Memoires 1979-1980

[p. 104]

Amsterdam

9 december 1979

Gemengde post. Anna Freud zegt definitief nee tegen een gesprek.

De Vaste commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten heeft de nvj geantwoord mijn mededelingen over bvd en journalisten te zullen onderzoeken.

Maar Wim Klinkenberg wist te vertellen dat er kennelijk bij NieuwsNet gelazer is geweest om mij. Hoofdredacteur Jacques den Boer is blijkbaar over mijn werkzaamheden en artikelen in Oost-Europa (lees de ussr) naar de bvd gestapt, als hij niet door de bvd gevraagd is te komen. Dit heeft in ieder geval tot keet binnen de redactie geleid, wat zijn aftreden als resultaat heeft gehad. Opnieuw heeft de bvd dus roet in het eten gegooid, ditmaal bij NieuwsNet. Op die manier zal ik een kort geding van start moeten laten gaan tegen de minister van Binnenlandse Zaken Hans Wiegel, verantwoordelijk voor de basterds van de bvd. Ik kan dit gelazer niet eeuwig blijven houden. Bovendien valt me op dat het Algemeen Dagblad nu opeens mijn gesprek met de minister voor de Gasindustrie S.A. Orudshev heeft gepubliceerd onder ‘van een medewerker’. Mag mijn naam niet meer in de krant?¹⁰³

De Volkskrant wijdde een levensgroot artikel aan de affaire De Boer en de bvd. Het blad refereert onder meer aan mijn eerdere verklaring, via De Journalist, dat journalisten zich vaker met de inlichtingendiensten inlaten dan bekend is. Ik vind deze ontwikkelingen, ook bij het Algemeen Dagblad, hoogst onaangenaam en bedroevend.

Beatrix en Claus laten bedanken voor het toezenden van Amerika valt. Streep aan de balk.¹⁰⁴

Professor Delgado is in Caracas geweest. Hij zal helpen met het interview met de psycholoog José Luis Pinillos in Madrid.¹⁰⁵

Minister C.A. van der Klaauw zond nieuwe smoesjes naar de nvj inzake het incident in Caracas met drs. R. Fruin.¹⁰⁶

103 Zie bijlage 10.

104 Zie bijlage 11.

105 Zie bijlage 12.

106 Zie bijlage 13.

[p. 105]

Lloyd deMause heeft de tekst van ons gesprek gecorrigeerd.¹⁰⁷ Besprak de bvd-affaire met Rudie van Meurs. Hij zei: ‘Besef je eigenlijk wel hoeveel ellende Luns jou nog altijd kan berokkenen? Denk eraan, dat de inlichtingendienst van Buitenlandse Zaken naar zijn pijpen danste.’ Hij heeft natuurlijk gelijk. Ik weet ten naaste bij niet wat er vanuit Den Haag tegen mij wordt ondernomen.

107 Zie bijlage 14.

10 december 1979

NieuwsNet publiceerde het bericht, dat enkele West-Europese landen thans plannen hebben om gas vanuit Rusland te betrekken. Dat zal Luns rauw op zijn dak vallen, want het was juist hij, die zich indertijd inzette om te voorkomen dat Italië gas in de ussr zou kopen. Luns bood Italië als tegenprestatie goedkoop gas uit Slochteren aan. Heeft iemand ooit berekend wat Luns met zijn diverse bezetenheden (Sukarno, Papoea's, Sovjets) dit land heeft gekost?¹⁰⁸

Henk van der Meijden is door het gerechtshof te Amsterdam veroordeeld wegens smaad tot een geldboete van 2.500 gulden. Het gaat om een interview met Sylvia Kristel.

John Roozen van NieuwsNet zegt, in tegenstelling tot Klinkenberg, dat Jacques den Boer naar de bvd is gestapt vanwege nauwe banden die Roozen met de sovjetambassade zou hebben. Wie er liegt en wie waarheid spreekt, is nauwelijks te achterhalen wanneer de inlichtingendiensten ergens bij zijn betrokken.

108 NieuwsNet, 10 november 1979.

11 december 1979

Opnieuw heeft het Algemeen Dagblad een interview van mij, ditmaal met Saburo Okita in Tokyo, groot opgemaakt gepubliceerd, maar mijn naam weggelaten en ‘van een medewerker’ er boven geplaatst. Ik belde hoofdredacteur Ron Abram rechtstreeks om te protesteren. ‘Het zal je deugd doen,’ antwoordde hij, ‘dat ik op de redactie heb geroepen “wie heeft dat voortreffelijke stuk met Saburo Okita geschreven?”’ Hij voegde er aan toe: ‘Het is sneu voor je, dat het zo is gegaan, maar je schrijft toch voor de centen, niet voor de naam?’ Zonder er op te wijzen dat zijn krant al sedert augustus heeft verzuimd mijn bijdragen te betalen, zei ik: ‘Dat is niet waar: ik probeer wel degelijk bij jullie naam te maken. Ik wil weer prestige opbouwen, en dat komt bij mij op de eerste plaats.’

Ik werk dag en nacht aan de eerste hoofdstukken van het Arbatov-boek, waar langzamerhand haast bij is.

[p. 106]

Arthur Schlesinger publiceerde how not to negotiate in The Wall Street Journal.¹⁰⁹ Amerikanen lijden aan ‘Schizokhomeinia’ wat dus wil zeggen er op los timmeren, of in moderne taal ‘nuke-the-ayatollah’ in reactie op de gijzelaarskwestie. Historicus Schlesinger schrijft dat jfk in 1960 het boek Deterrent or Defense van de Britse militaire deskundige B.H. Liddell Hart had gelezen, die adviseerde wat te doen in momenten van crisis: ‘Keep strong, if possible. In any case, keep cool. Have unlimited patience. Never corner an opponent, and always assist him to face his face. Put yourself in his shoes - so as to see things in his eyes. Avoid self-righteousness like the devil - nothing is so self-blinding.’

Het is een mond vol, maar wel in de roos. Professor Schlesinger verwijt Jimmy Carter nagelaten te hebben zich te verplaatsen in hoe de Iraniërs zich voelen, hoe zij tegen Amerikanen als nauwste bondgenoten van de gehate sjah aankeken. Dus als Carter, zoals hij 28 november nog deed, een persconferentie over de gijzelaarskwestie geeft, dan kan hij wel inspelen op Amerikaans nationalisme en gevoelens van trots, maar met enig gevoel voor waar het in de diplomatie werkelijk om gaat, zou hij zijn persgesprek hebben gebruikt om zijn diplomatie versus Iran te bevorderen. Het doel van diplomatie bedrijven is de veranderingen, die je beoogt, een kans van slagen te geven in een imperfekte en soms vijandige wereld. Hij had bijvoorbeeld kunnen laten merken begrip te hebben dat Iran nu in een revolutie is terecht gekomen, welke een reactie was op het regime van de sjah, zonder regelrecht dat regime, waar Washington nauw mee verbonden was, rechtstreeks te veroordelen, maar aan te geven dat de vs oog hebben voor wat nu leeft in Iran.

Schlesinger verplaatst zich in de kuddes die ayatollah Khomeini volgen. Zij zien de sjah als iemand die de rijkdommen van het land aan familie, vrienden en hovelingen toespeelde, die samenspande met het machtige Amerika dat hem in het zadel hield en (wat Schlesinger niet noemt) miljarden dollars van het Iraanse volk via monsterorders aan de Amerikaanse oorlogsindustrie toespeelde.

Senator Edward Kennedy veroorzaakte, toen ik in Washington was, een scherpe controverse door aan te bevelen dat de vs zich verder van de sjah zouden distantiëren dan reeds wordt gedaan, juist om de kansen van de gijzelaars in Teheran te helpen verbeteren. Schlesinger is het met die benadering eens, want wil

109 The Wall Street Journal, 7 december 1979.

[p. 107]

men deze mensen vrij krijgen, dan is de distantie van Washington tot de voormalige heerser van Iran van levensbelang. Maar dan duwen Richard Nixon, Henry Kissinger en de Rockefellers van de andere kant, en waarschuwen dat het een smerige streek is de voormalige ‘trouwe bondgenoot’ als een baksteen te laten vallen.

Schlesinger bepleit een ‘defusing’ van het probleem van de gijzelaars en dat van de sjah, zoals ook senator Kennedy probeerde te doen. Ik zat misschien op de Kissinger-lijn, van een oude bondgenoot niet laten vallen, maar wat weten we eigenlijk exact van wat de sjah in zijn land uitvoerde? Hij was een trouwe amice van prins Bernhard, maar dat zijn misdadigers als Suharto in Indonesië en Mobutu in Zaïre dus ook. De kans is groot dat de sjah ook niet zo'n lieverdje is geweest als we min of meer vanzelfsprekend hebben aangenomen. Het pleidooi van Schlesinger kan je op tal van internationale kwesties van toepassing doen zijn.

Belde met Vladimir Pechatnov in Moskou. Professor Arbatov heeft een hartaanval gehad en zal niet terug zijn op het Instituut vóór eind januari. Dan zullen we pas weer kunnen werken aan ons boek. Weer een tegenslag.

Voel me niet goed en dr. Bode arriveerde. Ik heb bronchitis; een keelvirus. Hij vond me bovendien veel te dik. Ik heb nog eens goed gekeken: hij heeft meer dan gelijk.

Ik ontmoette mijn oude vriend van Yale, de dirigent Tony de Almeida Santos, die momenteel met PolyGram van Philips platenopnamen maakt. Ik was verbaasd hem te horen praten over de niet-aflatende gevechten om concerten te krijgen en wat zich in de brave muziekwereld zoal achter de schermen permanent afspeelt. Maar ons contact was weer als vroeger. Hij vertelde hoe hij zijn oudste zoon op zijn zestiende met een vrouw de koffer in joeg. Of liever, hij arrangeerde het zo, dat het gebeurde. Dat is ook een methode om mogelijke homoneigingen bij voorbaat tegen te gaan. Zijn dochter studeert Chinees in Taiwan. De jongste zoon is op Harvard.

Mijn beste vriendje op Yale was Freddy Heath, ook een jeugdvriend van Tony. De muziek bracht ons drieën eigenlijk in Pierson College mede tot elkaar.¹¹⁰

Freddy heeft altijd voor Acindar Steel gewerkt, eigendom van de familie van zijn vrouw Adela.¹¹¹ Juist op een moment dat hij naar Detroit zou worden uitgezonden als vice-president, werd Acindar Steel door Thyssen overgenomen. Hij werd af-

110 Zie Memoires 1925- 1953.

111 De vader van Freddy vertegenwoordigde ESSO in Argentinië.

[p. 108]

gedankt en een ander ging naar Detroit. Nu zit hij met een gouden handdruk thuis en is ontevreden over wat er gebeurd was. Hij heeft één zoon, en twee dochters. ‘The guy is a bum,’ zei Tony, ‘but a nice bum.’ Wat zou ik ze graag terug zien.

13 december 1979

Tony beschouwt Leonard Bernstein als een genie ‘although he kisses the first violinist on his mouth, because he gets very excited during and after a concert’. Dat heb ik dus onlangs in Berlijn kunnen constateren. ‘Well, all geniuses are a bit mad,’ zei Tony.

Casper van den Wall Bake zegt nu: ‘Ik lig 's nachts wakker bij de gedachte dat we misschien naar Amerika gaan.’ Hij was blij en dankbaar voor het contact met Wicher van Swinderen.

Bij NieuwsNet is mijn declaratie zoek geraakt. Morgen zal ik opnieuw een rekening indienen voor 6.500 gulden. Ik moet erg voorzichtig zijn met geld. De heer Coté bij de amro blijft zeggen dat indien hij geld te beleggen had, hij zeker acf-aandelen zou kopen, maar ze staan zo laag, op zeventig gulden.

Willem Smitt van Privé zei dat hij Josje Hagers naar me toe zal sturen, want hij wil het Boedapest-verhaal over Beatrix hebben. Hagers schijnt trouwens over te zijn gestapt naar De Telegraaf.

Josje Hagers kreeg opdracht van Henk van der Meijden om het onder het tapijt geschoven kind van prins Hendrik op te sporen. Uiteindelijk slaagde de journaliste, maar Henk wilde zowel in zijn blad Privé als op televisie in zijn rubriek Privé de primeur zelf brengen. Hier had Josje geen zin in, stapte naar De Telegraaf en Van der Meijden had het nakijken. De rel heeft binnen De Telegraaf en Privé zoveel opschudding veroorzaakt, dat Hagers voorlopig is ondergedoken om van de spanningen te bekomen.

14 december 1979

Willem Smitt zei gisteren: ‘Je blijft voor mij een open vraag. Waar sta je eigenlijk politiek? Maar goed, we blijven on speaking terms.’ Altijd weer dat denken in Madurodamse zuilen, via etiketteren en de befaamde hokjesgeest. Waarom moet iemand ergens politiek staan. En dan nog wel een journalist?

Er is op Nijenrode een conferentie gehouden over World Religions and Business Behavior. Vreemd verhaal. Het Nederlands Opleidings Instituut voor het Buitenland, zoals wij dit in 1946 leerden kennen, is in een onherkenbare school veranderd.

[p. 109]

In een kleurenuitgave van Men of 1979 staat voor december een Engelse jongen, Grahame White, die van top tot teen mijn kleur is. Bijna het evenbeeld van Casper.

Op de receptie van de ambassade van de ussr ontmoette ik J.M. Duyvesteyn, de man die sovjetdiplomaten blijkbaar Engelse les geeft. Hij schreef een briefje me op korte termijn te willen spreken. Het was zéér dringend, met veel onderstreepte woorden vanwege de urgentie. Ik ontmoette hem in Hilton Schiphol.

Zijn boodschap was: ‘Knok niet tegen de bvd, want ze zullen je vernietigen!’ Mijn antwoord was eenvoudig: ‘Ze hebben me nooit met rust gelaten, en laten me niet met rust. En zolang ze me lastig vallen knok ik terug.’ Ik hield er rekening mee, dat de man zelf een bvd-man kon zijn. Tijdens de receptie van Tolstikov moet ik een grapje hebben gemaakt en hem kgb-agent hebben genoemd. Duyvesteyn was hierover door iemand van de bvd ondervraagd. Hij vertelde verder dat hij een lid van de ambassadestaf voor een kgb-generaal houdt ‘want ambassadeur Tolstikov gaat voor deze mijnheer opzij’. De man had hem ook gevraagd hoe hij, Hans Duyvesteyn, over mij dacht. Diplomaat Prokchorov had hem gevraagd, wat mijn motieven zouden kunnen zijn om te doen wat ik deed, door bijvoorbeeld me uit te sloven voor het boek met professor Arbatov. Prokchorov had mijn dossier laten zien, wat uitgebreid was. Op het moment dat Prokchorov een bureaulade opentrekt in zijn kantoor, wordt een gesprek automatisch op de band opgenomen. De hele sovjetambassade wordt door tach-

[p. 110]

tig man van de bvd in de gaten gehouden. Zelfs de pomphouder van het benzinestation, waar de ambassadeauto's tanken, neemt de kilometerstanden van de wagens op. Er worden trouwens nooit gesprekken van enig belang in ambassadeauto's gevoerd. Hans wist zelfs te vertellen dat men opzettelijk in Keulen bagage van een ballet uit Azerbeidjaan uit de trein had gezet om de première van de dansers in Nederland in de soep te laten draaien. Alles wat Duyvesteyn vertelde was even smerig eigenlijk.

Ton van Dijk publiceert in Haagse Post de afgang van een hoofdredacteur¹¹² over hoe Jacques den Boer de plaat poetste bij NieuwsNet. Cor Groeneweg onthulde in de Volkskrant dat dit vertrek te maken had met ‘een relatie met de bvd’. Noch de directie van vnu, noch De Boer, noch de vijf NieuwsNet-redacteuren, laat een woord los. ‘Wat te denken van de complottheorie als zou de redactie van NieuwsNet het slagveld zijn van kgb en cia waar middels geheim agent-redacteuren gepoogd wordt invloed te krijgen in en op een nieuw Nederlands medium?’ aldus schrijft Van Dijk. Hoe pas ik in dit plaatje, met zowel topinterviews uit Moskou als uit Washington? Dan moet ik dubbelagent zijn. ‘De redactie eiste openheid van zaken. Straks zou anders Willem Oltmans, die net enige weken tevoren onthuld had dat de bvd al eerder contacten met vooraanstaande journalisten had willen leggen, nog beweren dat het niet meegaan van zijn stukken meer te maken had met spionage dan met kwaliteit,’ aldus Ton van Dijk.

Eigenlijk zou ik zelf de bvd-zaak maar eens op een rij moeten zetten. Hans Wilbrink van Nieuwe Revu is geïnteresseerd. Het bevreemdde hem dat NieuwsNet zelf in alle talen zweeg over de zaak Jacques den Boer. Ik belde John Roozen bij NieuwsNet, die zeer aarzelde toen ik zei zelf in de pen te willen klimmen over de lopende controversen met de bvd. Het Kamerlid Hein Roethof, de gebruikelijke spuit elf, heeft Wiegel vragen over de zaak gesteld, alsof hij ooit een eerlijk antwoord zal krijgen! Hoe verder ik in Kissingers memoires kom, hoe meer ik me realiseer wat een absolute basterd die man is.

Bij het naar bed gaan vraag ik me wel eens af hoe lang ik me nog staande zal kunnen houden op Amerbos.

112 Haagse Post, 15 december 1979.

15 december 1979

Privé stuurde Barbara Plugge met de gevraagde 2.500 gulden. Ik dicteerde het verhaal van Beatrix en Agnies Beelaerts in

[p. 111]

Boedapest, die bij gebrek aan ambassadepersoneel samen een lunch serveerden voor prins Claus en enkele Hongaarse heren, die hem begeleidden. Het is belangrijk dat in een massacommunicatieblad als Privé ook eens een andere en charmante kant van Beatrix wordt belicht.

De navo heeft weer de carrot-and-stick-strategie gehanteerd. Er zullen 572 middellange afstand raketten in West-Europa worden gestationeerd en tegelijkertijd moeten in de jaren tachtig nieuwe, uitgebreide onderhandelingen over wapenbeheersing komen. Luns heeft gezegd dat de reactie van het Kremlin ‘minder streng is geweest dan werd verwacht’.

Op pagina 1.235 beschrijft Kissinger details van de top tussen Nixon en Brezhnev in Moskou in 1972. Brezhnev had een doorbraak nodig. Het succes van Nixon was gegarandeerd door gewoon gefilmd te worden in het Kremlin. Nixon had Kissinger ‘een extra wapen bezorgd’ door hem toe te vertrouwen dat hij bereid was ook ‘zonder salt-akkoord’ naar Washington terug te reizen. Kissinger: ‘I therefore slowed down the process of negotiations to test whose nerves would prove the stronger.’

Zijn herinneringen wemelen van de etterigheden. Iedere Amerikaanse president sinds jfk had berekend dat de graantekorten in de Sovjet-Unie gunstig zouden werken om de wereld aan te tonen hoe superieur het Amerikaanse kapitalistische systeem was vergeleken bij marxisme-leninisme, omdat Amerika hier de sovjets uit de puree kon halen met gigantische graanleveranties. In 1972 was er opnieuw van alles misgegaan bij de oogst en de Amerikanen wisten hoe kritiek de situatie voor het Kremlin was. Volgens Kissinger hadden sovjetonderhandelaars de ernst van de situatie weten te verbloemen en premier Aleksei Kosygin - voor wie Kissinger trouwens waardering en bewondering heeft - had gezegd ‘desnoods’ voor 150 miljoen dollar graan uit Amerika te willen kopen. Kissinger adviseerde dit niet in het slotcommuniqué op te nemen vanwege ‘het onbeduidende bedrag’. Intussen verhoogden de sovjets hun bod op graan naar 500 miljoen ‘and they gave us a lesson in the handicaps a market-economy has in negotiating with a state trading enterprise. Each of our grain companies, trying to steal a march on its competitors, sold the largest amount possible and kept its sale utterly secret, even from the us government.’ Wat een onzin. Alles is openbaar zeker wanneer schepen worden geladen met graan voor de ussr.

Na de top in Moskou bezochten Nixon en Kissinger Polen. ‘I was much impressed with Edward Gierek, the General Secre-

[p. 112]

tary of the Polish Communist Party’ (pagina 1.268). Maar waar hij eerst over schrijft, is hoe geregeld kon worden dat er in de vs beelden konden worden getoond van enthousiaste Poolse menigten rond Nixon, en dan liefst zo ‘spontaan’ mogelijk. Kissinger zet zelf spontaan tussen aanhalingstekens. De Polen hadden geïnsisteerd dat Nixon en Kissinger de voor hen gereedstaande auto's zouden gebruiken ‘thus depriving our advance team of control over the creation of traffic jams, which had worked so well in Rome and Belgrade in 1970’.

Maar, schrijft Kissinger, onze ploeg kende het klappen van de zweep en nadat Nixon een krans had gelegd bij het graf van de Onbekende Soldaat, reed plotseling Nixons eigen auto het trottoir op en tot opperste verbazing van de Polen stapte de Amerikaanse president in zijn eigen limousine met chauffeur, die afgeoefend was in het scheppen van voorwaarden om beelden naar de vs te kunnen zenden van ‘enthousiaste’ Polen, die zich rond Nixon verdrongen. Het duurde dus niet lang of de auto van de president was geïnundeerd met mensen en de Amerikaanse anticommunistische propaganda kon haar gang gaan. Kissinger schrijft hierover als heldenfeiten, want het brein van die man is al jaren immuun voor wat kan en wat ontoelaatbaar is. Alles moet wijken voor de antisovjetobsessie.

16 december 1979

Ik voerde een lang gesprek met mijn oom Alexander Poslavsky in zijn werkkamer in Bilthoven. Ik vertelde hem van Sir Percy Barnsby in London, die van mening was dat er in Moskou weer een tsaar op de troon moest komen. Hij antwoordde: ‘Wel, je kunt hem misschien mijn naam voor die job geven.’¹¹³ Lex adviseerde me de memoires van Astolphe Marquis de Custine te lezen, die de vorige eeuw een reis door Rusland had gemaakt.¹¹⁴

Joop Swart, hoofdredacteur van Zero, schreef me een brief of ik een korte bijdrage wil leveren waarin ik samenvat wat ik versta onder ‘stijl’. In Esquire was een artikel verschenen op het thema ‘Style is the most abused word in the English language’. Lex vertelde, dat hij eens had gelezen wat de Comte de Buffon (1707-1788) hierover had geschreven, namelijk dat stijl niet zozeer is wat van buitenaf wordt aangericht, maar feitelijk van binnenuit door karakter wordt geïnspireerd. ‘Je kunt

113 Zie Memoires 1925- 1953, zijn grootvader, graaf Poslavsky, was gouverneur van de tsaar.

114 Astolphe Marquis de Custine, Brieven uit Rusland, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1978.

[p. 113]

stijl op twee manieren uitleggen,’ aldus Poslavsky. ‘Stijl kan gericht zijn op uitingen van mensen. Een drammende stijl. Een poëtische stijl. Beethoven en Mozart hadden een eigen stijl. Je komt misschien het dichtst bij de oorspronkelijke betekenis van het woord wanneer je teksten bekijkt waarmee Romeinen in kleitafeltjes schreven. Een ander manier van naar stijl kijken is de uitingen van stijl onder de loep nemen. Iemand heeft een voorzichtige stijl of iemand heeft een recht-voor-de-raap stijl.’ Lex vervolgde: ‘Koningin Wilhelmina had stijl. Ze liep statig en rechtop. Ze katte officieren in het Frans af. Die vrouw had stijl. Daarentegen is stijlloos, wanneer iemand tijdens een black tie dinner een knetterende scheet zou laten. Stijlloos richt zich meer op aparte delen van gedrag in het algemeen. In de Grote Van Dale wordt stijl omschreven als “ouderwets”. In de vs is “ouderwets” intussen een geheel nieuw leven ingeblazen.’

Hij vroeg me de door Joop Swart geponeerde stelling uit diens brief van 3 december 1979 nog eens voor te lezen.

‘Ik denk dat het niveau van wat een journalist uiteindelijk aflevert,’ aldus Poslavsky, ‘niet zozeer afhangt van hoe hij output organiseert, maar hoe hij input verwerkt.’ Dit was een doordenkertje wat ik uitstekend opving en waar ik het ook zeer mee eens ben.

‘De Amerikaanse onderzoeker David Shapiro,’ vervolgde hij, ‘richt zich bij onderzoek naar gedrag van mensen niet op testen van wat ze doen, maar vooral op de beleving van wat via gedrag tot uiting wordt gebracht. Shapiro spreekt bijvoorbeeld over de hysterische stijl. Hij vroeg een patiënte om over de relatie met haar vader te vertellen. “Mijn vader was wang-bang,” antwoordde zij. Er bleek niets anders uit de dame te krijgen dan dit impressionistische antwoord. Zij was niet in staat een totaal antwoord te specificeren. Ik denk dus, dat wanneer je als journalist een onderwerp benadert, het er om gaat de juiste balans, een evenwicht te vinden tussen globale indrukken, specificatie en eigen opinie.’

Prachtige formulering.

‘De journalist,’ ging hij verder, ‘zou een cognitieve stijl moeten ontwikkelen om in zijn brein te organiseren wat op hem af komt. Sla je in één van deze richtingen door, dan wordt het eindproduct van mindere kwaliteit. Of je boekt als resultaat, dat het geheel dermate vaag wordt, dat de lezer concludeert: “Nu weet ik nog niets.” In dat geval spelen impressionistische emoties de schrijver te grote parten, want het werd globaal genomen te weinig gespecificeerd wat hij wilde meedelen. Anderzijds kunnen in een artikel zoveel details voorkomen dat je

[p. 114]

door de bomen het bos niet meer ziet. De schrijver slaat dus aan de ene kant door naar zoveel specificerende details dat je het kunt vergeten. Of je ziet weer zodanig opiniërende artikelen dat je er evenmin wijzer van wordt. Het gaat er om de feiten aan te dragen. Dan zal ik zelf wel nadenken over het geboden materiaal en een opinie vormen. Wat de schrijver verder denkt, is niet relevant. Dáár ligt het zwaartepunt van een journalistiek eindproduct. Een beetje mooiere stijl of een minder goede syntaxis is minder relevant. Hoe het wordt opgeschreven is niet belangrijk.’

Dit klonk me als muziek in de oren, ook omdat Hofland het fabeltje heeft verspreid in Amsterdamse cafés dat ik niet kan schrijven. Ik geef toe dat ik nog altijd voornamelijk in het Engels denk, wat na al die jaren Amerika nauwelijks verwonderlijk is. Dat heeft er dus maar weinig mee te maken.

‘Ik vond ook dat toen de heer Van Hillo prins Bernhard interviewde, hij niet echt naar de prins luisterde. Bernhard gaf voldoende openingen, maar Van Hillo werkte zijn vooraf opgestelde lijstje vragen af,’ aldus Poslavsky.

‘Ik ken dit,’ zei ik. ‘Dergelijke types beschikken eenvoudig niet over een breed scala van informatie om zonder script te kunnen inhaken.’

‘Het gaat er dan ook niet om,’ vervolgde Lex, ‘hoe mooi de vragen worden gesteld, of hoe kritisch, en al te vaak hoe onbeschoft, maar het gaat erom of de interviewer over voldoende informatie en kennis beschikt om de globale importantie van het gesprokene uit te werken en to follow up met tegenvragen. Er behoren dus geen suggestieve vragen te worden gesteld via de keuze van woorden of informatie. De interviewer behoort in te gaan op de gedachtegang van de geïnterviewde zonder deze rechtstreeks te willen beïnvloeden of te verstoren. Het gaat er dus om een evenwicht te bereiken in de verschillende cognitieve stijlen.’

Hij herinnerde me aan wat professor D.J. van Lennep eens ‘het helikopterprincipe’ had genoemd. Een goeie vent kan als het ware in een helikopter stappen, vanuit de hoogte het hele veld overzien en zakt vervolgens dáár omlaag waar zich iets belangrijks bevindt om van dichtbij te bestuderen. ‘Wat me bijvoorbeeld verbaast is dat bij Shell nog niemand op deze benadering of gedachte is gepromoveerd, dus op onderzoek hoe bepaalde mensen zich in topmanagement gedragen om hun taken te volvoeren. Stijl zegt niets over uiteindelijke doelstellingen. Eigenlijk zegt stijl ook niets over inhoud, maar iets over de vorm hoe iets te doen en niet hoe je opereert,’ meende Poslavsky.

[p. 115]

Ik heb dus als de bliksem, mede na deze waardevolle gedachten van Lex Poslavsky - die zoiets uit de mouw schudt - een stukje over ‘Stijl’ voor Zero geschreven en opgestuurd.

Nadat ik een brief over de bvd-affaire had bezorgd bij de nvj, gericht aan Gerard Schuijt, werd ik op het Museumplein aangehouden door twee tuten in een wankel Volkswagentje.¹¹⁵ Ze waren als halve hippies vermomd in jeans en burgerkleding. En hun gedrag! Beneden ieder peil. Agressie, ordinair en je vraagt je af welke maatstaven gelden om zulke mensen in dienst te nemen. Ik had te snel gereden, maar ze gaven mijn Amerikaanse autopapieren en Amerikaans rijbewijs netjes terug. Eén voegde me toe: ‘Ga maar gauw naar je vriendje.’¹¹⁶ Dat is Nederland anno 1979. Haat voor homo's.

Heb nu 100 pagina's manuscript van professor Arbatov in vorm gegoten. Het project windt me toch wel op.

Peter belde me nogal geagiteerd op, of ik naar café Rusland wilde gaan om twee stukken hasj voor hem te kopen. Ik probeerde hem te stoppen, maar hij ratelde maar door. Als ik ze eerst op de verwarming legde, zou ik ze goed plat kunnen maken om dan in een enveloppe naar Londen te zenden. Ik kon het nauwelijks geloven, maar zal er voor zorgen. Ook was mijn pakje met goodies van Eichholtz gearriveerd, evenals het geld uit New York.

Professor Stanislav Grof, die me 29 november schreef dat het hem speet mij in Californië te zijn misgelopen, zond me zijn artikel modern consciousness research and the quest for a new paradigm. Met als ondertitel: observations from lsd pschotherapy. Adembenemend verhaal. Wat weten we uiteindelijk toch weinig.

Grof constateert andermaal dat we in ‘a profound conceptual crisis’ zitten. ‘Old scientific models have failed to provide satisfactory solutions to urgent problems we are facing, both on the individual and societal scale.’

Dat is dus wat Aurelio Peccei constateerde op de vergadering van de Club van Rome in Berlijn. Dat is wat Delgado, deMause en Machado steeds weer herhalen. Dat is wat Mitscherlich bedoelt, wanneer hij in Society without Father schrijft: ‘By education one can try to avoid delusions about the world, about people, and, above all, about oneself.’ Hij zal up to date onderwijs hebben bedoeld. Het is het pleidooi, dat man must remake himself wil hij overleven. Grof spreekt over ‘a drastic revision

115 Ik reed zelf in een Triumph TR 6 sportauto.

116 Ik gebruikte altijd Amerikaanse nummerborden en papieren.

[p. 116]

of our fundamental concepts about human nature and the nature of reality’. Dit is zo waar en zo enorm nodig.

Twee decennia wijdde Grof zich aan onderzoek naar bewustzijnsverruiming en in het bijzonder lsd-psychotherapie. ‘It is not an exaggeration’, schrijft hij, ‘to compare the potential role of psychedelics or psychiatry to that of the microscope for medicine or the telescope for astronomy.’ Hij vervolgt: ‘The amplifying and catalyzing effect of psychedelic substances makes it possible to induce unusual states of consciousness of extraordinary intensity and clarity (!) under controlled conditions and with great consistency. This makes the psychedelic phenomena particularly suitable for systematic study.’ Stel je even voor: Grof heeft al drieduizend experimenten met lsd achter de rug.

‘I started developing an expanded model of the human mind, that would be able to accommodate new data,’¹¹⁷ schrijft hij. Wat ik vooral onthutsend vind is ‘that lsd subjects can relive in a complex way and with almost photographic detail, memories of events from infancy and childhood’. Die periode in ieders leven is juist een zwart gat. Terwijl, zoals ik dit dikwijls met de neurofysioloog José M.R. Delgado besprak, juist in die fase het fundament van ieders denkkader wordt opgetrokken. Het is dus buitengewoon belangrijk wat hier staat. Grof is er in geslaagd om onder invloed van lsd opgehaalde herinneringen te verifiëren als ‘relivings dated back to the first weeks or days of life’.

Dat lijkt me kras, maar het is kennelijk wetenschappelijk bewezen.

Hij schrijft: ‘The possibility of reliving one's biological birth in all its complexity and sometimes with many details represents another serious dilemma for the existing medical model. We have been able to confirm the accuracy of many such reports even in persons who had previously no knowledge of the circumstances of their birth. They have been able to recognize specificities and anomalies of their fetal positions, the mechanics of labor, the nature of obstetric interventions, and the particulars of postnatal care. The memories of these events appear to include the tissues and cells of the body. The process of reliving one's birth trauma can be associated with psychosomatic recreation of all the appropriate physiological symptoms such as acceleration of the pulse rate, choking with dramatic changes of skin color, hyper secretion of saliva or phlegm, excessive

117 Grof verwijst voor details naar zijn boek Realms of the Human Unconscious, The Viking Press, New York, 1975

[p. 117]

muscular tension with energy discharges, specific postures and movements, and the appearance of bruises, birthmarks and other changes of circulation.’

Ik denk dat dit mogelijk is, omdat alles wat er gebeurt vanaf het moment dat er leven is, op een of andere manier in de neuronen, zelfs in een rudimentair stadium, wordt opgeslagen. Hoe kan dit anders? lsd lijkt het effect te hebben dat neuronen op hol slaan en gaan doorgeven wat normaliter geheim is opgeslagen. lsd werkt op de hersenen als een soort blokkadebreker. lsd veroorzaakt dronkenschap bij neuronen, die doorslaan en gaan babbelen. Hoe kan het anders? Gekken en dwazen spreken ook ‘de waarheid’. Er staat veel belangwekkends in het artikel van Grof. Jammer, dat ik hem ben misgelopen.

Ik bracht een bezoek van anderhalf uur aan Dirk en Inge Keijer in Hilversum. De 15.000 gulden die waren toegezegd, werden niet als afgesproken bij Vontobel in Zürich bijgeschreven. Hij beklaagde zich dat Moskou 8 miljoen aan hem schuldig was, maar hij zou me vanuit Zürich opbellen. Wanneer hij zou zeggen ‘de bloemen zijn gearriveerd’ betekende dit, dat het geld op mijn bankrekening in Zürich zou staan.

Ik beklaagde me om de onbenullige brief van minister C.A. van der Klaauw inzake het incident in Caracas waar ik door de heer Fruin namens Nederland weer eens zwart was gemaakt. Tot mijn verwondering zei Keijer het volgende: ‘Toen de nvj dus een protest naar Van der Klaauw zond, denk ik dat de directeur-generaal voor Politieke Zaken, M.H.J.C. Rutten [Hoe wist hij dit zo exact? wo] met de brief van Gerard Schuijt naar de bvd is gegaan. Nou, en je weet hoe het grootste deel van de ambtenaren dat voor de bvd werkt uit het knil en uit Nederlands-Indië werd overgeheveld, dus je weet ook, dat ze extra gebeten op jou zijn vanwege je vriendschap met Sukarno.’

Ik riposteerde: ‘Bung Karno is al tien jaar geleden overleden. Nieuw-Guinea verloren we bijna twintig jaar geleden. Wat voor gekken zitten er bij de bvd?’

Ook herinnerde hij zich onze ervaring met de acf in Maarssen. Ik had Dirk Keijer bij de daar bevriende directie geïntroduceerd om na te gaan of er zaken met de ussr konden worden gedaan. Later bleek via mijn vriend John Massaut (directielid), dat toen Keijer en ik het gebouw verlieten, door een andere deur ambtenaren van de bvd binnenkwamen. Het is dan ook nooit tot zaken gekomen.

Dirk Keijer vond dat Nederland tegen Moskou moest zeggen: ‘Okay, we zullen geen middellangeafstandsraketten op Nederlands grondgebied zetten als jullie ons een verklaring geven dat

[p. 118]

geen sovjetraketten op Nederland worden gericht en als jullie de gaskabel naar West-Duitsland doortrekken naar ons.’ Hij voegde er aan toe: ‘De Amerikanen willen gewoon die al verouderde raketten kwijt, die maar een reikwijdte hebben van vierduizend kilometer en dus alleen in West-Europa zijn te gebruiken. Daarom worden ze ons in de maag gesplitst.’

Ik ontmoette bij de nvj Aart van Cortenberghe, de huidige voorzitter, de vertrekkende Gerard Schuijt en zijn opvolger de nieuwe algemeen secretaris Hans Verploeg. Onderwerp van gesprek: het door mij aangezwengelde hete hangijzer van journalisten en bvd. Het verliep allemaal nogal koeltjes en stroef, ondanks trouwens ook de aanwezigheid van vicevoorzitter Wim Klinkenberg, die beter dan wie ook weet hoe de vork in de steel zit. Maar Cortenberghe zal met Joop den Uyl de zaak gaan bespreken. Men ging akkoord om een gedeelte van de kosten van mr. H.M. Voetelink van het kantoor Worst & Van Haersolte te vergoeden, ook omdat ik benadrukte al op hoge kosten te zitten vanwege mijn eigen actie tegen Time in Dallas, terwijl mijn familievermogen, bestaande uit acf-aandelen, tweederde van de waarde op de beurs had verloren.

Peter belde uit Londen: ‘Ik ben heerlijk aan het zingen, een nieuw lied.’

Wicher de Marees van Swinderen zond een bericht uit Scottsdale om te bedanken voor diverse brieven. Hij vond het contract met MacMillan ‘gunstig’ en moedigde me aan hard te werken.

Hij vergeet in zijn brieven nooit de groeten te doen aan Peter. Hij sloot er een kerstkaart bij met een afbeelding van een ijsbeer.

[p. 119]

De eerste vijf gesprekken met Georgii Arbatov kunnen in concept naar hem toe. Zijn assistent, Vladimir Pechatnov, schreef een brief over Georgii's hartaanval en de vertraging in het project.¹¹⁸

118 Zie bijlage 15.

17 december 1979

Professor Jermen Gvishiani schrijft ‘meer dan verbaasd’ te zijn, dat ik hem informeerde, dat Robert Maxwell en Pergamon Press in Berlijn een boek hadden neergelegd, waarin teksten van hem waren opgenomen. Hij herbevestigde, dat wij aan ons plan voor een boek werkten in Moskou en Wenen. Hij zag geen reden waarom we dit manuscript niet zouden afmaken. Dat wil ik ook, maar het is te moeilijk om die man te pakken te krijgen. Ik ben bovendien door de publicatie van Maxwell doorkruist. Het is hoogst waarschijnlijk dus dat Maxwell, zonder Gvishiani te informeren, een tekst van hem in het boek dat ik zag, heeft opgenomen. Ik was woedend op Gvishiani in Berlijn. Ik had beter moeten weten. Maxwell is de crook.

Ik ontving ook een kerstkaart van Volodja Molchanov.

18 december 1979

Ik kon vannacht weer niet echt slapen, wat zeer ongewoon is. Maar ik lag wakker van de zorgen om Peter. Wat zou ik kunnen zeggen of doen om zijn ogen te openen dat het theater of zingen niet zijn toekomst zijn, en dat hij weer gaat studeren, gaat werken en de kost verdienen?

Gerard Schuijt van de nvj belde, dat voorzitter Cortenberghe met Joop den Uyl heeft gesproken. Er komt in januari inder-

[p. 120]

daad een ontmoeting met Hans Wiegel van Binnenlandse Zaken, en hoofd van de bvd.

Frits van Eeden stond opeens voor mijn neus. Hij had met zijn vriend Chuck een reis naar Mexico gemaakt. Hij had gezien hoe door een dorp een vrachtauto reed, volgeladen met kooien vol met honden. Ze hadden gezien, hoe een hondje uit een tuin van een gillende vrouw werd opgepikt en op de auto bij de anderen dieren gesmeten. Er zaten drie lummels van tussen de achttien en twintig jaar achter het stuur van de truck. Zij hadden reuze lol over het verdriet van de vrouw. Moet je net Frits hebben, die altijd met dieren bezig is. Afschuwelijk. Ik houd van Frits, vooral van zijn ogen.

Het schijnt dat een lid van het parlement in Djakarta geëist heeft, dat ex-kapitein Raymond Westerling zou worden uitgeleverd om terecht te staan voor de wreedheden die hij in Indië tegen de bevolking heeft begaan. Hij zegt nu zelf bereid te zijn, zich aan een proces in Indonesië te onderwerpen. Die man is getikt. Het Suharto-regime bestaat zelf uit massamoordenaars.

19 december 1979

Ik droomde dat Hendrik, mijn broer in Kaapstad, bij me achterop de fiets zat. We kwamen langs een huis. De deur naar de straat stond open. Ik keek naar binnen en zag onze moeder - erg eenzaam - met een glimlach in een stoel zitten. Ik keerde om en zei tegen Hendrik: ‘We kunnen niet voorbij rijden zonder even naar binnen te gaan.’ Mam zei: ‘Ik wist van jullie aanwezigheid en zag jullie snuiten voor me.’

Hoe is zo'n droom, vijf jaar na mams dood, mogelijk?

Ik zie dat het Algemeen Dagblad mijn gesprek met de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van Japan, Saburo Okita, op 7 december 1979 heeft gepubliceerd, maar weer als ‘van een medewerker’. Het is duidelijk. Mijn naam mag (van de bvd) niet meer in de krant. Het zou te prestigieus voor me zijn geweest als er Willem Oltmans boven zou hebben gestaan. Met man en macht moet ik een niemendalletje blijven.¹¹⁹

Het was zeer gezellig met Frits hier. Hij zat lekker in zijn dagboeken te rommelen, die ik hier voor hem in bewaring heb.

Ik volg de Kamerdebatten over de rakettenkwestie op televisie. Mijn eigen mening komt dicht bij wat Den Uyl, Van der Louw, Brinkhorst en Stemerdink zeggen.

De film Kinderen in het jaar van het kind, met medewerking van prinses Beatrix, was oké. Het is in ieder geval een manier om

119 Zie bijlage 16.

[p. 121]

haar wat beter te leren kennen. Er werd echter te weinig belangrijks te berde gebracht om er een product van 55 minuten uit samen te stellen, te lang dus. Er schijnt 10.000 meter beeldmateriaal te zijn opgenomen, dus er was al behoorlijk geknipt. Slecht teken.

Ik kreeg een kerstkaart van ambassadeur (en zijn vrouw) Rogelio de la Rosa van de Filippijnen. Hij is nu ambassadeur in Colombo, Sri Lanka. Ik zou ze graag willen bezoeken.

Peter van Eeten heeft in het Cultureel Supplement van nrc Handelsblad een groot artikel geschreven over De Schaapherder van Jan Frederik Oltmans. Ben er toch wel trots op. Het boek over de Utrechtse Oorlog van 1481-1488 is opnieuw door De Kern in Bussum uitgegeven. Van Eeten mist, zoals de literairhistoricus Jonckbloet dit in 1886 deed, de gedegen psychologische benadering door mijn voorvader¹²⁰ van de personages in zijn historische roman. Ook het woord langdradig valt weer, wat mijn eigen bezwaar ook is. Wat kan Jan Frederik toch bewogen hebben 634 bladzijden over een oorlog, 400 jaar eerder gestreden, uit zijn duim te zuigen. Ik schrijf ook, maar dan over nu, wat ik zie, hoor, beleef, lees, leer en meen dat dat een inzicht moet helpen geven in de ontwikkeling van de psyche van acht of tien tot het bittere einde. Alleen professor Grof zou met lsd-therapie ook kunnen opgraven wat voor het achtste jaar gebeurde, maar dat mag van mij ook in mijn brein begraven blijven.¹²¹

120 Hij was een broer van mijn betovergrootvader Abraham Oltmans. Zie Memoires 1925-1953.

121 NRC Handelsblad, 11 december 1979. Zie bijlage 17.

20 december 1979

Heb tot 01:00 uur de debatten over de kruisraketten in het parlement gevolgd. Het uiteindelijk resultaat was 82 stemmen voor en 66 tegen, of iets dergelijks. Het werd als een klinkende overwinning voor Dries van Agt gepresenteerd. Wat een onzin. Het hele land heeft kunnen zien hoe die man zich met juridische foefjes en gladstrijkerij uit de sores heeft proberen te lullen. Zo'n hele tent wordt geleidelijk aan murw gekletst en steeds verder belazerd en ingepakt. Onbegrijpelijk dat je zo'n gezelschap met dergelijke doorzichtige tactieken toch altijd weer mee krijgt. Emoties spelen een doorslaggevende rol. Emoties die geen moer te maken hebben met waar het werkelijk om gaat. Dus helder, rationeel denken komt niet aan bod. Niemand, letterlijk niemand, schijnt meer te willen zien hoe totaal belachelijk deze aantallen kernwapens in overbevolkt West-Eu-

[p. 122]

ropa eigenlijk zijn. Ze begrijpen niet eens hoe seniel het allemaal is dat er überhaupt over gepraat wordt. De grote overwinnaar had niet Van Agt, maar de functionerende democratie moeten zijn. De stemmers zouden eindelijk moeten inzien dat men het cda verder het cda moet laten en moet overstappen naar die partijen, die zich werkelijk voor ontwapening inzetten.¹²² Trouwens, gesteld dat de PvdA met een meerderheid aan de macht zou komen, wie garandeert dan dat de socialisten zich wèl tegen een Amerikaans Diktat zouden verzetten? Niets wijst erop. Walgelijk. De democratie werkt zo dus niet.

Intussen meldt Cees Caljé dat als gevolg van recente olieprijsverhogingen, het Westen in een tweede oliecrisis is verzeild geraakt. De groei van de productie zal in 1980 nihil zijn. Dit voorspelt de oeso, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, de studieclub voor Westerse industrielanden in Parijs. Het aantal werkelozen in het oeso-gebied zou oplopen tot bijna 21,5 miljoen. De kop luidt: geen groei in rijke landen. Dáár had de tweede kamer over moeten ouwehoeren tot diep in de nacht, wat dáár aan gedaan moet worden om dàt tij te keren, zoals wij met de Club van Rome in 1971 via de systeemanalyse met het rapport Grenzen aan de Groei terecht hebben gewaarschuwd.¹²³

Ik heb Wibo van de Linde een laatste kans gegeven op zijn leugens terug te komen en vervolgens de advocaten in Dallas geïnformeerd. Toen Time het artikel pink house of orange publiceerde, waarin ik ondermeer werd neergezet als kgb-agent, belde Wibo me als correspondent van het blad op om me te zeggen, dat hij er niets mee te maken had. Sterker nog, hij zei tegen plaatsing geadviseerd te hebben. Het was logisch dat hij me hierover opbelde, want ik was die dagen met hem en zijn baas, de heer Leeman, in onderhandeling om op freelance basis voor de tros te gaan werken. Ik lichtte hem in dat er niets anders op zat dan hem, in verband met de procedure in Dallas, voor de rechtbank te Amsterdam als getuige op te roepen, samen met Robert Kroon, de schrijver van het bezopen artikel. Met andere woorden: ik heb een laatste klemmend beroep op collega Wibo gedaan met de waarheid voor de draad te komen.

Frits van Eeden blijft een bijzondere vriend. We waren zo intiem en vertrouwd samen. En dan zwaai je hem uit en weg, afgelopen dit contact, weg de sfeer, stilte. Je plonst terug in je ei-

122 Eindelijk zou in 1994 het CDA buitenspel worden gezet, eigenlijk met ‘medewerking’ van Ruud Lubbers zelf.

123 NRC Handelsblad, 20 december 1979.

[p. 123]

gen leven en problemen en waar je zo intens van genoot, ebt weer weg in de vergetelheid. Tenzij je het opschrijft en zodoende probeert vast te houden.

Frits stopte bij de etalage van een leerwinkel waar achterin een zwarte poes precies midden in een opgemaakte kerstkrans zat. Hij zag ook dat er opnieuw twee dode muisjes in mijn garage lagen.

Er bereikte me een lieve kerstkaart van de moeder van Peter en zijn lievelingszuster, Trees, de non.¹²⁴

Ook een groet van de mij dierbare Anton Constandse, waar alles begon.

Ontmoette Hans van Duyvesteyn opnieuw, ditmaal in het Hilton in Rotterdam. De sovjets hadden zijn hulp ingeroepen om de brief van Leonid Brezhnev aan premier Van Agt over de rakettenkwestie in het Engels te vertalen. De bvd had hem verweten dat hij de tekst ervan niet 24 uur eerder naar hen had laten uitlekken, opdat premier Van Agt meer tijd zou hebben gehad zich op een antwoord te bezinnen. Hij vertelde over een tandarts op de Groot Hertoginnelaan die steeds maar foto's van gebitten van sovjetdiplomaten nam, omdat de kgb-agenten onder hen dikwijls naar Nederland terugkeerden onder een andere naam. Ik keek hem nog eens aan en vroeg me af of de man zelf wel pluis was en niet een stroman voor de bvd. Hij kwam verschillende malen terug op mijn plannen om mr. H.M. Voetelink in te zetten tegen minister Van der Klaauw.

Na een dergelijk gesprek ben ik altijd meteen in een stemming dit land opnieuw voorgoed de rug toe te keren. Wat een walgelijk gedoe, het lijkt wel oorlog. Ik vroeg hem overigens zoveel mogelijk gegevens te verzamelen voor mijn dossier over wat de bvd allemaal uitspookt tegen de sovjetambassade. Hij bestelde een gebakken tong en nam het er goed van, zodat dit uitje me 68 gulden kostte en verder niets opleverde.

Ontmoette in het Park Hotel Ron Abram, en zijn voornaamste paladijnen, ten afscheid, want mijn medewerking aan het Algemeen Dagblad is beëindigd. Zat er dik in. Daar zaten ze dan in hun mooie kostuums zich in allerhande bochten te draaien op bijvoorbeeld mijn vraag waarom mijn naam niet meer boven

124 Zie bijlage 18.

[p. 124]

mijn bijdragen stond. Het is duidelijk dat er ook bij het ad, weer vanuit Den Haag is geklooid. Abram onderstreepte ook nog dat het uittrekken van één uur om dit met mij te bespreken, van zijn kant, met zijn drukke besognes, een uitzonderlijke vriendelijkheid jegens mij was. Fuck them altogether.

Bij thuiskomst vond ik een lieve en warme brief van Svi Cohen. Ik geef toe, ik was hem al vergeten in zekere zin.

Vrij Nederland publiceert twee pagina's achterklap over Wilhelmina en prins Hendrik, hoe hendrik van mecklenburgschwerin, vorst der wenden, heer van stargard en prins der nederlanden, de keukenmeisjes ‘assisteerde’, geschreven door Hugo Arlman en Gerard Mulder.¹²⁵

‘Al vanaf de kleutertijd kreeg de kleine Wilhelmina in de oren getetterd (van haar moeder koningin Emma), dat ze nooit of te nimmer haar koninklijke waardigheid mocht verliezen en dat zwakheid een luxe was waaraan vorsten niet toegaven. Om haar kind te harden liet Emma de toen tienjarige Wilhelmina urenlang naast het lijk van haar overleden vader koning Willem iii zitten.’ Er staan gegevens in waarvan je je afvraagt hoe ze er aan komen en of ze wáár zijn. Bij een bezoek aan het Rijksmuseum wilde een haar begeleidende directeur een opmerking over een schilderij tegen Wilhelmina maken, die koeltjes reageerde met: ‘Ik herinner me niet, dat ik u iets gevraagd had,’ wat helaas aan de anekdotes die over Beatrix de ronde doen herinnert.

Was Koning Willem iii ‘een half gekke machtswellusteling’? Koningin Victoria typeerde Willem iii als ‘die verschrikkelijke dronken koning’. Verder zegt de bastaardzoon van Hendrik, mr. A.W. van Lier, in contact te staan met ‘twee halfzusters’ die erg op koningin Juliana zouden lijken. Het komt in de beste families voor, maar het Oranje blazoen is behoorlijk besmeurd. De grootvader van Beatrix was toch wel van alle markten thuis. Hij raakte bij de nodige schandalen betrokken. In juni 1920 trof de politie bij een inval in een Haags homobordeel Hendrik onder talloze adellijke klanten aan. Hij werd discreet weggemoffeld. Zijn naam werd weggehouden uit een rechtszaak wegens ontucht met minderjarigen, die volgde.

Onthutsend is de informatie dat prins Hendrik in 1933, toen Hitler net aan de macht was gekomen, de nazileider benaderde voor een lening van zeven miljoen gulden, in ruil waarvoor Hendrik zou helpen de Duitse invloed in Nederland te vergoten

125 Vrij Nederland, 22 december 1979.

[p. 125]

Peter belde. Hij zei dat de brief met de hasj uitstekend was gearriveerd. ‘Edwin was er nog blijer mee dan ik,’ zei hij. ‘Ik wist wel dat je het eigenlijk voor Edwin vroeg.’ Dat bevestigde hij.

21 december 1979

Casper van den Wall Bake zond een bos van 50 narcissen voor Kerstmis.

Ik lunchte met John Roozen in restaurant Indonesia. Ik weet nu zeker dat die jongen een verschrikkelijke engerd is. Jacques den Boer zou naar de bvd zijn gegaan om te onderzoeken of het blad misschien te nauwe banden onderhield met de sovjets, zoals met persattaché Prokchorov. Wat bezielt zo'n man, die zich journalist noemt? Hij had alle mogelijke moeite gedaan om weer bij het Algemeen Dagblad terug te komen. Maar door de rel rond de bvd stond hij nu op straat. Roozen staat nu op de nominatie zelf hoofdredacteur te worden. De Boer zou ook een intieme vriend van Hans Wiegel zijn, de hoogste chef van de bvd.

Roozen voegde me heel groots toe: ‘Ik zorg dat je genoeg hebt om van te leven, maar ik kan je geen vast contract geven. Ik weet echt niet of je voor de bvd, de cia of de kgb werkt, of voor alle drie. Ik zal je hierover nooit geloven, wat je ook zegt, maar persoonlijk vind ik je een aardige man.’ Wat moet je met zo'n verklaring in godsnaam beginnen?

Dirk Keijer belde: ‘Je kunt de bloemen bij Vontobel & Cie ophalen.’ De hele clou van de bloemenboodschap was om juist mijn Zwitserse bank niet via de telefoon te noemen. Hij deed het opzettelijk wel. In ieder geval heb ik wat geld om gaten te stoppen.

Milka chocolade heeft voor de televisiereclame een koe blauw geverfd met witte letters milka. Dat ze het gevoel hebben verloren om te beseffen dat zoiets niet kan, voorspelt weinig goeds voor de toekomst.

Beatrix sprak met Mies Bouman voor het blad Week. Beatrix zei te denken ‘goed tegen kritiek’ te kunnen. Ik vraag me dat af. Het moet wel ‘eerlijke kritiek’ zijn, waar ik het mee eens ben.¹²⁶ ‘Er zijn in ieder leven omstandigheden die hard toeslaan, in het mijne ook.’ Daar bedoelde zij de Lockheed-affaire rond haar vader mee en de nasleep daarvan. Maar daar gaat Mies dan verder niet op in. Of het is er uitgeknipt.

126 Onlangs, in 1994, schreef ik haar nog dat de deux-pièces bij de installatie van kabinet Kok ‘een horreur’ was, al zaten er paarse stippen in. Eerlijke kritiek?

[p. 126]

Beatrix praat nog altijd over de levensopdracht, wanneer je op ‘deze plaats’ bent geboren. Koningin zijn is dus een levensopdracht. Het is de onvergetelijke verdienste van haar verzorgster mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt geweest Beatrix met dit begrip koningin te laten spelen, te verzoenen. Als je tenminste van een verdienste kunt spreken. ‘Het is geen noodlot maar een opdracht,’ zei ze nu braaf. Dit is ook wel eens anders geweest. Zij vindt het niet aardig dat voortdurend wordt gevraagd wanneer zij haar moeder zal opvolgen. Juliana zal dit zelf beslissen. ‘Tot die tijd is mijn positie die, welke ik heb gekozen: mij er op voor te bereiden, klaar te zijn. Ik heb wel eens gezegd: je kunt alleen maar roeien met de riemen die je hebt, maar je moet wel zorgen dat die riemen zo sterk mogelijk zijn.’

Dat klinkt als het opvoedingspakket van koningin Emma voor Wilhelmina. Mejuffrouw Boekhoudt was uit totaal ander hout gesneden dan Emma. Afgezien van de andere denkwereld die Beatrix als kroonprinses en leerling, met haar verkeerd geprogrammeerd brein, naar Miss Büringh Boekhoudt meebracht, is er toch uit het samenspel tussen deze twee dames een min of meer acceptabel resultaat voortgekomen.¹²⁷

Een opmerkelijke beschouwing, als gewoonlijk, van de journalist William Pfaff in The New York Times. Reagerend op de memoires van Henry Kissinger schrijft Pfaff recht voor de raap, en is daarmee een uitzondering - want de meeste journalisten kletsen elkaar na -: ‘Mr. Kissinger was ultimately a failure as Secretary of State.’ Een waarheid als een koe. Pfaff omschrijft Kissinger als ‘intelligent, ambitious, a man with wit and charm’, ‘but the problem is simply that his policies did not work’. Hij verloor uiteindelijk tijdens zijn ministerschap de oorlog in Vietnam, hij koos de kant van de Griekse kolonels, hij bevorderde de omverwerping van en moord op president Salvador Allende in Chili, zijn ‘shuttle diplomacy’ in het Nabije-Oosten haalde geen spat uit. Pas Carter en Sadat zouden een eerste succes met Begin boeken op Camp David. ‘He presents himself as a success. He projects success. He is taken as a success. He is talked about for high office again. It is a striking case of style over substance. It is an American success story.’¹²⁸

Ik kijk naar het plaatsje op mijn bank in de werkkamer van waaruit mam altijd zat rond te kijken wat ik ervan had gemaakt. Wat zou ze van mijn muur met dagboeken werkelijk hebben gedacht? Hoe heb ik een kind kunnen maken dat zoiets zou doen? Ik heb het haar nooit gevraagd.

127 Week, 21 december 1979.

128 The New York Times, 9 december 1979.

[p. 127]

22 december 1979

Het Informatie-bulletin. Weekblad van de ambassade van de ussr in Nederland vermeldt in nummer 51 van dit jaar dat de sovjet staatstelevisie een gesprek met me heeft uitgezonden over de 35 gesprekken met sovjetgeleerden welke ik in boekvorm bij Pergamon zal uitbrengen.¹²⁹ De bvd weer in de gordijnen.

129 Het boek zou nooit uitkomen. Maxwell hield geen woord.

23 december 1979

Ik stuurde Peter 100 Britse ponden, want ik geloof dat hij momenteel geen sou heeft.

Gisteravond kwam Max Westerman me bezoeken. Ik geloof dat hij verwachtte dat we uit eten zouden gaan, maar nu zowel het Algemeen Dagblad als NieuwsNet eigenlijk weer zijn afgevallen, moet ik echt heel voorzichtig met geld omspringen. Serveerde twee boterhammen met kaas. Ik mag die jongen. Ik lig er eigenlijk wakker van. Zowel Abram als Roozen zeiden hetzelfde: ‘Ik schrijf je er geen brief meer over.’ Over dat ik ben afgedankt dus. Waar wijst dit op? Er moet weer geïntervenieerd zijn. Bij Hervormd Nederland gebeurde eigenlijk hetzelfde.

Peter belde laat. Hij had het geld ontvangen.

23 december 1979 (2e maal)

Droomde vannacht dat Keke op de eerste etage van De Horst het balkon van onze speelkamer op ging en naar de rand liep. Op het moment dat ik hem wilde grijpen, viel hij naar beneden, maar hij was oké, want ik wilde dat hem niets zou overkomen.

[p. 128]

Ik kocht vijf witte hyacinten voor Kerstmis. Ze verspreiden een heerlijke geur.

Jan Kikkert uit Hoogeveen logeerde hier. Hij heeft een zalig lijf. Maar hij is verder ook aardig. En Casper belde vanuit de Franse Alpen waar hij op wintersportvakantie is.

Vladimir Kirillin, voorzitter van het staatscomité voor Wetenschap en Techniek van de Raad van Ministers van de Sovjet-Unie,¹³⁰ is afgetreden. Ik vind dit een slecht voorteken.

Ik bracht een bezoek van ruim één uur aan mr. H.M. Voetelink van Worst & Haersolte. Hij begint dus aan de affaire Van der Klaauw. Nadat ik hem de gang van zaken in het Time-proces had uiteengezet en ook een en ander over onderhandse bvd-acties tegen mij had verteld, leek hij wat nerveus te worden. Hij zei zelfs: ‘En wat is de situatie, wanneer ze inderdaad een voor u schadelijk rapport over uw handel en wandel in handen hebben en verspreiden?’

‘U bedoelt à la Wim Aantjes, de verholen ss'er. Daar heb ik geen last van. Het enige wat ze tegen me kunnen gebruiken is de homoseksualiteit,’ antwoordde ik. Ik dacht even niet aan de mans eigen gevoelens in deze richting. Hij begon dan ook meteen medelijdend naar me te kijken.

‘Kunt u daar geen moeilijkheden mee krijgen in Amerika?’ vroeg hij ook nog.

Ik dacht: ik zal maar niet zeggen, dat ik die daar al achter de rug heb na een onderzoek door fbi- en cia-psychiaters. Later dacht ik dat ik Voetelink zou moeten opbellen om te vragen of hij me ècht wil vertegenwoordigen in de zaak met BuZa en Time met verhoren van Wibo van de Linde en Robert Kroon

130 Zie bijlage 19. Mijn interview met hem in Algemeen Dagblad, 20 juni 1979.

24 december 1979

Kwam Julius Vischjager tegen. Hij is een eigen zogenaamde krantje begonnen The Daily Invisible. Hij werkt aan een boek Loketvrees. Die man wordt steeds gekker.

The New York Times wijst er voor de zoveelste keer op dat gevluchte Portugese priesters hebben gezegd, dat de ‘bezetting’ van Oost-Timor door Suharto in vier jaar tijd één derde van de 600.000 bewoners om zeep heeft geholpen. De voormalige minister van Buitenlandse Zaken had het aantal slachtoffers op 50.000 of misschien 80.000 geraamd. En Juliana gaat bij de man op staatsbezoek. Elisabeth ii ontving Suharto dit jaar als staatsgast.¹³¹

Anthony Lewis, een journalist waar ik altijd een hoge pet van

131 The New York Times, 24 december 1979.

[p. 129]

heb opgehad, stelt me toch steeds weer teleur, bijvoorbeeld als hij een gesprek met prins Sihanouk van Cambodja in Parijs weergeeft in zijn Times-column. Misschien beschouwt hij het als oude koek, maar de onbeschrijfelijke ellende, die het koninkrijk te verwerken heeft gekregen, is veroorzaakt door het besluit van Nixon en Kissinger om Cambodja bij de oorlog in Vietnam te betrekken om via Amerikaanse agressie jegens dit koninkrijk verantwoordelijk te zijn voor miljoenen doden in dat door bloed verscheurde land. Lewis babbelt met de prins, die gezegd heeft: ‘The fate of my people is very very bad,’ maar de aanstichters van die bloedige moordpartij zitten in Washington. Hier wordt in 1979 met geen woord meer over gerept. Lewis bedrijft misleidende journalistiek.¹³²

132 The New York Times, 24 december 1979.

Kerstdag 1979

Ben toch uiteindelijk het liefste alleen, met uitzondering van Peter. Gunter Pauli kwam uit België en bleef slapen. Toch ervaar ik zo'n bezoek uiteindelijk als tijdverlies.

Ik luisterde naar Symphonie Fantastique van Berlioz.

Organiseer het laatste hoofdstuk van het interviewboek met Georgii Arbatov.

Het is toch niet te geloven dat Richard Nixon in zijn memoires de coup van maarschalk Lon Nol in Phnom Penh op 18 maart 1970 - terwijl prins Sihanouk in Moskou was - weergeeft als een coup die voor hem, Nixon, ‘een complete verrassing’ was. Lon Nol organiseerde een ordinaire cia-coup als collaborateur van Washington. Òf Nixon liegt, òf de cia opereerde zoals gewoonlijk in Phnom Penh volgens het bekende recept van ‘the invisible government’, de clandestiene operaties waar misschien Nixon zelf niet van op de hoogte was. Al lijkt dit hoogst onwaarschijnlijk.¹³³

Eigenlijk is het nog erger. Nixon doet alsof hij woedend was op de cia omdat ze hem niet tijdig hadden geïnformeerd dat er iets in die richting broeide ‘binnen de regering van prins Sihanouk’.¹³⁴

133 Richard Nixon, The Memoirs of Richard Nixon Volume I, Warner Books, New York, 1978.

134 Deze aantekening komt uit het tweede deel van zijn memoires, maar dat is uit mijn kast verdwenen.

Tweede Kerstdag 1979

Droomde van mam. Twee van mijn lovers brachten haar een bezoek. Toen ik thuiskwam, vond ik hen ieder aan één kant

[p. 130]

van haar in bed. Zij koesterden haar. Later was Wicher van Swinderen er ook. Mam droeg een eenvoudig roze truitje en verontschuldigde zich voor haar eenvoud.

Ik herinner me inderdaad uit mijn eerste jeugd dat ik wel eens van mening was dat mam te eenvoudig tevoorschijn kwam.

Verder droomde ik, en dat gaat dus terug naar de oorlog, dat er op de Baarnseweg, waar De Horst aan lag, werd geschoten. Een aantal mensen schuilden in onze garage aan de straat. Er was een televisiecamera, maar niemand had een geweer. Door een klein raampje zag ik een jonge Italiaan een geweer laden. Ik werd wakker. Kom daar maar eens uit. Peter weet altijd wat dromen betekenen.

De hyacinten op tafel ruiken zalig, zo mooi en toch zo eenvoudig.

Stan van Houcke nodigde me, ongetwijfeld op advies van Ton van Dijk, uit in zijn programma van Radio stad. Instinctief voelde ik dat ik niet moest gaan. Het was een dirty trick. Ze waren uit op een relletje, want zonder me dit te zeggen bleek dat zij John Roozen van NieuwsNet eveneens hadden gevraagd. Dat had dus een bvd-rel en een Jacques den Boer-programma moeten worden.

Frits van Eeden had Amerika valt gelezen. Hij belde en zei: ‘Ik lach me rot. Ik vind het het einde.’

Arthur Rubinstein vertelde op televisie dat Rachmaninoff eens bij hem was komen dineren en zijn concert van Grieg het mooiste aller tijden had genoemd. Een beetje overdreven dus. Rubinstein speelt het met André Previn en het London Symphony Orchestra. In de cadenza ben ik tot tranen geroerd, luisterend naar deze oude baas die zo krachtig, zo fraai musiceert. My lost dream! Ook het langzame deel speelt hij zo weloverwogen en gedragen, voor sommigen misschien troppo lento, maar daar staat tegenover dat bijna iedereen het veel te vlug speelt. Rubinstein zei dat Stockhausen en Boulez hem geen moer zeggen ‘Their music, I do not understand, it are noises, I do not judge what I cannot understand, I do not know what they want to say.’ Ik was het volledig met hem eens. Zit in hetzelfde schuitje. Rubinstein zei verder: ‘When I hear young pianists I know there is nobody who can play better. I only ask them sometimes “When are you going to make music?”’ Opnieuw, I couldn't agree more. Maurice Ravel vertelde aan Rubinstein dat hij zijn unieke wijze van orkestreren had geleerd van het vierde pianoconcert van Camille Saint-Saëns, wat Rubinstein op dit moment ten gehore brengt. Wat een verwennerij. Dit concert, deze film, makes my day. Intussen zal hij niet ver-

[p. 131]

geten het ordeteken van het Legion d'Honneur in zijn knoopsgat te steken. Dat zou ik in zijn geval beslist weglaten. Ben totaal wèg van Rubinstein.

Opeens zag ik een rij van meer dan zes mussen op de rand van het balkon. Ze vroegen om hun boterhammen. Totale verbazing: wel honderd vogeltjes zaten beneden te wachten. Mam was ook altijd met de dieren in de tuin in de weer.

Aart van der Want kwam langs. Hij vond, dat de twinkeling uit mijn ogen was. ‘Laat je niet kisten door tegenslagen,’ was zijn advies. Ik zei dat het verlies van het Algemeen Dagblad en ook NieuwsNet me zeker had aangegrepen, ook omdat ik de stille hand van ‘de vijand’ in Den Haag weer in de aanval zag, waar je je gewoon niet tegen kunt verweren, want ze werken als een Gestapo in het geheim en geniep achter je rug op alle fronten tegelijk. Aart vond dat ik mijn bandopnamen van interviews en dagboeken in veiligheid moest brengen. Maar hoe kan je dan nog leven? ‘Ik ben altijd bang, dat er nog eens zogenaamd brand in je huis komt en dan zou je alles voor niets hebben gedaan,’ zei hij. Ik gaf toe: ‘To destroy my diary is the same as destroying me.’

Terwijl we aan tafel zaten belde minister Luis Alberto Machado uit Caracas. Hij zou naar Europa komen en voor een vliegticket òf naar Parijs òf naar Madrid zorgen, want ze zijn kennelijk zeer geïnteresseerd in mijn komende boek met interviews over intelligentie. Hij zou ook een subsidie van 5.000 dollar kunnen garanderen. Ik had in september al een brief ontvangen waarin hij zijn steun toezegde.

Koningin Juliana hield haar kerstrede. Het was weer zover. ‘Het kerstfeest is “licht uit licht” als het ontdaan is van alle versiering, hoe mooi en vrolijk en knus ook, waarmee wij het wezenlijke ervan toch wel hebben toegedekt, ik denk omdat het licht ons te sterk is.’ Moet je zo'n rede eens beluisteren; puur geklets in de ruimte. Aan het begin van de jaren tachtig moeten wij ons afvragen: ‘Waar staan wij? Waar ben ik? Hoe ver? Waar gaat het heen? Wat is er goed? Waarin falen wij? En ik zelf?’ En verderop zei ze: ‘Een regel uit een bekend kerstlied zegt: “Het licht is verschenen aan Adams geslacht.” Dan denk ik aan Gods vraag: Adam waar ben je? En aan de vraag: “Waar heb je je broer en je zuster gelaten?”.’ Juliana is een schat, maar het is helaas gedaas. Het valt niet te verwonderen dat ‘Benno’ veel pleziertjes buitenshuis zoekt, zoals bij zijn vriendin in Parijs. Of misschien is dat nu ook wel voorbij.

[p. 132]

27 december 1979

Ik ontving een kerstkaart van Nixons psychiater, mijn vriend dr. Arnold Hutschnecker.

De eerste versie voor Arbatov van 150 pagina's is klaar. Ik zal het via Prokchorov in Den Haag naar Vladimir Pechatnov zien te krijgen.

Ik begin nu over een brochure over Beatrix na te denken, een boekje over ‘het koningshuis’.

Een journalist uit Australië, Peter Hastings somt in The New York Times Sukarno's bewind op als ‘verbal posturing, large-scale economic mismanagement, third world rhetoric, the Jakarta-Peking axis and slogan politics,’ wat dus van A tot Z onwaar is. Toch vrees ik, omdat dit soort onzin sinds 1965 steevast in alle windrichtingen wordt herhaald (en aangezien alle Sukarno supporters òf werden vermoord, òf gevangen gezet òf permanent monddood gemaakt door het moordende Suharto regime) dat Bung Karno aldus de geschiedenis in zal gaan. Ik voel met ten aanzien van hem een roepende in de woestijn.

Hastings zegt dat Australië tegen de overdracht van de Papoea's aan Indonesië was, omdat wanneer de communisten in Djakarta aan de macht zouden komen, een ‘rood’ Indonesië ook Papoea-Nieuw-Guinea (de andere helft) onder de voet zou lopen. Dus de komst van Suharto werd in Canberra als een verademing beschouwd. Er werd natuurlijk onder die omstandigheden niet stil gestaan bij de vraag hoe Suharto zich de macht verwierf, en dat en passant meer dan één miljoen mensen onder Suharto's verantwoordelijkheid aan moten werden gehakt. Nu wind men zich in Australië opeens wèl op over wat op Oost-Timor gebeurt en de 100.000 doden aldaar. Ook schietpartijen op Irian Barat baren Canberra plotsklaps zorgen. Het zijn onberekenbare draaiborden.¹³⁵

The New York Times meldt verder dat de vs nu strikt gaan toe zien op het niet toelaten van homo's tot het land.¹³⁶ Dit gebeurt terwijl de Surgeon General, dr. Julius Richmond, vorig jaar officieel bevestigde dat de vs homosexualiteit van regeringszijde dus niet langer als een ‘mental disease or defect’ zou worden beschouwd. En dit gebeurt allemaal onder de in Christus herboren Jimmy Carter, of misschien wel juist daarom.

Ik ben aan het boekje over het koningshuis begonnen. Mijn vingers jeuken.

135 The New York Times, 26 december 1979.

136 The New York Times, 26 december 1979.

[p. 133]

28 december 1979

De bbc meldt, dat het Suharto-regime de toezegging doet dat alle nog in het buitenland verblijvende communisten kunnen terugkeren, maar ze zullen wèl worden verhoord. Ik belde Pak Hanafi in Parijs. Hij vertelde minister Adam Malik in Brussel te hebben ontmoet en zijn terugkeer te hebben besproken. ‘Dat is allemaal een uitvloeisel van jouw artikel in het Algemeen Dagblad.’ Dat leek me wat overdreven. Hij heeft voorwaarden voor zijn terugkeer gesteld.¹³⁷ amerika weert homo's is de voorpaginakop in het Algemeen Dagblad vanmorgen. Ed Nijpels van de vvd en Hein Roethof van de PvdA hebben onmiddellijk vragen in het parlement gesteld. Het is ook archaïsch.

Bezocht tante Yuut Mennega-Oltmans in haar flat in Soest. Oergezellig. Zij vertelde over vroeger, van toen mijn vader tien jaar was. De zuster van mijn grootmoeder Klink was getrouwd met een Strick van Linschoten in Zwolle. ‘Mijnheer las 's ochtends de bijbel voor de familie. Dan wachtten de dienstboden voor de deur. Na een logeerpartij bracht tante Juliana (naar wie mijn tante trouwens was voornoemd) ons naar de trein terug naar Den Haag. Toen we uit de raampjes hingen - ik hoor het je vader nog zeggen, hij was toen tien jaar - klonk het: “U hoeft me nooit meer te vragen, ik kom nooit meer”. En we zijn ook nooit meer in Zwolle gaan logeren.’ Tante Yuut zei, dat ik haar zeer aan mijn vader deed denken. Het zou wel eens waar kunnen zijn, althans op dit punt. Tante zegt nu ook steeds: ‘Ik word oud.’

Ik woonde een feestje van Margreet Ferguson bij. Er waren achttien gasten waaronder een zoon, Evert, een computerverkoper. Nel Oosthout was een hoogtepunt en droeg voor.

Ik raakte met een halfbroer van Thomas Ferguson in gesprek. Hij werkt bij iiasa Nederland. Ik vertelde onlangs een brief te hebben gekregen van dr. Jermen Gvishiani, de voorzitter van iiasa, ‘de baas van professor De Wolff’

‘Gvishiani is niet de baas van De Wolff,’ was het antwoord.

‘Dat weet ik, maar hij is de baas van iiasa dus in die zin ook de baas van De Wolff’

‘Maar de leden van iiasa zijn autonoom.’

‘Dat weet ik. Ik heb de totstandkoming van iiasa van dichtbij aan de top meegemaakt, lang voordat u wist dat het instituut bestond. Gvishiani is niet letterlijk de baas van de Wolff, maar hij hanteert daar wel de voorzitters hamer.’ Maar de droogkloot dramde door. Eerst zei ik iets van spijkers op laag water

137 In 1994 bevindt hij zich nog steeds in Parijs waar hij een Indonesisch restaurant runt.

[p. 134]

zoeken, maar toen hij aanhield, noemde ik de man ‘een muggenziftertje’. Toen hij nog door ging voegde ik hem toe: ‘Het computertje in uw hoofd is niet in orde.’ Dat veroorzaakte een waarachtig incident. Margreet Ferguson nam hem lange tijd mee naar de keuken om hem te sussen. Ik ben maar bij vriendin Nel Oosthout gaan zitten. Zulke uitjes met een levensgrote pan soep als traktatie vind ik sowieso vreemd.

Peter arriveerde uit Londen met een baardje. Het was werkelijk geen gezicht. Ik knapte er in alle standen op af. Ik omhelsde hem op Schiphol ook niet als anders en gaf hem demonstratief slechts een hand.¹³⁸

We dineerden in ons favoriete restaurantje Le Musicien, intiem en gezellig. Toen ik hem bij toeval liet zien al een aantal kaarten voor tram en bus te hebben gekocht, ik wilde slechts mijn creditcard pakken, was hij tot tranen toe geroerd. Hij was eveneens blij dat ik zonder dat hij er om had gevraagd, bij café Rusland stopte, zodat hij een stickie kon gaan halen. Het was weer een samenzijn als vanouds, waar ik uren over zou kunnen vertellen.

138 Nu ik dit in 1994 teruglees, vind ik mijn houding over dat baardje absoluut misselijkmakend.

29 december 1979

Peter heeft gefietst in de polders. Hij begint weer zijn gezonde kleur te krijgen. In dat opzicht is Charingcross Road in Londen een ramp.

Ook Vladimir Kouznetsov schreef uit Brussel voor het nieuwe jaar.

Tante Yuut Mennega vertelde ook dat nog deze week iemand tegen haar had gezegd: ‘Je neef is communist he?’

‘Helemaal niet,’ had tante gezegd, ‘hij probeert alleen niet alles ten aanzien van de Sovjet-Unie à priori af te kraken.’ Zo zie je weer wat De Telegraaf en ‘de vijand’ met hun campagnes hebben bereikt.

Mr. H.M. Voetelink heeft een uitstekende brief aan minister Van der Klaauw gezonden in verband met het lasterpraatje over mij van zaakgelastigde Fruin in Caracas.¹³⁹

139 Zie bijlage 20.

30 december 1979

Moskou is een ‘police action’ in Afghanistan begonnen. Ik kan dit volledig indenken en begrijpen. De vs en Carter schreeuwen moord en brand, net als China trouwens, en voorspellen dat de sovjets hun vingers zullen branden. Amerikanen

[p. 135]

zijn experts op dat gebied, met hun expedities in Vietnam, Laos en Cambodja. The New York Times meldde al vorige week, dat de sovjets drie divisies naar de grens met Afghanistan hadden overgebracht. Het gaat om een burgerstrijd tussen de aanhangers van de in 1978 gevestigde marxistische regering van het land en islamitische guerrillagroepen.¹⁴⁰

Ik schrijf altijd weinig als Peter op Amerbos is. We gaan dan in elkaar op en alles lijkt stil te staan.

140 The New York Times, 21 december 1979, door Richard Burt.

31 december 1979

Ik werkte aan een paar pagina's voor mijn boekje over het koningshuis. De eerste pagina's van een nieuw manuscript leveren de meeste problemen op, dan wordt de toon gezet. Daarna gaat het sneller. Peter heeft onafgebroken zitten lezen. We waren deze dag rustig samen thuis. Dat wil zeggen, met een onderbreking van een sauna in Thermos.

De sjah van Iran, die in Panama verblijft, is nu een pion geworden in het gijzelaarsdrama. Panama wil overwegen de sjah aan Iran uit te leveren tegen de vrijlating van de 50 Amerikanen. Dat kan toch niet waar zijn?

We zagen de film Apocalypse Now en dineerden in Djanoko. Daarna was er Wim Kan. Tot mijn onuitsprekelijke verbazing stelde hij voor, zoals ik al een paar maanden geleden bij het bekend worden van het bestaan van de halfbroer van Juliana voor de vpro radio had gedaan, om nu maar eens de hele koninklijke familie bij elkaar te schrapen en op 30 april aan het volk op het bordes van Soestdijk te tonen. Hij bejubelde Juliana als ‘één van de weinige lichtpunten, die we hier hebben’. Je zou haast vrezen dat hij haar kerstrede over ‘licht uit licht’ ondershands belachelijk maakte.

Jimmy Carter gaf ook een nieuwjaarsinterview en vertelde, dat Leonid Brezhnev via de ‘hotline’ een verklaring voor het ingrijpen in Afghanistan had gegeven, die misleidend was, waardoor de president nu totaal anders tegen de ussr aankeek als daarvoor. De Afghanistan-affaire zou ernstige politieke consequenties met zich meebrengen, maar het was duidelijk dat de de man al aan zijn herverkiezing in november werkt. Toch zal Afghanistan een nieuw hoofdstuk aan het Arbatov-boek toe moeten voegen.

Jan Cremer vroeg of we naar hem toe kwamen. Maar Peter had er geen zin in en ik eigenlijk ook niet.

Peter en ik zaten uren te praten gisteravond. Ik liet hem de al-

[p. 136]

bums zien die ik in de jaren dertig als jongen had gevuld met knipsels over het Oranjehuis. We bladerden samen in dagboekdelen. Hij zei dat hij nooit over zichzelf zou kunnen spreken, zoals ik dit deed. En na alles wat we bespraken was hij onrustig geworden en van slag geraakt. Daarom was hij midden in de nacht uit bed gegaan om een stickie te roken. Hij heeft al een leven lang last van slapeloosheid, wat zijn vader ook gehad moet hebben. We bespraken ook of hij in Londen bij Edwin zou blijven of naar de vs zou gaan om te studeren. Ik beloofde, dat ik alles zou doen om een studiebeurs voor hem te versieren via pr-jobs voor bijvoorbeeld Dirk Keijer. Het was allemaal ontspannen en gezellig. Het zegt toch veel dat we de afgelopen vijf dagen bijna steeds thuis zijn geweest.

2 januari 1980

Om 18:30 uur is Peter naar zijn moeder in Tilburg vertrokken. Toen hij beneden kwam, zat hij op ernstige en trieste wijze voor zich uit te staren. Ik probeerde niet te kijken, maar ik voelde dat hij zich diep miserabel voelde. Hij leek getormenteerd. We aten nog zuurkool op het centraal station. Hij leek asgrauw, in plaats van zijn gebruikelijke stralende kleur. Ik vond het vreselijk.

Hij zei dat zijn depressie en apathie eigenlijk al voor Kerstmis was begonnen en dat dit voor het eerst in twee jaar was dat het gebeurde. Ik geloof dat het te maken heeft met het feit dat hij momenteel geen werk heeft. Of weinig modellenwerk. Dat kan ik niet helpen. In bed vroeg ik hem wat in zijn leven zou zijn gebeurd, wanneer we elkaar niet zouden hebben ontmoet. ‘Dan was ik waarschijnlijk nu hoofd van een school in Tilburg,’ zei hij. Ik schrok hier erg van. Ik ging eerst slapen. Hij schreef naar Frederick Ress en een jongen in Los Angeles. Ik weet niet meer hoe laat hij in bed kwam.

Hij liet me op de cassettespeler in de auto bandjes van door hem gezongen liedjes horen. Ik vond ze mooi. Toch wist ik niet precies wat er op te zeggen. En hier speelt misschien toch ook weer bij mij parten dat mijn ouders vroeger nooit één goed woord over hadden voor wat ik deed. Mijn vader zou mijn boeken zeker gelezen hebben, maar mam heeft bijvoorbeeld nooit één woord over mijn boeken gezegd. Ik weet nauwelijks of zij ze echt heeft gelezen. Misschien stukjes. Is het om die reden dat ik niet echt enthousiast kan zijn om te luisteren als Peter zingt? Ik vind wel, en dat heb ik hem ook gezegd, dat hij lange, zuivere tonen zingt, maar waar ik zo weinig zeker van ben, is dat dit zijn roeping of toekomst zou kunnen zijn.

[p. 137]

Daarnaast heb ik twijfels of zijn depressie niet te maken heeft met het roken van hasj.¹⁴¹ Ik ben het daar dan ook helemaal niet mee eens en steek dit niet onder stoelen of banken, wat dan weer voor nare wrijving zorgt. Anderzijds voel ik mij diep betrokken bij Peters lot. Ik heb hem gezegd op oudejaarsavond, dat ik voor bijvoorbeeld vier maanden 600 dollar per maand naar Chase Manhattan in Londen zou sturen, opdat hij de beste zanglessen kan nemen. Ik probeerde hem er mee op te beuren, maar het had een tegenovergesteld resultaat. Hij scheen dieper weg te zinken.

We waren gistermiddag nauwelijks thuis of Jan Cremer belde een tweede keer of we langs kwamen. De dag tevoren hadden we ook al een smoes verzonnen. Ik had niet het hart dit weer te doen. Ik probeerde Peter dus over te halen mee te gaan, maar tevergeefs. Hierdoor kwamen we in een vervelend gesprek terecht, waarbij ik hem verweet dat hij zoiets ook wel eens voor mij zou kunnen doen. Ik bestá zo ongeveer voor hèm en ga vrij ver als ik weet wat hem pleziert; zoals driemaal naar café Rusland rijden tot het ventje er is dat hem de hasj verkoopt. We hadden dus weer een vervelend gesprek, maar ik wilde hem niet in die stemming naar Tilburg laten vertrekken, dus we besloten eerst samen een hapje te eten. Later belde hij nog om te zeggen dat zijn moeder zijn baard prima vond. Ik helemaal niet en daar blijf ik bij.

Henk Kolb zei op de radio vanuit Washington dat de Amerikanen geen bruten waren zo als de Russen, die zo maar Afghanistan binnen vielen. Alsof er nooit een Varkensbaai-invasie op Cuba was, om niet opnieuw Vietnam te noemen, of Cambodja. Koos Postema noemde de sovjetinvasie in Afghanistan ‘agressie’. De man weet niet beter. Wanneer de Amerikanen hun vrienden in Vietnam te hulp komen, is het geen agressie, en wanneer de sovjets hun vrienden in Afghanistan komen helpen wel.

Eigenlijk was ik in tranen, toen ik Peter op het centraal station verliet (dichtbij tranen althans) omdat ik altijd weer tekort schiet hem werkelijk te helpen, te adviseren en bij te staan.

141 Ik schreef in mijn dagboek over zijn ‘zekere verslaafdheid aan hasj’ maar heb dit in 1994 bewust weggelaten omdat ik woedend was toen ik het opschreef en er van ‘verslaafdheid’ absoluut geen sprake was en nooit is geweest. Daar was hij te verstandig voor.

3 januari 1980

De Britse bladen schreeuwen moord en brand over Afghanistan. Er wordt al druk gefilosofeerd over het stop zetten van

[p. 138]

graanleveranties aan de ussr, het bekende chantagedenken in Washington voor stoute landen. Ook wordt de terugtrekking van Westerse atleten van de Olympische Spelen in Moskou overwogen.

Afghanistan dreigt weer een nieuw raadsel te worden voor Westerse denkers om er achter te komen dat ze misschien toch niet de enige macht in de wereld vertegenwoordigen die naar eigen goeddunken handelt. Wat nu gebeurt zal het belang van het boek van Georgii Arbatov vergroten.

Het biedt mij de mogelijkheid om een passage van Jung in het Arbatov-boek te verweven. ‘If, for a moment, we regard mankind as one individual,’ schreef hij, ‘we see that the human race is like a person carried away by unconscious powers: and the human race also likes to keep certain problems tucked away in separate drawers. This is why we should give a great deal of consideration to what we are doing, for mankind is now threatened by self-created and deadly dangers that are growing beyond control.’

‘Our world,’ schreef Jung verder, ‘is so to speak, dissociated like a neurotic, with the Iron Curtain marking the symbolic line of division. Western man, becoming aware of the aggressive will to power of the East, sees himself forced to take extraordinary measures of defense, at the same time as he prides himself on his virtues and good intentions. What he fails to see is that it is his own vices, which he has covered up by good international manners, that are thrown back in his face by the Communist world¹⁴² shamelessly and methodically. What the West has tolerated, but secretly and with a slight sense of shame (the diplomatic lie, systematic deception, veiled threats) comes back in the open and in full measure from the East and ties us up in neurotic knots. It is the face of his own evil shadow that grins at Western man from the other side of the Iron Curtain.’¹⁴³

Als ik over een medium beschikte zette ik deze passage in verband met Afghanistan morgen in de krant. Intussen weet Carter niets beters te bedenken dan ambassadeur Tom Watson uit Moskou terug te roepen.

Zorgen over Peter maken me onrustig. Ik zie steeds weer zijn gekwelde gezicht voor me. Voel me zo machteloos hem op een genezende wijze tot steun te zijn.

Om 17:30 uur sliep ik zo diep, dat ik nadat de telefoon ging even niet wist waar ik was. De assistente van George Walsh van

142 Dat was in de roos blijkt nu uit wat in Afghanistan gebeurt.

143 C.G. Jung, Man and Nis Symbols, Doubleday, New York, 1964.

[p. 139]

MacMillan in New York belde. Walsh had de gesprekken in Moskou gelezen, maar men achtte het ‘te kostbaar’ ze per luchtpost terug te sturen. Er moest een goedkopere manier gevonden worden.

De brief van John Roozen stelt me nauwelijks gerust en overtuigt niet.¹⁴⁴

Wibo van de Linde, de voormalige cameraman - ik herinner me dat hij een cameraploeg voor me leidde toen ik jaren geleden een interview bij Fokker maakte - en nu dus de grote baas bij de tros, die het volk zal inlichten over Afghanistan, laat zijn medewerker Henry Schoup aan het woord, een rabiate Koude Oorlogcorrespondent. Vervolgens natuurlijk ook Luns. Ook andere orakels als Henk Neuman, en zelfs professor Röling, benaderden nauwelijks de manier waarop ik dit drama analyseer. Röling benadrukte gelukkig wel dat Afghanistan niets met de salt-onderhandelingen heeft te maken, die Carter nu heeft stop gezet.

Vladimir Pechatnov telegrafeerde namens professor Arbatov, dat het werk aan het boek tot 20 februari stop staat. Nu moet ik andere plannen omgooien, zoals Madrid en Florida.

Peter belde en zei dat hij de hele dag met zijn moeder had zitten praten, die zich had opgewonden over de maatregelen tegen homo's in de vs. Het weer thuis zijn is voor Peter, zoals hij dat zegt, ‘als een terugkeer in de baarmoeder’.

144 Zie bijlage 21. Voor mij opnieuw een bewijs van sabotage uit Den Haag.

4 januari 1980

The New York Times gaat in een hoofdartikel in op de nieuwe regels voor toelating van homo's. ‘We hope the special commission now studying the immigration laws will urge Congress to make changes that reflect both medical opinion and the public's growing tolerance and sense of fairness concerning homosexuals.’ De krant merkt zelfs op: ‘We assume the department of Justice has more important business, even at the nation's borders, than to get tough with such marginal hazards.’¹⁴⁵

nrc Handelsblad jammert over de sovjetactie in Afghanistan ‘die volstrekt valt buiten wat door het Handvest der Verenigde Naties is toegelaten’.¹⁴⁶ Ik vind dat maar schijnheilig geklets. Alsof wij ons altijd keurig aan het Handvest houden, wanneer het in onze kraam te pas komt dat het dienen van Westerse belangen militair agressief optreden zogenaamd noodzakelijk maken.

145 The New York Times, 4 januari 1980.

146 NRC Handelsblad, 2 januari 1980.

[p. 140]

NieuwsNet publiceert een lang gesprek met de schrijvers Frans Kellendonk, Nicolaas Matsier en Oek de jong. Kellendonk schijnt eens gezegd te hebben: ‘Schrijven is een langzame zelfvernietiging.’ Wat een onbedaarlijke onzin.¹⁴⁷ Maar Frans is wel mooi om te zien. Een foto van Gijsbert Hanekroot bevestigt dit weer eens. Hij zegt verderop: ‘Een schrijver is in de eerste plaats met taal en denken bezig. Hij dient er voor te waken dat er zuiver geschreven en zindelijk gedacht wordt. Naarmate hij dat beter doet, dient het schaamrood de politici des te vlammender naar de kaken te stijgen.’

Vroeg of laat wil ik met hem praten.

147 NieuwsNet, 5 januari 1980.

5 januari 1980

Het Algemeen Dagblad lijkt zich te beklagen dat ‘spraakmakend Nederland’ zich niet erg opwindt over de sovjetinval in Afghanistan.¹⁴⁸ Het blad meent, dat Den Haag ‘ingesneeuwd’ lijkt ‘en de Russische inval in Afghanistan lijkt door niemand opgemerkt, ook niet door actiegroepen’. Joop den Uyl zei nogal terecht dat Moskou zo reageerde in reactie op de plaatsing van 572 nieuwe kernwapens in West-Europa ‘wat ik geloof dat het verkeerde antwoord op de verkeerde plaats en op een verkeerd moment is geweest’. Hij vervolgde: ‘Rusland voert een drijfjacht uit op de islamitische bewustwording in Afghanistan en Amerika bevindt zich in een afschuwelijke confrontatie daarmee in Iran.’

148 Algemeen Dagblad, 5 januari 1980.

6 januari 1980

Ik herinner me de Indiase journalist Romesh Thapar, die op de vergadering van de Club van Rome in Berlijn zei, dat er geen sprake van was dat Indira Gandhi ooit terug kwam. Ik zei hem het daarmee oneens te zijn. Het ziet er naar uit dat zij de verkiezingen zal winnen.

Ik denk veel over Peter en mijn tekortkomingen jegens hem op zoveel punten en over de hele linie.

Het cda wil dat Van der Klaauw de ambassadeur uit Moskou terugroept.

7 januari 1980

Indira Gandhi heeft gewonnen. Zond haar een gelukwens per telegram. Dit is prima voor India. Michael Kaufman schreef over haar in de The New York Times¹⁴⁹ dat zij voornamelijk met

149 The New York Times, 7 januari 1980.

[p. 141]

de naam Gandhi, als dochter van Nehru had gewonnen. Zo is het natuurlijk ook. Haar familie vertegenwoordigt een dynastie. Kaufman schreef eigenlijk een nogal vijandig artikel, wat in het algemeen de stemming in Washington is jegens deze dame. Bij het ondergaan van de zon zit dikwijls één eenzame lijster op een tak en houdt hele verhalen. De hemel mag weten waar het diertje het allemaal over heeft.

De informatie over Afghanistan op televisie is weer klassiek. Televizier laat Luns, Van der Stoel en oud-ambassadeur Hugo Scheltema aan het woord. Dan weet je het wel. Ook Koen Corver, eens correspondent in Moskou (in samenwerking met de bvd à la Raymond van den Boogaard) doet een duit in het zakje. En exact, zoals de bvd aan Carel Enkelaar vroeg, laat het nos Journaal alléén de Amerikaanse ambassadeur bij de vn aan het woord. Russen of Afghanen krijg je hier niet te horen.

George Walsh van MacMillan in New York belde: ‘We hope that since the Cold War is restarting with Afghanistan, Georgii Arbatov won't back out of the project. In the mean time if he continues, the book gives him a chance to deal with the Afghanistan question, so I hope that you realize, that we are more enthusiastic than ever about this project.’ Hij wilde desnoods ook het boek met interviews met 35 Russische topgeleerden uitgeven, maar eerst het hele manuscript in handen hebben.

Rogier van Otterloo dirigeert op televisie. Ik denk dan aan de avonden in de oorlog in Bilthoven, bij zijn vader, de dirigent Willem van Otterloo, waar ik samen met Hetty de Marees van Swinderen steeds naar toe ging. Daar staat dan zijn kind.

Peter belde. Hij bracht de avond bij zijn moeder door. Slaap zachtjongen.

8 januari 1980

George Walsh zei gisteren ook nog: ‘You will be attacked for giving the Soviet point of view.’

Ik antwoordde: ‘Don't worry, I will ask the right questions.’ Aan dit soort onzinnige opmerkingen ben ik ruimschoots gewend.

In verband met de verkiezing van mevrouw Gandhi zond ik het Algemeen Dagblad gisteren per expresse een exclusief gesprek met haar. Prompt publiceert deze krant op pagina drie, waar mevrouw Gandhi had moeten verschijnen, een levensgroot verhaal met de heer T.J. Koek, burgemeester van Nieuweschans. Bij deze nitwits is er geen plaats voor de real stuff.

Ik droomde trouwens dat ik twee heren van de bvd erop be-

[p. 142]

trapte dat zij in mijn kasten snuffelden. Eén van hen was Van Doeveren. Hoe me dit niet bezig houdt.

Bracht 36 pagina's als ontwerptekst voor mijn koningshuisboekje naar Peter Loeb. Heb er intens aan gewerkt. Nu kan ik weer meer aandacht voor het nieuws hebben.

Het Kremlin maakte officieel bekend, pas dan weer te willen onderhandelen over wapenbeheersing, wanneer West-Europa de plannen om 572 nieuwe kernwapens bij te plaatsen publiekelijk intrekt. Moskou liet verder weten niet te zullen wijken voor druk van Carter en de vs in de Veiligheidsraad om troepen uit Afghanistan te verwijderen. De Franse minister van Buitenlandse Zaken maakte bekend dat Frankrijk niet mee doet aan zogenaamde vergeldingsmaatregelen tegen de ussr. West-Duitsland heeft bij monde van Hans-Dietrich Genscher de invasie van Afghanistan bekritiseerd maar Bonn zal de ontspanningspolitiek voortzetten. Portugal riep haar ambassadeur uit Moskou terug. Mr. J.F. Boddens Hosang, onze tweede man bij de permanente vertegenwoordiger bij de vn, heeft Moskou ten scherpste veroordeeld en het Kremlin opgeroepen haar troepen ‘onverwijld’ uit Afghanistan terug te trekken. De lilliputters in Den Haag blijven zichzelf maar overschatten, alsof er ook nog een Indisch koloniaal rijk zou bestaan. Egypte gaat de ambassadestaf in de ussr verkleinen en overweegt een breuk met Moskou. Ook Saddam Hoessein, die een vriendschapsverdrag met Moskou sloot, bekritiseerde het Kremlin. Daarentegen riep Syrië op tot nauwere banden met Moskou. De Amerikaanse minister van Defensie, Harold Brown, heeft gezegd dat Washington nu snel de betrekkingen met China nauwer moet aanhalen. Bezetenheid jegens klaarblijkelijk het Kremlin, dat echt gevaarlijk zou zijn, en China dus niet. En het doet er niets toe of de Chinezen eveneens Marx en Lenin belijden. Er klopt dus niets van.

En natuurlijk overweegt Washington als goedkoopste wapen de economische chantage. Carter - de in Christus herboren democraat - heeft alle graanproducerende landen in spoedberaad bijeen geroepen om te zien of men de ussr via de honger de nek zou kunnen omdraaien. Verder wordt er geredekaveld over het niet meer meedoen aan de Olympische Spelen in Moskou. De bvd en andere Haagse padvinders in kwade streken zullen wel overuren maken om experts als Ed van Thijn en consorten voor hun Koude Oorlogkarretje te spannen.

Ook de American Society of Newspaper Editors heeft al opgeroepen om alle uitwisselingen tussen Westerse en sovjetjournalisten onmiddellijk stop te zetten. Ze zijn gek. Die uitwisselin-

[p. 143]

gen zijn juist nu meer nodig dan ooit. Je kunt elkaar doodschieten of naar elkaar luisteren. Er zijn nu 85.000 sovjetsoldaten in Afghanistan, dat is nog niet de 600.000 Amerikanen in Vietnam.

Henry Kissinger heeft tegen James Reston gezegd dat hij het er mee eens is dat Moskou een prijs behoort te betalen voor de ‘outrage’ van Afghanistan, maar hij is tegen ‘any sudden grand gestures that are likely to be ineffective and cannot be sustained. We need a dispassionate analysis of our interests,’ zei hij, ‘and of a strategy by which the Soviets are to be contained, if that is our aim, and not frantically start doing something and pouring arms all over the world. I just don't want the Carter Administration to go crazy. I don't want them to ad hoc it. We have now gone for ten years up and down the foreign policy escalator. We have got liberals, that think that everything that happens in the world is our fault. We have conservatives that think that all you need is anti-Communist liturgy and that solves all our problems, but we have not managed for a decade to get a settled strategy that a majority of our people will support.’¹⁵⁰ Wanneer zullen Amerikanen, om van Henry verder niet te spreken, afstappen van het absurde begrip dat hun nationale belangen identiek zouden zijn aan de belangen van de planeet in haar geheel? Waarschijnlijk nooit.

Arthur Jensen heeft een nieuw boek gepubliceerd Bias in Mental Testing, wat het debat over zijn opvatting ‘that racial inferiority is inhereted’ weer heeft doen oplaaien. Richard Eder schrijft in The New York Times: ‘The book is so dense with equations, graphs and psychometric hardware that few psychologists - let alone sociologists, educators, journalists and politicians - are likely to make much headway with it.’¹⁵¹ Gezellig als zo 774 pagina's studie verwelkomd worden in de nummer één krant van de vs. Veel scholen geloven blijkbaar niet meer zo in iq-testen ‘because they fail to properly measure the potential of ghetto children’. Dat zou wel eens waar kunnen zijn.

Nieuwe Revu¹⁵² wijdt een aantal pagina's aan de miljoenen die nodig zijn om Huis ten Bosch en paleis Noordeinde in gereedheid te brengen voor de toekomstige koningin Beatrix. Joop den Uyl lijkt haar geadviseerd te hebben dat één paleis er ook wel meer door kon, en dus een beetje minder geld zou kosten. Maar deze mevrouw heeft het voldoende hoog in de bol om er

150 The New York Times, 3 januari 1980.

151 The New York Times, 3 januari 1980.

152 Nieuwe Revu, 4 januari 1980.

[p. 144]

miljoenen tegen aan te laten smijten. ‘Iedereen moet bezuinigen,’ zegt het blad, ‘behalve prinses Beatrix.’ Vooral ook de veiligheidsvoorzieningen schijnen peperduur te zijn. ‘Pas als zij extreme eisen zou stellen, zal zij die zelf moeten bekostigen,’ aldus de Rijksgebouwendienst. De atoomvrije schuilkelder kost twee miljoen, exclusief btw. ‘De bouwvakkers, met het karwei bezig, zijn niet dol op de prinses. Er is tijdens de restauratie zelfs een halve dag gestaakt, omdat de marechaussee na wat diefstallen uit het paleis, beval de auto's buiten het terrein te parkeren. Daardoor zou er meer zicht zijn op wat bouwvakkers in en uit het paleis sleepten. De arbeiders weigerden dit, omdat zij hun vaak zeer zware gereedschappen niet door de hele tuin wensten te slepen.’

Time¹⁵³ heeft ayatollah Khomeini als Man of the Year gekozen: ‘The Mystic who lit the fires of hatred. Rarely has so improbable a leader shaken the world,’ aldus Time. ‘He gave the twentieth century world a frightening lesson in the shattering power of irrationality, of the ease with which terrorism can be adopted as government policy.’ Drieënnegentig procent van de 35,2 miljoen Iraniërs behoren tot de Sjiieten. Zij onderscheiden zich van Soennieten, omdat zij de nadruk leggen op martelaarschap. Daarom vereenzelvigen zoveel mensen in Iran zich met beelden als ‘Joy’ en ‘Honor’, wanneer de volgelingen van Khomeini zouden sterven in de strijd tegen Amerika. ‘Shi'ism allows for the presence of an intermediary between God and man.’ Ook zij zijn overtuigd, dat de profeet Mohammed zich schuil houdt, maar op een dag zal terugkeren ‘to purify the religion and institute God's reign of justice on earth’. Time noemt de ayatollah een ascetische despoot, die overigens nogal veel gemeen heeft met zijn illustere voorganger de sjah. Met dit verschil dat Khomeini zegt: ‘All western governments are just thieves. Nothing but evil comes from them,’ terwijl de sjah juist door Washington met man en macht, inbegrepen de cia, op de been werd gehouden. Beiden heren beschouwen zich overigens ‘divinely or dained to guide and govern Iran’. De ayatollah schijnt echter meer titels te bezitten dan de sjah: ‘Savior of the generations, Defeater of the Opressors, Imam of the Age.’

Time vervolgt: ‘The essence of his attitude is detachement, serenity in accepting and preaching God's will [alsof iemand weet wat de wil van “God” zou zijn; wo]. In public, Khomeiny will not permit himself to display joy, sorrow, rage or any oth-

153 Time, 7 januari 1980.

[p. 145]

er emotion. His angriest words are delivered in a soft, uninflected voice that seldom rises above murmur. And what is it, that Khomeiny's God commands? An all embracing code of behavior. It is a rigorous, minute, specific codification of the way to behave in every conceivable circumstance, from defecation to urination to sexual intercourse to eating to cleaning the teeth. The scheme is appallingly oppressive to us Westerners, in that there is a right way and a wrong way in everything.’ Anwar Sadat heeft hem omschreven als ‘a lunatic’. Richard Falk van Princeton University zegt in het blad: ‘When Khomeiny seems the most crazy to us, he appears most exemplary to the Iranian people. That suggests you would have to say all of Iran is crazy.’ Wat me terugbrengt bij Lloyd deMause en de psychohistorici. Kan je stellen dat gedurende Hitlers regime, de meest Duitsers getikt waren, omdat men hem bijkans blindelings volgde? Dan zit je meteen in begrippen als ‘collective delusion’, ‘collective madness’, en al die ingredienten van ‘craziness’ waar deMause, Ebel, Stein (ten aanzien van Israël) en anderen al jaren de aandacht op vestigen.

Bruce van Voorst sprak onder vier ogen met ayatollah Khomeini, die bijvoorbeeld vertelde dat in het laatste jaar van zijn bewind, de sjah van Iran 60.000 mensen door zijn geheime politie liet vermoorden, terwijl 100.000 personen verminkt zouden zijn. Daar moet toch wel een en ander van waar zijn, alhoewel de sjah dus een amateur in uitmoorden is gebleven,

[p. 146]

vergeleken bij mijnheer Suharto (één miljoen) of Pol Pot (twee miljoen). Opmerkelijk vind ik het antwoord van de ayatollah als Van Voorst hem vraagt: ‘Does God ever speak to you or send you guidance?’ Dan antwoord de imam dat hij slechts de spreekbuis is van zijn volk. ‘I simply reflect the views of the Iranian people.’

Le Nouvel Observateur¹⁵⁴ besteedt weer eens aandacht aan een rapport van Amnesty International, waarbij Suharto rustig opduikt tussen types als Idi Amin en Bokassa, en niet alleen voor wat nu weer op Timor gebeurt. Het blad drukt een foto af van tegenstanders van Suharto in een soort loopgraaf om door zijn militairen te worden afgeknald.

154 Le Nouvel Observateur, 7 januari 1980.

[p. 147]

Een Britse majoor, Roger Chapman, heeft ergens op Nieuw-Guinea een groepje Papoea-nomaden gevonden, 500 kilometer buiten Port Moresby, onder de naam ‘Pogaea’, waarvan men het bestaan tot op heden niet kende. Dat was de klus, die Luns zo graag had willen klaren.

Ik haalde Peter op het centraal station af. Hij zei het erg koud te hebben en zich verkleumd te voelen. Hij was in tranen geweest, toen hij zijn moeder verliet. Ik ken zulke gevoelens zo precies. We pakten een sauna. Hij scheen op te knappen, maar bij het serveren van hutspot voelde hij zich toch weer ziek en leek grauw en bleek, niets voor Peter. Hij is naar bed gegaan. Ik wil dat dokter C.C. Delprat hem helemaal nakijkt. Het maakt me ongerust. Ik ging even bij hem kijken. Ik had hem moeten omhelzen, toen ik hem toedekte, maar ik voel me altijd verstijfd op zulke momenten, wat wel een andere erfenis is uit De Horst dan de acf kinine-aandelen.

Marcus Bakker (cpn) noemde het in Brandpunt van de kro een ‘slechte zaak’ van de ussr om militair te denken en Afghanistan binnen te trekken.

9 januari 1980

Peter is nog steeds in diepe rust en sliep bijna 24 uur aan één stuk. Ben ongerust.

10 januari 1980

De Sovjet-Unie noemt Jimmy Carter ‘hysterisch’, wat me in de roos lijkt. Zij hebben er meer dan één reden voor dan Carters kritiek op de invasie van Afghanistan. Ik heb al drie jaar geleden het boek van Lloyd deMause Jimmy Carter and American Fantasy¹⁵⁵ naar Moskou gebracht en aan Georgii Arbatov, en ook Jermen Gvishiani overhandigd. Ik hoopte dat men in het Kremlin terdege zou beseffen wat voor type mens op het Witte Huis was gearriveerd. Ik herinner me dat ze nauwelijks konden geloven hoe zot het verhaal van Carter was. Misschien geloven ze het nu.

Altijd als puntje bij paaltje komt houdt de PvdA de rokken van de Amerikanen (en de cia) vast. Joop den Uyl blijft a cheap basterd, want hij holt met een protest over Afghanistan naar ambassadeur Tolstikov. De beurs in Wall Street vliegt natuurlijk omhoog, want de oorlogsfabrikanten ruiken weer goede zaken. How shockingly sick the system really is.

155 Lloyd deMause, Jimmy Carter and American Fantasy, Two Continents Psycho History Press, New York, 1977.

[p. 148]

Een heerlijke avond met Peter en ook met mijn vriend Frank Heckman, die er voor zijn doen ook al slecht uit zag.

Vandaag begon Veronica Radio met mijn bijdrage, die luidde als volgt:

‘Amerikaanse geleerden hebben zich gebogen over de psyche van de 71-jarige ayatollah Khomeini in Iran. “Wat ze daar nu doen in Iran in een roes van collectieve fantasie, is van Khomeini de kostbaarste baby van het land maken,” zei me professor Henry Ebel van het Psychohistorisch Instituut in New York. De psychohistorie houdt zich immers bezig met het leggen van verbanden tussen enerzijds de geschiedenis en politiek en anderzijds de psyche van leiders, koningen en presidenten. “Khomeini is de verpersoonlijking van Allah,” aldus professor Ebel, “en zoals iedere groep, of volk of natie aan de hand van een nationaal totem in balans probeert te blijven, hebben de mensen in Iran, na de val van de sjah, het wereldse totem vervangen door dat van een vertegenwoordiger van God. Bij u in Nederland heeft u een koningin. In de Sovjet-Unie vader Lenin en in de Volksrepubliek China bediende men zich een halve eeuw van het symbool van Mao. De huidige verwarring in China is terug te leiden naar het ontbreken van een vervangend en passend nieuw collectief symbool, dat de natie bijeen zou kunnen houden,” aldus professor Ebel. Eén der voornaamste aspecten van Khomeini's allesoverheersende macht over het Iraanse volk, is dat in de fantasie en verbeelding van zijn volgelingen, hij, de lang verbannen Sjiieten-priester, de van Allah gezonden redder des vaderlands moet zijn, die een oplossing zal brengen voor de noden en problemen van Iran. De ijzeren wil van Khomeini en diens blinde geloof, dat hij alléén het bij het rechte eind heeft, zijn beslissend in de hardnekkige strijd tegen de vs over de gijzelaars in de Amerikaanse ambassade.’

11 januari 1980

Peter is al weer vertrokken. Het is hier stil zonder hem. Via dokter Delprat is hij naar het Artsen Laboratorium geweest. Hij wordt nu grondig onderzocht. Hij was blij dit te hebben gedaan. Hij heeft altijd een extra duwtje nodig.

Pas vandaag zond Henk de Vos van het Algemeen Dagblad mijn gesprek met mevrouw Indira Gandhi terug, ook omdat sinds ik het vorig jaar met haar maakte er nu al weer zoveel was gebeurd. Smoesjes en jammer. De kopij was trouwens al gezet.

Pravda meldde dat Washington ‘een buitengewoon gevaarlijk militair-politiek spelletje poker is begonnen’. De krant schrijft dat de antisovjetmaatregelen, die momenteel in looppas wor-

[p. 149]

den genomen, terecht toe te schrijven zijn aan de komende verkiezingen in de vs eind 1980.

Craig Whitney bericht uit Moskou dat de sovjetbeslissing Afghanistan, en haar marxistische regering in bescherming te nemen, een miscalculatie is geweest van het Politburo. Brezhnev, die nu vijftien jaar regeert, is in slechte gezondheid evenals premier Aleksei Kosygin. Men had dergelijke scherpe reacties in het Westen niet verwacht. Whitney noemt ook het feit, dat een belangrijke Amerika-adviseur, Georgii Arbatov, al sedert november wegens een hartaanval wordt verpleegd.

David Kline, die voor The Christian Science Monitor in Afghanistan was, schrijft: has world war iii already begun?¹⁵⁶

De schrijver Richard Walton is in dezelfde editie zinniger en steekt de draak met geklets dat de Koude Oorlog weer van voor af aan zou zijn begonnen. ‘The Soviet Union is hardly likely to welcome lectures from a us Government, whose hands are not clean. After Vietnam, Laos, Cambodia, Cuba, Chili, Guatemala, Iran and elsewhere our Government is in no position to preach non intervention.’ Zo is het exact al had hij van mij ook Indonesië mogen noemen.

Zbigniew Brzezinski, Carter's Oost-Europa-adviseur en zelf een Poolse vluchteling, noemt Afghanistan ‘a direct security threat to Iran and Pakistan, countries in a region vital to the United States’. Als je Washington moet geloven, zijn alle regionen van de planeet ‘vital’ voor de veiligheid van de vs. Wat een geklets. En die man is de belangrijkste adviseur voor de ussr in de staf van de pindafabrikant uit Plains in Georgia.¹⁵⁷

Fereydoun Hoveyda, de sjahs ambassadeur bij de vn en broer van Amir Abbas Hoveyda, die dertien jaar lang premier van Iran was en 7 april 1979 door de aanhangers van ayatollah werd geëxecuteerd, doet in de The New York Times verslag over hoe ‘corruption ran wild at the heart of the royal family’. ‘The Shah's brothers and sisters earned exorbitant commissions on contracts by acting as go-betweens, usually acting through companies in which they were the majority shareholders. The royal family was a source of contamination which infected every level of society.’¹⁵⁸ Zo gaat het altijd weer. De Oranjes hebben in het verleden voldoende middelen verzameld om nu niet meer te behoeven gappen. Doen zij het toch, lopen ze tegen de lamp.

De tweelingzuster van de sjah, prinses Ashraf Pahlavi zegt dat

156 The New York Times, 10 januari 1980.

157 Time, 14 januari 1980.

158 The New York Times, 10 januari 1980.

[p. 150]

zij tot haar laatste snik deze lasterlijke verhalen zal bestrijden. Haar zoon Shariar Mustapha Chafik werd trouwens onlangs op straat in Parijs vermoord.

De psychiater George Gross wijst op een ander aspect, dan het verhaal van de sjah van Iran. Zijn betoog betreft Amerika zelf. ‘The absence of moral principle endangers the capacity of free people regulated from within, and paves the way to grandiosity.’ Volgens Gross: wie met pek om gaat, wordt er door besmeurd. Het keerpunt in de Amerikaanse politiek zou zich hebben voltrokken op het moment dat oud-president Gerald Ford, de man die de moord in Dallas hielp verdoezelen via het befaamde Warren Report, oud-president Nixon vrijwaarde van vervolging in de Watergate-affaire. Ik denk dus dat de corruptie van de Amerikaanse democratie is begonnen met het in het leven roepen van de cia als ‘staatje binnen de staat’, met als alibi dat de sovjets bestreden dienden te worden, niet via een vrije, open democratie, maar insgelijks via een geheim militair apparaat. De moord in Dallas was een revolutionaire omwenteling, belangrijker dan Watergate, want dáár is het kanker van de geheime operaties binnen de vs tot zijn volle wasdom gekomen.

Ik vind, vooral sedert ik psychiater Arnold Hutschnecker leerde kennen, dat het van het grootste belang is, dat de Mind Sciences zich met politiek en de breinen van politici gaan bezighouden. Professor Howard Stein, psychiater verbonden aan de University of Oklahoma, heeft me reeds bij dr. William Davidson geïntroduceerd, de directeur van het Institute for Psychiatry & Foreign Affairs in Washington. Ik zie naar uit hem te ontmoeten.

Psychiater Gross analyseert de zogenaamde Amerikaanse ‘vriendschap’ voor de sjah van Iran als ‘self-serving, devoid of moral principles, substituting for it a personal virtue (friendship) as if the two were synonymous’. Gross wijst er op dat de meeste tirannen in de geschiedenis over ‘goede vrienden’ beschikten. ‘Should the good opinion of Hitler's friends have altered a judgment at Neurenberg?’

12 januari 1980

Ik droomde dat ik in Moskou was en me plotseling bedacht dat Keke was opgesloten en geen eten en drinken had. Ik stelde alles in het werk meteen naar Amsterdam terug te vliegen, en slaagde er in een Air France vliegtuig te krijgen, via Warschau. Toen ik wakker schrok had ik een droge keel.

Ben naar het graf van mijn ouders gegaan en plaatste twee ro-

[p. 151]

zen, zoals Frank Heckman me verzocht, van hem en vriendin Suzanne. Het blijft altijd weer even onwerkelijk aan het graf te staan met zoveel diep, en diep verdrongen levenspijn - en vreugde - wat het oproept. Een hoofd vol herinneringen. Ben ook veel met Peter bezig. Zou met zijn moeder en Trees willen overleggen hoe hem het beste te helpen.

Bezocht tante Yuut Mennega-Oltmans in Soest, die zei dat wanneer zij bij ons op De Horst kwam zij zich nooit zichzelf voelde en echt op visite was. Zij zei zo goed te begrijpen dat ik als kind al de grootste problemen ondervond met me bij die sfeer aan te passen. Tante is overtuigd, dat mijn vader het verhuizen naar Zuid-Afrika (1950-1960) voornamelijk heeft doorgezet om grootmama te ontlopen. ‘Zij dicteerde immers je moeder over hoe jullie dienden te worden opgevoed? Je moeder had het hart niet er tegen in te gaan of haar eigen wil door te voeren. Je grootmoeder terroriseerde de hele familie. Oom Erik (Mennega) en ik vonden het zo zielig.’ Ik denk dat zij gelijk had. Door haar te bezoeken probeer ik altijd het verleden, ook op De Horst, terug te vinden. Als ik naar Tante Yuut kijk, denk ik onwillekeurig: hoe lang zal zij nog leven? Als zij er niet meer is, wordt het nog stiller in het land.

Het Westen heeft al weer bedacht dat er economische sancties tegen Iran moeten komen, ook al zal de ussr in de Veiligheidsraad een veto uitspreken. De koloniale rijken zijn uit elkaar gevallen. Toch viert het imperialistische denken volop hoogtij.

Lance Morrow analyseert, waarom de hele wereld altijd klaar staat de vs te bekritiseren terwijl de sovjets door de mazen der kritiek slippen. ‘The world's expectations of Russians are so much lower than of Americans, that public opinion is less outraged by Soviet behavior. Russia operates in the world not with a morality but with an ideology, which it pursues with grim and slogging coherence.’¹⁵⁹ Wat een onzin. Alsof de Amerikanen uitsluitend in Korea en Vietnam vochten vanwege moraliteit, en niet uit idealisme. Hoe kan hij zoiets opschrijven? ‘The us is regarded as a manically, foolishly open society, that leaks state-secrets in its newspapers, turns its wars into savage media entertainments, conducts such furious internal debates (including presidential campaigns), that its admirable democratic qualities get lost in a general chaos and indecisiveness. In practice and bizarre to many foreign eyes, the us pillories itself with an exuberant masochism: it even televis-

159 Time, 14 januari 1980.

[p. 152]

es its humiliations self-doubts, or its soldiers' atrocities. Then it wonders, why the rest of the world joins in denigration.’ Europa zit inderdaad tussen een te open en een te gesloten samenleving in.

Als Morrow, die ik doorgaans zeer waardeer, schrijft: ‘Soviet embassies do not get attacked: you don't pick a fight with a man capable of killing,’ dan tik je toch werkelijk tegen je voorhoofd.

Diplomatieke correspondent Strobe Talbott van The New York Times waarschuwt, dat salt-onderhandelingen door Carter stopgezet niet alleen salt ii verpesten maar salt iii onmogelijk maken. Het hele ontwapeningsbeleid dreigt in de soep te raken. Het gaat vooral om de voorspelbaarheid, en vervolgens stabiliteit, ten aanzien van de strategische wapenarsenalen aan beide kanten. Zbigniew Brzezinski schijnt Henry Kissingers waarschuwing te herhalen, dat salt na de explosie rond Afghanistan dringender is dan ooit. Dat geeft hoop.

Maar de uiteindelijke man die de dienst uitmaakt in democratisch Washington, Jimmy Carter, heeft zich op abc-televisie laten ontvallen: ‘My opinion of the Russians has changed more drastically in the last week, then even in the previous two and the half years before that. Agression unopposed becomes a contagious disease.’ en dan worden Hitler, Chamberlain en München uit het vergeetboekje gehaald, alsof het er iets mee te maken kan hebben wat nu gebeurt. Carter is gevaarlijk naïef om een dergelijke uitspraak als vertegenwoordiger van de grootmacht bij uitstek de wereld in te sturen.

13 januari 1980

De auto begaf het gisteravond nabij Muiderberg toen ik van een bezoekje aan Indro Noto Suroto in Naarden terugkeerde. Ik liftte naar huis. Het vroor dat het kraakte. Je verbaast je dan hoeveel automobilisten gewoon door pezen, terwijl ze weten dat je met pech in de ijskoude wind staat. Een Surinamer in een Volkswagenbusje stopte gelukkig.

Gisteren bezocht ik mevrouw Van Dijk¹⁶⁰ in Amaliagade, waar ook mejuffrouw Büringh Boekhoudt woont. Zij maakte het redelijk goed. De heer Van Dijk is haar 30 januari twee jaar geleden ontvallen. ‘Mijn enige wens, Wim,’ zei ze, ‘is dat ik met één klap uit het leven mag stappen.’ Dit had zij zelfs haar eigen kinderen niet gezegd. Zij huilde weer veel, wat ik zo verdrietig vond. Ik probeerde me haar voor te stellen, zoals ik

160 In de oorlog was ik bij haar in huis.

[p. 153]

haar voor het eerst als jonge moeder had leren kennen, toen haar man nog leraar op de Zeister Schoolvereniging was en ik bij hem huiswerk ging maken. Dat was in 1936. Toch leek zij iets meer over het verdriet van het verlies van haar man heen gekomen te zijn.

Ook Indro, die nu 51 jaar is, haalde herinneringen op, hoe we elkaar in 1956 in Jakarta leerden kennen, hoe hij mijn ouders ontmoette, ook mijn vader die de gedichten van zijn beroemde vader als student in Delft had bewonderd. Ook Indro kreeg tranen in zijn ogen. Javaanse fijngevoeligheid. Zijn vriendin heeft een zoontje, nu acht jaar, dat hem schijnt af te stoten. Ik heb hem ernstig onderhouden dat hij omwille van Marijke het dan maar als een job moet zien om toch aardig tegen dat joch te zijn, om een kind zonder de eigen vader niet nog meer psychische schade te berokkenen. Maar ik realiseerde me dat ik gemakkelijk praten heb. Zelf heb ik er voor gezorgd nooit in zo'n hinderlaag terecht te komen. Waarom anderen pijn doen, want je weet dat dit zal gebeuren, waardoor permanente schade wordt toegebracht. Dit probleem heb ik zelfs met Peter.

Peter Loeb schrijft mijn boekje over het koningshuis niet geschikt te achten om door hem te worden uitgegeven.

14 januari 1980

Voor de sovjetambassade verzamelden zich 150 demonstranten onder wie Kamerleden Gualthérie van Weezel (cda), Brinkhorst (d'66), en Nijpels en Blaauw (vvd). Eerst waren Joop den Uyl, Max van der Stoel en Harry van den Bergh van de PvdA al langs geweest. Volgens De Telegraaf had ambassadeur Tolstikov ‘met trillende handen’ het Afghanistanprotest aangepakt. De tweede groep kwam niet verder dan het hek. Er werd luid ‘Brezhnev moordenaar!’ geroepen.

J.G. Heitink, de bvd-journalist bij De Telegraaf waarschuwt dat de Russen dreigen superieur te worden aan Amerika, dus weer je reinste waanzin. Het Kremlins eigenlijke doelmerk zou gebiedsuitbreiding zijn met het uiteindelijke doel de Perzische Golf in bezit te nemen, aldus de ‘commentator’ die door veel mensen in dit land gelezen en vertrouwd wordt. Hij raadt lezers aan nog 1000 dagen vrijheid?, en dàn komen de Russen, vooral te bestuderen. Dergelijke klinklare onzin wordt dan in ons meestgelezen ochtendblad aan de man gebracht.¹⁶¹

Josje Hagers zendt een tweede nieuwjaarswens, ditmaal voor-

161 De Telegraaf, 12 januari 1980. Het artikel NOG 1000 DAGEN VRIJHEID? verscheen in De Vrijbrief. Zie bijlage 22.

[p. 154]

zien van een glimmend gouden hart, mede om aan te kondigen dat zij van Privé overstapt naar De Telegraaf.

De regering heeft aangekondigd activiteiten van Nederlandse sporters naar Moskou niet langer financieel te steunen. Weer zo'n typisch laf gebaar van vlees noch vis-politici in Den Haag. Het Algemeen Dagblad wijdt er een hoofdredactioneel commentaar aan. Wanneer je de breinen die ik daar ken bij elkaar optelt, valt dergelijk gemurmel als hoofdredactioneel verhaal nauwelijks te verwonderen.¹⁶²

In Cuba schijnen Fidel en Raul Castro samen met Carlos Rafael Rodríguez, als trio, de macht verder naar zich toe te hebben getrokken door een nieuw kabinet van dertien leden te benoemen. Ik wil nog steeds een boek schrijven met Carlos Rafael, als met Arbatov. Carlos beschouw ik als de slimste politicus in Havana.

Iemand heeft opgebeld. Het is niet duidelijk wie het was. Hij vertelde dat Donald Donaldson, alias generaal Dimiter Dimitrov, zich nu, met vrouw en kind, in Mexico zou bevinden. Donaldson was ‘crazy and a crook’ zei de man. Ik heb maar niet gevraagd waarom deze persoon me nu opbelde, of hoe hij aan mijn telefoonnummer kwam.¹⁶³

162 Algemeen Dagblad, 14 januari 1980.

163 Zie Memoires 1977-1978 en verder.

15 januari 1980

Ik droomde dat ik door Jan Cremer met veel draden en touwen aan een andere auto was vastgemaakt, om te voorkomen dat ik weg kon rijden. Ik wurmde me los en reed weg, maar mijn stuur trok daarop naar één kant. Hoe komt zo'n droom tot stand?

Ik heb alle delen van de Hearings before the Select Committee on Assasinations of the us House of Representatives, van het Ninety-fifth Congress, second session, per boot ontvangen. In Volume XII hebben ze mijn artikel in Atlas Magazine over George de Mohrenschildt herdrukt. Ook de tekst van George's boek is in Volume XII overgenomen, waar hij dus ook over mij spreekt, maar op het eerste gezicht vind ik geen letter terug van mijn eigen getuigenis voor dit Committee. Moet nog eens beter de zaak bekijken.

Ik ben net als mam: mijn vogels houden me steeds bezig.

Zhurkin schreef namens professor Arbatov, dat ik als gast van het usa Instituut op 20 februari in Moskou terug wordt verwacht om aan ons boek verder te werken. Vladimir Pechatnov

[p. 155]

schrijft eveneens, om te vertellen dat Arbatov slechts langzaam van zijn hartaanval herstelt.

Dokter Delprat belde dat het onderzoek van Peter uitwees, dat hij in prima conditie verkeerde.

16 januari 1980

Stralend zonnig weer.

Ontmoette de zaakgelastigde van Cuba, die vertelde dat Martorell zal worden opgevolgd door een professor pedagogie. We bespraken Afghanistan. Hij zei: ‘What you are telling me is in essence the speech that our ambassador in the United Nations held two days ago.’

Ik zou om 15:00 uur ambassadeur Tolstikov bezoeken en nam me voor om 14:50 uur te arriveren. Maar om een of andere reden stond mijn horloge stil. Dat was hoogst vervelend. Ik betwijfel of Tolstikov me geloofde. Hij adviseerde in ieder geval dit horloge weg te gooien. Mijn Veronica radiopraatje van 4 januari was hem niet bevallen, waarop ik antwoordde: ‘That is a pity, but I am not employed by apn Novosti.’

Ik lichtte de ambassadeur volledig in over mijn gedonder met de bvd over het inhuren van journalisten-collaborateurs. Ik zei dat ik eens de zijde van Sukarno koos, omdat de campagnes tegen hem hier oneerlijk waren en dat ik ook nu tegen dergelijke bvd-activiteiten was, omdat dit niets met het werk van de bvd te maken had. Het is pure wraak, omdat ik gelijk kreeg in de kwestie Nieuw-Guinea.

Tolstikov heeft de neiging speeches af te steken, bijvoorbeeld over Afghanistan, zoals Romanov dit placht te doen.¹⁶⁴ Tolstikov vertelde dat toen Den Uyl en zijn makkers verschenen, de televisie was meegekomen om het allemaal te filmen. Men zou dit met Den Uyl hebben afgesproken. Tolstikov maakte duidelijk dat hij en niet Den Uyl uiteindelijk de dienst op de sovjetambassade uitmaakte. Hij liet geen camera's binnen. Hij zei dat de PvdA-afvaardiging hem met respect tegemoet was getreden en uitstekend begreep wat er in Afghanistan werkelijk aan de hand was. De president, de heer Taraki, had om militaire hulp van de Sovjet-Unie gevraagd, toen hij uit Havana in Kabul terugkeerde en constateerde dat men hem probeerde te wippen. Hij zei dat toen de andere delegatie kwam, met cda, d'66 en ds'70, hij uit protest was weggelopen. Hij had de brief die de PvdA-delegatie hem had overhandigd, naar het hoofdkwartier van die partij geretourneerd. Tolstikov had inzake de protest-

164 Alleen was Romanov altijd interessant en to the point.

[p. 156]

demonstratie voor zijn gebouw een bezoek aan Buitenlandse Zaken gebracht om hier tegen te protesteren, een protest dat werd gebillijkt. Er zou toezicht komen.

Ik vroeg hem waarom hij Den Haag niet aanbood de gaspijpleiding naar West-Duitsland naar Nederland door te laten trekken. Hierop begon hij te brullen van het lachen. Het was een gedachte van Dirk Keijer eigenlijk. Hij meende dat Moskou er de voorkeur aan gaf afgewerkte producten te exporteren, en geen ruwe olie. Ik verliet de ambassade pas om 17:00 uur.

Zelfs Frans Joseph Strauss uit Beieren zei op televisie zeer verbaasd te zijn geweest over Carters uitspraken inzake de ussr. Hoe konden zijn inzichten ten aanzien van Moskou in twee weken zich totaal wijzigen? Strauß vond dit twijfelachtig voor een staatsman die een machtig land bestuurt.

17 januari 1980

Mijn vriendje, pianist en componist André Douw, is in Tokyo te gast geweest bij Egbert en Yvonne Kunst. Egbert is nu in Japan wetenschappelijk attaché.¹⁶⁵ Ik ben hier blij om.

Ik voerde een lang gesprek met Anton Constandse. Hij had Eric Boogerman, met wie we in 1953 samen op de redactie van het Algemeen Handelsblad, zaten mijn Amerika-boek gegeven. Boogerman zou het bespreken.¹⁶⁶ ‘Ik ben eigenlijk veel meer geïnteresseerd in hoe jij dit boekje vindt, dan of je het zou bespreken,’ zei ik. Hij vond de wereld in een verschrikkelijke toestand verkeren, alsof de aanloop naar de Derde Wereldoorlog al was begonnen. ‘Ik denk dat de Amerikanen over vijf jaar, als die superduikboten gereed zijn, een massale aanval op de Sovjet-Unie zullen ondernemen, een aanval vanuit die strook op de Veluwe tot de Indische Oceaan. De Russen zullen toch nog kans zien tijdig Europa plat te gooien. Amerika zelf zal er weer buiten blijven.’ Hij was het niet met me eens dat een atoomvrije zone in Midden-Europa zou kunnen worden gevormd, zoals ik bepleitte, van Zweden tot Oostenrijk ‘want dat zou immers aan de machtsverhoudingen in Europa niets veranderen’.

Constandse had gisteren in het vpro Forum eraan herinnert dat Nederland zich in 1948 ook aan volkerenmoord in Indië had schuldig gemaakt, zoals Amerika in Vietnam. Daarop waren ook geen uitsluitingen van Olympische Spelen gevolgd. Hij vond dat de wereld aan het doldraaien was.

165 Een vriend van het Baarns Lyceum.

166 Noch Boogerman, noch NRC Handelsblad zou Amerika valt ooit bespreken, zoals vrijwel geen enkele krant.

[p. 157]

Dewi Sukarno is in de clinch gegaan met de legendarische Régine, omdat zij geen toegang meer kreeg tot de nachtclub die deze dame runt. Dewi zou een andere bezoeker een klap in het gezicht hebben gegeven. Prompt heeft Dewi deze Régine voor het hof in Parijs gedaagd. Vanmorgen belde zij op, dat zij de zaak had gewonnen. Zij kreeg zelfs een symbolisch bedrag van 10.001 francs toegewezen. Zij voegde er aan toe, dat mevrouw Hartini Sukarno twee jaar geleden in Hong Kong was gearresteerd vanwege winkeldiefstal. Ze zei krantenartikelen te hebben om haar bewering te boekstaven. Ik wilde er liever niet over horen.

Professor Wim Wertheim zei dat hij het steeds meer met me eens was dat de wereld beyond help was. Hij was het heftig met me oneens dat het goed voor India was, dat mevrouw Gandhi weer aan de macht was gekomen. Onderzoek van zijn studenten in India had het tegendeel uitgewezen. Ik denk dat links georiënteerde studenten altijd negatief over Indira zullen oordelen, maar hebben ze gelijk? Ik gaf Lepeltak van De Telegraaf en Jan van Beek van de gpd het telefoonnummer van Dewi door, voor het geval zij er over zouden willen schrijven.

18 januari 1980

Bear Capron, een tot Nederlander genationaliseerde Amerikaan, veroorzaakt de nodige heisa omdat hij geen inreisvisum voor de vs meer krijgt na te kennen te hebben gegeven een praktiserende homo te zijn. Op Schiphol wordt binnenkomende reizigers uit Amerika nu de vraag gesteld of zij homo of hetero zijn om Amerikanen bewust te maken van hun discriminerende wetgeving.

Die ene lijster, steeds op dezelfde tak, zit weer te tetteren. God mag weten waar hij het allemaal over heeft.

19 januari 1980

Gisterenavond ben ik met Cor en Anne Knulst en Jan en Babette Cremer ergens gaan eten. Cor vertelde een analyse van zes pagina's over Afghanistan te hebben geschreven, die ik van hem zal krijgen ‘maar je gebruikt mijn naam niet’. Het was wel gezellig, maar Jan praat toch wel de grootste onzin. Toen ik iets over professor Delgado's opmerkingen over het programmeren van breinen vertelden, was hij het niet met me eens. Hij vertrouwde Cor Knulst toe: ‘Ik bid iedere dag, dat wil ik best toegeven.’ Weer wat nieuws. Kozak was mee en maakte een helse scène met een loopse teef. Ik had geïnsisteerd, dat we ieder ons deel zouden bijdragen. Dus toen ik Anne

[p. 158]

Knulst bezig zag de cheque uit te schrijven, gooide ik vijftig gulden op tafel, want de rekening was bijna 300 gulden. Daarop griste Jan alles van tafel en zei dat hij zou betalen. ‘Willem stop je geld weg,’ zei Cor. Ik houd er niet van. Dat is veel te veel. Ik doe er niet meer aan mee. We hadden voor de helft zeer genoeglijk kunnen gaan eten met elkaar.

Generaal Rogers, de Amerikaanse navo-commandant, heeft gezegd dat ‘alle’ Europese landen hebben ingestemd met de productie en plaatsing van nieuwe kernraketten. Premier Van Agt: ‘De generaal kan me nog meer vertellen, ik houd mij niet aan de generaal maar aan secretaris-generaal Luns.’ Nederland heeft dus een voorbehoud gemaakt voor Pershing ii raketten, dankzij de oppositie.

Filmbeelden op televisie over Florence veroorzaken een soort beklemming van de ziel. Ik denk aan mijn ouders die, ons met een kinderjuffrouw achterlatend, een soort huwelijksreis naar Florence, waar mijn moeder zo van hield, maakten.¹⁶⁷ Ik herinner me de foto's. Het is duidelijk: er is maar één ‘altaar’ in ieders leven, de vader en de moeder, wat de enige en unieke verbinding naar de kosmos is en blijft. Daarom zal ik ook altijd in mijn geest met hen verbonden blijven en zijn ze ook dagelijks om me heen via portretten, borden, messen, vorken, zelfs pannen uit De Horst.

Ik kwam een nieuwsjaarsbrief van mijn vriend Erik van der Leeden uit 1962 tegen, die begon met ‘Dear Wim’. Ik hoorde hierbij zijn stem. Dood is dood. Hij is zonder ooit enige verklaring te geven van de ene op de andere dag uit mijn leven verdwenen.

Lord Carrington bezocht mevrouw Gandhi. Inderdaad heeft zij nu voor het eerst verklaard dat er geen aanvaardbare reden voor het Kremlin was om Afghanistan binnen te vallen.

Craig Whitney legt in een reportage voor The New York Times de vinger op de kwetsbare plek van de moderne ussr. Ook al was er geen embargo op de Sovjet-Unie, mede vanwege de invasie in Afghanistan, de sovjeteconomie blijft een gigantische puinhoop. Dat weten de Amerikanen. Zij doen er alles aan en grijpen ieder voorwendsel aan om het erger te maken, wat ook een manier is om het Kremlin eronder te krijgen. De détente-politiek van de Sovjet-Unie heeft rechtstreeks te maken met de stijgende economische problemen. Vooral Westerse technologie is dringend nodig. De Amerikanen zijn bereid technische snufjes te leveren, verbonden aan de emigratie van Russische

167 Mijn moeder sprak ook redelijk Italiaans. Zij gaf de dochter van haar interieurverzorgster Italiaanse les omdat zij een Italiaanse vrijer had.

[p. 159]

Joden naar Israël. West-Duitsland en Frankrijk, en enigszins Japan, doen niet helemaal mee aan de Amerikaanse sabotage van de sovjeteconomie. Je zal Washington als aartsvijand hebben!¹⁶⁸

168 The New York Times, 17 januari 1980.

20 januari 1980

Het lijkt wel of deze maand er niet is geweest. De dagen zijn omgevlogen, ook door de vele uren werk aan het koningshuisboekje. Ik zit soms achter het bureau van mijn grootvader, daarna van mijn eigen vader, en bedenk me hoe ik, net als hij deed, soms dagenlang zit te schrijven.

Jimmy Carter komt bijna lucide en nuchter over in een televisieoptreden. Het is dezelfde truc, waarmee men jarenlang ten aanzien van Richard Nixon zand in de ogen van de mensen strooide.

Ik las uit een dagboek van 1962, hoe Loet Kilian en ik op weg naar Parijs in Maastricht overnachtten. Hij zei toen: ‘Whenever you feel lonely in your life, come to me, always.’¹⁶⁹

169 Hij was mijn kamergenoot in Kew Gardens. Dat was ons laatste tripje als budjang (vrijgezellen). Hij stond op het punt te gaan trouwen.

21 januari 1980

De vogels slapen langer dan ik en gaan bovendien veel eerder naar bed.

Tante Yuut vertelde dat zaterdag haar Grote Van Dale uit elkaar gevallen was. Zij gebruikte het boek intensief bij het oplossen van de kruiswoordraadsels in het nrc Handelsblad. Ik stuurde haar een nieuw woordenboek van Koenen-Endepols.

Richard Thieuliette is in Mexico om te filmen: zijn droom wordt bewaarheid.

In Thermos wemelde het van de aantrekkelijke ventjes. Frans Hartong, de glasschilder, was terug uit New York. Geen enkel probleem gehad binnen te komen. Niemand kwam op de gedachte dat hij homo kon zijn. Ook Hein van Vollenhoven was voor het eerst in lange tijd present.

Dineerde met Michiel Baud in Djanoko. We hebben drie uur intens zitten praten. Morgen heeft hij een eerste college, samen met een Chileens meisje dat al zeven jaar in Holland woont. Of ik het boek van Robert Jungk had gelezen over het gevaar van atoomoorlog? Ik zei dat ik Jungk kende en hem een zwamneus vond. Michiel was verbaasd dat ik de noodzaak van atoomcentrales verdedigde. Hij was er tegen. Hij heeft gelijk. Het is krankzinnig die dingen, maar dat weten we al heel lang en daar

[p. 160]

hebben we Jungk niet voor nodig. Hij was tegen de sovjetinvasie in Afghanistan, maar gaf toe dat de bevolking waarschijnlijk beter af was met de Russen, dan met de Amerikanen of ayatollahs. Kijk maar wat het Westen met miljarden aan wapenleveranties aan de sjah, naast olieaankopen, in Iran hebben gewrocht.

Heb bijzondere gevoelens voor deze verder niet zo fysiek aantrekkelijke jongen met zeer bijzondere ogen, die me aan de vader van Margot van Suchtelen van de Haare¹⁷⁰ doet denken. Dit zei ik hem ook. ‘Dat beschouw ik als een compliment,’ antwoordde hij. Michiel vond mijn redenatie geen kinderen te willen hebben ‘illusions’. Kinderen maken zich geleidelijk los van ouders, gaan hun eigen weg, ook omdat tegenstellingen toenemen in het hebben van opinies. Ik ontwikkelde opnieuw een zuivere genegenheid voor deze jongen in zijn zwarte laarzen en sjofele plunje, maar met een scherp afgesteld brein en levendige ooguitdrukking.

170 Zie Memoires 1925- 1953. Margot was mijn klasgenote op het Baarns Lyceum, haar vader was intendant van paleis Het Loo.

22 januari 1980

In 1979 zei Jimmy Carter in een rede voor Notre Dame University: ‘We are now free of the inordinate fear of Communism, which once led us to embrace every dictator who joined us in that fear. We fought fire with fire, never thinking that fire is better fought with water.’ Nu is hij dus doorgeslagen naar de andere kant. Ben benieuwd wat professor Arbatov hier straks over zal zeggen.¹⁷¹

De econoom Peter Passell geeft toe dat het verlies van de import van 17 miljoen ton Amerikaans graan, voor de ussr het effect van een wapen zal hebben. ‘What is not clear, though, is the longer-term value of the weapon as a deterrent to Soviet militarism,’ aldus Passell. Bovendien zullen andere landen Moskou aan het benodigde graan helpen en verliezen Amerikaanse boeren 2 miljard dollar aan exportinkomsten.¹⁷²

Ook de econoom Milton Friedman waarschuwt dat ‘economic sanctions are not an effective weapon of political warfare’. Hij concludeert dan ook: ‘The resort to economic sanctions is a confession of impotence, crafted primarily for domestic consumption, to reassure the public. It will have little or no influence on the Russians.’¹⁷³

171 The New York Times, 21 januari 1980, door Edward Schumacher.

172 The New York Times Magazine, 21 januari 1980.

173 Newsweek, 21 januari 1980.

[p. 161]

Buiten bij de bakker stond een klein meisje verschrikkelijk te huilen. Alle dames die brood haalden, liepen er straal langs. Ik stopte en vroeg wat er was. Ze snikte zo hevig, ze kon geen woord uitbrengen. Ik herinnerde me die verstikkende geluiden uit mijn eigen jeugd. Ik ging naar binnen en dacht dat ik wist wie de mama was. Het kindje volgde schoorvoetend en bleef met haar vingertje in de mond naast het wijf staan, die deed of haar kind lucht was. Daarop verliet ze met grote stappen de winkel en het kind huppelde er achteraan naar de slager. Zo'n scène maakt me totaal ellendig.

Eindelijk belde Peter uit Londen. Hun telefoon was defect geweest, vandaar dat ik ze niet had kunnen bereiken. Op hun rekening waren gesprekken met Karachi verschenen, die ze nooit hadden gevoerd. Dus gelazer.

Dewi Sukarno belde om te vertellen dat ze een onplezierig gesprek met een Nederlandse journalist had gevoerd (Jan van Beek of Thomas Lepeltak: anderen gaf ik haar nummer niet) die haar onder druk had gezet met vragen als in welke Nederlandse nachtclubs zij was geweest. Het kan ook John Roozen of iemand van NieuwsNet zijn geweest. Dus vertrouwelijk telefoonnummers geven kan ook niet meer.

De verzorgster van Karina, mevrouw Azuma, is vertrokken. Zij was zeventig geworden en gepensioneerd. Hoe deze dame het zo lang bij Dewi uit heeft gehouden, zal ik nooit begrijpen. Waarschijnlijk zat zij de uitbarstingen van razernij van de moeder uit omwille van het kind. Karina zit op een internaat in Normandië; gedumpt dus. Zij wordt aanstonds dertien jaar oud. Misschien is een internaat beter dan ‘de omgeving’ van de moeder.

In Miami zijn vijf circusleeuwen van Hoxie Brothers Circus afgeknald want het waren ‘outlaws’ geworden. Dat betekent: men was niet meer zeker of ze op een dag mata gelap¹⁷⁴ zouden worden. Er wordt bij gezegd dat een leeuw momenteel 200 dollar kost en gemiddeld 25 jaar leeft. Circussen met dieren, stierengevechten, noem maar op, hanengevechten, pitbullwedstrijden, hoe is het anno 1980 allemaal nog mogelijk, dat het echt bestaat.¹⁷⁵

174 Indonesisch voor door het dolle heen, razend.

175 The New York Times, 18 december 1979.

23 januari 1980

Vladimir Kirillin schijnt op eigen verzoek te zijn opgestapt in Moskou, maar alles wijst op een intern conflict. Het was een uitstekende man. Het lijkt er op dat het Kremlin op het stand-

[p. 162]

punt staat: we hebben er alles aan gedaan het Westen tegemoet te komen, ze verdommen het, fuck them! Hoe gaat dit mijn project met Arbatov beïnvloeden?

Werk aan het interview met professor dr. P. de Wolff, de Nederlandse vertegenwoordiger op paleis Laxenburg bij Wenen in het International Institute of Applied System Analysis.

Op de band vraag ik De Wolff of in de tekst mag blijven staan dat Joseph Luns Nederlandse deelname aan iiasa opzettelijk heeft tegengehouden. Hij antwoordde: ‘Om de naam Luns niet te noemen ben ik bereid wel te zeggen, dat wij Nederlanders de neiging hebben bij zulke zaken eerst de kat uit de boom te kijken.’

Ik antwoordde: ‘Dat vind ik oneerlijk. Het mag toch best worden gezegd hoe het werkelijk is gegaan. Luns is immers altijd een storend element geweest?’ Maar het mocht dus niet en zo gaat het altijd. De waarheid ten aanzien van deze basterd wordt met vereende krachten verbloemd. Waarom? Bangheid.¹⁷⁶

Op voorwaarde dat het geheim bleef, wilde hij over Luns nog meer uitwijden. ‘Ik woonde als directeur van het Centraal Planbureau samen met de president-directeur van De Nederlandse Bank vergaderingen van de Raad voor Economische Aangelegenheden bij. Meestal waren dan de ministers van Financiën, Sociale Zaken, of andere ministers ook aanwezig. In principe kan iedere minister de vergaderingen bijwonen. Op een keer kwam Luns ook. Hij was in uniform, van onder tot boven met ridderordes behangen. Er was geen plek meer over. Het was nog erger dan bij Hermann Göring. Nadat hij binnen kwam heeft hij zo'n beetje de hele bijeenkomst bedorven, want iedereen begon te zeuren over; “Die blauwe orde, is dat een pauselijke onderscheiding?” Iedereen zat moppen te maken en te lachen. Wat bezielde de man aldus te verschijnen? Het antwoord was: “Ja, ik moet straks een buitenlandse diplomaat ontvangen.” Hij wilde indruk op de bezoeker maken. Ik dacht,’ aldus professor de Wolff, ‘mon Dieu, als je zo'n figuur bent, dan ben je toch niet meer serieus.’ Dat wisten wij dus al heel lang.

Sacharov is verbannen van Moskou en al zijn onderscheidingen zijn afgenomen. De kranten, radio en televisie staan er natuurlijk bol van. Als men nu eens luisterde naar hoeveel onzin er over wordt gedebiteerd. ‘By excommunicating one of its most famous physicists, the Soviet Union only spites itself,’ al-

176 Nu in 1994 denk ik dat dat algemeen ‘ontzag’ was voor de rode knop, waarvan men wist dat deze Luns in bescherming nam.

[p. 163]

dus een hoofdartikel in The New York Times, wat waar is. Daar staat tegenover dat Sacharov zich wel uitzonderlijk openlijk door antisovjetbelangen in Washington en elders laat gebruiken.¹⁷⁷

Weer een lieve warme brief van Svi Cohen. Zou hem om zijn hals kunnen vliegen. Of ik de tweede helft van april in Amsterdam ben, dan kan hij komen voor naar de vs terug te gaan. ‘I would have something to be excited about if we can arrange a time,’ schrijft hij ook nog. ‘A big hug, love Svi.’ Wat een jongen.

Wat ik ook een lekker ventje vind, al sedert de televisieserie over de motoragenten in Californië draait, is Erik Estrada. Die zou ik wel eens in mijn vingers willen hebben.

Ik was om 14:00 uur bij Cor Knulst die me aan de hand van kaarten en unieke informatie zijn visie op de invasie van Afghanistan vertelde.¹⁷⁸

177 The New York Times, 23 januari 1980.

178 Kan er nu niets meer over terugvinden in mijn dagboek.

24 januari 1980

Vooral zwarte atleten in de vs vinden dat een boycot van de Olympische Spelen in Moskou nergens op slaat. Harry Edwards,



socioloog aan de University of California in Berkeley, fulmineert tegen Washington. Sport en politiek dienen niet door elkaar gehaspeld te worden, klinken veel reacties tegen het besluit niet naar Moskou te gaan. Edwards noemt dit naïef. Hij hielp mee het protest tijdens de Olympische Spelen van 1968 te organiseren, waarbij Amerikaanse negeratleten bij het ontvangen van medailles, de vuist hieven. Tommie Smith, die ik in 1968 evenals Edwards filmde, en die ik bovendien een schat vond, werd er wereldberoemd door.

‘We must begin to deal intelligently,’ aldus professor Edwards, ‘with the fact that the Games are political. We are not in a ball park as far as what we know we can

[p. 164]

expect. We have political organizations and deal with political problems. We have to do that with sports. Declare the Games political - then move to reforming the structures to ameliorate any political situation that might emerge.’ Ook Moskou beschouwt sport als een arm van de politiek trouwens. Edwards zal door velen nu als communist worden gezien, terwijl hij gewoon zinnige dingen zegt.

Ik heb een bandopname met Gerard Croiset gemaakt. Hij blijft ervan overtuigd dat er een ziel is buiten lichaam en hersens om, die bijvoorbeeld via de intuïtie de mens beïnvloedt. Hij sprak ook voor een keer veel over politiek.¹⁷⁹

Ik bezocht Lex Poslavsky. We bespraken één uur en vijftig minuten mijn boekje over Beatrix. Hij vond een beeld, als dat van prins Bernhard die naar Parijs pendelde om zijn vriendin te bezoeken in strijd met het voorwoord ‘en dat kan jij niet doen,’ meende hij, waarmee hij in de voetsporen van Wicher van Swinderen trad. Hij had waardevolle kritiek, die ik straks met Peter in Florida nader zal uitwerken. Hij had nu ook kritiek op Amerika valt. Hij vond dat het waardevolle informatie bevat maar te verward is. Het is ook niet ‘kakatonisch’ maar ‘katatonisch’. ‘Jij hebt ondeugden, maar ik vind het geen egotrip van je dat doe je trouwens nooit,’ aldus Poslavsky. Dat is nu juist waar ik altijd van beschuldigd word: egotripperij.

Peter belde, wat me geheel overstuur maakte. Edwin was gisteravond het huis uit gegaan en niet meer teruggekomen, nadat Peter had aangekondigd dat we naar Florida zouden gaan. Peter had er niet van geslapen. Hij heeft natuurlijk tot het laatste moment gewacht om dit Edwin te vertellen. Ben dermate van streek dat ik er niet over wil schrijven.

Wibo van de Linde legde het volk uit hoe nodig de Olympische boycot is en wijdde er de hele Aktua-uitzending aan. Hij voerde ‘zijn vriend’ Luns natuurlijk eerst op. Hij begreep niet dat ‘de wereld’ er zo lang over heeft gedaan om achter Jimmy Carter te gaan staan. Minister Van der Klaauw kwam zelfs verkondigen dat er tijdens de Olympische Spelen ‘toch geen kansen zouden zijn om met sovjetdissidenten in contact te treden,’ alsof dat het enige doel zou zijn om naar Moskou te gaan naast sport te bedrijven. De minister zei tegen ambassadeur Tolstikov te hebben gezegd het walgelijk te vinden dat Sacharov was verbannen. ‘U spreekt over één man,’ had de ambassadeur geantwoord, ‘wij spreken over détente voor de hele wereld.’

‘Ja, maar dat is het verschil tussen uw land en ons, bij ons geldt

179 De bandopname is bewaard gebleven.

[p. 165]

ook één persoon,’ aldus Van der Klaauw. Daar kan ik na jaren sabotage door de staat van mee praten trouwens. Een land heeft de leiders die het verdient, wordt wel gezegd. Hetzelfde geldt voor de televisie en de mensen die televisie bedrijven als Wibo.

25 januari 1980

Peter zei dat Edwin nog steeds niet thuis is gekomen. Edwin had Mary Webber gezegd ervan overtuigd te zijn dat ik Peter van hem weg wilde houden. Ik zei tegen hem dat als hij de rol in Evita of wat anders zou hebben gekregen in Londen, ik dit zeker geprefereerd zou hebben boven naar Florida gaan. Niets is belangrijker, dan dat hij weer aan de slag komt. Bovendien zegt Peter immers zelf dat Edwin niet ‘de ware Jacob’ is, dus waar praten we over? Het is gewoon chantage om weg te blijven. Edwin blijkt er nu ook tegen zijn geweest dat Peter met Kerstmis naar zijn moeder en mij is gegaan. Ik had hem hoger ingeschat.

Van Agt zegt op televisie dat zeven à acht miljoen mensen in Afghanistan de klos zijn. Hij schuift even twaalf miljoen mensen onder de tafel. Afghanistan heeft immers twintig miljoen mensen? We weten zo weinig van het land waar iedereen zich plotsklaps uitermate druk over maakt.

Henk Hofland heeft zich ook in de discussie gemengd. Hij ziet de Olympische Spelen in Moskou ‘als een zuiver politieke gebeurtenis’. Terecht. Een boycot treft de organisatoren harder dan meedoen. ‘Afgezien van de praktische overwegingen,’ schrijft hij, ‘is er ook nog een morele. Het moet, dunkt mij, niet prettig zijn, deel te nemen aan een gepolitiseerde vermakelijkheid in een land waar ieder ogenblik de staatsverhuiswagen kan voorrijden bij eenzame burgers, zoals Sacharov, omdat ze er toevallig een andere mening dan de partij op na houden.’¹⁸⁰ Daar zie je weer dat Hofland nooit de moeite heeft genomen naar Moskou te reizen. Zijn ‘klop op de deur voorstelling van zaken’, alsof de ussr zo'n land zou zijn, is niet wáár. Sacharovs geval wordt door hem bewust uit zijn verband opgevoerd.

De Amerikaanse ambassadrice, mevrouw Geri Joseph heeft Kamerleden Ed Nijpels (vvd), Harry van den Bergh (PvdA) ontvangen. Er is overeengekomen dat Nederlandse homo's gewoon naar de vs zullen kunnen reizen. Niet minder dan 132 leden van het parlement ondertekenden een verzoek daartoe. De betreffende wetsbepaling uit 1917 zal door Washington niet worden gehanteerd.

180 NRC Handelsblad, 24 januari 1980.

[p. 166]

Volgens kranten in Venezuela - je kunt op je vingers natellen waar het gerucht vandaan kwam - zouden Fidel Castro en zijn broer Raul in een vuurgevecht zijn geweest, waarbij de vriendin van Fidel, Celia Sánchez, gedood zou zijn. Havana heeft de moeite genomen de onzin te ontkrachten. Celia is gewoon aan kanker gestorven en foto's laten de broers op haar begrafenis zien.

26 januari 1980

Edwin is thuisgekomen.

Amsterdam - Madrid, 15:45 uur

Wat betekent het ‘to do the right thing’? Ik ben al niet in staat om ‘juist’ te handelen tegenover Peter, laat staan tegenover een vrouw en kinderen.

Na een tijdje op Amerbos te hebben gewerkt, moet ik weer wennen aan het geroezemoes van mensen en gekrijs van kinderen.

27 januari 1980

Madrid, Hotel Sanvy

Ik heb herinneringen aan toen Peter hier woonde en we hier dikwijls samen waren.

Gisteravond een rijsttafel aangeboden gekregen bij Peter Hattink, correspondent van de gpd, waar ook de man voor politiek en pers van de ambassade bij aanwezig was, Gerard Jan van Epen, en een Canadese buurman, die een kopermijn bouwde. Het was gezellig.

Om 09:30 uur had ik een ontmoeting met minister Luis Alberto Machado van Venezuela, die me in zijn suite in het Hotel Meliá Princesa ontving en omarmde. Hij had Aurelio Peccei op een conferentie in Dakar ontmoet, die mij ‘a trump-card’ had genoemd, wat betekende dat Machado me mijn gang moest laten gaan bij het samenstellen van het boek over intelligentie. Ik maakte een bandopname met dr. Machado, totdat professor José M.R. Delgado binnenkwam. Ik moest een cheque tekenen in Venezolaanse peso's. Ik hoopte maar dat het over 1.500 dollar ging. Ik oefende opnieuw druk uit op dr. Machado niet langer te dralen met ontmoetingen met dr. Philip Handler en professor Alexandrov (Anatoly). Wat houd hem tegen?

Het is overigens goddelijk weer.

Om 14:00 uur bereikte ik het appartement van de Delgado's. Jose Carlos (19) en Lynda (17) waren er ook. Eigenlijk zou ik

[p. 167]

er veel voor over hebben gehad die jongen in mijn vingers te hebben gehad. He is completely beautiful and attractive, an all American boy and all American body. Hij zei toen ik naar het hotel vertrok (heel spontaan) het jammer te vinden dat de dag voorbij was. Beide kinderen nemen volledig deel aan al onze discussies. Fantastisch. De invloed van Delgado. Ik nam een bandopname op. Professor Delgado vroeg om een kopie, omdat de kinderen er ook op staan. We dronken eerst wat op het terras, waar ik de opname begon. Maar toen arriveerde, als meestal op zondag, de 91 jarige moeder van Delgado. We hadden een lunch, geserveerd door een Fillipijnse dame. Delgado plantte gedachten in mijn hoofd. Zoals je bewust worden geen ‘just another robot’ te zijn maar ‘carving out a new life path’. Er is een biografie van Heinrich Heine (1797-1856) verschenen.¹⁸¹ Dan realiseer je je weer dat je eigenlijk maar weinig weet. Hij lag een leven lang overhoop met zijn familie, met autoriteiten, redacteuren en uitgevers. Waar heb ik dat eerder gehoord? ‘His work was intermittently blacked out by censorship during his lifetime, and his reputation reached the nadir of official nonexistence under the anti-Semitism of the Hitler regime.’ Hij ook al? Professor Sammons van Yale University beschrijft blijkbaar: ‘His spectacular ascent from the ashes of the Nazi book-burnings.’ Maar Heine schijnt er alles aan te hebben gedaan zijn levenssporen zoveel mogelijk uit te wissen, dus dat bemoeilijkt een weergave van zijn leven extra.¹⁸²

Walter Pincus en Dan Morgan maken in The Washington Post meer dan duidelijk hoe het Iran van de sjah doelwit was van geconcentreerde activiteiten van het militair-industriële complex in de vs, waar generaal Dwight Eisenhower voor waarschuwde voor hij het Witte Huis verliet. De Amerikaanse oorlogsindustrie en de cia gaan hand in hand en vormen een kankergezwel dat zich over de hele wereld uitstrekt.

In 1972 sanctioneerde Richard Nixon, die toen nog zwaar vereenzelvigd kon worden met de Amerikaanse ‘rode knop’, de verkoop van letterlijk iedere wapen dat de sjah van Iran zich zou mogen wensen. Toen ook nog in 1973 de olieprijzen omhoog schoten, kon er helemaal fantastische zaken met Iran worden gedaan. Op de Amerikaanse ambassade bevond zich een militaire adviseurs groep (maag), die de leiding had over het aan de man brengen van het nieuwste conventionele Amerikaanse wapentuig. De grootste Amerikaanse oorlogsindus-

181 J.L. Sammons, Heinrich Heine: A Modern Biography, Princeton University Press, 1980.

182 The New York Times, 27 januari 1980.

[p. 168]

trieën huurden legerofficieren in om de rotzooi in Iran aan de man te brengen, en zodoende de dure dollars, die de vs voor de olieleveranties moesten betalen, weer terug te laten vloeien via bestellingen bij het militair-industriële complex. Het is duidelijk dat dit manipuleren van de sjah eigenlijk heeft bijgedragen tot de revolutie van de ayatollahs en de explosie van islamitisch fundamentalisme in Iran. De details die Pincus en Morgan aandragen zijn verbluffend, maar ook meer dan schandelijk en onthutsend.¹⁸³

183 International Herald Tribune, 26 januari 1980.

28 januari 1980

Zat gisteravond nog even op een terrasje. Zag een jongen in laarzen en jeans langslopen, die me aantrok. Even later stond hij voor mijn neus: Gerhardt Meyling ‘Mijnheer Oltmans, kunt u me helpen aan het adres van Erik Japing?’¹⁸⁴ Hij studeerde hier Spaans en is 25 jaar. We hebben vier uur zitten praten. Ik zag dwars door hem heen en vertelde hoe hij in elkaar zat. Hij gaf toe dat niemand hem ooit voor de vuist weg zo nauwkeurig en raak had doorgelicht. Ik weet niet hoe ik zoiets doe. Dat gebeurt soms en dan ga ik in de overdrive en rolt het er zomaar uit. Ik had best met die jongen willen slapen. Zijn zusje zat op de toneelschool in Maastricht, waar Peter eens is geweest. Zij schreef een stuk over Gerhardts leven. Het werd opgevoerd. De ouders kwamen kijken en realiseerden zich voor het eerst dat Gerhardt gay was. Een originele manier om die boodschap over te brengen.

Vanmorgen bracht ik opnieuw twee uur door met Gerhardt. Om 11:45 ontmoette ik de psycholoog Jose Luis Pinillos. Hij gaf me een boek met opdracht. Hij bleek A.N. Leontiev, de psycholoog en vriend van me in Moskou, uitstekend te kennen. Hij bewonderde hem. Hij wist niet dat Leontiev al is

184 Hij was de buurjongen van mijn ouders in Huis ter Heide van 1960 tot 1968.

[p. 169]

overleden. Hij was nogal complimenteus toen ik om 13:45 weer vertrok.

‘Duizenden jaren zijn breinen van kinderen verontreinigd met dezelfde soort onzin zonder ooit een kans te hebben gekregen een eigen keuze te doen,’ nam ik stelling. ‘Koningen, pausen en sinterklazen worden in hersenen gepompt vóór de kinderen een vork kunnen vasthouden.’

‘Ik sympathiseer met dit standpunt,’ was Pinillos reactie. ‘Goden, koningen en sprookjes kunnen in een bepaalde fase best nuttig zijn. Maar later hebben kinderen ongelukkig genoeg te maken met de werkelijkheid in termen van antropomorfische, animistische en abstracte concepten, die ze niet goed begrijpen en die absoluut niets te maken hebben met een concept van het leven dat een antwoord te bieden heeft.’

Professor Pinillos wees er op dat kinderen veel te veel uit het hoofd leren en te weinig werkelijk leren denken. Het gevolg is dat ze, terwijl de veranderde moderne wereld heel andere denkvormen vereist we, juist als volwassenen aan traditionele en dikwijls animistische opvattingen vast blijven zitten. De werkelijke wereld en de wereld in ons hoofd hebben langzamerhand niets meer met elkaar te maken. Ik weet dit al heel lang, hoe dit te corrigeren? Ik vroeg dus hoe deze vicieuze cirkel ooit doorbroken zou kunnen worden.

‘Wij psychologen,’ vervolgde Pinillos, ‘kunnen alleen een poging ondernemen om het ontwikkelingstempo en de geestelijke mogelijkheden van kinderen te vergroten wanneer handelingen worden gekoppeld aan de cultuur. Toegegeven, het kernpunt zit hem niet zozeer in de inhoud maar in het mechanisme van het intelligenter worden. Zo begrijp ik tenminste de Venezolaanse pogingen in deze richting. Zoiets als een cultuurvrije intelligentie bestaat echt niet. Op den duur moeten we op beiden niveaus werken.’¹⁸⁵

Wanneer ik in 1994, bijna vijftien jaar later, het gesprek met de Spaanse psycholoog Pinillos overlees en opnieuw overdenk, is het voor mij een gesprek van gemiste kansen. Wat zou ik nu veel dieper op allerlei aspecten zijn ingegaan. Uit de antwoorden blijkt immers dat ook Pinillos niet echt tot het kernpunt doordrong, namelijk: tenzij we bereid zijn to remake ourselves in de zin van dat we de breinen van komende generaties in overeenstemming brengen met de realiteiten van de eenentwintigste eeuw, zullen de planeet en de mensheid onherroepelijk tot ondergang zijn gedoemd. Van-

185 Zie Over intelligentie.

[p. 170]

af 1980 heeft dit onderwerp me vrijwel constant bezig gehouden, zoals komende dagboeken zullen uitwijzen.

Kocht Daphnis et Chloé van Ravel, al heb ik die opname reeds, omdat ik dringende behoefte had aan behoorlijke muziek.

Gerhardt zei dat hij na onze ontmoeting in een uitbarsting van emotionaliteit zeven brieven had geschreven. Die jongen inspireerde me gewoon.

Prelude à l'après midi d'un faune levert steeds een directe associatie met mam, die mij deze prachtige muziek het eerst deed beleven.

29 januari 1980

Droomde dat iemand brieven van Bung Karno en mevrouw Hartini uit Jakarta voor me mee had gebracht. Hoe weet ik niet, noch wat er in stond.

José Carlos Delgado, the beauty, bracht me weg naar het vliegveld. We zaten intens te praten. Bij het afscheid dacht ik één moment, dat hij me ging omhelzen. Vraag me af wat hij later over onze ontmoeting gaat denken.

Lees Unfinished Animal van Theodore Roszak.¹⁸⁶ ‘In the eclipse of God, we have no place to begin but with ourselves. Within ourselves. All we have lost in the course of becoming this torn and tormented creature called modern man - the visionary energies, the discipline of the sacred - we discover again in the depths of our identity. There or not at all. We tunnel our way home through the floor of the mind, through that uncharted Self which is our other and inward universe.’

Hij schrijft over een geheim ‘Red Book’ van C.G. Jung, dat nog niet zou zijn gepubliceerd. Het bevat Jungs ‘deepest spiritual explorations in private printings’. Kan dat waar zijn?

Ons grootste tekort is ‘tijd’.

In stralende zon uit Madrid vertrokken, aankomst op Schiphol in een soort sneeuwstorm.

Newsweek staat weer vol met allerlei mensen die ik redelijk goed ken. Collega Bernard Krisher - Dewi Sukarno's vriend - sprak met Saburo Okita, de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van Japan. Hij noemt de invasie van Afghanistan een bedreiging, niet alleen in de regio maar voor de wereld. Dat lijkt me kletskoek. Ze willen liever de Olympische Spelen niet in de politiek trekken, maar als het moet dan dus maar niet naar Moskou.¹⁸⁷

186 Theodore Roszak, Unfinished Animal, Harper Colophon Books, New York, 1977.

187 Newsweek, 4 februari 1980.

[p. 171]

Ook Joshua Nkomo, nu terug in Zimbabwe, gaf Newsweek een interview. In een artikel over de verbanning van Andrei Sacharov naar Gorki dreigt dr. Philip Handler dat nu toekomstige samenwerking op wetenschappelijk gebied tussen de vs en de Sovjet-Unie gevaar loopt. Handler, die zo prima met Moskou samenwerkte, in het bijzonder met dr. Jermen Gvishiani om iiasa in Laxenburg van de grond te krijgen, is op dit punt kennelijk onvermurwbaar. Ik blijf het een overtrokken zaak vinden. Ook Gvishiani en Vladimir Kirillin komen in het artikel voor, allemaal mensen die ik al ‘in mijn vingers’ heb gehad.

Hoofdredacteur Henry Grunwald en Richard Duncan van Time hebben twee lange gesprekken met Fidel Castro gehad, die heel redelijk overkwam. De Amerikanen vroegen of Fidel een waterstofbom zou aannemen ‘als Santa Claus u dit zou brengen?’

‘I say no,’ was Castro's antwoord. ‘I don't want it! It is ridiculous a bomb. Can you imagine if we had a bomb here, or ten bombs? What do we need them for? They will solve nothing. Maybe open a canal? I think nuclear energy, can be very useful for peaceful means. Today the amount of weapons existing in the world is really insane. It is folly!’¹⁸⁸

188 Time, 4 februari 1980.

Amsterdam, Amerbos

Wicher van Swinderen belde. Hij had vorige week al gebeld. Ik geloof hem gewoon niet.

Ook het Concertgebouworkest gaat nu niet naar Moskou.