk had dat de Duitsers en bondskanselier Schmidt aan Amerikaanse druk toegaven. Ik zei het oneens met hem te zijn.

10 maart 1980

Heb 50 pagina's van het Arbatov-manuscript gelezen. Het wordt een opzienbarend boek. Volodja Molchanov denkt dat professor Jermen Gvishiani nu pas echt belangstelling heeft om een boek te maken, vooral omdat niemand meer over Aleksei Kosygin ook maar één woord rept. Gvishiani was recentelijk in Parijs voor besprekingen met de Franse autoriteiten. Besloten werd om de handelsbetrekkingen tussen Frankrijk en de Sovjet-Unie de komende vijf jaar te verdriedubbelen. Alcoa heeft ingevolge het conflict in Afghanistan de bouw van een aluminiumsmelter in Siberië afgezegd. Nu schijnt Frankrijk dit contract voor 500 miljoen dollar op te strijken.236

Ook Armand Hammer van Occidental Petroleum is naar Moskou gereisd om een gesprek met Leonid Brezhnev te hebben. Maar hij is de enige Amerikaanse zakenman die al jaren door de mazen van de Amerikaanse blokkade van de ussr heen slipt.

Mevrouw Thatcher is eigenlijk de enige Europese politica, die blindelings met de Amerikanen meedanst. Thatcher vergelijkt de huidige ussr met nazi-Duitsland, wat haar in de Pravda een ernstige reprimande opleverde voor blasfemie.237

Carter vroeg Amerikaanse atleten om te komen lunchen in het Witte Huis, waaronder de schaatser Eric Heiden, een buitengewoon lekker joch. Met hem zou ik het zó kunnen.

In 1976 kreeg Edward Kennedy meer stemmen in New Hampshire dan Jimmy Carter. In september 1979 leidde Kennedy opnieuw tegen Carter met 2 tegen 1 in New Hampshire. Ook nu doet Edward Kennedy weer in de voorverkiezingen mee, maar de twijfels over zijn persoonlijke leven zijn nog steeds levensgroot bij het publiek. Hij is ook nu weer op het verkiezingspad. Zal hij het halen? Time schrijft dat zijn enige hoop ‘a political miracle’ zou moeten zijn, als Carter een blunder zou begaan.238

11 maart 1980

Altijd als ik twee dagen in Moskou ben, raak ik over de schok in de Sovjet-Unie gearriveerd te zijn heen en zeg ik tegen mezelf: ‘I like these people, no, I love them: maybe they are backward compared to us, but in their simplicity they are distinctively attractive to me.’

11:15 uur, Venezolaanse ambassade

Zaakgelastigde Nelson Valera is bereid met me mee te gaan naar de president van de ussr Academy of Sciences, Anatoly Alexandrov. Caracas is bereid Alexandrov uit te nodigen om het programma van minister Luis Alberto Machado voor de ontwikkeling van intelligentie in ogenschouw te nemen. Er bevinden zich in Moskou vijftig Venezolaanse studenten, onder wie de zoon van een vooraanstaande communist. ‘I always tell Caracas, send communists to study here, they will be cured.’ Ik ben blij dat ik een rol kan spelen in het bij elkaar brengen van mensen, waardoor beide partijen een beter inzicht in realiteiten krijgen, zoals ik dit trouwens van Bung Karno's denkwereld heb afgekeken.

De heer Valera zette me bij het hoofdkwartier van tass af. Sergei Lossev was een half uur te laat. Hij was te dik en te vet geworden, maar als altijd zeer vriendelijk. Hij vroeg hoe het boek met professor Arbatov vorderde. Hij sprak ook over een Amerikaans-Duitse toenadering, die hem zorgen scheen te baren. Ik geloof er niet in en sprak het opnieuw tegen.

‘Het lijkt of tass de laatste tijd sneller op wereldnieuws reageert dan vroeger.’

‘U hebt gelijk. We zijn de afgelopen drie jaar meer operatief geworden.’

‘Was dit een beleidsbeslissing?’

‘Dat heeft te maken met de verhoging van professionalisme, en de verbetering van de coördinatie tussen al onze informatie-

media. U merkte dit op, omdat er de laatste tijd erg veel is gebeurd, waaronder de gewijzigde Amerikaanse politiek als gevolg van Afghanistan, wat van onze kant veel duidelijkheid nodig maakte. Vage formuleringen waren in deze situatie niet acceptabel. De veranderingen in Washington waren namelijk dermate gevaarlijk dat het nodig was via tass op tijd de rode stormbal te hijsen. We hebben dit op tijd gedaan. Maar de Amerikanen luisterden nog niet, daarom waren wij genoodzaakt signalen in andere vormen te geven, in taal in hun eigen stijl, want anders zouden zij het nog niet hebben begrepen.’

‘U zette zelfs een artikel op de opiniepagina van The New York Times.’

‘Ja,’ bevestigde Lossev, ‘en onlangs schreef ik ook in us News & World Report. Ze hebben de kop van wat ik had te zeggen gewijzigd, maar dat veranderde niet al te veel aan de teneur van mijn stuk.’

Hij vervolgde: ‘Wij geven er niet de voorkeur aan vanuit de heup te schieten. Onze reacties in de internationale politiek, ook als zij zeer snel moeten komen, zijn uitgekiend en komen door zorgvuldig overleg tot stand. Wanneer u onze vroegere berichten over wat de Amerikanen doen, vergelijkt met hoe we dit nu aanpakken, dan is er van de werkelijke informatie niet veel verschil te bemerken. Alles wat we zeggen is exact overdacht. Zouden we handelen als de Amerikanen, dan zouden we ridders van de Koude Oorlog worden. Dat zijn we dus niet. Ondanks alle onaangename gebeurtenissen van de laatste tijd op het internationale vlak, blijven we optimistisch.’

‘Dat is de communistische filosofie,’ zei ik. ‘Ik ben minder optimistisch, want ik woon al lang in New York en weet hoeveel idioten er in de hoogste regionen op pad zijn. Ik heb u al enkele jaren geleden over Carter gesproken en diens emotionele achtergronden, zoals zijn herboren zijn in Jezus. Hij omhelst Brezhnev in Wenen en een paar maanden later zegt hij vanwege Afghanistan de meest afschuwelijke dingen.’

‘Amerika is niet Carter alléén,’ relativeerde Lossev. ‘De vraag is of de regering in het geheel snel of niet snel de objectieve factoren in het oog zal houden. De krachten die verbindingen tot stand brengen, zijn niet weg te denken. We zullen niet toestaan dat de vs de krachtenverhouding wijzigt, want hier hangt onze nationale veiligheid van af.

‘Hoe leer je Washington om niet langer te denken in termen van het moeten afstraffen van de ussr? Wie denken ze wel dat ze zijn? Ik bedoel, hoe wijzig je de Amerikaanse psychologie van werelddictaat?’

‘Dit gebeurt omdat ze nog altijd denken in categorieën die al vele jaren geleden zijn overleden. Ze zitten waarschijnlijk zelf te twijfelen of ze het wel bij het rechte eind hebben. Carter spreekt immers van de Carter Doctrine? Maar er zitten intussen veel elementen in van Harry Truman en John Foster Dulles.’ Later in het gesprek zei hij: ‘De leiding van onze staat heeft het duidelijk gesteld: Afghanistan was een moeilijk besluit. Drie achtereenvolgende Afghaanse regeringen hebben ons om militaire assistentie gevraagd. We hebben in totaal veertien verzoeken van de officiële leiding van Afghanistan ontvangen. De Amerikanen hebben hun strategie in die regio snel herzien en het Carter Doctrine aangevuld met National Security memorandum nummer 10 in 1978 en gevolgd door nummer 18. Wij beschouwden het als noodzakelijk de vs in onze invloedssfeer een antwoord te geven en dat hebben we gedaan.’

‘Ik probeer steeds na te gaan waar de psychologie vandaan komt om de Sovjet-Unie te willen straffen, zoals Washington als vaststaand uitgangspunt voortdurend doet.’

‘Dàt is de psychologie van het imperialisme,’ meende Lossev. ‘Die psychologie wordt niet meer alleen toegepast tussen de vs en kleine landen, die zich nauwelijks kunnen verweren, maar ook tussen de beide supermachten, maar dan wordt die benadering absurd. Niemand kan op een dergelijke toon tegen ons spreken. Dat wordt hier niet aanvaard. De pogingen om op die toon tegen ons te keer te gaan, zijn gebaseerd op absurde ideeën.’

‘Zoals mijnheer Brzezinski,’ gaf ik als voorbeeld, ‘toen hij recentelijk op de Khyber Pass symbolische schoten in de richting van de ussr afvuurde. Die man is niet goed.’

‘Ik ben zojuist teruggekomen uit India,’ zei Lossev, ‘en heb aldaar in de pers berichten over dit incident gelezen. Hij schijnt bijna zichzelf te hebben doodgeschoten. Hij heeft die stunt samen met Pakistaanse soldaten uitgehaald. De man kreeg een klap van het machinegeweer, waardoor de kogels van richting veranderden. Een officier gaf Brzezinski op tijd een duw, zodat de Poolse Amerikaan niet werd geraakt. Geen enkele hooggeplaatste Indiase gesprekspartner heeft trouwens met mij het onderwerp Afghanistan zelfs ook maar te berde gebracht. Wel werd de kwestie Pakistan aangeroerd.’

Ik had een ontmoeting van een half uur met Jermen Gvishiani alleen. Hij vertelde zelf ook verbaasd te zijn geweest dat Robert Maxwell een aantal van zijn toespraken in een boek had opgenomen: ongevraagd dus. Intussen heeft Gvishiani zelf een boek geschreven voor de sovjetmarkt dat later dit jaar uit

zal komen. Hij vroeg me of ik bereid was het voor publicatie te lezen. Hij zou graag suggesties of opmerkingen in ontvangst nemen. Hij wilde me er zelfs credit voor geven. Ik zei dat dit niet mijn bedoeling was. ‘I want no honor of having contributed to your book. I will gladly read or edit it and I am also pleased to introduce you to George Walsh at MacMillan,’ zei ik en ik gaf hem Walsh's kaartje.

Ik overhandigde Gvishiani al het materiaal van Transol in Rotterdam en vroeg hem na te gaan of het openen van zakelijke contacten mogelijk was. Hij zei dat momenteel 40 miljard kubieke meter aardgas aan West-Europa werd aangeboden. West-Duitsland en Frankrijk zouden ieder 10 miljard afnemen. Italië, Oostenrijk en België probeerden nu ook een deel te bemachtigen. Kredieten waren noodzakelijk omdat het gas via pijpleidingen vanuit Siberië naar West-Europa diende geleid te worden. Vooral de aanleg van de pijpleidingen en de pijpen zelf vereisten kredieten. Vertegenwoordigers van Gas de France waren vorige week nog naar Moskou gereisd om details met hem te bespreken. De totale transactie zou 50 miljard dollar bedragen. ‘It is a long term deal over a period of twenty to twenty-five years.’

Gvishiani reageerde op Transol zeer positief. Hij riep een medewerker, Edward Aikazian, binnen en zei: ‘Let's send a telex to Transol tomorrow, that we are ready to receive them.’ Dit wond me zeer op. Eindelijk kan er iets van de grond komen met uitstekende vooruitzichten, ook financieel. ‘I will refer in my message to our conversation,’ aldus Gvishiani. Ik zie de altijd waakzame bvd al, de basterds. Hij vertelde ook dat, nadat ik hem Lloyd deMause's boek over Jimmy Carter239 had gegeven, hij daarvan uittreksels naar de verschillende departementen in Moskou had rondgestuurd. Sinds Carter zo fel op Afghanistan had gereageerd, had zijn kantoor opnieuw een aantal verzoeken gekregen om meer informatie over de psychohistorische analyse van Carter.

12 maart 1980

Vladimir Pechatnov, Arbatovs assistent, belde al vroeg dat ik om 12:00 uur een ontmoeting zou hebben met Anatoly Alexandrov, president van de ussr Academy of Sciences.

Het was dermate koud in mijn kamer dat ik in bed een extra trui en een wollen muts opzette.

Vanmorgen ben ik met Volodja Molchanov eerst naar een in-

stituut gereden waar de psychiater Edward Vartanian werkzaam is. Het was aan het andere einde van de wereld. Hij ontving ons hartelijk, maar begon met een treurig bericht. De Zweedse psychiater Clarence Blomquist is aan een hersentumor overleden.240 Soms heb ik zorgen om mijn eigen ‘bolletje’, zoals mam gezegd zou hebben. Vartanian bleek ook professor José M.R. Delgado in Madrid te kennen. We plonsden maar meteen in ons interview.

Hij wist dus absoluut niets over het Venezolaans initiatief over de ontwikkeling van Intelligentie. ‘In ons Instituut zijn de voornaamste onderwerpen van studie depressie en schizofrenie. We hebben een staf van 250 mensen, waarvan 110 medewerkers professoren en filosofen zijn.’

Hij bleek het volkomen eens te zijn met Delgado's analyse dat ouders en leraren op heel amateuristische wijze met kinderhersentjes omspringen zonder ook maar iets van de biologische bijzonderheden van hersens af te weten. Hij zei: ‘Ik ben eigenlijk geneticus. Ik werk op het gebied van de gedragsgenetica.’

‘De enorme toevloed van Westerse en Oost-Europese wetenschap en techniek heeft overal in de wereld belangrijke gedragsproblemen veroorzaakt,’ meende Vartanian.

‘De problemen beginnen bij wat de buitenwereld kinderbreinen binnenbrengt,’ stelde ik. ‘Ze worden met de grootste onzin gehersenspoeld vóór zij een lepel kunnen vasthouden.’

‘Laten we daar niet te idealistisch over zijn,’ zwakte Vartanian dat af. ‘Men moet realistisch zijn.’

‘Denkt u dan dat het te utopisch is om programma's te ontwerpen om kinderen anders op te voeden of te informeren, vooral anders dan in het verleden is geschied. Dus hen leren aanpassen aan nieuwe realiteiten en er op gericht zijn intelligentie tot ontwikkeling te brengen?’

‘Dit lijkt me inderdaad een doeltreffende benadering. Ik ben ervan overtuigd dat wij in onze tegenwoordige tijd realistisch kunnen werken aan de bevordering van de ontwikkeling van het individu, vooral op het gebied van het onderwijs. Op genetisch gebied kunnen wij zoals u weet namelijk niets doen, tenminste nu nog niet. Misschien over honderd jaar.’241

Ik verliet dr. Vartanian heel onzeker, niet overtuigd dat ik een waardevol gesprek had gevoerd. Hij leek zich tot algemeenheden te bepalen, wat dikwijls gebeurt bij gesprekken hier, wanneer ze denken dat je op het oorlogspad bent. Wat de meeste

bezoekende journalisten ook inderdaad zijn. Ik dus allerminst. We haastten ons naar het gebouw van de ussr Academie van Wetenschappen aan Leninsky Prospekt en zagen een auto met Venezolaanse vlag geparkeerd. Nelson Valera was al gearriveerd. Het gesprek met professor Alexandrov begon om 12:15 uur en duurde tot 12:45 uur. Alexandrov was buitengewoon vriendelijk. Hij vroeg eerst aan mij waarom we gekomen waren. Ik walste er doorheen dat minister Machado naar Moskou moest komen, wat door Alexandrov jegens de zaakgelastigde van Venezuela werd herhaald.242 ‘Yes,’ zei Alexandrov bovendien, ‘en ik zal specialisten uit Leningrad en andere instituten naar Moskou uitnodigen om minister Machado en zijn Venezolaanse medewerkers te ontmoeten.’ Hij vroeg ook om informatie betreffende het Venezolaanse intelligentieprogramma. Valera begon wel met: ‘In the name of my government,’ maar eigenlijk kwam hij er niet aan te pas. Later op de trappen buiten zei hij tegen mij: ‘You are an ambassador plenipotentiary for Venezuela.’ Alexandrov zat aan het hoofd van een lange tafel. Ik zat rechts van hem met Volodja Molchanov. Tegenover mij Valera met een andere diplomaattolk.

Molchanov zette me bij het usa Instituut af, waar ik lunchte met Vladimir Pechatnov en Sergei Plekhanov, de twee belangrijkste jonge assistenten van professor Arbatov. Ik zei het tot dusverre een prima manuscript te vinden. Ik had hier en daar een vraag toegevoegd. We dienden deze vorm beslist aan te houden. Vrijdag zullen 300 pagina's tekst gereed zijn. Ik kan dan onmiddellijk beginnen met het uittypen van het hele verhaal als ik weer op Amerbos ben. Plekhanov gaf me honderd roebel zakgeld dat het Instituut voor me beschikbaar stelde als bijdrage.

De dag werd besloten met een ontmoeting bij Volodja Molchanov thuis met Dimitri Pogorshelsky van de Komsomolskaya Pravda.



illustratie

Na het gesprek met professor Alexandrov zei ik trouwens tegen Volodja: ‘Je kan nu bij Time en De Telegraafeen fortuin ophalen, wanneer je ze vertelt hoe ik hier bezig ben geweest.’ Hij zou vier maanden in Rotterdam als gastredacteur bij nrc Handelsblad willen werken. Ik mocht hierover een balletje opgooien, zei hij, zolang het maar niet kon worden uitgelegd dat hij er om had gevraagd.

Dirkx van Transol belde. Hij las de telex voor die van Gvishiani was ontvangen. Transol werd uitgenodigd tussen 17 en 28 maart naar Moskou te komen. Wanneer ze dus inderdaad volgende week meteen komen, kan ik er bij zijn. Dit is een doorbraak. Het windt me zeer op, ook vanuit financieel standpunt. De bvd klimt in de gordijnen. Fuck them.

Ik luister naar de Transcendentale Etudes van Liszt.

13 maart 1980

Probeerde Peter om 01:00 uur in Londen te bellen, maar er was niemand thuis.

Time refereert weer aan Francine Patterson die in Stanford bezig is met de gorilla Koko, die nu 400 woorden in gebarentaal schijnt te kennen. Ook de psycholoog van Columbia, Herbert Terrace, werkt met een aap, Nim Chimpsky, als parodie op Noam Chomsky. Terrace wil bewijzen dat Chomsky ongelijk heeft door aan te tonen ‘that creatures other than man could, indeed, conquer syntax and link words into sentences, however simple’. Chomsky zelf gaf het volgende commentaar: ‘It is about as likely that an ape will prove to have a language ability as there is an island somewhere with a species of flightless birds for human beings to teach them to fly.’243

Vladimir Pechatnov zegt dat zes meisjes nu aan het typen zijn om het Arbatov-manuscript gereed te maken.

Nelson Valera bood me een déjeuner aan wat zo vervelend was, dat ik gevlucht ben. Het voer was uitstekend, maar daar was alles mee gezegd.

Ik kreeg eindelijk contact met Peter. Hij heeft een auditie gedaan en gaat samen met zijn vriendin, Mary Webber, op tournee naar Italië en Portugal. Althans, helemaal echt besloten had hij nog niet. Toch maakt het me geruster dat hij weer vooruitzichten zou hebben.

Henry Miller (88) zat in 1977 al in een rolstoel en verliet zijn bed nauwelijks meer. Men verwachtte zijn dood ieder moment. Maar hij leeft nog steeds. Hij schijnt zich gigantische

zorgen te hebben gemaakt over wat er na zijn dood over hem zou worden gezegd of geschreven. Hij verafschuwt studies en biografieën over zijn werk. Men zou een schrijver absoluut niet beter kunnen leren kennen dan via brieven, dagboeken of gesprekken met diens vrienden.

‘Er valt niets nieuws meer over mij te schrijven,’ zegt Miller nu. ‘Ik heb mijn eigen biografie geschreven en alles zelf al gezegd!’ Anaïs Nin kreeg toestemming om zijn brieven aan haar te publiceren, maar werd radeloos van de problemen die hij er over maakte. De brieven aan Emil Schnellock, een levenslange vriend van Miller, zouden eveneens worden uitgegeven. Maar opnieuw maakte de schrijver zoveel bezwaren over wat er wel of niet in mocht dat van uitgave werd afgezien.244

Ik denk daar helemaal anders over. Ik zal al mijn dagboeken - als de tijd me gegeven is - zelf bewerken en wat daarna gebeurt ne me regarde pas. Peter heeft een paar duizend brieven waarschijnlijk. Ik dring er steeds op aan dat hij er zuinig mee omspringt. Dan is het aan hem, als er belangstelling voor zou bestaan, ze naar zijn goeddunken uit te geven en van commentaar te voorzien. Als hij mijn teksten maar intact laat.

Ik lees ook het boekje dat Miller met Georges Belmont maakte. Er staan aardige passages in. ‘I desperately want to get to know Stendhal,’ zei Miller, ‘but I can't. Impossible.’ Dat is natuurlijk ook waar. Ik heb Gide - en Stendhal - gelezen en herlezen, maar echt kennen doe je ze natuurlijk ook niet. Ik ken Peter, niet Gide.

Een opmerking dat Miller misschien driemaal in zijn leven bloemen kocht, verbaast me zeer. Alhoewel, ik koop meestal alleen bloemen op Amerbos als Peter er is of komt.

‘One is born a writer, I think. I have always had that idea,’ zei hij tegen Belmont. Ontstellend vind ik zijn opmerking: ‘I don't much like psychoanalysts, even the greatest. Jung, for instance - for me he is an awful bore.’ Hij vindt dat Freud helemaal geen grensverleggend of baanbrekend werk zou hebben verricht. ‘In my opinion he made a good job of dumping new loads on us and our conscience. He has liberated one side of us, and overburdened the other. We are barely hobbling along.’ Speak for yourself mijnheer Miller!

‘Fundamentally I am a religious man without a religion.245 I believe in the existence of a supreme Intelligence (...) call it

God if you like. I believe there is a bond between myself and this God who is bound with the cosmos.’246

Volodja Molchanov tennist vanavond.

Ik ben een lange wandeling gaan maken, tot voorbij de Academie van Wetenschappen, waar de lichten nog brandden. Daarna ben ik links afgeslagen om de benzinestank van Leninsky Prospekt te ontlopen. Ik ontdekte een kerkje, romantisch in de sneeuw. Binnen brandden vele kaarsen. Ik ging naar binnen, en als steeds bestond het grootste deel van de bezoekende gelovigen uit frêle, oude dametjes. Ze zien er in hun warme winterkleding als tonnetjes uit, met Russische sjaals rond de hoofden. Ik zag een aantal mensen in een kring staan. Het bleek dat een priester een overledene in een open, houten kist aan het bewieroken was. Er werd bij gezongen. Het was een spierwitte oude dame, met een spitse neus, opgebaard met gevouwen handen. Er lag een tekst bij haar handen en een bidprentje. Iemand had een met potlood beschreven blaadje neergelegd. En ze zongen maar door.

Ik vroeg me af wie die oude dame kon zijn. Mijn gedachten gingen terug naar de dood van mam. Ik heb haar als overledene, in tegenstelling tot Theo en Hendrik, niet willen zien. Eén oude dame huilde hysterisch. Ik verliet het kerkje helemaal naar.

14 maart 1980

Volodja was te laat. ‘Ik moest vijf minuten met een agent spreken, omdat hij me wilde bekeuren, omdat mijn auto niet was gewassen.’ Zo gaat dat hier dus.

Ik droomde dat er beesten in mijn poep zaten. Dat heeft te maken met Delprats onderzoek. Daarna was ik op een feest in Bilthoven waarvoor ik een kaartje van 29 gulden had betaald. Toen ik arriveerde was er geen plaats voor mij gereserveerd. Ik vroeg mijn geld terug, wat werd geweigerd. Ik maakte vervolgens een gigantisch schandaal. En een andere droom was, dat ik in mijn woede richting Baarn reed en een aantal auto's in een serie kettingbotsingen verwikkelde. Dromen bewijzen, wat Robert Yastrow me al jaren geleden op het hart drukte, namelijk dat breinen ‘wiring defects’ hebben.

Vanmorgen had ik een afspraak voor een interview met Yevgeny Primakov, directeur van het Instituut voor het Nabije-Oosten, zoals Arbatov dit is voor de usa en Anatoly Gromyko voor

Afrika. Na allerlei omleidingen vanwege opengebroken straten, arriveerden Volodja Molchanov en ik eindelijk voor het gesprek op Primakovs kantoor, om te vernemen dat hij voor een spoedgesprek naar het Centrale Comité van de cpsu was weggeroepen. Daarna zou hij naar Tashkent vertrekken.

Sprak één uur met professor Arbatov. We besloten het manuscript uiterlijk in september gereed te hebben. Ik belde George Walsh in New York. Ik moest lachen, want hij begon met: ‘Yes, professor Arbatov...’

‘No it is only me,’ onderbrak ik hem. Ik legde uit dat mijn sovjet gesprekspartner minstens tot mei wilde wachten om te zien hoe de spanningen met Washington over Afghanistan zich zouden ontwikkelen. Arbatov wil absoluut niet dat we Henry Kissinger vragen een introductie te schrijven. ‘He will simply kill the book,’ zei hij, ‘by saying I was not there and I don't know what I am talking about.’ Arbatov zou liever zien dat Averell Harriman een voorwoord schrijft.

We hadden een prima gesprek. Ik had hem de vraag voorgelegd: ‘Hegel believed, people and governments would never learn anything from history.’ Hij had kennelijk advies gevraagd hoe hierop te antwoorden, want naast mijn vraag lag een met de hand geschreven advies. Ook had hij een aantal bandopnamen gereed met antwoorden op aanvullende vragen. ‘One broke,’ zei hij, ‘and I glued it together because I did not feel like doing it all over again. I hope it works.’

Hij had met de president van de Academie, Anatoly Alexandrov, gesproken over ons boek en over mij.

Van 5 tot 8 maart had de Academie haar jaarlijkse vergadering besloten. In 1724 was de Academie door tsaar Peter de Grote opgericht. Vanuit de vs werd natuurlijk hevig gespeculeerd of de kwestie Andrei Sacharov was besproken, maar een woordvoerder maakte bekend dat deze zaak niet ter sprake was gekomen.247 Arbatov zei zich zorgen te hebben gemaakt over het feit dat professor Alexandrov gezegd had dat wanneer de Amerikanen de technisch wetenschappelijke samenwerking met sovjetgeleerden nu wensten op te schorten, zij hun gang maar moesten gaan.

Vladimir Pechatnov vertelde dat de dames in het kantoor van Arbatov het nu allemaal voor me in de broek doen. Small wonder, ze weten niet wat werken is in dit land. Ze lummelen maar wat aan bij gebrek aan iedere aansporing er een schepje bovenop te doen. Er wordt nu als de gesmeerde bliksem aan het ma-

nuscript gewerkt. Ze waren hier zogenaamd klaar voor mijn bezoek. Niets bleek minder waar.

Ik sprak lang aan de telefoon met Peter in Londen. Hij had nog steeds niet besloten of hij met Mary Webber op tournee zou gaan. Zijn instinct zei hem in Londen te blijven. Het houdt me bezig dat een dergelijk besluit hem nerveus maakt. Stel je voor dat je een zoon hebt die met dergelijke problemen worstelt. Ik zou er niet van slapen. Ik zend alle mogelijke vibes naar mijn lieve jongen. Zijn moeder heeft waarschijnlijk geen idee welke problemen Peter heeft. Ik hoop maar dat ik lang genoeg zal leven om hem zoveel mogelijk tot steun te zijn.

Luister naar Rachmaninoff voor twee piano's. Prachtig.

15 maart 1980

Het is opnieuw zonnig lenteweer. Heerlijk om in de koude lucht te wandelen. Schreef eerst naar Peter.

Ik vroeg een bedienend meisje om op te schieten met mijn ontbijt, want ze stond te kletsen. ‘Later,’ riep ze. De cheffin zat in een kantoortje met drie andere dames te kletsen. I raised hell. Het voer vloog op tafel. Wat een mentaliteit hebben deze mensen toch. Wat zou ik nu graag vruchten hebben, maar ze zijn in dit land in geen velden of wegen te bekennen.

16 maart 1980

Surjono248 kwam langs. Hij wil het liefste naar Nederland. Hij wordt hier gek. Hij was in een ziekenhuis omdat hij te hoge bloeddruk heeft. Hij zal me een brief meegeven voor Wim Wertheim. Hij vertelde dat Mohammed Hatta was overleden. Net als gisteren hield ik me bezig met het uittypen van het Arbatov-manuscript. Volodja Molchanov en Dimitri Pogorshelsky kwamen langs. Mijn gesprek heeft in negen en een half miljoen exemplaren van Komsomolskaya Pravda gecirculeerd. Ze hebben vanwege bezuinigingen enkele van hun beste journalisten verloren, die naar andere media overstapten.

Ik woon een concert bij, waarin de zoon van Shostakovich als dirigent en de kleinzoon als solist optreedt in het tweede pianoconcert van Shostakovich. De zaal is oud en lelijk. De stoelen kaarsrecht, geen vering, vrij verveloos en alles verkeert in aftakeling. Hopeloos. Iedere keer valt het me weer op hoe lelijk de meeste mensen in dit land zijn. Het moet veel met de karige voeding hebben te maken.

Henry Miller: ‘I must say that if I think I understand men, the

same doesn't go for women. Even now, I don't think I understand them. There are depths in women which a man never plumbs. They are a total different breed.’ Dat is dus exact mijn idee. Vrouwen komen van een andere planeet.

20:20 uur

Ik heb zojuist één van de mooiste andantes ooit gehoord van een pianoconcert. Dat je in de 54 jaar dat je leeft het nooit eerder beluisterde. Prachtig! Toen de solist opkwam, een ventje van misschien 19 jaar, dacht ik direct: het moet ook een Shostakovich zijn, want hij lijkt zelfs meer op Dimitri dan Maxim, de dirigent. De toon van het ventje is soms wat hard. Maar hoe doet hij het? De vader kuste zijn zoon op diens voorhoofd. Dan realiseer je je weer de zin van de voortplanting. Wat zal Shostakovich dit een emotionele gebeurtenis hebben gevonden, te luisteren naar hoe zijn kinderen dit concert uitvoerden.

17 maart 1980

Ik logeer dus - omdat het usa Instituut dit regelde - in het hotel bestemd voor gasten van de Academie van Wetenschappen. Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken, maar het blijft behelpen. Anyway, ik kan rustig op mijn kamer werken.

Molchanov belde met de vraag of ik mijn gesprek met Sergei Lossev van tass in het Engels kon uitwerken, dan zou apn Novosti het op het telexnet zetten. nrc Handelsblad zou dan van de exclusieve rechten gebruik kunnen maken.

‘Okay, maar dan moet Lossev eerst zelf de tekst goedkeuren,’ zei ik.

De vraag is of nrc Handelsblad na de recente bonje over Raymond van den Boogaard, de kopij zal gebruiken.

Ik heb pagina 81 van het Arbatov-manuscript bereikt.

Ik luister naar een kwartet van Dvorák dat we vroeger op De Horst uitvoerden. Ik krijg een brok in mijn keel, als ik mam voor me zie die de altviool-partij speelde. Ik hoor mijn eigen cello.

Sneeuw. Wat vervelend.

MacMillan belde uit New York dat het manuscript uiterlijk 14 juni in hun bezit moet zijn, wat we dus duidelijk niet klaarspelen. De proeven zouden 17 juli gereed zijn en professor Arbatov zou ze uiterlijk 31 juli moeten hebben goedgekeurd. Zo werkt het niet in Moskou.

18 maart 1980

Nelson Valera van de Venezolaanse ambassade belde. Gisteravond heeft minister Luis Alberto Machado hem vanuit Londen opgebeld om te zeggen dat hij de uitnodiging van president Anatoly Alexandrov van de Academie van Wetenschappen aannam en naar Moskou zou komen. Die klus is dus geklaard. De ussr heeft een indruk van wat er in Caracas - samen met Harvard - gebeurt, beslist nodig. Ze zouden in dit land ook wel wat ontwikkeling van intelligentie kunnen gebruiken.

Het zou een emotionele dag worden. Vladimir Pechatnov was weer veel te laat toen hij me kwam afhalen. Op weg naar het usa Instituut vertelde hij dat professor Arbatov had besloten het manuscript ingrijpend te reorganiseren. Ik was woedend maar probeerde me in te houden. Volodja ging eerst alleen het kantoor van Arbatov in, kennelijk om de baas te informeren hoe ik op de nieuwste jobstijding had gereageerd. Zo opereren ze hier. Toen ik tenslotte tegenover Arbatov zat en al het typewerk van de laatste dagen uit het raam zag vliegen, verloor ik toch mijn zelfbeheersing. Ik zei dat ik beter naar Amsterdam terug kon gaan tot ze wisten wat ze wilden en ze werkelijk gereed waren. Er waren momenten vandaag dat ik het hele boek niet meer zag zitten. Het meest ergerlijke is dat niemand in dit land een flauw benul heeft van wat werken is. Kijk maar naar de giechelende serveersters in hotels, die sigaretjes roken terwijl gasten popelen om bediend te worden. Je zou ze een schop onder hun gat geven.

Arbatov en Pechatnov waren kennelijk onthutst over mijn reactie. Arbatov noemde me ‘obstinaat’, maar je zou het van al dit amateurisme ook worden. Later sprak ik alleen met Arbatov, die van zijn bureau opstond en de kamer heen en weer liep, wat ik hem nooit eerder had zien doen. Het waren cruciale momenten. Ik herinnerde hem er aan hoe uniek onze ontmoeting in 1971 was geweest, hoe dankbaar ik was voor de kans een boek met hem te kunnen schrijven, maar dat er maar wat gekletst werd, zoals Pechatnov, die naar Amsterdam belde: ‘We are ready.’ Maar er was niets ready. Ik was te zeer van streek om het gesprek te kunnen reconstrueren. Ik herinner het me ook niet meer.

Ik vroeg of ik in interviews kon zeggen dat ik een interviewboek met Arbatov schreef. Maar dat was niet mogelijk, want Arbatov gaf aan Amerikaanse journalisten gestationeerd in Moskou zelfs geen uurtje een interview, en mij een heel boek. Dus om de betrekkingen met hen niet te verstoren was het beter te zwijgen.

Later had ik een ontmoeting met Edward Ivanian van het usa Instituut. Hij vertelde het boek van Lloyd deMause over Jimmy Carter toch maar weer eens gelezen te hebben. ‘Perhaps those people at the Institute of Psycho-History in New York got something after all.’ Dat weet ik dus wel zeker. Edward heeft een boek gepubliceerd White House: Presidents and Politics en er waren al 700.000 exemplaren van verkocht. Volodja becijferde zijn honorarium op 30.000 roebel of 100.000 gulden. Eindelijk voor het eerst een kop koffie met melk bij Molchanov thuis. Ook Volodja Feltsman, de pianist, wandelde binnen.

De dag eindigde met een bezoek aan aartsbisschop Pitirim. Thuis had Volodja gezegd: ‘Ik weet eigenlijk niet of hij echt gelovig is.’ Dat bevestigde mijn meest sombere voorgevoelens. Feltsman maakte zelfs het grapje: ‘Pitirim is een kgb-generaal.’249

Ik weet niet of het hierdoor kwam, maar bij de ontmoeting zag ik hem met andere ogen en het contact van weleer was weg. Er lagen twee kastanjes bij zijn inktkoker, wat me aan Nijenrode en Henk Hofland deed denken. Ieder jaar neem ik een paar kastanjes in de herfst mee naar huis en leg die op mijn bureau. Ik bleef hem steeds bekijken met die knellende vraag in mijn hoofd: is the guy a phony? Het verpestte alles. We spraken uitvoerig over de reis die ik als gast van de Russische kerk zal gaan maken. Ik maakte duidelijk ook naar Odessa en Tashkent te willen. In anderhalf uur werden we het vrij aardig eens.

Pechatnov had aan Molchanov gevraagd hoe mijn humeur was na de problemen met het manuscript. ‘If he makes a scandal,’ zei Molchanov, ‘he feels fine. If he is silent, then he is miserable.’ Dit slaat nergens op.

Het boek met Arbatov blijft mijn hoogste prioriteit, al vind ik het prettig dat de heren van Transol komen, wat me centen zou kunnen gaan opleveren. I love that man (Arbatov). Hij scheen teleurgesteld dat er nu veel problemen waren. Haal je de duvel. Het verloopt allemaal hoogst eigenaardig. Wanneer het niet zo'n belangrijk project was, had ik er allang de brui aan gegeven.

19 maart 1980

Vandaag zijn mijn broer Theo en Frank Heckman jarig. En Keke was van 19 maart 1960.

Ik mis een behoorlijk kopje koffie 's ochtends heel erg. Ik voel me zeer onbevredigd en onvoldaan.

Bright sunshine. Schreef eerst een lieve brief naar Peter.

Er zijn absoluut geen buitenlandse kranten te krijgen. Treurig. Sergei Lossev heeft het gesprek goedgekeurd zonder al teveel wijzigingen en het gaat nu naar nrc Handelsblad.

Ik ben samen met een dame van protocol van het kantoor van Jermen Gvishiani de heren Onderdijk en Dirkx van Transol van het vliegveld gaan halen. Met een apart protocolbusje begaven we ons naar het toestel. Ik mocht als eerste naar binnen om de heren uit de eerste klasse te halen. Ze waren er verrast en waardeerden deze speciale ontvangst. ‘Grote klasse,’ aldus Dirkx. Ook Boris Krylov, een assistent van Gvishiani, was aanwezig en regelde de bagage en de paspoorten. Krylov is hoofd van de sectie Benelux.

Het werd me vrijwel meteen duidelijk dat de heren van Transol zijn gekomen om aanzienlijke hoeveelheden sovjetolie aan te kopen. Ik ga er met mijn neus bovenop zitten. Ze durven me toch niet weg te sturen.

We reden in twee auto's naar Hotel Cosmos. Dirkx vertelde Dirk Keijer op Heathrow te hebben ontmoet. Dirk had drie miljoen van Transol los gekregen voor een investering in Nigeria. ‘Ik heb altijd de indruk gehad, dat Keijer ons uit de Sovjet-Unie weg wilde houden.’ Later, op een geschikt moment, stelde ik Dirkx voor dat we een ‘letter of agreement’ zouden tekenen voor mijn provisie. ‘Dat is niet nodig,’ zei hij. ‘Hier heb je mijn hand. Je hebt mijn woord. We are straight in doing business.’250

Ik voelde me bekocht. Tenslotte introduceerde ik hen op het hoogst denkbare niveau in Moskou. Nu waren ze geland en voor de zoveelste keer heb ik mezelf in een positie gemanoeuvreerd, waarin het achteraf onmogelijk is om condities te bedingen. Ik zal ze later samen over een provisie aanspreken.

Boris Krylov vertelde dat kanselier Bruno Kreisky de plo heeft erkend, dus mijn komende interview met hem is behoorlijk actueel. Ik ga onder deze omstandigheden het gesprek toch aan Rob Soetenhorst en nrc Handelsblad aanbieden.

Na heel veel gelazer met telefonistes kon ik eindelijk Theo bellen om hem te feliciteren met zijn verjaardag.

20 maart 1980

Ik heb vandaag eindelijk de brief van 10 december 1979 van professor Oleg Gazenko beantwoord.

Gennady Gerasimov heeft ontdekt dat James Reston in The

New York Times de Carter-politiek tegenover de ussr met een spelletje poker heeft vergeleken, ‘but without the cards and even his closest friends are advising him not to overplay his hand’.

‘It is mankind's great fortune that the ussr refuses to make politics a poker game, doesn't resort to either bluffing or threats and doesn't give in to provocation. Its trumps are the trumps of peaceful coexistence,’251 was Gerasimovs reactie.



illustratie

Dirkx bracht Time en Newsweek mee. Ik liet Edward Ivanian de foto zien waar Ronald Reagan een foto gebruikt van Carter die Brezhnev omhelst: you too, can kiss off carter om daarmee te proberen het Witte Huis van Carter te kunnen overnemen. Wat een smerige manier van politieke winstbejag. George Bush neemt ook aan de race voor het Witte Huis deel, maar loopt achter op Reagan. Oud-gouverneur en Republikein John Connally van Texas, heeft zich uit de wedloop voor het presidentschap teruggetrokken. Hij liep zich meer dan één jaar het vuur uit de schoenen, gaf 11 miljoen dollar uit en bereikte vrijwel niets.

Lance Morrow schreef een schitterend essay over de waanzin van patriottisme, waar overigens Aurelio Peccei van de Club van Rome ook steeds op wijst.252

‘There never has been a combined act of violence by one set of people upon another set of people that has not been perpetrated in the name of patriotism,’ heeft Tolstoi gezegd. ‘Patriotism,’ zegt Morrow, ‘has most often gone wrong when people have confused loyalty to the republic with loyalty to one government or another.’ En verder: ‘At its truest, American patriotism has a sort of abstraction about it that makes it uniquely difficult and valuable: it is a devotion not to a specific physical space, gene pool, cuisine or cultural tradition, but to a political and social vision, a promise and the idea of freedom - an idea not much honored elsewhere in the world or in history.

At its worst, American patriotism degenerates into a coarse form of national self-congratulation.’

Jimmy Carter schijnt cia-directeur Stansfield Turner toe te staan dat in sommige gevallen de cia toch gebruik maakt van missionarissen of religieuze tussenpersonen voor spionage-activiteiten. Verder liegt de cia toch over alles wat ze doen. De rotzooi gaat gewoon verder.

Ik heb vanmorgen 45 minuten in The House of Friendship vergeefs op oud-ambassadeur Alexandr Romanov gewacht.

Vladimir Pechatnov wilde me spreken en we hebben samen met Molchanov geluncht. Besloten is het boek in hoofdstukken te verdelen. In de huidige vorm was het manuscript ‘too frivolous’. Het moest een boek worden dat officieel Washington serieus zou nemen en lezen. De toon was dus verkeerd. ‘Waarom zeggen jullie me dit nu pas?’, riep ik uit.

Pechatnov en Plekhanov zijn al begonnen met alles om te gooien en te reorganiseren. Er zijn nu veertien dagen voorbij. Ik ben even ver als de dag dat ik in Moskou arriveerde. De sovjets drive me crazy. Arbatov heeft intussen een nieuwe introductie geschreven, die in het Engels wordt vertaald en evenmin gereed is. Ben totaal upset over alles: Peter zou zeggen: Willem, houd je kalm. Ik sprak weer een half uur alleen met Arbatov. Hij was heel ernstig en zegt het boek ‘top priority’ te geven. Het lijkt wel of zij zich nu pas hebben gerealiseerd waar we mee bezig zijn en wat het betekent dit boek in het Westen op de markt te brengen, inbegrepen in de vs. Hij vindt dat er nog teveel vignetten inzitten. Het hoofdstuk over ontwapening wil hij helemaal opnieuw schrijven. Er zullen afdelingen van zijn Instituut met het manuscript bezig geweest zijn. Hij krijgt adviezen van alle kanten. Zo komt het nooit gereed.

Ik walg van deze gang van zaken in ieder opzicht. Het lijkt wel of de antwoorden op mijn vragen nu helemaal door Volodja en Sergei worden geredigeerd en of ik er helemaal niet meer aan te pas kom. Ben woedend. Hij zei nu dat het manuscript 27 maart gereed zou kunnen zijn, althans in eerste versie. Wat er dan verder nog moet gebeuren zou per post kunnen worden afgewerkt. Dat is onzin. Maar ik was hier twee weken zonder dat ik bij het werk echt werd betrokken. Ik maakte bovendien duidelijk dat ik het op die manier een oneerlijke zaak vond.

Toen ik met de heren van Transol ten kantore van Jermen Gvishiani verscheen, werden we in een conferentiezaal beneden geloodst, waardoor ik al lont rook, want Gvishiani zit ergens boven. Er werd gezegd dat hij bezig was met regeringszaken en om 17:00 uur zelf zou verschijnen. Stommelingen als

wij geloofden dus wat ons werd wijs gemaakt. Onderdijk, voorzien van een speldje van de Club 1001 van prins Bernhard, met een afschuwelijke das, stak een verhaal van 50 minuten af. Hij pochte over zijn uitvinding van xrg benzine, die je één op 1.600 bij de benzine voegt (als ik het juist heb begrepen) welke de motor beter doet starten bij koude temperaturen en zuiniger maakt in het verbruik. In Joegoslavië en Hongarije had men er uitstekende resultaten mee gehad. Lijvige documentatiemappen werden overhandigd aan het aanwezig personeel van het kantoor van Gvishiani. Na dat verhaal te hebben afgestoken, vertelde Onderdijk dat hij ‘crude oil and refined products’ wilde kopen. Hij voegde er aan toe geen contracten via Brussel te willen afsluiten maar rechtstreeks met Moskou zaken te willen doen.

Edward Aikazian adviseerde Transol om de viceminister van Buitenlandse Handel, Osipov, een brief te schrijven met een samenvatting van hun voorstellen. Vervolgens werd gesproken over het opzetten van een nafta-afdeling in Nederland in de vorm van een joint venture. Daarop was het de beurt van Aikazian om uit te wijden over toekomstige leveranties van gas uit Siberië aan Frankrijk, West-Duitsland, België, Zwitserland, Italië en Oostenrijk. Bestond er belangstelling voor sovjetgas in Nederland? Aikazian vroeg Onderdijk na te gaan of men in Den Haag belangstelling had. Hij antwoordde dat de vaderlandse gasaffaires in handen waren van de Gasunie, maar hij zou de mogelijkheden natrekken.

Hierop volgde enig geschuifel en gefluister tussen de sovjetfunctionarissen en Aikazian verliet de zaal. Hij kwam na enige tijd terug met de mededeling, dat dr. Gvishiani was nog steeds beschäftigt was met staatszaken. We zouden hem helemaal niet te zien krijgen. Onderdijk en Dirkx bleven onverstoord hun beste beentje voor zetten, maar ik was razend, want de afspraken waren anders: Gvishiani had gezegd hen te zullen ontvangen. Ik ben direct naar mijn hotel terug gegaan.

Dirkx had weekbladen meegenomen en het was een verademing in het geïsoleerde Moskou informatie vanuit de buitenwereld te krijgen, vooral op een moment dat ik de brui gaf aan alles wat om me heen gebeurde.

Newsweek253 had een reportage over Ted Morgans biografie over Somerset Maugham. Maugham is voor mij een ‘vriend’ geworden, zoals André Gide eerder, nadat Margriet van Erven Dorens me in 1955 Maughams Notebook: 1892-1944 had gegeven.

Ted Morgans biografie over Somerset Maugham is 711 pagina's lang. De schrijver overleed in 1965 op de leeftijd van 91 jaar. Hij schreef iedere ochtend van 09:00 tot 12:45 uur. Hij verdiende rond 10 miljoen gulden met schrijven en kocht villa Mauresque aan de Rivièra van de Belgische koninklijke familie. Hij stotterde. Hij was homo, wat hij zijn leven lang zo goed mogelijk geheim heeft gehouden. Nu komt het. ‘He thought himself ugly and was incapable of accepting love. “I have most loved people who cared little or nothing for me and when people have loved me I have been embarrassed”.’

Maugham was 21 jaar toen het schandaal rond Oscar Wilde losbrak. Hij is altijd bang gebleven ‘ontdekt’ te zullen worden als homo. Hij trouwde zelfs met Syrie Wellcome en kreeg een dochter. Dat deed Gide dus ook, die eveneens een dochter had.

Ik zie parallellen met mijn eigen parcours, wat dit betreft. Ook getrouwd, maar geen kind, want ik beschouwde dit als een onzuivere zaak jegens Frieda, jegens mezelf en uiteindelijk tegenover de zoon of dochter. In mijn jeugd in de oorlog stond voor mij al vast dat ik nooit een kind wilde verwekken, waarvoor ik de verantwoordelijkheid als onhanteerbaar beschouwde.

Wanneer je het ‘verhaal’ van Somerset Maugham nog eens leest, draait in het leven vrijwel alles om de mate waarin je in staat bent, of bereid bent, eerlijkheid in acht te nemen tegenover anderen, alsmede tegenover jezelf.

21 maart 1980

Ik begon deze dag met een brief aan Peter.

Gisteren vroeg ik Arbatov of hij voor het verschijnen van ons boek naar New York zou komen.

‘I will try,’ zei hij. ‘But who knows about my health? And then, I have Communist gods, like you have Capitalist gods.’ Dat is dus nu juist niet het geval: ik volg geen der beide goden die Arbatov noemde.

Ik heb Molchanov gisteren uitgelegd dat wanneer het zo door gaat, ik het boek met Arbatov niet meer acceptabel vind. Wanneer Plekhanov en Pechatnov verder alles af schrijven en ik er niet meer aan te pas kom, doe ik er niet aan mee. Hij zei mee te willen denken, hoe dit probleem weg te werken. Hoe leg ik Arbatov uit, dat een vraag-en-antwoordboek niet tot stand kan komen buiten de man die de vragen stelt om. Ik moet dit op één A4'tje aan hem duidelijk zien te maken.

De nieuwe openingsvraag van het boek bijvoorbeeld, is inder-

daad uitstekend nu, maar ik heb die vraag niet gesteld. Geleidelijk aan is mijn werk uit handen genomen. De bulk blijft van mij, zeker, maar er wordt nu te veel aan gesleuteld.

Na de mislukte ontmoeting met Jermen Gvishiani heb ik bij Onderdijk en Dirkx maar geen vergoeding aangeroerd voor wat ik hier voor ze tot stand bracht aan topcontacten. Zij bedankten me omstandig voor alles wat ik had gedaan, maar ik vroeg natuurlijk niet welke financiële tegenprestatie daar tegenover stond.

Alles is opgelost. Volodja Molchanov telefoneerde om 09:30 uur dat hij ‘toevallig’ op straat tegen Pechatnov was aangelopen. Ik ken dat. Volodja is natuurlijk op het usa Instituut over mijn op handen zijnde ‘ontploffing’ gaan praten. Het gaat er tenslotte om of ik in alle eerlijkheid kan blijven zeggen dat het ‘mijn’ boek is. Pechatnov zou gevraagd hebben of ik inderdaad van plan was Moskou te verlaten en niets meer met het boek te maken te willen hebben. Molchanov had geantwoord: ‘Ja, ik denk dat hij vertrekt,’ terwijl ik juist had besloten het nog maar even aan te kijken. Er was een lang telefoongesprek gevoerd tussen Arbatov en Pechatnov om mijn kant van het verhaal uiteen te zetten. Er was dus besloten dat ik 20 april nog eenmaal naar Moskou terug zou keren om de laatste versie van Arbatovs antwoorden door te nemen, en vooral om na te gaan of er aanvullende vragen en verduidelijkingen noodzakelijk waren. Arbatov had gezegd dat dit telefonisch zou kunnen gebeuren, wat onzin is.

Ik vroeg me af wat er precies gebeurd kon zijn. Molchanov vertelde dat niet alleen Komsomolskaya Pravda afwist van het boek van mij met Arbatov, maar ook Leonid Zamyatin van het Centraal Comité, dus een schandaal was onacceptabel. Vanmiddag vertelde Arbatov me trouwens zelf dat Leonid Brezhnev persoonlijk akkoord was gegaan met ons project.

In de ochtend werkten we in het usa Instituut aan het manuscript, waarna Sergei en Volodja me meenamen naar het Praha restaurant voor een zeer plezierige lunch. Ik vertelde hen uit mijn journalistieke leven, over Sukarno, Bernhard, Luns en Nieuw-Guinea. Om 16:15 uur keerden we terug naar het Instituut. Arbatov, Plekhanov, Pechatnov en ik hebben een uur zitten praten met koffie en later een fles wijn. De koude blik van gisteren was van Arbatovs gezicht verdwenen. Hij maakte duidelijk dat hij Volodja en Sergei als assistenten niet kon missen, want als hij alles alleen moest doen, was hij een heel jaar met het manuscript bezig. Hij had nieuwe ideeën om op te nemen in het hoofdstuk over Arms Control. Dat begrijp ik, want

de ontwikkelingen gaan natuurlijk voortdurend verder. Hij had ook een nieuwe formulering bedacht voor hoe hij Zbigniew Brzezinski in de zeik kon zetten. Hij was in een prima stemming en vertelde menige anekdote.

‘Do you remember, that at the time Richard Nixon invaded the kingdom of Cambodia, he said later that he saw those days the movie about general Patton and the Second World War several times?’ zei Arbatov. ‘Later, when I was myself in Washington I went to see the Patton movie. I watched closely, trying to imagine what possibly could have brought Nixon's warlike mood on. There was a scene in which general Patton took the Italian city of Messina or some other town. He wanted to get there before the British did. It took thousands of lives to achieve this goal. Just to satisfy his personal ego he sacrificed all these boys.’

‘And, there is another scene,’ zei Sergei Plekhanov, ‘that Patton walks onto the battlefield and exclaims: “This is wonderful.”’

Arbatov vertelde verder dat hij later een gesprek voerde met John Ehrlichman, één van Nixons voornaamste assistenten op het Witte Huis. ‘I asked him: “Tell me, what did the president see in the movie Patton?” You know what Ehrlichman's reply was? “Well, he saw Patton as a patriotic American and strong.”’ Toen Arbatov daarop dus vroeg of het zoveel levens waard was geweest om in de door Patton gevoerde campagnes er op los te timmeren om overal haantje de voorste te zijn, had Ehrlichman geantwoord: ‘I never looked upon it that way.’

We spraken over herinneringen van staatslieden en politici. Arbatov herinnerde zich het volgende. ‘Look at Henry Kissinger's memoires. I was at the Kremlin when Nixon came here for the first time in 1972, just after they had started bombing Hanoi and Haiphong. There was a dinner at the Kremlin. The Americans stood at one side. We at the other. Brezhnev and Nixon were delayed. They had talked longer than was expected. We did not include Kissinger. The Americans were nervous. They were afraid that we would retaliate and kick them out empty-handed. Therefore, great nervousness all around whether the summit was to fail. While we were waiting, a nervous Kissinger came to me and said: “Arbatov, you think anything positive will come out of this summit?” I replied: “Yes, I think so.”’

‘Wanneer je nu Kissingers memoires leest,’ meende Arbatov, ‘kan je zien hoe anders wij er tegen aan hebben gekeken.’

Hij vertelde dat de Amerikanen tijdens hun bezoek aan het Kremlin de grootste zorgen hadden gehad dat ze zouden wor-

den afgeluisterd. Dat was hen echter op Camp David ook overkomen. Alleen konden de Amerikanen hen naast afluisteren ook nogeens tegelijkertijd zien. ‘I had to discuss a secret document. It was raining. We decided nevertheless to go on the terrace, so we discussed matters under an umbrella.’

Terwijl we zaten te praten, kwam Veronica door. Ik dicteerde een radiopraatje van een paar minuten. Onmiddellijk kwam protocol me vertellen dat ik met andere gesprekken - o.a. naar MacMillan in New York - 54,38 dollar schuldig was aan het Instituut van Arbatov. Ik schreef een Chase Manhattan Bank cheque voor 70 dollar uit, want ik had geen zin uit te leggen dat ik al weken voor niets had gewerkt en dat zij ook wel eens iets voor mij konden betalen.

Ik haastte me terug naar de werkkamer van professor Arbatov, die opstond en me als afscheidsgeschenk een paar flessen wodka overhandigde, in zilverpapier verpakt. Ik was geroerd maar ook in verlegenheid want ik had zelf niets om te overhandigen. Tenslotte had Arbatov me erg veel tijd gegund om mij in de gelegenheid te stellen zijn eerste boek in het Westen uit te brengen.

22 maart 1980

Droomde weer van Peter. Hij had een kostuum gekocht wat hem prima stond. Hij kocht ook loafers, maar ik was bang dat ze hem te groot waren omdat instapschoenen nogal uitlopen. Vervolgens droomde ik over prins Bernhard. Ik vertelde hem, dat ik hem nooit als een crook had beschouwd, zoals ik Luns zag.

Gisteravond hadden Volodja en Anja Feltsman een dinertje voor me gemaakt. Later kwamen Volodja en Consuelo Molchanov met hun poedel Jolly eveneens.254 Er werd behoorlijk wat gedronken.

De vader van Feltsman is volgens Molchanov ‘een klein vulgair mannetje, ook een Jood dus, die verschrikkelijke ordinaire liedjes componeert om zoveel mogelijk geld te verdienen en populair te zijn. Hij is bovendien schatrijk.’

Volodja, de pianist, wil emigreren en moet daarvoor van zijn ouders een verklaring hebben, dat hij hen niets schuldig is en ook niet de plicht heeft de ouders te onderhouden, want die barsten zelf van het geld. De vader vulde dus inderdaad in dat zijn zoon geen geld schuldig was of andere verplichtingen had maar schreef er ook bij dat hij diens verzoek om emigratie af-

keurde. Hij zou zelf harder voor de revolutie werken dan ooit tevoren. Moet je nagaan!

Omdat de vader prominent is als liedjesschrijver en veel hooggeplaatste contacten heeft, wordt het vertrek van zijn zoon bemoeilijkt. Wanneer Volodja een artikel zou publiceren dat het een ernstige fout was te willen emigreren, kan hij weer concerten in de ussr geven.

Molchanov zei dat Feltsman het niet handig had gespeeld. Hij was nu 27 jaar en trad met de beste orkesten in Moskou en Leningrad op, zelfs tweemaal per jaar, en tweemaal per jaar in het conservatorium van Moskou, plus zes weken per jaar in het buitenland. Had hij gewacht tot hij 30 jaar was, dan had hij 12 weken per jaar in het buitenland mogen concerteren. ‘Hij is een goede pianist, maar niet de top,’ zei Molchanov. ‘Nu is hij geruïneerd en straks mag hij misschien niet eens emigreren.’ ‘Waarom wandelen jullie niet de grens over naar Finland?’ vroeg ik. Maar die grens werd buitengewoon scherp bewaakt. Volodja Molchanov schijnt te willen werken op de ambassade in Den Haag. Hij vroeg me in ieder geval om een signaal in die richting aan ambassadeur Tolstikov te geven, wanneer ik hem zou ontmoeten.

Het is stralend zonnig weer. Heb een heerlijke lange wandeling gemaakt.

Molchanov vertelde trouwens dat de dochter van Brezhnev, Galina, een hoer is, in de vijftig. Zij heeft enige tijd voor apn Novosti gewerkt. Zij heeft naast haar man een minnaar die in het flatgebouw van Volodja woont. Hij schijnt een soort zigeuner te zijn.

Haar man had een Oldsmobile. Galina Brezhnev heeft hem er nog eens een Mercedes bijgegeven op zijn verjaardag. President Brezhnev moest niets van de man van zijn dochter hebben, die veel jonger was dan zij. Brezhnev heeft één hobby: duiven. Hij schijnt er dagenlang mee bezig te zijn om met een groot net duiven te vangen. De man van Galina is naar de Lenin Bibliotheek gegaan en las alles wat los en vast zat over duiven. Hij was er twee maanden mee bezig. Daarop bezocht hij met Galina zijn schoonvader op de dacha, waar Brezhnev in de weer was met zijn duiven. Hij begon met de partijleider over die duiven te kletsen en gaf blijk er veel van af te weten. Dit leidde tot een gesprek tussen beide mannen van drie uur in Brezhnevs werkkamer. En nu is de man van Galina generaal-majoor en werkzaam op het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Toen dat huwelijk later dus toch naar de knoppen ging, werd

de man tot onderkolonel benoemd en naar een afgelegen provincie weggezonden.

Inmiddels heeft Galina net zo'n zwarte poedel als Jolly. Eens stonden Molchanov en Galina samen met hun honden in de lift. Zij kwamen overeen dat de beide dieren maar eens de liefde moesten bedrijven. Nu is Jolly dus zwanger van de Brezhnev-poedel. ‘Je krijgt van ons een poedel uit de stal van Brezhnev,’ zei Volodja.

16:45 uur, Austrian Airlines, Moskou-Wenen

De regering Carter heeft na ‘intense debate’ besloten de controle op export van Amerikaanse technologie naar de ussr verder aan te scherpen. Na de invasie van Afghanistan heeft Carter 700 exportvergunningen direct ingetrokken. De blokkade wordt dus verder uitgebreid. Zbigniew Brzezinski wordt weer genoemd als de man die dit heeft aanbevolen. Carter concludeerde dat hij gelijk had. Wat wil je: een verdreven Pool die de buitenlandse politiek van de vs naar één kant doet doorslaan. De Amerikanen zijn alleen maar doodsbang dat de Sovjet-Unie met meer verkregen kennis de usa zal overvleugelen.

Ook de Frankfurter Algemeine bericht dat de Amerikanen bij kanselier Helmut Schmidt hun verlanglijst hebben ingediend, waarbij West-Duitsland vriendelijk wordt verzocht de handel met de ussr nieuwe beperkingen op te leggen. Dit geldt voor alle navo-landen en Japan. De cocom-lijst wordt ook verder aangescherpt, met andere woorden: de Sovjets moeten op de knieën en boeten voor gedrag, wat de Amerikanen zelf sinds de Tweede Wereldoorlog overal ter wereld hebben toegepast via invasies, staatsgrepen en moorden op hen niet-welgevallige leiders en politici.

Er ligt sneeuw in Wenen.

Wenen-Amsterdam

Maarten van Traa is in dit vliegtuig, een windbuil.

Er schijnt prachtig veelkleurig licht op de rand van het wolkendek, als zon in een woestijnlandschap.

Wat Arbatov eigenlijk benadrukt, is dat ieder gesprek over oorlog, in welke vorm ook, feitelijk zal neerkomen op nucleaire holocaust. Hier ben ik het volmondig mee eens.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums