Memoires 1979-B

[p. 94]

Amsterdam

28 juli 1979

Amsterdam

Er lag een triest bericht. Mijn vriend Joe Borkin is in Washington overleden. Barbara Applegate was zo attent me het artikel uit The Washington Post van 6 juli te sturen. Borkin is slechts zevenenzestig jaar geworden.³⁶ Er wordt met geen woord gerept over de rol die Borkin in de kwestie van de politionele acties van Nederland in Indonesië speelde, toen de Indonesiërs hem als advocaat aantrokken om in het Congres een actie te ontketenen waarbij de vs Nederland met intrekking van de Marshallhulp dreigden indien de oorlog tegen Sukarno niet werd stop gezet. In 1956 ontmoette ik Borkin - evenals de Brit Tom Atkinson - in Sukarno's gezelschap tijdens diens staatsbezoek aan Italië. Nadat ik op 23 juni 1956 in Elseviers Borkin (en Atkinson) had geopenbaard,



kwam de aap uit de mouw, dat ambassadeur van Roijen in Washington had zitten slapen en nooit er achter had weten te komen, wie zijn werkelijke tegenspeler in de Amerikaanse hoofdstad was geweest. Dat was Joe Borkin dus geweest. Hij is steeds van plan geweest een boek over Sukarno te schrijven. Hij heeft het me vele malen beloofd. Dat zal nu dus niet gebeuren. Weer is een belangrijke getuige die wist wie Sukarno werkelijk was - Borkin had de grootste bewondering voor (en ook kritiek op) Bungkarno - overleden.

36 Zie bijlage 3.

[p. 95]

Oliver Stone schrijft dat hij de Engelse vertaling van mijn boekje over jfk, ‘your astonishing book’, heeft gelezen. Mijn manuscript is volkomen ongeschikt om een film van te maken, ‘although I love your occasional diatribes at Mrs. De Mohrenschildt and your description of their shouting matches. Great.’ Wat me verbaast, is dat hij schrijft: ‘I feel also there are some strong sexual implications about George de Mohrenschildt that you have left out.’ Denkt Oliver aan homoseksualiteit? Ik heb er absoluut niets uitgelaten. Als George homoneigingen had, wat ik ook wel eens dacht, was dit een latente affaire, die nooit tot bloei was gekomen. Hij had er oog voor, maar was zelf honderd procent van de vrouwen.

Oliver vervolgde: ‘I don't know what to do. Your book needs work to get published! It's messy, and worse, it doesn't really pay off dramatically for the reader. It sort of peters out at the end, and the way you write it (I am sorry) George and Donald Donaldson could both be perceived as psychotics by these paranoiac monologues.’

Hij vraagt zich vervolgens af, wat hij met mijn manuscript zou kunnen doen. ‘Pass it on to William Morris Agency in the literary department of New York City? I can try if you want.’ Maar hij geeft het niet teveel kansen. ‘Your book needs polish. It needs more structure. It needs a tenser chase on your part.’ Dat is altijd het eind van het lied, een reportage naar aanleiding van feiten en werkelijke gebeurtenissen heeft geen kansen, tot deze eerst wordt gesensationaliseerd.

Maar mijn vriend Oliver Stone eindigde,

[p. 96]

Hier is een aantekening op zijn plaats. Toen ik in 1991 in Johannesburg vernam van mijn oude vriend kolonel L. Fletcher Prouty, dat hij door Oliver Stone was aangetrokken als adviseur voor diens jfk-film, was ik eigenlijk nijdig, want mijn contact met Oliver in deze zaak dateerde (na een kennismaking twintigjaar eerder) uit 1979, toen ik aan de hand van mijn boek hem adviseerde een film te schrijven. Op 7 juli 1979 schreef Oliver me immers al mij op de hoogte te zullen houden van mogelijkheden een film over jfk te maken. Ik spoedde mij dus (op eigen kosten) naar Hollywood. Ik wist dat Stone zijn vertrouwen in Jim Garrison, de officier van justitie in New Orleans (later gespeeld door Kevin Costner), had gelegd evenals in kolonel Prouty na de namen uit mijn boek te hebben gehaald. Hij schreef me in 1979 niet voor niets: ‘I know you are close!’ Dus vond ik, dat als er iemand recht op had zijn adviseur te zijn bij het maken van de film, ik dit was.

Ik was vooral bevreesd dat Stone uiteindelijk te weinig van de achtergronden wist om een werkelijk betekenisvolle en vooral onthullende film te maken. Het was echter al te laat. De opnamen zouden een paar maanden later beginnen. Als troostprijs bood hij me aan George de Mohrenschildt in zijn film te spelen. Hij zegde drie scènes toe, die ook inderdaad werden gefilmd. Uiteindelijk zou ik een paar seconden in beeld zijn. Hoe crooked hij zich gedragen heeft in die zaak zal in 1991-1992 duidelijk worden.

Ik antwoordde Oliver vandaag, om mijn manuscript bij zich te houden en te wachten tot we elkaar in Hollywood zouden spreken, want dat ik meende dat hij wel degelijk een film uit mijn materiaal zou kunnen maken. ‘In other words, I mainly sent you the material as basic food for a story about the jfk

[p. 97]

assassination, because I could come to you, and present countless more and additional material for a fictionalized thriller story. I never really had in mind a documentary on the jfk affair on the basis of some of this material, because there is no proof. If I had, I would have made this film for television long ago, as I did for instance for the Club of Rome.’

Jan van Wieringen van de Volkskrant in Washington, laat weten dat ik 28 augustus bij hem welkom ben. Hij wijst er op dat de informatie van het Select Committee on Assassinations over jfk nu wordt uitgegeven in 28 delen. ‘Neem maar een extra koffer mee om dit materiaal te vervoeren.’ Ook sluit hij een artikel van Frits Abrahams uit zijn krant in, waarin wordt gezegd, dat de Nos nog altijd materiaal over de jfk-moord op de plank heeft liggen, ‘een documentaire van Willem Oltmans’ die ze niet willen uitzenden. ‘Teveel insinuaties, te weinig bewijsmateriaal.’

Mat Heffels, van het Nijmeegse studentenblad Glamoer, vraagt namens de redactie om een geruchtmakend artikel, bijvoorbeeld: antwoord van beatrix aan willem oltmans.³⁷ ‘Je moet maar kijken, Willem, of je tijd voor ons hebt en stof.’

Peter belde uit Madrid. Hij komt waarschijnlijk 15 augustus. Hij vond het gesprek met psychiater Howard Stein interessant, maar het taalgebruik moeilijk.

Giel van Algemeen Dagblad zei trouwens dat er nogal wat heftige reacties op Stein waren binnengekomen. Vanmorgen is mijn gesprek met oud-ambassadeur Hanafi van Indonesië, verknipt en bekort, in het Algemeen Dagblad verschenen.³⁸

Reed door de bossen van Lage Vuursche naar het graf van mijn ouders. Al die herinneringen aan wanneer ik daar met mam reed, zij hield zo van die bomen. Leefde zij nog maar. Ik legde twee rozen neer. De grond was erg droog. Ik gaf de bloemetjes op het graf water. Een bij vloog van bloem naar bloem. Graven. Wie heeft er tijd voor of blijft de doden trouw?’³⁹

Op 21 juli is mijn ingezonden brief anti joods in Elseviers gepubliceerd.

Anti-Joods?
De ervaring heeft geleerd dat wie een brief van een lezer aan Elseviers Magazine zendt, dat deze verhapstukt en bekort wordt geplaatst. Desalniettemin moet ik protest aantekenen tegen het team Knoop-Mok, dat samen in uw blad een re-

37 Naar aanleiding van mijn open brief aan beatrix in Nieuwe Revu.

38 Zie bijlage 4.

39 Ik moet in 1994 bekennen dat ik al een aantal jaren niet meer ben geweest.

[p. 98]

portage voor een op te richten joodse knokploeg deed verschijnen, waarin ik a) een communist werd genoemd, en b) gezegd zou hebben een hekel aan joden te hebben. Wat ik in de uitzending van Radio Amsterdam, sprekend over anti-Israël-gevoelens van Nederlandse militairen, heb gezegd, was dat ik niet begreep waarom men niet het recht zou mogen hebben anti-Israël of anti-joods te zijn en wél luid staat te juichen voor anti-communisme ofanti-Sovjet. De ussr verloor ook 20 miljoen mensen in de Tweede Wereldoorlog. De door Knoop getrokken conclusies, door Mok gretig opgetekend en door Elseviers verspreid, als zou ik daarom communist zijn en zelf anti-joods, is dus helaas het produkt van een sick mind. Ik heb het in feite te doen met de pathologische projecties van joden, want ze zijn op alle fronten bezig het slachtoffer van hun afwijkingen te worden. Dat Elseviers dan zich voor een dergelijk karretje laat spannen om op een Telegraaf- en Henk van der Meyden-manier collega's in een dergelijk licht te stellen, is een geleidelijke verlaging van het niveau van uw blad, dat te betreuren is. De heer Mok zei me slechts de heer Knoop te citeren en het maakt allemaal op mij een roddelachtige en laffe indruk, want wat Knoop mij in de mond legt, is onwaar en nimmer uitgesproken of geschreven door mij.
Willem Oltmans, Amsterdam

Had Hans Knoop dan toch gelijk? Iemand die het recht verdedigt anti-joods te zijn en overjoodse ‘afwijkingen’ spreekt, wekt althans de verdenking antisemiet te zijn. De termen anti-joods en anticommunist met elkaar te vergelijken, is al te doorzichtig. Men mag tegen een bepaalde ideologie zijn, niet tegen een bepaald ras. Vergeleken bij die misvatting laat het misplaatst verwijt aan Elseviers Magazine ons koud. (Red.)
elseviers magazine, 21 juli 1979.

Een mij onbekende mevrouw Henriëtte Boas is eerst in het Algemeen Dagblad tegen mijn interview met Howard Stein in het geweer gekomen. Ik begrijp, dat zij deze week in Elseviers (van 4 augustus) hetzelfde zal doen. Zij vraagt zich af, waarom ik het dienstig vond om van alle joden in de wereld juist Howard Stein te gaan interviewen. ‘Hij is het blijkbaar met diens inzichten eens.’ Ik vond inderdaad de zienswijze van Stein van belang - en het is irrelevant of ik het met hem eens zou zijn - en daarom was het de moeite waard om ook eens in het debat

[p. 99]

over Israël inzichten van joden die minder bezeten zijn van het idee dat joden niets fout kunnen doen aan het woord te laten komen. Die zienswijze had er recht op wereldkundig te worden gemaakt. Mevrouw Boas die strijk en zet in de media opduikt om zogenaamd Israël te verdedigen, is een bezeten propagandiste. Voor deze mensen staat blijkbaar kritiek op joden gelijk aan racisme. Dat is je reinste geklets in de ruimte, want dat ik het oneens ben met het beleid van Israël heeft absoluut nul komma nul te maken met racisme.

Peter belde dat hij een auditie moet doen voor de Spaanse opvoering van Evita. Er zou zelfs een tournee in Latijns-Amerika in kunnen zitten.

Eigenlijk moet ik nog over een artikel van Scott Spencer schrijven dat ik in Leningrad las.⁴⁰ Ik zou hem willen interviewen. Er schijnt in Amerika een soort aversie tegen de jeugd te ontstaan. Hoe is zoiets mogelijk? Het rijkste land ter wereld schijnt steeds meer openbare scholen te sluiten, met als reden tekort aan fondsen, maar in werkelijkheid zou de belangstelling zijn gedaald - en de bereidheid - geld te bestemmen voor de opvoeding van jongeren. Onvoorstelbaar. Ook de houding van machtsdragers ten aanzien van jeugddelinquenten schijnt scherp te zijn veranderd. Gouverneur Hugh Carey van New York heeft hierbij het voortouw genomen. ‘It cancels the very idea of childhood,’ aldus Scott Spencer, ‘as well as our collective responsibility to the children in our midst. It took centuries to develop the idea of childhood and to rescue children from the miniature adulthood of the Middle Ages and the emotional and economic slavery of the Industrial Revolution.’ Volgens Harper's ‘are the young today ignored in (American) society. The number of children that attempted suicide last year has been anywhere from a quarter of a million to half a million. When we attempt to think about the suicide of children, we enter a landscape that is nine-tenths fog.’

Spencer vervolgde: ‘Some children kill themselves by repeatedly smashing their heads against a wall. Some children set themselves on fire. Some cut off their genitals, or put knives and razors up their vaginas. Some small children stab themselves in the chest with scissors. Some hang themselves, and some leap out of windows. Some very young children attempt suicide by retaining their urine and feces.’ Kinderen: bloem der natie.

40 Harper's Magazine, mei 1979.

[p. 100]

29 juli 1979

Het mooie weer is alweer voorbij. Bewolkt en koel.

Ik heb mijn correspondentie bijgewerkt en de interviews uitgewerkt die ik in de Sovjet-Unie maakte.

De Amerikaanse afgevaardigde van Alaska, Stevens, heeft gezegd dat Jimmy Carter voor een psychische instorting staat en bezig is gek te worden. Sytze van der Zee meldde in nrc Handelsblad, dat partijgenoten zich van Stevens distantieerden. Intussen zag Carter kans na zijn psychische ineenstorting zelfs nog president van de vs te worden! Echt in orde kom je na zoiets natuurlijk nooit meer en dat is wat Stevens moet hebben bedoeld. Dat is nauwelijks nieuws.⁴¹

Wat zijn schuldgevoelens? De psychoanalyticus Theodore Rubin noemt het ‘a destructive form of self-hate’ en de mij sympathieke dr. Willard Gaylin spreekt van ‘a guardian of our goodness’. Ze hebben misschien beiden gelijk. Onderzoek heeft uitgewezen, dat schuldgevoelens invloed hebben op wat iemand onthoudt van een lezing die hij bijwoont. Bestaan ‘normale’ schuldgevoelens en kan schuld iemand neurotisch beïnvloeden? Het kan waardevol zijn om een ‘gezond’ schuldgevoel te hebben over bepaalde zaken. Een professor in de psychologie in Philadelphia, Philip Bobrove, voorziet dat de vs zich bewegen naar ‘a real moral collapse’. De psychoanalyticus Allen Wheelis zei in San Francisco: ‘Reality-oriented guilt is a socializing emotion. I don't think we can have a civilization without.’ Erich Fromm heeft geschreven: ‘Modern man senses that his life runs through his fingers like sand and cannot help feel guilty for the waste, and the lost chance.’

Freud was van mening, dat ‘guilt is the necessary price of civilization. Aggressive impulses that cannot be expressed against others if civilization is to survive, inevitably turn inward against the self. The resulting sense of guilt usually goes underground, emerging in consciousness as anxiety, a sense of worthlessness, fear of impending disaster, or simply a general feeling of discontent.’ In dit verband zei Freud tegen zijn studenten: ‘As regards conscience, God has done an uneven and careless piece of work, for a large majority of men have brought along with them only a modest amount of it, or scarcely enough to be worth mentioning.’ Freud bedoelde hier dus een gevoel van appropriate guilt. Dr. Karl Menninger sprak over ‘guilt feelings attached to the right things’.⁴² Waar het dus op neer komt, lijkt me, is dat schuldgevoelens deel uitma-

41 nrc Handelsblad, 21 juli 1979.

42 The New York Times, 24 juli 1979, door Virginia Adams.

[p. 101]

ken van de psychische bagage. De kunst is echter ‘een zuivere toon’ te vinden voor deze, niet ‘hartenkreet’, maar ‘kakofonie’ van de geest.

Er is in New York een boekje verschenen geschreven door Gerald Jones: Visceral Learning, Toward a Science of Self Control.⁴³ ‘The thesis is,’ aldus Christopher Lehmann-Haupt, ‘that our best hope of making ourselves over in the short time available is not to renounce science and all its works but to concentrate on becoming better scientists.’ Dat is wat eigenlijk professor Delgado en ik al jaren geleden concludeerden, dat remaking ourselves (aangenomen dat het mogelijk zou zijn en ooit zal gebeuren) slechts zou kunnen beginnen bij een revolutionair andere aanpak bij het programmeren van de hersens van kinderen.

Jones zegt, dat er een opzienbarende ontdekking is gedaan in experimentele psychologie, namenlijk ‘it has now been actually demonstrated that human beings can control not only their minds and skeletal muscles but their so-called involuntary processes as well. In other words: it is not only possible for people to “will” themselves to run and jump: they can also with proper training, consciously speed up their heartbeats and push their blood pressure higher. And they can do so entirely independently of any so-called voluntary muscle movements.’ Misschien de belangrijkste conclusie is wel, dat ‘the whole thrust of the scientific enterprise in the West has been to achieve mastery over external conditions of life. Visceral learning suggests the possibility of validating internal states of mind and of drawing new lines between what is fact and what is not.’ Ik wil dat boekje lezen en ga Gerald Jones ontmoeten.

Dr. Silvano Arieti, hoofdredacteur van het zesdelige American Handbook of Psychiatry zegt in colleges onderscheid te maken tussen triestheid en depressie. ‘Sadness is a normal emotion. If a person's mother dies and he does not feel sad, well, something must be wrong.⁴⁴ We would expect such a person to be sad.’ Depressie is een veel intensievere emotie, en betrekt de hele mens en diens gedrag in die toestand. Dr. Arieti heeft geconstateerd, dat de werkelijke reden voor depressie in het onbewuste schuilt.

Opmerkelijk vind ik de beschrijving van een depressief mens, die een leven lang met een verwachtingspatroon naar een bepaald doel heeft geleefd, dit niet heeft bereikt omdat het niet

43 Gerald Jones, Visceral Learning, Towards a Science of Self Control, Viking Publishers, New York, 1979.

44 Gerard Croiset meende dat ik teveel aan mam gehecht was. Ik lachte hem hierom altijd uit.

[p. 102]

realistisch was, of omdat hij of zij het gewoon niet kon, en vervolgens in een depressie terecht is gekomen. ‘His whole life becomes filled with the fantasy of becoming an Arturo Toscanini. When he realizes later in life that he isn't, he becomes depressed. Whereas a normal person would be able to find alternative goals in life, he cannot. The fantasy has occupied his whole life and the emptiness cannot be filled.’⁴⁵

45 Psychology Today, april 1979

30 juli 1979

Ik droomde weer eens dat ik op een persconferentie in Djakarta was en me daar beklaagde dat ik de geschiedenis van wat in 1965 in Indonesië gebeurde correct had geanalyseerd en ik trouw was gebleven aan Bungkarno maar voortdurend om die redenen geen visum voor Indonesië had gekregen. Een minister verklaarde dat ik voor het gerecht kon worden gedaagd tot aan het Hoge Gerechtshof toe. Ik reisde met iemand anders: oud-ambassadeur Zairin Zain?

Er is een actiecomité gevormd in Den Haag met types als Relus ter Beek (PvdA) in de voorhoede. Het wordt geen antisovjet-actie genoemd, maar de kwestie van de mensenrechten moet rond de Olympische Spelen worden benadrukt. Relus & Co willen een internationale conferentie hierover van de grond krijgen, waar weinig belangstelling voor schijnt te bestaan. Waarom loopt Den Haag toch altijd voorop bij dit soort zaken? Joodse invloeden?

Ik bezocht de Venezolaanse zaakgelastigde, Alejandro J. Perera, die buitengewoon behulpzaam was. Mijn visum voor Caracas is geregeld. Telegrafeerde minister Machado of hij mijn communicatie via de ambassadeur in Moskou had ontvangen, waarin ik dus gewag maakte van de belangstelling van academicus Anatoly Alexandrov voor diens programma.

Herbert Marcuse is overleden. Hij is 81 jaar geworden. Ik herinner me mijn bezoek aan hem in Californië exact.⁴⁶

46 Zie Memoires 1972-1973.

31 juli 1979

Dr. Silvano Arieti zegt triestheid met fysieke pijn to vergelijken. ‘Both have a purpose. That's why they have been maintained in evolution. For instance, if we have a toothache, it is a warning that something must be done, that maybe we should go to the dentist. Let's say you are sad, because a person dear to you dies. You can't bring that person to life again. Contrary to what you do when you have a toothache, you can't

[p. 103]

simply ask someone else to fix it. When you are sad, the neurons in your brain have to rearrange your thinking.’ Hij eindigt zijn verhandeling in Psychology Today als volgt:

De enorme berg aan interviews uit Moskou - een schrikbarende hoeveelheid bandopnamen - slinkt gestadig. Werk dag in dag uit. Zit de hele tijd teksten uit te schrijven. Begon natuurlijk met Oleg Gazenko.

Ik schreef dr. Arnold Hutschnecker dat ik opnieuw langs zou komen omdat ik steeds beter begrijp hoe uitstekend zijn analyse van de Carters was, vooral wat betreft Rosalynn. Newsweek noemt haar zelfs ‘Mrs. President.’⁴⁷ Het Witte Huis van Carter

47 Newsweek, 6 augustus 1979.

[p. 104]

wordt beschreven als ‘a mom-and-pop shop’. Jimmy en Rosalynn werken al sinds 1950 nauw samen in alles. Zij bemoeit zich met alles wat los en vast zit inclusief staatszaken. Jody Powell, Carters woordvoerder, bevestigt onomwonden: ‘Rosalynn clearly grasped the seriousness of the problem faster than the rest of us’. Dat was ten aanzien van een stemming van groeiend pessimisme in de vs. Rosalynn pakte de koe bij de horens, ging The Culture of Narcissism van Christopher Lasch lezen en nodigde Daniel Bell uit op het Witte Huis. Haar invloed is dus, zoals Hutschnecker voorspelde, van doorslaggevende betekenis in de regering Carter.

1 augustus 1979

Dewi Sukarno belde om 01:45 uur, waardoor ik pas laat sliep. Zij had partner Baehr een contract gezonden maar nooit meer wat gehoord. Zij had Dirk Keijer aangeboden de groep te vertegenwoordigen in een aantal Afrikaanse landen, Indonesië, Sri Lanka en de Philippijnen. ‘Don't worry, I cover you for your commission,’ zei ze ook nog. Ik moet langzamerhand lachen als deze ‘zakenmensen’ spreken over waarderen van je belangen, want ik heb nog nooit één cent gezien van niemand, waar ik in alle eerlijkheid recht op had. Zij had één week gewerkt aan een brief die zij een aantal presidenten, prinsen en koningen wilde toesturen om zakelijke contacten tot stand te brengen. Ze vertrok vandaag met Kartika naar Monte Carlo.

Het gaat me zeer aan het hart, maar vandaag zal ik een groot aantal boeken over rechtswetenschappen die mijn vader toebehoorden naar het antiquariaat Van Gendt brengen. Het is vooral pijnlijk vanwege de vele notities die mijn vader in de kantlijn had geschreven.

Wynold Verwey van nrc Handelsblad heeft een negatief advies uitgebracht over publicatie van mijn laatste gesprek met Romanov over de affaire Shell-Van der Stoel. ‘Eigenlijk zegt Romanov met zoveel woorden, dat hij niet zoveel weet over het circus rond die affaire,’ zei hij. Romanov heeft notabene in het centrum van de piste gestaan! Ik antwoordde dus: ‘Je kunt kennelijk niet lezen!’ Hij zou er nog eens naar kijken.

Mijn interview met professor Jay Forrester zal in Hervormd Nederland verschijnen.⁴⁸

48 Zie bijlage 5.

2 augustus 1979

Televisieprogramma Kenmerk toonde gisteravond twee repor-

[p. 105]

tages over jonge Cubanen die uit de vs naar Havana waren teruggekeerd en ontmoetingen hadden met Fidel en Armando Hart. Ik kreeg tranen in mijn ogen. De eerlijkheid en oprechtheid waren roerend om te zien. Ik zou Hart willen interviewen als ik in Cuba zal zijn. Tegen 22:00 uur belde mevrouw Martorell, de echtgenote van de Cubaanse ambassadeur. Ik vertelde haar geëmotioneerd te zijn geweest over de uitzending van Kenmerk. ‘Me too,’ zei ze, ‘because a boy of sixteen years old from Rotterdam called us and said that he came here from Cuba, when he was two years old, and he wanted to know if a group from The Netherlands was likewise going to visit Cuba.’ Mevrouw Martorell sprak met de moeder van de knaap en nodigde hen uit naar de ambassade te komen.

John Roozen van NieuwsNet, hij had ook voor het anp gewerkt, zegt 2.400 gulden voor mijn interview met Romanov te willen betalen. Ik zei, dat hij het voor 2.000 gulden kon krijgen. We spraken zelfs over een mogelijk correspondentschap voor NieuwsNet in Washington. Ik zei dat ik eigenlijk als correspondent wilde pendelen tussen Washington en Moskou.

3 augustus 1979

Belde Anton Constandse over het omslagverhaal, dat in Haagse Post is verschenen.⁴⁹ ‘Het huwelijk heeft blijkbaar niets te maken met liefde, veel te maken met haat en het is vooral een financieel contract, natuurlijk ten nadele van de man. Welke jongeman zou in deze val lopen?’ Deze heldere visie van Constandse viel me zeer op.

God is het kwaad is de titel van zijn meest beroemd geworden lezing. De tekst werd in een aantal gemeenten als godslastering verboden. Hij eindigde zijn verhaal met een citaat van Pierre Proudhon: ‘Want God, dat is dwaasheid en lafheid; God is schijnheiligheid en leugen; God dat is tirannie en ellende - god is het kwaad!’ Dit soort uitspraken zou per wetsontwerp van 1931, ingediend door een antirevolutionaire minister, strafbaar worden. In 1933 schreef hij: God, Nederland en Oranje waarmee hij de grenzen van het aanvaardbare voor het godsvruchtige volk van Nederland overschreed.

Minder gezellig vind ik, dat hij spreekt over het verzamelen van ‘een opmerkelijk talentvol team’ om zich heen bij het Algemeen Handelsblad zoals Hofland, Lachman, Hoefnagels, Snijders en Gruijters. Hij vergeet Boogerman, maar ook mij. Tenslotte maakte ik één jaar deel uit van dat team en laat Con-

49 Haagse Post, 4 augustus 1979, DE TACHTIGJARIGE OORLOG VAN ANTON CONSTANDSE.

[p. 106]

standse geen gelegenheid voorbij gaan mij persoonlijk van zijn waardering en bewondering te laten blijken. Misschien heeft John Jansen van Galen, de verslaggever, ons weggelaten. Ik ben altijd trots gebleven op het feit dat ik de journalistiek juist bij hèm begon.

Bij Hotel des Indes liep ik tegen Frits Böttcher aan. Hij zeurde weer over Aurelio Peccei, die in Scheveningen een rede van weinig inhoud had gehouden. Aurelio had onder meer benadrukt dat men niet meer om atoomenergie heen kon. Om die reden had De Telegraaf er op de voorpagina aandacht aan besteed.

Lunch met ambassadeur en mevrouw Martorell van Cuba. We waren alleen. Het was intiem en gezellig. Ik kreeg een visum voor de Conferentie van Niet-Gebonden Landen in Havana. Pak Hanafi⁵⁰ zeurt per expresbrief over het bekorten van het gesprek met hem in het Algemeen Dagblad. In een tweede, begeleidende brief vindt hij het een uitstekend plan om samen eens de Martorells te bezoeken.

Opmerkelijk vind ik zijn analyse: ‘Politically speaking, Suharto is now at a crossroad. He will never surrender voluntarily. I know, he is looking for an excuse for all his misdeeds, looking for support from a nationalistic group. But true nationalists are followers of Sukarno, and Marhaenists.’ Hij ziet ook niet wie op dit moment een bedreiging voor de macht van Suharto zou kunnen zijn. ‘Indonesia is for the moment living a crisis of leadership.’

Ontmoette professor Ernst Utrecht. Hij beklaagde zich, dat Vrij Nederland met een aantal nieuwe, jonge redacteuren door onkunde naar de bliksem ging. ‘Ik schrijf dus bijna niet meer voor ze, maar ik word nog wel doorbetaald.’ Dan te bedenken dat Utrecht via mij bij het blad terechtkwam en die baan kreeg. Tussen de bedrijven door vertelde hij op Bali aanwezig te zijn geweest toen prins Sihanouk daar in 1964 op bezoek was. ‘Ik ben toen pooier geworden, want de prins beklaagde zich, dat er geen vrouwen waren. We hebben toen twaalf dames uit Soerabaja overgevlogen met een vliegtuig van de Indonesische luchtmacht. Hij koos drie van hen uit. Nadien hadden we geen last meer van hem.’

Als ik over de brief van Oliver Stone nadenk, neem ik aan dat hij de samenwerking met mij in de jfk-affaire laat schieten, want in Hollywood geldt immers no fame, no money. Hij zal wel op jack Anderson overstappen.

50 Zie bijlage 6.

[p. 107]

De Amerikaanse regering heeft bekend gemaakt niet door te zullen gaan mensen op grond van homoseksualiteit toegang tot de vs te weigeren.

Howell Raines meldt in de The New York Times dat er in Amerika ‘a crisis of confidence’ versus Jimmy Carter is ontstaan. Het Witte Huis zou tot de conclusie zijn gekomen, dat de media en het perscorps ‘more a hindrance than a help’ zijn om de boodschap van Carter ingang te doen vinden.⁵¹

51 The New York Times, 3 augustus 1979.

4 augustus 1979

Ik schreef een brief aan de Volkskrant⁵² dat het bericht van Frits Abrahams niet klopte, omdat er geen documentaire van mij over de jfk-affaire bij de nos op de plank lag. Ik herhaalde dat één van mijn meest waardevolle films, dus die met George de Mohrenschildt,⁵³ nog altijd zoek was.

In een naschrift stelde de Volkskrant dat ze met hun artikel niet op de film met De Mohrenschildt hadden gedoeld. Bovendien toonde de nos zich ‘hogelijk verbaasd’ dat die film onvindbaar zou zijn. Enkelaar, en in dit geval misschien Hagedorn, blijven gewoon verder liegen over deze zaak, wat in de Volkskrant blindelings wordt overgenomen. Precies zoals Carel Enkelaar mij nooit de aan mij opgedragen foto van George de Mohrenschildt retourneerde - die ik per ongeluk in zijn huis vergat - onder het motto dat deze ‘onvindbaar’ zou zijn. En dan vertellen de intimi van Enkelaar mij dat hij exact weet, waar die foto is en er over opschept.

Tijdens mijn verblijf in Moskou kwam bij het Algemeen Dagblad een brief van Richard A. Stein te Rotterdam binnen, die ik noodzakelijk vind in een bijlage toe te voegen, aangezien dit weergeeft welke emoties het lucide verhaal van Stein (professor Howard Stein uit Oklahoma) hier hebben opgeroepen.⁵⁴

Ik antwoordde deze Stein hem hartelijk te danken voor zijn ‘vriendelijke scheldbrief. Ik geloof uit dit schrijven een goed beeld te krijgen van een man, die niet rechtstreeks de schoft in kwestie zelf tegemoet treedt (mij dus) maar zich liever tot diens werkgevers richt. Maar, soit, we zijn niet allemaal helden.’ Ik vervolgde gezocht te hebben naar wat hij eigenlijk wilde duidelijk maken. Ik legde uit wat het Psychohistorisch Instituut in New York beoogde en hoe Howard Stein, Stanley Rothman,

52 de Volkskrant, 4 augustus 1979.

53 Zelfs tijdens het kort geding om die film boven water te krijgen, stelde de nos-advocaat, dat deze ‘onvindbaar’ was. Op de vraag of er dan niet eens gezocht kon worden, antwoordde Carel Enkelaar aan de rechter: ‘Wie gaat dat betalen?’

54 Zie bijlage 7.

[p. 108]

Jay Gonen, Moshe Davidowitz, George Kren en Henry Ebel allemaal met het werk van Stein instemden. ‘Alle andere neurotisch reacties van joodse of andere zijde, bevestigen slechts wat Stein naar mijn mening volkomen terecht en wetenschappelijk verantwoord heeft geconstateerd.’

De Telegraaf meldt dat vier gemaskerde mannen het landhuis van Pieter Menten in Lamybrien in het Zuid-Ierse graafschap Waterford in de fik hebben gestoken.

Eindelijk heeft De Telegraaf in levensgrote letters, en nog wel op de voorpagina, een rectificatie moeten plaatsen over een schenking van de zakenman Ben Essing van 850.000 gulden aan het Indonesische kankerfonds. Henk de Mari is schuldig bevonden aan onnauwkeurige berichtgeving en de rechter veroordeelde De Telegraaf tot deze rectificatie. Het is een historische doorbraak, want meestal gelukt het deze krant ‘to get away with murder’.

Vanmorgen reageert Ron Naftaniël van het Centrum voor Informatie en Documentatie Israël (cidi) op mijn reportage met professor Howard Stein, welke 14 juli in het Algemeen Dagblad. werd afgedrukt. Zijn artikel verschijnt onder de titel jodenhaat lijkt onuitroeibaar. Alsof, wat de joodse hoogleraar psychiatrie uit Oklahoma zegt, geïnspireerd zou zijn geweest - laat staan mijn reportage over diens mening en inzichten - door jodenhaat. Ik denk opnieuw dat het geschrijf van de betaalde propagandist Naftaniël - die er overigens vrij lang over deed om te reageren - het duidelijkste bewijs is van de stellingen van professor Stein uit de vs.

‘Onze samenleving,’ aldus Naftaniël, ‘is nimmer bereid geweest de joden als volk te aanvaarden. Steeds verzon men nieuwe theorieën om het altijd aanwezige antisemitisme te rechtvaardigen.’ Hij is niet goed bij zijn hoofd, deze Naftaniël. Professor Howard Stein heeft het dikwijls bizarre en ziekelijke gedrag van joden geanalyseerd, niets meer niets minder, en een verklaring proberen te duiden voor dat eeuwige gevoel van joden dat zij vervolgd zouden worden. Ze lijken het meer aan zichzelf te danken te hebben, dan ik ooit eerder vermoedde.

De psychoanalyticus Erik Erikson heeft in een toespraak voor 2.300 aanwezigen voor het 23ste congres van de International Psycho-Analytical Association in het Waldorf-Astoria hotel gezegd dat ‘modern man may be in the process of exchanging one form of repression for another. Just as sexual repression characterized the Victorian era,’ zei hij, ‘repression of the urge to have children may characterize the future.’ Volgens Erikson is ‘the urge to have children an impulse linked to, but distinct

[p. 109]

from, the sexual drive, comparable to it in importance.’ Het is de aloude vraag van de kip en het ei: wat komt eerst, het bewust in het leven zetten van een kind, of de seksuele behoefte? Robert Jay Lifton wijdde opnieuw uit over zijn geliefde stelling van ‘psychic numbing’, die hij verkiest boven ‘repression’. ‘Repression occurs when an idea or experience is forgotten, excluded from consciousness, or relegated to the realm of the unconscious. Repressed childhood memories and repressed instinctual impulses are illustrations of this process.’ Verderop schrijft hij: ‘The concept of psychic numbing, in contrast, suggests the cessation of what I call the formative process, the impairment of man's essential mental function of symbol formation or symbolization. Psychic numbing is a form of desensitization: it refers to the incapacity to feel or to confront certain kinds of experience, due to the blocking or absence of inner forms or imagery that can connect with such an experience.’⁵⁵

Zou exact van psychiater Lifton willen weten wat ‘symbolization’ als essentiële mentale functie betekent. Ik begrijp ongeveer wat hij hier bedoelt, maar zou er meer over willen weten.

55 The New York Times, 4 augustus 1979.

5 augustus 1979

Werk in de tuin bij muziek van Rachmaninoff.

Op 17 juli publiceerde The New York Times een groot artikel van de fameuze Wendell Rawls over het eindrapport van het onderzoek in het Huis van Afgevaardigden naar de moorden op jfk en Martin Luther King. De eindconclusie is dat in beide gevallen over ‘waarschijnlijke’ complotten kon worden gesproken en dat zowel de beruchte Warren Commissie als de fbi hun werk niet naar behoren hadden gedaan. Goedemorgen! Dat is nogal niet niets! Wel zouden noch de cia, noch de fbi - volgens dit laatste onderzoek in het congres - iets met de complotten te maken hebben. Verbazingwekkend vind ik, dat deze commissie onomstotelijk zou hebben vastgesteld, dat Lee Harvey Oswald jfk vermoordde en James Earl Ray dominee King. Dus de Warren Commissie en de fbi krijgen een pluim dat zij in staat waren vast te stellen, wie in beide moorden de trekker had overgehaald. Hoeveel later in de geschiedenis zullen de werkelijke feiten boven water komen?⁵⁶

J.H. Sampiemon antwoordt dat nrc Handelsblad mijn recente gesprek met oud-ambassadeur Romanov in Moskou niet plaatst. Het zou natuurlijk teveel hun eigen berichtgeving, on-

56 The New York Times, 17 juli 1979.

[p. 110]

der anderen van Jerome Heldring, en Bénard van Shell tegen spreken. Op 18 juli stond nog eens onder een vette kop in die krant, dat minister Van der Klaauw had gesproken over ‘concrete aanwijzingen’ dat Romanov een Russische onderscheiding had ontvangen. Leve goed geïnformeerde ambassadeurs als Reinink, die Van der Klaauw inlichtingen sturen uit Moskou. Kamerleden Ad Ploeg en Erika Verkerk-Terpstra stelden de minister vragen. Wist hij veel. En als ik de zaak uitvlooi ter plekke in Moskou, wordt het bericht afgewezen.

Intussen schrijft Jan van Beek van de gpd: ‘Zo zout heb ik het nog nooit gegeten.’ Hij had met verbazing geconstateerd, dat Panorama nu ook het boek over Juliana van William Hoffman is gaan brengen. Hij noemt het ‘pure goedheid mijnerzijds’ wanneer hij me in de gelegenheid stelt, een gedeelte van wat de gpd me betaalde terug te storten op hun rekening. Ik zou hiermee de exclusiviteit hebben geschonden. ‘Ik weet niets van een publicatie in Panorama af,’ heb ik geantwoord. ‘Jullie hebben door het manuscript van mij te krijgen, een voorsprong op iedereen gehad van drie maanden, dus je houding, beste jan, is at best shabby.’⁵⁷

De regering wil de vrijheid van handelen van koningin Juliana, prins Bernhard, prinses Beatrix en prins Claus verder inperken. Het aanvaarden van functies, het houden van openbare redevoeringen en het maken van buitenlandse reizen, komt per nieuw ingediend wetsontwerp voor rekening van de regering. Daarnaast is het doen en laten van hofdignitarissen, als de grootmeester, de grootmeesteres, de chef van het militaire huis - eigenlijk allemaal even bespottelijke baantjes anno 1979 - eveneens nader aan banden gelegd. Ook hofdepartementen en de particuliere secretariaten van het koninklijk huis krijgen meer controle. Er zijn negen troonopvolgers: Beatrix, Willem-Alexander, Friso, Constantijn, prinses Margriet, en de prinsen Maurits, Bernhard, Pieter-Christiaan en Floris. Ze zijn flink bezig geweest, dat is zeker.

Jimmy Carter heeft het mes in eigen regering gezet.⁵⁸ Ook de redacteuren van Time onderstrepen de uiterst belangrijke rol van Rosalynn Carter in het zich ontvouwende drama. Haar woordvoerster Mary Finch Hoyt verklaarde: ‘She has been very heavily involved in all aspects of the whole Camp David evaluation, and will be involved in all aspects of this evaluation.’ Commentator Hugh Sidey tekende aan: ‘This new cabinet is less distinguished than his old one. This is a disorganized

57 Ik had niet in Panorama maar in Nieuwe Revu, over het boek geschreven.

58 Time, voorpagina-artikel: NOW WHAT?, 30 juli 1979.

[p. 111]

and sometimes insensitive Jimmy Carter, overreacting to demands of leadership in an effort to save himself.’ Ik denk, en blijf overtuigd, dat het boek Amerika valt dat op het punt staat bij Peter Loeb uit te komen, nog steeds in de roos is, vooral wat Carter betreft.

Wat eigenlijk van Sigmund Freud te denken? Een historicus en psycholoog van Berkeley heeft een studie geschreven, Freud, Biologist of the Mind. Deze Frank Sulloway toont aan dat Freud zijn eigen legende met verve aanzwengelde. ‘Many ideas, that Freud synthesized into psycho-analysis had been around for years,’ aldus Sulloway. ‘Among them such now familiar concepts as the unconscious, the pleasure principle, regression and sublimation.’ Freud nam een aantal inzichten over van zijn beste vriend en collega Wilhelm Fliess, zoals het standpunt dat de meeste mensen biseksuele gevoelens zouden hebben. Later zouden de leerlingen van Freud - die overigens met hem brak - Fliess hebben afgedaan als crackpot ten einde diens inzichten geheel in de schoenen van Freud te kunnen schrijven. Sommigen hebben bij Freud wel ideeën van Nietzsche en Schopenhauer teruggevonden. Wanneer zij dit Freud voorhielden, beweerde hij bij hoog en bij laag nooit iets van Nietzsche of Schopenhauer gelezen te hebben. Overigens ook geen aanbeveling. Er zit ergens een luchtje aan Freud, daar ben ik langzamerhand wel van overtuigd.⁵⁹

59 Time, 30 juli 1979.

6 augustus 1979

David Shipler heeft ter afsluiting van vier jaar correspondentschap in Moskou, een belangwekkend artikel in The New York Times geschreven.⁶⁰ u.s. abundance - not freedom-fascinates russians. Dat zou wel eens waar kunnen zijn. Ze leven nog in het grootste gedeelte van de ussr in een toestand van vóór de Tweede Wereldoorlog. ‘We need to fight for freedom,’ zei een jonge Rus tegen Shipler, ‘but basically, we fight for comfort.’ Dat is het inderdaad, kort samengevat.

Terwijl Westerse, en vooral Amerikaanse invloeden, toch sterk zijn toegenomen in de ussr - zoals ik onlangs ook zelf in Moskou concludeerde - beschrijft ook Shipler: ‘A great infatuation has developed for material goods and popular styles of the United States, a craving for jeans, rock, chewing gum and the like.’ Daar staat tegenover, dat deze Amerikaanse journalist concludeerde: ‘For reasons of Soviet culture that date back to before the Revolution, Western ideas of democracy remain

60 The New York Times, 16 juni 1979.

[p. 112]

alien, incomprehensible and unattractive to broad masses of Russians, much as the Soviet ethic of collectivism is hard for an American to understand and admire.’ Toch meent Shipler, dat het een misvatting is om aan te nemen dat door de sterk toegenomen contacten met het Westen, de oude droom verwezenlijkt wordt, dat de Sovjet-Unie daardoor een toegankelijker samenleving zou worden. Het tegendeel is eerder waar, aldus deze ervaren Amerikaanse journalist.

N.N. Nekrasov, voorzitter van de Council for the Study of Productive Forces van de ussr State Planning Committee heeft mij een tekst gegeven om in mijn komende interviewboek op te nemen. De heer Nekrasov spreekt bijvoorbeeld over hoe ‘Master schemes’ worden bedacht in zijn organisatie voor de periode 1976-1990. ‘The socio-economic and scientific-technical problems of long term development of Soviet society, necessitate careful consideration of the following key problems in elaborating master schemes,’ aldus deze academicus. Er worden ramingen voor scenario's gemaakt over tien tot vijfentwintig jaar. Hij somt de gevolgde methoden als volgt op:

-	identification of rational, scientifically grounded regional proportions determining the regional structure of the national economy for the planned or forecasted period;
-	substantiation of the system of rational distribution of cities and settlements, and of production and social infrastructure organically linked with the distribution of production and shaping of the economy and population structure of the country's economic regions;
-	determination of the economic strategy of large-scale economic development on new vast territories rich in mineral resources, and the formation of new economic regions.

De wetenschappelijke en methodologische basis voor het nader uitwerken van deze scenario's geschiedt als volgt:

a)

a detailed analysis of the initial economic basis (present-day development and distribution of the productive forces of the ussr, interregional division of labor and comprehensive economic development in the Union Republics and economic regions), and identification of the existing disproportions, drawbacks and unresolved tasks involved in the rational distribution of the economic sectors and branches of industry;

[p. 113]

b)	an identification and comparative analysis of variants of prospective levels of regional economic development for a rated period with due account of scientific and technological progress;
c)	an outlining of criteria and methods of techno-economic calculations of economic effectiveness of various alternatives of the distribution of production and a choice of the best alternative;
d)	a solution of interregional economic problems involved in the distribution of productive forces - further increase in living standards in the country's regions, a leveling of the standards of economic development of the Union Republics and of economic regions of the ussr, perfection of the inter-republican (inter-regional) division of labor and production ties and the establishment of new work places and rational use of labor resources in the country's regions, etc.;
e)	an improvement of inter-regional and intra-regional transport links taking into account the establishment of the integrated transport system of the ussr.

Volgens Nekrasov worden sovjetindustrieën in zes groepen verdeeld ‘depending on the factors which determine the distribution of a certain branch of production.’ De zes groepen zijn:

1	Industries whose enterprises should be reasonably located in areas where labor resources are concentrated (instrument making, electrical engineering, a number of branches of light industry - textile, foot-wear, knit-wear -, pharmaceutical industry, the production of plastic goods, etc.).
2	Industries gravitating towards areas where their output is consumed (baking, brewing, production of brick, ferro-concrete items, etc.).
3	Industries which should not be located far from raw material deposits (apart from mining industry this group includes branches processing large-capacity raw materials: iron and steel, non-ferrous metallurgy, pulp-and-paper industry, many enterprises of building materials and food industry involving the processing of agricultural raw materials which would otherwise be difficult to transport - sugar refineries, canneries, cotton-cleaning plants, etc.).
4	Industries gravitating towards areas with cheap electric energy (production of aluminum, ferroalloys and non-ferrous metals with the electrolysis method, production of chloroprene rubber, etc.).

[p. 114]

5	Industries gravitating towards sources of fuel (thermal power stations, a number of sub-branches of chemical industry, etc.).
6	Industries whose location has no clear orientation (a number of sub-branches of mechanical engineering).

Eigenlijk wordt door een dergelijk artikel pas werkelijk duidelijk waarom de Sovjet-Unie in de situatie verkeert, waarin deze grootmacht zich bevindt.⁶¹

61 De volledige tekst is terug te vinden in het dagboek.

7 augustus 1979

Gisterenavond toen ik naar bed ging, wond ik me nogal op over Peter. Ik dacht: hij reageert eigenlijk helemaal niet aardig. Ik had hem gevraagd toch vooral te schrijven in de hoop een brief te vinden bij mijn thuiskomst uit Moskou, maar er is niets gekomen. Ik vroeg hem eerder terug te komen uit Madrid, zodat we langer samen kunnen zijn. Geen antwoord. Ik zat al een plannetje te smeden hem niet op Schiphol af te halen, zelfs om hem te vragen niet naar Amerbos te komen. Maar ik besef vanmorgen dat je machteloos bent tegen onaardigheid.

Ik heb de fiets naar de fietsenmaker gebracht, zodat deze in orde is als Peter komt. Hij vindt het heerlijk de polders in te gaan om uit te waaien. Je kunt niet één trapper kopen, of één spatscherm. Ze verkopen deze per twee tegelijk. Idioot.

Henk Aben schrijft me dat hij verheugd is dat mijn medewerking aan het Algemeen Dagblad zich doorzet. ‘Je moet natuurlijk vergeten dat je me uit de krant zou kunnen drukken, zoals je wel zult merken zodra mijn vakantie voorbij is.⁶² Je wraakneming op nrc Handelsblad binnen hetzelfde concern, naar een vijfmaal zo versterkend medium, is uitstekend.’⁶³ Hij wil verder bij Giel bepleiten ‘dat ze Oltmans dan wel een gekke vent mogen vinden’, maar dat ze me beter moeten verkopen, wanneer ik voor het ad schrijf.

Jan van Beek antwoordde het jammer te vinden niet alle telefoongesprekken op de band te hebben opgenomen. Hij herhaalt dat hij me 7.500 gulden had betaald, opdat ik ‘met het boek van Hoffman niets meer in de publiciteit zou doen’. Ja, voor eeuwig soms? Nadat hij zijn drie maanden voorsprong had gehad en exclusief de primeur had uitgespeeld, stond het mij toch verder vrij te doen wat ik wilde?

62 Alsof ik daar ooit aan gedacht had.

63 Ik was noodgedwongen naar het AD overgestapt. Dit had met wraak niets te maken.

[p. 115]

Senator Sam Nunn laat me antwoorden dat de tekst van het uit zijn speeches samengestelde interview akkoord is voor publicatie. Ik stuur het meteen naar het Algemeen Dagblad.⁶⁴ Ik zond tevens dezelfde tekst voor mijn interviewpagina in Gallery naar New York.

Peter belde om zijn vlucht aanstaande dinsdag aan te kondigen.

64 Zie bijlage 8.

8 augustus 1979

Gerard Croiset zegt het wat rustiger aan te doen. Hij wordt zeventig jaar. Hij gaat minder uit, geeft minder lezingen, lijkt stiller geworden. Hij zei tekeningen te hebben gemaakt van de aura's van Carel Enkelaar, Chriet Titulaer en Henri van Praag van het Parapsychologisch Instituut. Ik had de mijne wel eens willen zien, maar daar zei hij niets over. Hij zegde zelfs een studium generale af in Tilburg. Hij zou het liefste een avond in Kosmos in Amsterdam geven. ‘Daar zijn lui waar je mee kunt praten, die niet alles al weten.’ Een hoogleraar uit Israël wilde een ziekenhuis in Nijmegen raadplegen. Titulaer bracht de man eerst bij Croiset. ‘Ik zie kanker in zijn long en zijn pancreas,’ had Croiset gezegd, ‘maar ik kan niets meer doen.’ De professor liet zich in Nijmegen nakijken en men vond niets. Zes maanden later telefoneerde Titulaer. De hoogleraar was terug in Nijmegen en stervende, want hij had kanker aan een long en zijn pancreas. ‘De vraag is,’ zei Gerard, ‘heb ik het nu gezien of heb ik in de toekomst gekeken. Ze kunnen kankergezwellen immers meteen aan het bloed zien?’ Toen ik reageerde met: ‘Wat vreselijk van die hoogleraar,’ antwoordde Gerard: ‘Vind je dat nu zo erg? Als ik er uit moet, dan stap ik er uit.’

Opmerkelijk vond ik zijn reactie, nadat ik zei dat Jimmy Carter nooit zou worden herkozen: ‘Ach die vent is er nooit geweest.’ Het was goed Croiset terug te zien. Zoon Roy, de lieveling van zijn moeder en Croisets zorgenkind, gaat trouwen. Ik had in reactie op mijn artikel in het Algemeen Dagblad⁶⁵ over Luis Alberto Machado een brief gekregen van de heer D. de Bruin te Valkenswaard. Hij doceerde al jaren Optologie ‘een uitermate betrouwbare meetmethode betreffende wat en op welk vlak er nog geleerd moet worden om tot een optimale intelligentie ontwikkeling te komen.’ Ik ontmoette de man in Utrecht. Hij gaf wat colleges en hoopte in 1984 op een overheidssubsidie. Hij leek me niet serieus. Ik denk dat hij het niet al te nauw met de waarheid nam. Een man dus om over te slaan.

65 Zie bijlage 9.

[p. 116]

De heer Stein uit Rotterdam stuurde andermaal een epistel.⁶⁶ Een Ir. L.K. Bos uit Capelle aan de IJssel heeft gereageerd op geklets van Hans Knoop in Elseviers. Ik ontmoette deze heer in het Promenade hotel in Den Haag, in gezelschap van een gevluchte Tunesische journalist. Ook een man om verder geen contact mee te onderhouden.

Een hoogtepunt was echter een bezoekje aan Frits van Eeden, die er gebruind en uitstekend uitzag. Hij gaf me weer vier van zijn persoonlijke dagboeken ter bewaring. ‘Lees er maar in,’ zei hij. We omhelsden elkaar als afscheid want hij gaat naar de vs.

In Wassenaar sloot ik de reeks ontmoetingen van heden af ten huize van de Hongaarse ambassadrice, Anna Bebrits. Zij gaat eind van dit jaar naar Boedapest terug en lijkt nerveus om weer in een kleine flat te gaan wonen, waar nog van alles aan moet gebeuren om deze bewoonbaar te maken. Zij kocht hier meubels. Ze is trouwens veel te dik, drinkt teveel, rookt als een schoorsteen en loopt ongemakkelijk. Zij vertelde dat toen ambassadeur Tolstikov onlangs op het ministerie van Buitenlandse Zaken was en per toeval op een gang tegen de nieuwe Chinese ambassadeur aanliep - die hij overigens in Peking uitstekend had gekend - hij snel de andere kant op keek. Dat Tolstikov een typisch Russische hengst is, staat vast, wat hem nog niet de crimineel maakt, waar Joop van Tijn hem van beschuldigde. Ze zei vooral Romanov zeer te missen na de aankomst van Tolstikov. Dat voelde ik ook zo.

De Amerikaanse vriendin van Nikolai Kosterenko uit Kiev, Barbara Herr heeft geschreven in dank mijn advies te hebben ontvangen om die jongen snel te laten schieten. Ik heb haar geantwoord dat - na mijn jongste ervaringen met hem - dit advies dringender leek dan ooit.

Time meldt dat het de nieuwste rage in Amerika is dat pin-up boys met lekkere lijven, in minislipjes, stripteases uitvoeren voor zalen vol geile dames, die de heren desnoods het textiel van hun lijf grissen. ‘Women get turned on more than men do. They reach right out and grab.’ Time vervolgt: ‘Sexy Rexy, one of Freddy's Playboys, moved so well that an excited patron ripped off his bikini. An on duty policewoman happened to be in the audience, and Rexy was subsequently arrested.’⁶⁷

66 Zie bijlage 10.

67 Time, 6 augustus 1979.

[p. 117]

9 augustus 1979

John Roozen heeft eerst geprobeerd om zowel Max van der Stoel als de heer Bénard van Shell te bereiken in verband met het door mij aan NieuwsNet geleverde gesprek met oud-ambassadeur Romanov.⁶⁸ Beide heren bleken ‘onbereikbaar’. Nu wordt geschreven over een gemiste ‘miljoenenorder’ wat dus een miljardenorder had moeten zijn. Er loopt altijd iets mis vanwege onkunde en onvoldoende betrokkenheid.

Opnieuw heb ik me tot de nvj gewend, omdat brieven namens het bestuur aan minister c.a. van der Klaauw waarom ik geen visum voor Indonesië kan krijgen, straal worden genegeerd door Buitenlandse Zaken.⁶⁹

Ik sprak bij het Algemeen Dagblad met Ron Abram, Leo Davidson en Henk de Vos. Giel was de twee foto's van Pak Hanafi uit Parijs kwijtgeraakt en verontschuldigde zich, maar zou de kosten vergoeden. Een eerste onaangename ervaring daar. Heb later naar Parijs gebeld en Hanafi zal morgen een andere foto naar de Associated Press in Parijs brengen. Hij hoopte dat Hervormd Nederland de pagina met hem snel zou afdrukken, omdat Adam Malik op doorreis naar de Conferentie van Niet-Gebonden Landen kort in Parijs zou stoppen. ‘I want him to have it.’ Hij voegde er aan toe met Malik over mij te zullen spreken, waar ik dus op antwoordde: ‘To hell with that traitor. Think of your own interests. I will make it to Jakarta on my own.’

De ad-top vertelde zojuist een voormalige avro-medewerker als correspondent in de vs te hebben aangesteld. Op die post had ik eigenlijk gehoopt. Abram was duidelijk de absolute baas. De anderen zeiden alleen iets als dit werd gevraagd. ‘Ik zit wel tegenover een zware delegatie,’ zei ik. ‘Voor vip's doen we dit,’ zei Ron Abram. Hij zette kort de doelstellingen van het ad uiteen ‘en vertel nu eens wat over jezelf’. Ik legde uit hoe ik de afgelopen jaren had gevaren, hoe ik dikwijls het meeste had geleerd van mensen waar ik het oneens mee was en besloot dat ik verwachtte dat vanuit Den Haag en de bvd wel weer wenken zouden komen ten nadele van mij. ‘Ze zijn nog niet geweest,’ aldus Abram. Ze waren in Joseph Borkin of aartsbisschop Pitirim (ongezien) niet geïnteresseerd, maar senator Sam Nunn dus wel. Er zou 750 gulden voor worden betaald. Ik zou voorlopig tot 1 januari 1980 op proef blijven werken. Het gesprek met Erik Eckholm, dat 4 augustus is verschenen was maar 500 gulden waard. Alsof dat enigszins de kosten om naar Washington te reizen kon dekken.

68 Zie bijlage 11.

69 Zie bijlage 12.

[p. 118]

‘Waar sta je, wat zou je stemmen?’ werd point blank gevraagd. Ik aarzelde, maar zei dat de redactie daar geen moer mee te maken had. ‘Maar als je het echt wil weten, PvdA of D'66,’ wat in de smaak scheen te vallen. Ik zei dit uit pure berekening, want ik heb dus nog nooit gestemd en zal nooit stemmen. Ik legde maar niet uit dat ik van mening ben dat een journalist dit niet behoort te doen, omdat hij zo onbevooroordeeld mogelijk tegenover alle partijen behoort te staan.

‘Waar doe je het allemaal van?’ was de volgende vraag. Opnieuw dacht ik: zeker niet van jullie poen, en het gaat je geen flikker aan, maar ik vertelde over Opa Hap, Ir. H. van der Woude, mede-oprichter van de acf kininefabriek. Ik vertelde maar niet dat ik eigenlijk leef met een enorme bankschuld en dat ik eigenlijk nooit normaal over een inkomen kan beschikken, omdat ik al heel lang op alle mogelijke manieren vanuit Den Haag word gesaboteerd.

Een gesprek met Joseph Borkin over zijn boek The Crime and Punishment of I.G. Farben, wat aantoonde dat joden de vergassing van joden hebben meegefinancierd, kon natuurlijk nooit in het Algemeen Dagblad worden gepubliceerd, ‘en zeker niet na de enorme rel rond professor Howard Stein uit Oklahoma,’ werd onomwonden gesteld. ‘Waarom vroeg je die professor Stein niet wat hij vond van het vergassen van 8 miljoen joden?’ werd er gezegd. ‘Je schrijft voor Mien uit Urk, Willem, en in het geval van Sam Nunn moeten we dus eerst uitleggen wie hij is.’ Ik antwoordde: ‘Maar vijftig procent van de lezers heeft tegenwoordig een middelbare school afgelopen.’ Daarmee oogstte ik hardop gelach. Zelfs geen vijftig procent van de nrc-lezers had een middelbare opleiding.

Ik vertelde bijvoorbeeld dat ik contacten had gelegd om de president van het Supreme Rabbinic Court in de vs te interviewen. Abram zei: ‘Ga je gang maar, we zullen het nooit publiceren.’ Ik vertelde materiaal van deze ultrarechtse joodse Zeloten te hebben ontvangen waaruit bleek dat Henry Kissinger op 20 juni 1976 tijdens een zitting in het New Yorkse Hilton Hotel was geëxcommuniceerd. Ik word trouwens al enige tijd door een zekere Josef Caris uit Den Haag met soortgelijk materiaal bestookt.

Abram was ook zeer kritisch over mijn reportage van 3 augustus 1979 in de Nieuwe Revu over het boek van William Hoffman Queen Juliana. ‘Zoiets zouden wij nooit publiceren,’ zei hij. Er waren geen bezwaren wanneer ik voor NieuwsNet zou schrijven.

Ik zag trouwens langs mijn neus weg dat Abram, denkende dat

[p. 119]

ik de andere kant uit keek, een kruisteken naar Davidson maakte. Wat heeft dat te betekenen?

Abram hamerde op betrouwbaarheid, waarop ik losjes antwoordde dat ik sedert 1953 journalist was en tot dusverre nooit op een leugen was betrapt of voor de Raad voor de journalistiek was gebracht. Wat me allerminst beviel, was dat Ron Abram weigerde mijn brief in antwoord op een vrijwel hele pagina van Ron Naftaniël van het cidi mee te nemen. Hij zei gewoon dat de stellingen die Joseph Borkin in zijn boek over I.G. Farben bewees onwaar zijn. Alsof een jurist van het kaliber Borkin een dergelijk indrukwekkende analyse over de smerige rol van Duitse joden tegen het Duitse volk zelf zo maar in Washington zou kunnen publiceren zonder de hele joods wereld tegen zich te krijgen. De bronnen van William Hoffman inzake Juliana zouden eveneens twijfelachtig zijn, en Harcourt Brace was helemaal niet zo'n vooraanstaand uitgevershuis als ik beweerde. Toen wist ik helemaal dat Abram uit zijn nek kletste. Zo werkt en denkt de Nederlandse journalistiek. Bij het feest voor Cees Meijer in Zaandam leek Abram me reeds een weinig betekenende figuur. Nu, geëscorteerd door enkel paladijnen, kwam hij over als een gewichtige, belangrijke man. Hij, Abram, zou me in ieder geval nooit vragen over het koninklijk huis te schrijven. ‘Ach man,’ riep ik, ‘ik zal nooit een onvertogen woord over die mensen op papier zetten. Ik ben gewoon tegen het instituut koningshuis als zodanig. Het is een psychisch hoogst ongezonde afleidingsmanoeuvre.’ Maar daar begrepen ze dus verder niets van.

Al met al was deze ontmoeting een teleurstelling. Abram mag dan wel aardig zijn, maar hij is op de eerste plaats zakenman en eigenlijk helemaal geen journalist. Dat is trouwens hetzelfde met Henk Hofland. ‘Wij verdienen bij het ad het geld waarop de nrc draait,’ merkte Vos terloops op.

Ik ben nog even bij Henk Hofland binnengelopen in de Boticellistraat. Hij zat in zijn werkkamer op zolder zijn Montagstukje door te bellen. Mimi en hij waren bruinverbrand na een verblijf in hun huisje aan de Rivièra. Zijn vader is nu vijfentachtig en is erg verzwakt.

Het afrondingsgesprek met Hans Wilbrink en Ton Kors bij de Nieuwe Revu verliep zeer prettig. Er wordt nog 9.000 gulden overgemaakt en schluss - dat heeft Ton Kors bewerkstelligd. Ik ga dus nu naar NieuwsNet over, maar vind John Roozen wel een proleet. Hij doet poenig, wat jammer is. Hij deed bijvoorbeeld net of hij niet op de hoogte was dat er in het gesprek met ambassadeur Romanov was geschrapt. Tot 1 januari wil hij

[p. 120]

tweemaal per maand interviews van me plaatsen. Hij zoog en passant uit zijn duim dat ik altijd te laat was met mijn kopij. Hij heeft een staf van zesendertig man. Belachelijk. ‘Rob Out van Veronica is een absolute gangster,’ liet hij zich ontvallen. Hij gaf aan niet ingenomen te zijn met het feit dat ik mijn radiopraatjes voor Veronica zou voortzetten.⁷⁰ Roozen opperde een bedrag van 50.000 gulden per jaar voor een wekelijkse column. Wie weet. Het lijkt warempel of ik op mijn 54ste journalistieke erkenning krijg.

70 De kopieën van die praatjes bevinden zich in mijn dagboek.

10 augustus 1979

Doe een curieuze ontdekking. In Londen bestaat een Monarchist League. Zij wordt gerund door Secretary Receiver General, Michael Wynne-Parker.⁷¹ Van de 160 staatshoofden in de wereld zijn er dertien regerende vorsten en drie koninginnen over. ‘While it is easy to dismiss ancient institutions there is a need for a link to the past. We feel we fill a psychological need. New nations seek identity: Monarchy is the ultimate identity except for the Almighty.’ Ze worden voor romantici versleten, maar zij zien zichzelf als realisten. Ik wil hier meer over weten, want het is juist die psychologische behoefte die verontrustend zou moeten zijn en niet als zodanig wordt onderkend.

Prins Bernhard is in Indonesië geweest en zou bewerkstelligd hebben dat er geen regenwouden meer worden gekapt en dat de gorilla voortaan wordt beschermd⁷² Hij heeft met het regeringsvliegtuig 25.000 kilometer afgelegd, of vijftig uur vliegen ten bedrage van 250.000 gulden. Had hij van lijntoestellen gebruik gemaakt, dan had dit nog geen 10.000 gulden gekost. ‘Dat is nu eenmaal het recht van het koninklijk huis,’ aldus de Rijksvoorlichtingsdienst. Kamerlid Henk Knol van de PvdA heeft er vragen over gesteld. Ik belde Knol een paar dagen geleden in Assen op. ‘Normaal krijg je op kamervragen in drie weken antwoord. Ik heb nog niets gehoord,’ zei hij. ‘Ik kwam er trouwens op, omdat minister Van Aardenne zei dat we zuiniger moesten zijn. Ik heb de naam van prins Bernhard in mijn vragen overigens niet genoemd.’

Playboy⁷³ heeft een gesprek met Edward Teller gepubliceerd. Hij vindt nog steeds dat de vs eerst een waarschuwing hadden moeten geven alvorens in 1945 de atoombommen op Hirosji-

71 International Herald Tribune, 10 augustus 1979, door Mary Blume.

72 Dat van die gorilla's mag enigszins waar zijn, dat van de regenwouden was geklets.

73 Playboy, augustus 1979.

[p. 121]

ma en Nagasaki te werpen. ‘If there had been a warning, if there had been a demonstration, we might have been able to end a horrible war by showing the power of science without killing people.’ Zoiets kun je echter niet verwachten van een brein als dat van de toenmalige president Harry Truman, haberdasher uit Lamar, Missouri.

Teller begon zich oncomfortabel te voelen, nadat de sovjets een atoombom tot ontploffing brachten. ‘Nuclear weapons are not appropriate against guerillas. They can be used against a massive invading force, but that is not what we were dealing with in Vietnam. For us, to have initiated nuclear warfare in Vietnam would have been not only inhuman but in every sense of the word, complete madness.’ Hij meent dat bij een atoomconfrontatie misschien vijf procent van de sovjetbevolking om zal komen vanwege de voorzorgsmaatregelen die de sovjets hebben genomen. Omdat Washington niets aan civiele verdediging doet, zou volgens Teller vijftig procent van de Amerikaanse bevolking omkomen en ‘the us would no longer exist as a power, a political entity, even as an idea’.

Playboy vraagt Teller of de wetenschap, als ‘religie van onze tijd’ het (voornaamste) antwoord zal zijn op de problemen in de wereld.

‘I have to say no. It was said about Gertrude Stein that she asked on her deathbed, “What is the answer?” and didn't get any answer. Then she asked: “What is the question?” and at that point she died. I believe that not only does science lack the answer, it even lacks the question. Science, like the very best of art, is fascinating. You could have asked me with equal justification whether or not Mozart had the answer. Almost equal justification, because science also has another role. Science has become closely connected with technology. In my mind, technology is the greatest of all humanizing influences. Of course, many young people today say that science is dehumanizing. What they mean is that technology can be misused. I say technology is humanizing because it makes the difference between us humans and the rest of the living world ever greater. Therefore, it makes us more human. I have not said whether it is good or bad to be human. I believe, in fact, it is both. Now, we have some sort of question, but it is not a question that can be answered by any single portion of human activity.

Edward Teller heeft het bovenstaande als laatste opmerkingen van zijn gesprek met Playboy gezegd. De vraag was dus: ‘Is de wetenschap het antwoord, of het voornaamste antwoord op de wereld problemen?’ Teller zegt van niet. Ik ben diep overtuigd

[p. 122]

dat het enige antwoord in de wetenschappelijke benadering van alles ligt. Misschien geldt dit wel het meest voor ons eigen brein, hoe het werkt, waarom je denkt of doet zoals je bent, alles dat verband houdt met het verbeteren van het leren hanteren, en invullen van die vitale chip in onze hoofden.

Christopher Lehmann-Haupt is van mening dat een biografie toch gauw 2.500 pagina's zal moeten beslaan en in drie boekdelen moet worden uitgebracht. Barbara Tuchman schreef eens: ‘Do we really have to know of some famous person that he wet his bed at the age of 6 and practiced oral sex at 60?’ Mevrouw Tuchman vindt dus duidelijk van niet. Leon Edel, de man, die zich al jaren met deze vragen bezig houdt, vindt van wel. Hij geeft aan waarom: ‘Whole case histories can be compiled out of revealed experience, but we must compile them in the language of literature, not the language of therapy.’ Ik ben eigenlijk een tegenovergestelde mening toegedaan. Biografieën zouden juist als bouwstenen voor therapeutisch onderzoek moeten kunnen dienen, in die trant schrijf ik mijn dagboek. Enerzijds als reportage van het tijdsbestek 1950-2000. Anderzijds als beschrijving hoe ik de man werd die ik ben geworden. Welk spel van input en output werd door mijn brein gespeeld?

Edel waarschuwt tegen biografieën als ‘mere compendiums’. ‘The biographer producing such a work often pretends that he is allowing the character to speak for himself or for herself. This is an ingenious way of avoiding biographical responsibility. That responsibility involves not only accumulating and offering facts: it entails the ability to interpret these facts in the light of all that the biographer has learned about his subject.’⁷⁴

74 The New York Times, 13 juli 1979.

11 augustus 1979

Ontmoette Greg Poulgrain, de Australiër met een Papua-complex. Zonde van de tijd.

12 augustus 1979

‘The most beautiful and most profound emotion one can experience is the sensation of the mystical. It is the source of all true science,’ meende Einstein.⁷⁵

Voor mij hebben mystiek en de moderne wetenschap nooit ooit ene moer met elkaar gemeen gehad. ‘Mystics dismiss the products of the intellect as illusions to overcome on the introspective path to personal enlightenment.’ Ik denk niet dat Sir

75 Newsweek, PHYSICS AND MYSTICISM, 13 augustus 1979.

[p. 123]

Alexander Flemmings vondst van penicilline het product van illusionair denken is geweest.

Natuurkundigen onderzoeken het atoom en de oorsprong van het universum en ‘their conclusions increasingly resemble mystical teachings’. Volgens Newsweek's Kenneth Woodward zouden ontdekkingen van fysici steeds meer op ‘mystical teachings’ lijken. In Californië is een groep natuurkundigen opgestaan, die mystiek gaat gebruiken bij het nadenken over het universum. Aanvankelijk zijn wetenschappers steeds uitgegaan van ‘the nature of reality’ maar ‘wandered off into philosophy’. Natuurlijk zijn er hele volkstammen natuurkundigen, die niets van deze trend moeten hebben. Toch begint deze beweging wortel te schieten sedert Michael Murphy in 1976 in het Californische Esalen Institute in Big Sir voor het eerst fysici en mystici bijeen bracht. ‘Here were physicists,’ aldus Murphy, ‘the high priests of science, saying these really far-out things - that space curves, that energy and mass are the same thing. There was a sense that the physicists were revealing a world that corresponds with the mystical vision.’

Het is natuurlijk niet nieuw, dat wetenschap wordt gekoppeld aan mystiek en filosofie. Sir Arthur Eddington - waar ik voor het eerst over hoorde bij wijsbegeertecolleges op Nijenrode’ in 1947 - verkondigde al dat ‘the stuff of the world is mindstuff’. Niels Bohr werkte het taoïstische teken van yin-yang in zijn familiewapen; somewhat gaga. De fysicus Fritjof Capra zit al jaren op die lijn en zegt nu: ‘The new physics proves what what we call objects and events are really patterns in a cosmic process. The Eastern mystics knew this. They called the separation of objects “maya”, an illusion which comes from our categorizing intellect.’ Dit onderwerp fascineert me.

13 augustus 1979

Ontmoette Dolf van Dantzig van het Concertgebouw, die me verzekerde, dat hij als vriend van Vladimir Feltsman, nooit en te nimmer een lading juwelen en kostbaarheden mee over de sovjetgrens zou hebben genomen. Ook hij (als jood) had gelezen over wat Hans Knoop over mijn zogenaamd anti-joods zijn had gedebiteerd. ‘Nare man, die Knoop,’ aldus van Dantzig. ‘Ischa Meijer trouwens ook,’ voegde hij er nog aan toe. Ik ben dus niet de enige, die deze heren mijdt.

John Roozen van NieuwsNet: ‘Je hebt toch geen bandopnameapparaat aan staan wanneer ik met je telefoneer?’ Zo de waard is... Hij had een tip voor me. Binnen zijn redactie is er ‘nogal wat oppositie tegen jou, dus doen nu de eerste maanden niets

[p. 124]

geks. We willen je hebben. Wanneer je twee jaar bij ons hebt gewerkt, kan je ook de koningin bekritiseren.’

14 augustus 1979

Anthony Lewis schreef voor The New York Times een lang artikel: the carter mystery.⁷⁶ Hij woonde een privédiner op het Witte Huis bij waar Jimmy Carter en Rosalynn gasten ontvingen. Er brak keet uit tijdens die maaltijd over een uitlating van de president, namelijk dat de Palestijnse kwestie beslissend was voor vrede in het Nabije Oosten. ‘The Palestinians essentially wanted recognition of their rights as a symbol, he said, an acknowledgement of their humanity.’ Die uitlating zou Carter duur te staan komen bij een aantal aanwezigen, waarvan er sommigen razend werden. Lewis, mij wel bekend, schreef: ‘Carter had made some balanced and humane remarks. There was no occasion whatever for friends of Israel to be agitated, much less hysterical.’ Ik kan er van meepraten met dergelijke heren hier, als Hans Knoop, Ron Naftaniël en Philip Mok. Wat zijn de werkelijke problemen van deze types?

76 The New York Times gepubliceerd in twee delen: 14 augustus 1979 en 16 augustus 1979.

15 augustus 1979

Peter kwam gisteren uit Madrid aan, hartstikke bruingebrand, beige broek, fel geel hom t-shirt en een supersportief, groen jack. Hij had vier stukken bagage en een reistas op een karretje geladen. Peter werd trouwens door de douane aangehouden en naar een kamertje gebracht, maar het was allemaal een vergissing. Men zocht een P. van de Wouw. Hij is dus P.J.A. van de Wouw. Men had hem bevolen te gaan zitten, wat hij weigerde. Hij zei: ‘Ik voelde de agressieve vibes van drie marechaussees.’ Ik ken dat. Wat een thuiskomst in het geliefde vaderland. Ik geloof trouwens, en verbeeld me, dat hij echt blij is weer thuis te zijn.

Bruno Bettelheim heeft blijkbaar na alle mijmeringen over wat hij ziet als de betekenis van sprookjes, nu zijn joods-zijn eer willen doen en schreef Surviving.⁷⁷ Hannah Arendt verkondigde in haar rapportage over het proces Eichmann dat de slachtoffers van de Holocaust passieve medeplichtigen zouden zijn geweest aan hun miserabele lot. Bettelheim is het daar mee eens ‘and that their passivity only goaded the Nazis to step up their program of extermination’. Maar hij zegt ook, dat tegenstand tegen de nazi's vrijwel onmogelijk was ‘given Hitler's ab-

77 Bruno Bettelheim, Surviving, Alfred A. Knopf, New York, 1979.

[p. 125]

solute will to destroy the Jewish people.’⁷⁸ Ik ben nooit een bewonderaar van Bettelheim geweest.

78 The New York Times, 15 augustus 1979.

16 augustus 1979

Peter zag er weer zalig uit in zijn hom-outfit. ‘Yes, those clothes have class,’ zei hij. Hij was tot ver in de polders gaan fietsen en had de nodige, wat hij noemde, ‘bourgeois’-commentaren. Het valt me steeds meer op wat er in dit land allemaal over joden is te doen. De regering wil de strafwetten aanpassen vanwege discriminerende handelingen in het bedrijfsleven bijvoorbeeld door het afgeven van niet-jood verklaringen voor medewerkers die naar Arabische landen worden uitgezonden. Dat houdt weliswaar verband met de Arabische boycot van Israël. Je kan als Arabier immers niet weten of via bijvoorbeeld een Nederlands bedrijf een Israëlische agent je land wil binnen sluipen, maar in de grond van de zaak is een dergelijke verklaring inderdaad onacceptabel. Verder schijnt Ron Naftaniël een zwartboek te hebben doen uitgaan, de man is tenslotte een betaalde Israël-propagandist, over de effecten van de boycot van Israël door Arabische landen. Ook een duidelijk te begrijpen boycot overigens. Er komt zelfs een openbare hoorzitting in de Tweede Kamer over de Arabische boycot van Israël. Naftaniël zegt in de Volkskrant teleurgesteld te zijn over ‘onvolledige maatregelen’ van de regering.⁷⁹

79 de Volkskrant, 14 augustus 1979.

17 augustus 1979

Heb Robert Maxwell de lijst van interviews gezonden die ik in Moskou maakte voor het komende boek.

iet Last⁸⁰ kwam op bezoek, kort daarna gevolgd door Gerard Huysman, de tekenaar uit Zaandam (met een heel mooie blik in zijn ogen). Iet, zelf 84, heeft een nieuwe vriend van 80 jaar, een oud amro-functionaris. ‘We wonen samen,’ zei ze met trots. Dat wil zeggen, hun flats liggen naast elkaar. ‘Weet je dan niet hoeveel ik van je houdt,’ had hij op een dag gezegd, haar in tranen omhelzende.

Gerard Huysman gaf me een eigenhandig gemaakt boek Bomen.⁸¹ Hij werkt aan een tentoonstelling voor een galerie in Den Haag. Ik heb lang met hem zitten praten en voel me zeer tot hem aangetrokken.

80 Weduwe van schrijver Jef Last

81 Ik heb het boek met een opdracht van hem altijd zuinig bewaard. Hij had illustraties gemaakt bij gedichten van Guido Gezelle, Leo Vroman, M. Vasalis en anderen.

[p. 126]

18 augustus 1979

Een tante van Peter was overleden. Zij was 85 jaar oud. Zij had tegen een dochter gezegd: ‘Houdt mijn hand vast kind, ik ga het hoekske om.’

Ron Naftaniël schrijft verbaasd te zijn dat ik in een brief reageerde op zijn uitgebreide artikel in het Algemeen Dagblad, vooral omdat ik had benadrukt ‘absoluut geen moer te maken te willen hebben met gekibbel van joden onder elkaar’. Hij zegt zijn artikel ook zonder mijn gepubliceerde interview met professor Howard Stein, op een dag geschreven te zullen hebben. Zijn stuk was dan ook eigenlijk geen reactie op Stein maar de vertolking van zijn eigen visie en bevindingen over het fenomeen jodenhaat. Omdat ik schreef dat ik vond dat Knoop, Mok en hij ‘in racistische termen’ dachten, wilde hij een nadere uitleg hebben. Het is best een aardige brief. Ik ga wel naar hem toe.

Het is heerlijk om op Amerbos met Peter samen te zijn, maar ik erger me grenzeloos aan zijn handel en wandel. Wat doet hij eigenlijk met zijn dagen? Slapen tot voorbij het middaguur, lunch, vertrek naar de sportschool, diner, de stad in, thuiskomst in het holst van de nacht of als de zon op gaat en weer slapen tot het middaguur. Ik ben het daarmee fundamenteel zeer oneens. Ik vraag me steeds ernstiger af of ik er juist aan doe fondsen met hem te delen. Het is een zeer ongezonde situatie.

19 augustus 1979

Gisteravond voor het eerst met Peter in de Oysterbar gegeten. Heb altijd iets tegen dat restaurant gehad, maar het voer was prima. Robert Long zat er met wat mensen een paar tafeltjes verderop. Peter ergerde zich - terecht - dat ik naar hem zat te kijken. Dat was dus de lover van Frans Hartong, de glasbewerker, een aardig bink trouwens. Maar ik wil de dagen die we samen hebben zoveel mogelijk alleen met hem doorbrengen. In bed hebben we veel met elkaar gelachen.

nrc Handelsblad vindt - in de woorden van commentator drs. J.Th.J. van den Berg⁸² - het nieuwe wetsontwerp dat het lidmaatschap van het koninklijk huis regelt ‘merkwaardig’. De schrijver vermoedt dat de voornaamste architecten, Van Agt en Wiegel, er zelf ook niet zo in geloven, want in de memorie van toelichting spreken de argumenten elkaar tegen. Hoe komt zo'n stuk in werkelijkheid tot stand? Kamer en volk hebben er feitelijk niets mee te maken en ze rotzooien maar wat aan. In-

82 NRC Handelsblad, 11 augustus 1979.

[p. 127]

dertijd stootten de heren Biesheuvel en Geertsema op ‘taaie weerstand’ van Juliana toen zij met het afstotelijke voorstel kwamen A-prinsen en B-prinsen in het leven te roepen, prinsen die mochten opvolgen en prinsen die daar niet voor in aanmerking kwamen.

NieuwsNet wijdt een reportage aan vorstenhuis en media. Gijs van der Wiel, de lucide directeur van de rvd, probeert het spanningsveld tussen ‘het geheim van Soestdijk’ en meer openheid uit te leggen. Wanneer journalisten een lijstje van tien vragen voorleggen om Hare Majesteit aan de tand te voelen, is zijn ervaring dat al meteen minstens zeven vragen afvallen als indiscreet. Beatrix en Claus lijken toeschietelijker te zijn. Willem van den Berge, van wie ik al heel lang weet dat hij bij de rvd vertrekt als Beatrix de zaak overneemt, omdat hij haar ‘onmogelijk’ vindt, benadrukt dat het staatsbestel niet zou kunnen functioneren, als er meer openheid rond Hare Majesteitzou komen. Bovendien zou volgens de rvd de moderne krantenlezer in bijzonderheden niet meer geïnteresseerd zijn, met uitzondering van de die-hards die Ons Koningshuis of Vorsten Vandaag lezen. Een ander steeds weer opduikend probleem rond de Oranjes zijn de eeuwige fotografen. Dat heb ik in Suriname vorig jaar gezien. Het is volmaakt belachelijk dat een tiental of meer fotografen een koninklijk bezoek aan Suriname meemaken, waar je nauwelijks plaatjes van in de krant ziet.

‘Every human being begins life as a single cell, a fertilized egg: by the time he reaches adulthood, his body consists of 100 trillion cells.’⁸³

Het is toch te gek voor woorden, dat we vrijwel niets weten van de machinerie die ons zeventig of tachtig jaar voortstuwt? ‘The cell is the fundamental component of all living things. As cells deteriorate, people age. As cells malfunction, people get sick. If cells were better understood, people might live longer and stay healthier.’ Het is ook eigenlijk een wetenschap, waarover toen wij op het Baarns Lyceum zaten, en les in Natuurlijke Historie kregen van mejuffrouw Saetrang, vrijwel niets bekend was. ‘Every human cell contains all of the 50.000 genes needed to create a complete person.’ Denk je dat eens in.

vara presenteert een tweedelige documentaire over de zestigjarige Joop den Uyl met als belangrijkste aankondiging: ‘Den Uyl is nog steeds anticommunistisch.’⁸⁴ Ja, wat zou hij anders

83 Newsweek, THE HUMAN CELL, 20 augustus 1979.

84 de Volkskrant, 16 augustus 1979.

[p. 128]

kunnen zijn in dit land? ‘Dat heeft te maken met de hele rol die het communisme historisch heeft gespeeld,’ aldus joop. ‘Dat is bij mij nog versterkt door de manoeuvres van de cpn in de tijd dat ik in de Amsterdamse gemeenteraad zat. In het communisme heb ik altijd antihumane, antispecialistische trekken waargenomen. Deze zijn nog steeds niet verdwenen.’ Hij kletst maar wat.

Ook meent Den Uyl: ‘Het zou van grote betekenis zijn als er eens een kabinet zonder cda kon worden gevormd. Het zou ook voor het cda zelf gezond zijn om na een halve eeuw eindelijk eens oppositie te moeten voeren.’

Mensen als Den Uyl blijven dus inspelen op anticommunisme, alsof er niets in de Sovjet-Unie gebeurt of aan het veranderen is. Den Uyl en consorten weten dan ook niet waarover ze het hebben, met alle kwalijke gevolgen van dien. Kolonel F.H. Alkemade, lid van de defensiestaf van het ministerie van Defensie woonde vorige maand in de ussr een legeroefening bij als waarnemer. ‘Ik moet zeggen, dat ik er goede herinneringen aan heb,’ zegt hij in NieuwsNet.⁸⁵ Hij vervolgt: ‘De mate van openheid waarmee de Russen nu opereren, heeft wel indruk op me gemaakt.’ Een paar jaar geleden was het nog aan Westerse waarnemers verboden hun eigen verrekijker mee te nemen of eigen kaarten te gebruiken. Nu was dit anders, maar er mocht nog niet gefotografeerd worden.

Time komt met never forget, never forgive⁸⁶ en bedoelt natuurlijk voor de zoveelste maal de Holocaust van joden in nazi-Duitsland. Jimmy Carter benoemde een commissie van 34 personen om een monument ter nagedachtenis van die slachtoffers op te richten. Okay, akkoord. Het zou natuurlijk absurd zijn Hitler, Göring, Himmler en al die basterds hun massamoordpartijen te vergeven, of ze te vergeten. Maar er moet onder die geschiedenis toch eens een vette streep worden gezet, want om met B.F. Skinner te spreken, het gezeur over de Holocaust is te veel ‘negative reinforcement’. De joden zitten toch al in een diep dal van de eeuwige, onuitroeibare ‘groepsfantasie’ over een hele wereld, die tegen joden zou samen spannen.

Eigenlijk is ook het lange artikel van Ron Naftaniël in het Algemeen Dagblad een gepaste illustratie van wat wordt bedoeld. Tot overmaat van ramp komt dan een licht als de minister van Buitenlandse Zaken C.A. van der Klaauw met de mededeling dat hij bezorgd is over het afbrokkelen van de sympathie die in

85 NieuwsNet, 18 augustus 1979.

86 Time, 20 augustus 1979.

[p. 129]

Nederland voor Israël bestaat.⁸⁷ Als dit gebeurt heeft Israël dit geheel en al aan zichzelf te danken.

87 Algemeen Dagblad, 14 augustus 1979

20 augustus 1979

Alexander Münninghoff heeft een uit de ussr weggelopen seksuoloog voor de vpro een verhaal laten afsteken vol eenzijdige halve waarheden. Terwijl anderen zich inspannen om juist eens een ander beeld van de Sovjet-Unie te belichten in plaats van de geijkte stereotypen tegen het Kremlin barst het van Münninghoff-types die juist de Koude Oorlog tegen iedere prijs menen te moeten aanzwengelen. de Volkskrant kraakt dit televisiegesprek trouwens vandaag af, op presentatie natuurlijk, niet op inhoud.

Couturier Peter Voorn (56) is vastgebonden op zijn bed door ‘vriendjes’ vermoord. Wat een einde. Gewurgd.

De Amerikaanse ambassadeur bij de vn, Andrew Young, is afgetreden, omdat hij bij een bezoek aan de ambassade van Koeweit werd afgeluisterd. De Koeweiti's zitten al heel lang in de zak van de cia, die natuurlijk tegen mijnheer Young was en hem op die manier mooi ten val kon brengen. Young treedt nu dus af, en noemt het officiële Amerikaanse beleid om niet met de plo te willen spreken ‘belachelijk’. Hij typeerde de regering Menachem Begin als ‘halsstarrig en wars van compromissen’, waar hij natuurlijk gelijk in heeft.⁸⁸

Het Kamerlid Knol (PvdA) heeft berekend dat prins Bernhard 113 ton benzine heeft verstookt met een regeringsvliegtuig om in Indonesië over orang-oetangs te gaan praten. Ik schijn de enige journalist te zijn, die over deze affaire informatie heeft, want er staat geen letter over in de pers. Knol heeft tenslotte formeel een Kamervraag gesteld.

88 de Volkskrant, 20 augustus 1979.

21 augustus 1979

Indira Gandhi, van wie de wereldpers al lange tijd bericht dat haar rol zou zijn uitgespeeld - wat ik als geklets beschouw - heeft de regering van premier Charan Singh ten val gebracht door haar steun op te zeggen. De man was maar 23 dagen premier. Indira's rol is allerminst uitgespeeld, dat weet ik.

Het is opvallend, dat Vanessa Redgrave, bij het aanvaarden van haar Oscar, de jury complimenteerde met: ‘U hebt geweigerd u te laten intimideren door een kleine groep zionistische vlerken.’ Vanessa was door een dame die Auschwitz had overleefd, voor antisemiet uitgemaakt. ‘Dat ben ik helemaal niet,’ aldus

[p. 130]

Redgrave. Het is het oude liedje van psychisch gestoorde joden.’⁸⁹

Prins Claus heeft Willem Alexander naar zijn eerste schooldag op het Baarns Lyceum begeleid.

89 de Volkskrant, 21 augustus 1979.

22 augustus 1979

Max van Rooy van nrc Handelsblad schrijft dat mijn gesprek met de Russische toneelschrijver Maljagin toch niet zal worden gepubliceerd. Hij had me te solistisch bejegend. De kunstredactie en toneelredacteur moesten ook mee beslissen en het antwoord was ‘nee’. Gezagsdragers, die geen gezag uitoefenen is een ramp. Maar eindredacteuren die geen gezag menen te mogen uitoefenen - zoals ik met Adriaan van Dis, en met André Spoor zelf meermalen heb ervaren - is een wantoestand.

23 augustus 1979

Ik kreeg een lange brief van Max Westerman uit New York. Hij heeft het boek van Hoffman gelezen. Hij bood het boek aan Privé aan, waar men zei het reeds door mij ingezien te hebben. Er was geen belangstelling. Hij houdt een oogje in het zeil, wanneer Nederlandse sterren in de vs de beest komen uithangen en schrijft voor dit blad de kolom Hollywood Privé. Hij is daar een te intelligente journalist voor, en doet het niet onder eigen naam.

Max studeert gestadig verder voor een Bachelor's degree aan de Columbia School for Journalism. Hij hoopt tweemaal zo snel klaar te zijn als de gemiddelde student. ‘Ik hoop dat ik je tegen die tijd om een aanbevelingsbrief mag vragen.’

Vind het vreselijk dat Peter alweer vertrekt. Hij zegt: ‘Ik voel me heel dicht bij je,’ en toch ging ik diep bedroefd slapen. Hij was de sleutels kwijt, ook die van mijn werkkamer met de dagboeken. Ik vind dat onverantwoordelijk gedrag. Eerst dacht hij ze in Madrid vergeten te hebben, maar goed, ze zijn foetsie. Ik werk continu, maar hoe ik hem ook een ander voorbeeld probeer te geven, hij blijft vrolijk met de stroom van de rivier mee dobberen, de boel de boel latende.

Ik adviseerde hem met de trein naar de hom-show in Düsseldorf te gaan in plaats van met een collega mee te rijden, met alle gevaren van dien. We pikten een Thermos en aten wat op het Centraal Station. Hij slaapt in de Ramada Inn.

Jan Pieter Visser van de ncrv belde om te melden dat hij zes-

[p. 131]

tien dagen met Pieter en Margriet van Vollenhoven in Canada en bij de Eskimo's heeft gereisd. Hij is vooral niet enthousiast over Pieter van Vollenhoven, die bij een bepaalde opname had gezegd: ‘Ik moet u overrulen.’ Margriet belde iedere dag met haar moeder op Soestdijk en vice versa. Jan Pieter Visser vond haar totaal ongeschikt ooit koningin, te worden: ‘Geen allure, helemaal onmogelijk.’

‘U houdt van een glaasje,’ had hij tegen prinses Margriet gezegd. Zij antwoordde dat ze weinig dronk vergeleken bij haar zuster. Jan Pieter vroeg welke. Ze antwoordde: ‘Beatrix.’

24 augustus 1979

Marx noemde religie de opium van het volk. Ayatollah Khomeini is van mening dat muziek de boosdoener is, want ‘it stupefies persons listening to it and makes their brain inactive and frivolous.’

‘Ban music?’ vraagt The New York Times in een hoofdartikel. ‘One might as well try to ban smiles, or sorrow or love. The Iranian people, in other words, have their own kind of opiate: ignorance.’⁹⁰ Die Khomeini is beslist niet goed bij zijn hoofd. Intussen wordt hij als een god aanbeden door miljoenen.

In Manhattan bevindt zich het Creative Arts Rehabilitation Center ‘which provides psychotherapy through a combination of music, dance and art’. Er worden kinderen en volwassenen behandeld (voor neurosen en psychosen) met muziek- en danstherapie. Er zijn vijftien staftherapeuten aan het instituut verbonden. Muziektherapie biedt ‘a channel for self-expression, another interactional process, and probably most important, it is removed from the source of conflict, which can be very helpful to the patients' well-being. It is something to built up their egos,’ aldus Sue Mittenthal.⁹¹

Wim Klinkenberg belde om me te complimenteren met het gesprek dat ik met de professor Sobolov in Moskou heb gehad en wat in Hervormd Nederland is verschenen.

Ik bood Henk de Vos van het Algemeen Dagblad een exclusief interview met Georgii Arbatov aan. Hij wist niet wie Arbatov was. Na enige uitleg van mij, zij hij het te zullen bespreken. Eigenlijk zou ik het ad moeten verzoeken om niet langer onder De Vos te behoeven te ressorteren. Het is een ezelsveulen. Maar wie krijg je dan? Van de regen in de drup. Vos belde terug: ‘Ik heb het er even met Bert van Oosterhout over gehad, en ja, zegt Arbatov aardige dingen? Hebben we niet al ergens

90 The New York Times, 24 juli 1979.

91 The New York Times, 22 augustus 1979.

[p. 132]

over hem gelezen?’ En ik moest uitleggen wie Arbatov was! ‘Nou, stuur Arbatov dan maar.’

25 augustus 1979

Stond op en hoorde de stem van mijn vriend Frits van Eeden. Waar zou hij zijn in Amerika?

In de rij op het postkantoor stond een Indonesische jongen voor me die voor 74 gulden boeken naar Japan stuurde. Ik zei alleen maar: ‘Mahal.’⁹² Hij glimlachte. Hij vertrok eerder, maar ik ben hem nagerend. Hij zei langzaam te hebben gelopen in de hoop dat ik hem zou in halen. Hij ging mee naar huis. Ik gaf hem Den Vaderland Getrouwe. Later bracht ik hem thuis.

Om 18:00 uur was ik eindelijk weer eens bij Dirk en Inge Keijer in Hilversum. Hij begon met te adviseren om niet meer over oud-ambassadeur Romanov te schrijven, want dan kwam zo'n artikel op het bureau van Tolstikov, en dan zat hij weer in de gordijnen. Waarom overigens?

Verder benadrukte hij, dat mijn ‘vriendin’ Dewi Sukarno me openlijk verneukte. Hij had haar een contract gezonden, wat ze verder niet terugzond of tekende. ‘Blijf vriendelijk tegen haar, houd alleen je ogen open.’ Hij bedoelde, vertrouw haar nooit meer en beschouw haar niet als vriendin. Ik weet niet wat hij verzweeg en me niet vertelde. Ik weet alleen dat ik dacht: shit, what a world.

Hij wist te vertellen, dat voor het huis van ambassadeur Huydecoper van Nigtevegt in Lissabon een bom was afgegaan. ‘Er zat zelfs geen bel meer aan de deur,’ zei hij. Zijn triomfantelijke aankondiging herinnerde me aan de manier waarop hij sprak over de mysterieuze brand van het huis van staatssecretaris Beyen.

Het staalproject in Nigeria voor vier miljard gulden is getekend en zal via Elorg in Finland worden opgetrokken tot acht miljard. Dirk werd door Den Haag gedwongen een boete van 250.000 gulden te betalen voor een onrechtmatigheid begaan door de Nederlandse tak van Elorg. Moskou heeft hem gezegd: ‘Betaal het maar.’ Dirk vervolgde: ‘Maar de Russen vergeten zoiets niet. Nederland is volledig uitgerangeerd in de ussr. Ze beseften het hier niet eens. Jimmy Carter vergaderde met een aantal landen en liet Nederland er immers ook buiten. Je kunt nagaan wat een schok dat voor Den Haag was.’

Hij deed soms dermate extreme uitspraken dat ik me afvroeg wat er van waar was, maar goed, Inge zat er tenslotte ook bij.

92 Indonesisch voor duur.

[p. 133]

Hij begon over de heer Pankov, de vriend van Romanov bij het Comité voor Europese Veiligheid. ‘Aan wie denk je dat Pankov rapporteert? Aan de kgb, dus dat is Andropov.’ Hij zei te verwachten, dat zowel Andropov als Chitikov de komende jaren belangrijker zouden worden in Moskou. ‘Tenslotte ligt de werkelijke macht bij het leger. Alles draait om macht. Daarom was het stom van Nigeria om de Britse oliemaatschappij bp te nationaliseren. Londen heeft nog altijd veel macht in Afrika. Veel Nigerianen komen nog naar Engeland.’ Wat hij zo'n avond allemaal uitkraamt is nauwelijks bij te houden. Hij blijft me aan de episode Werner Verrips herinneren.⁹³

Keij er wilde weten wie er met geld achter NieuwsNet zat. Ik zal het Hans Wilbrink vragen en hem dan laten weten. Maar misschien is het beter hem niets te vertellen. Hij vroeg of ik met Rob Soetenhorst als zijn gast naar een door hem in Moskou te organiseren landbouwtentoonstelling wilde komen. Ik antwoordde, dat noch nrc Handelsblad noch Soetenhorst een dergelijke uitnodiging verdienden, en voegde er aan toe: ‘Ze sturen ieder artikel dat ik vanuit Moskou schrijf categorisch terug.’

Marshall Goldman⁹⁴ schrijft in The Washington Post, dat de cia berichten heeft verspreid, dat de Sovjet-Unie ernstige olietekorten zou hebben. ‘Well, the cheering can stop for now. There is really little reason to believe at this point that the Soviet problem is as serious as the cia suggests or that it will further deteriorate to the degree or as soon as the agency predicts.’⁹⁵ Ik wil een interview met Goldman maken.

Er is in de vs onderzoek verricht naar de toekomstkansen in het leven voor jonge mensen: ‘Status, not brains, makes a child's future.’ Ik weet dat al heel lang. Het markantste voorbeeld in mijn eigen vriendenkring is John van Haagen in Rotterdam. Was hij op ‘De Horst’ geboren, dan was hij nu advocaat of wat dan ook, in plaats van machinist achter turbines bij de Graan en Elevator Maatschappij in de Rotterdamse haven. ‘Class, race and sex are the most important factors in determining a child's future,’ schrijft Leslie Bennetts in The New York Times. ‘Given the compounding penalties of being born poor, or a member of a racial minority, or to parents with little education, a particular child will be unlikely to advance significantly above the socioeconomic status of his parents.’ Er is een rapport verschenen, Small Futures, dat zegt dat de oorsprong van

93 Voormalig spion van de cia. Zie Memoires 1961 t/m 1964.

94 Associate director of the Harvard Russian Research Center.

95 The Washington Post, 19 augustus 1979.

[p. 134]

die ongelijkheid ontstaat uit ‘a basic tension between the democratic and capitalist strands of our heritage’. Veel van het sovjetexperiment draait om dezelfde vraag, maar daar lijken ze de gelijke rechten en kansen evenmin in balans te kunnen krijgen.⁹⁶

96 The New York Times, 24 augustus 1979.

26 augustus 1979

Plaatste witte roosjes op het graf van mijn ouders.

Bracht vervolgens een bezoek aan mijn oom Lex Poslavsky. Over het intelligentie-programma van Venezuela merkte hij op, dat professor Langeveld stelde: ‘Intelligentie is wat de intelligentietest meet’.

‘We hebben het dus over het iq wat een psychometrische eenheid is,’ vervolgde hij. ‘Hoe definieer je intelligentie? De Venezolaanse minister voor de Ontwikkeling van Intelligentie is een schitterende kreet voor wat hier minister van okw heet.’⁹⁷ Hij adviseerde om Piaget te lezen. ‘Ik vind hem een formidabele denker. Ik ben in zijn instituut in Genève geweest. Hij beschikt daar over mevrouw B. Inhelder, die zijn geniale invallen omzet in praktische opstellingen en empirische teksten.’ We spraken vervolgens over een andere vorm van programmeren van breinen, zoals ik dit dikwijls met professor Delgado in Madrid aanroerde. ‘Hoe zou je systematiek in dit werk kunnen brengen?’ vroeg Lex zich af. ‘Want door andere methoden zou meer leerstof sneller of blijvender moeten worden opgenomen. Dat is ook het bezwaar van Noam Chomsky jegens B.F. Skinner. Is taal werkelijk te vervangen door instrumentele re-inforcements? Eigenlijk is “programmeren” geen ideaal woord. Je zou over taalgenese, ideogenese of beeldgenese moeten spreken. Hoe plaats je het archetype in het nieuwe “programmeren”? Hoe kan je het archetype hierin kwijt raken? Want op merkwaardige wijze is het er toch. Waar blijf je in je werkhypothese met je levensfilosofie? Sigmund Freud zei het al: “Ik verkoop geen Weltanschauung, ik ben psychoanalyticus, ich bin Arzt.” Dus je zult zeker de filosofie moeten uitsluiten.’

Hij vertelde dat bij het te houden congres van psychoanalytici een Russische specialist zou spreken over de neuropsychologie van de hypnose. Hij had zijn vrouw beloofd haar mee naar een receptie te zullen nemen en was om die reden de lezing van de Rus misgelopen. Ik begrijp zoiets nooit, maar na het mislukken van zijn eerste huwelijk lijkt hij alles in het werk te stellen het tweede te doen slagen, wat misschien ook wel lukt.

97 Onderwijs, Kunst en Wetenschappen (OKW).

[p. 135]

Ik zie dat prins Bernhard op Madurodam een maquette van ‘Nijenrode’ heeft ingewijd. Dringende affaire..

Leonid Brezhnev lijkt toch beweging te brengen in het vastgelopen sovjetsysteem waarin voor het grootste land ter wereld tot in de kleinste details alles moet worden gepland. Op 27 juli is door het Centrale Comité van de cpsu een decreet aangenomen, om bedrijven en industrieën te dwingen zich aan de voorgeschreven regels van Gosplan te houden. Pravda heeft bijvoorbeeld uiteengezet, waarom kleine verbruiksgoederen als lichtbatterijen of pannen en potten dikwijls niet verkrijgbaar zijn. Het geplande systeem beloont namelijk de totale productie van een fabriek, waardoor dikwijls minder kostbare producten het afleggen tegen de omzet van producten die meer geld opbrengen. Bouwbedrijven worden van bovenaf beloond voor het van de grond krijgen van projecten en niet voor het opleveren van huizen.⁹⁸ Zal het helpen? Ik geloof er geen moer van. Zelfs The Economist⁹⁹ publiceert de grootst mogelijk nonsens in haar voornaamste commentaar onder de titel moscow ho! In Havana heeft de zesde topconferentie van de beweging van niet gebonden landen plaats. Het is de zesde top van leiders der ‘emerging nations’, waartoe Sukarno in 1955 het initiatief nam. Vervolgens meldt The Economist, dat de beweging in 1961 in Belgrado (waar ik overigens bij was) werd opgezet. Dus tussen 1961 en 1979 zouden zes topontmoetingen van Non-Aligned Nations hebben plaats gehad? Ze lezen hun kopij niet behoorlijk na bij The Economist. Het is dus ook onwaar dat de beweging van niet-gebonden landen in Belgrado werd gesticht. Het gebeurde in Bandung. Maar al jaren bazelt ‘de wereldpers’ over Joegoslavië als het startpunt van een geniale gedachte, die van Sukarno was. The Economist probeert haar weergave te ondersteunen door te melden dat sinds 1961 meer dan veertig voormalige koloniën onafhankelijk werden. Nu zouden er meer dan zestig landen naar Havana gaan. Joegoslavië is zelfs geen ‘founding-member’ van Bandung, ook al schrijft The Economist die onzin zonder blikken of blozen op.

En passant wordt de conferentie in Havana door de Londense heren tegen een Koude Oorlogachtergrond gepresenteerd. ‘Moscow ho!’ want, ‘Leninist dogma proclaims Russia to be the predestined leader of all ex-colonial peoples. The creation and continued existence of the non-aligned movement have been grievous affronts to this dogma. It was particularly hurtful that the movement was inaugurated in Yugoslavia, the one

98 The New York Times, 16 augustus 1979, door Craig Whitney.

99 The Economist, 25 augustus 1979.

[p. 136]

member country that has achieved liberation from the Soviet empire.’ Pure nonsens dus. En wat doe je er aan? Niets. Toekomstige journalisten kijken in de archieven wat er voor hen is geschreven en nemen de onzin voor zoete koek over, maar het is intussen onwaar.

The New York Times schrijft in een commentaar dat Jimmy Carter onlangs bij zijn bezoek aan Zuid-Korea, president Park Chung-hee er op heeft gewezen dat zijn land er verstandig aan zou doen een Westerse godsdienst over te nemen. De krant noemt dergelijk gepredik van een Amerikaanse president ‘perplexing’ en titelt het hoofdartikel president as missionary. Waarom ‘perplexing’? Ze hebben toch zelf die man gekozen die anderhalf jaar met Bijbels langs Amerikaanse huisdeuren leurde om diens zonden jegens God te belijden? President Park is bovendien boeddhist.¹⁰⁰

Ook het aloude Peter Principle blijft in Washington opgeld doen. Robert Komer, één der voornaamste rotzakken uit de Vietnamese oorlog, die het land à la Van Heutsz in Atjeh indertijd, wel even zou pacificeren, is opnieuw door de minister van Defensie Harold Brown voorgedragen voor een hoge beleidspost op het ministerie. Deze Robert Komer heeft de afgelopen tijd in Brussel bij de navo gezeten. Hij meent dat de 150 miljard dollar besteed aan de oorlog in Vietnam, de defensie van Europa ernstig heeft veronachtzaamd. Hij gaat dus naar Washington terug om meer kattekwaad aldaar uit te gaan halen.¹⁰¹

100 The New York Times, 7 augustus 1979.

101 The New York Times, 11 augustus 1979.

27 augustus 1979

Nieuwe Koude Oorlog-rel. Jimmy Carter laat een Russisch verkeersvliegtuig aan de ketting leggen op jfk Airport waarmee Ludmila Vlasova, een Russische ballerina, de vrouw van de danser Alexander Godunov, naar Amerika kwam om politiek asiel aan te vragen. De International Herald Tribune kopt er vier kolommen breed over.¹⁰²

The Economist voorspelt dat mevrouw Indira Gandhi nog dit jaar weer premier van India kan worden. Zij gaat haar aanhang in het parlement verdubbelen, misschien verdriedubbelen. ‘No longer can the voters be told that the choice is between democracy and dictatorship. The choice is merely between opportunists of varying hues, and Mrs. Gandhi at least has the reputation of being able to govern with determination, a task that

102 International Herald Tribune, 27 augustus 1979.

[p. 137]

seemed beyond the Janata's Party capacity.’¹⁰³ Ik verwacht dit al heel lang.

Francis Coppola heeft in vier jaar tijd Apocalypse Now over de oorlog in Vietnam geproduceerd, kosten: 30 miljoen dollar. Hij schijnt geïnspireerd te zijn geweest door Joseph Conrads Heart of Darkness. Hij heeft Vietnam neergezet ‘as a literal and metaphysical journey into madness’. Frank Rich kraakt de film af in Time¹⁰⁴ en noemt het ‘this decade's most extraordinary Hollywood folly’.

Gyula Illyé¹⁰⁵ wordt nu in Hongarije het zwijgen opgelegd, omdat hij zich kritisch uitlaat over de behandeling van Hongaarse minderheden in communistische buurlanden. Dat was het hete hangijzer waarop ik indertijd onder protest Roemenië weer verliet. Illyés stelt openlijk dat Hongaren in Roemenië worden gemaltraiteerd. Nu legt de Hongaarse regering hem beperkingen op.¹⁰⁶

Ben Holthuis zijn kolom Onder Ons Gezegd in Story gaat over Peter. Hij sprak Peter op een terrasje in Madrid.

De psychiater Stanley Cheren noemt het patently false’ om atleten over een kam te scheren als ‘overgrown kids, childish and immature’. Hij gaat in op het proces naar volwassenheid en de behoefte van de jonge mens naar ‘a prolonged relationship with an authority figure. In adolescence, a person works to establish an identity as an adult. Part of that work involves rebelling against a dependent position. At the same time, there is a great longing to be relieved of the struggle by giving in to a

103 The Economist, 25 augustus 1979.

104 Time, 27 augustus 1979.

105 Met hem had ik een interview in Boedapest.

106 The New York Times, 26 augustus 1979, door David Andelman.

[p. 138]

dependent position and giving up responsibility. The athlete's relationship to a coach or a manager keeps that struggle alive well into adulthood.’

Ik vraag me af hoe dit in de breinen van Peter, en ook van Richard Thieuliette, heeft gewerkt wat betreft ‘an authority figure’, tijdens hun adolescentie. Richard heeft zijn vader, die in Vietnam sneuvelde, nooit gekend, en toen Peter werd geboren, was zijn vader al 61 jaar oud. Heb ik die positie (gedeeltelijk) in hun levens vervuld? Ik weet dat in mijn eigen jeugd mejuffrouw Büringh Boekhoudt de onvervangbare positie van autoriteit in nam, omdat ik voelde en geloofde dat zij mij begreep en waardeerde, dit in tegenstelling tot mijn ouders. Dat is eigenlijk de band met Beatrix, omdat zij door kortsluiting met haar moeder zich eveneens in de schoot van mejuffrouw Büringh Boekhoudt wierp, par manière de dire.

‘All people have a tendency to respond to authority figures as if they were parents,’ vervolgt dr. Cheren van de Boston University School of Medicine. ‘The feeling of fusion is one of being in perfect harmony with something, such that you feel a kind of merger with it. When form and timing are perfect, you get (as an athlete) that feeling in hitting or throwing a ball. Skiers feel it as their knees, feet, skis and the mountains become one. Time stops. It's perfect. When you run, you are part of the wind. Colors are vivid. Your mind is exceptionally clear and part of the scenery, like the trees and the hills. This high has been compared to the drug experience.’¹⁰⁷

107 The New York Times, 26 augustus 1979.

Amsterdam - New York

Vrij Nederland wijdt een bijvoegsel aan Nietzsche. ‘Beroemd en berucht,’ aldus de samenstellers Max Pam en Rob Sijmons, met aanvullende medewerking van anderen als Martin van Amerongen en Carel Peeters.

Heeft Nietzsche nooit een seksuele relatie met een vrouw gehad? Dan kunnen wij elkaar een hand geven.

Hij was ontzettend anti-Duits. Hij schreef. ‘Ik kan niet tegen dat ras, waarmee je altijd in slecht gezelschap bent dat geen tastzin voor nuances heeft - arme ik! Ik ben een nuance.’ Nietzsche heeft misschien te weinig van de wereld gezien. Ieder volk is op de keper beschouwt een ramp. Neem Nederlanders! Om niet te spreken van Indonesiërs, die rustig hebben toegelaten dat hun vader des vaderlands in de villa van Dewi wegrotte en dood ging. Bah!

[p. 139]

Nietzsche was dus eerst himmelhoch jauchzend over Richard Wagner en daarna kwam de totale breuk. Maar dat voltrok zich ook in het leven van Freud en andere ‘groten der aarde’ (Hofland en mij).¹⁰⁸

Ik deel opvattingen van Nietzsche over vrouwen. ‘Alles aan de vrouw is een raadsel en alles aan de vrouw heeft één oplossing: deze heet zwangerschap. De man is voor de vrouw middel: doel is altijd het kind. Doch wat is de vrouw voor de man? Tweeërlei wil de echte man: gevaar en spel. Daarom wil hij de vrouw hebben als gevaarlijk speelgoed.’ Onzin. Ik heb veel van Nietzsche gelezen, maar door zo'n reportage van 30 pagina's besef je weer, hoe weinigje van de man weet.

Dirk Keijer had me laatst verteld in een vliegtuig tussen Zürich en Amsterdam naast de minister van Buitenlandse Zaken van Swaziland te hebben gezeten, die hem vroeg zijn visitekaartje aan Andrei Gromyko te willen geven. ‘Sorry,’ had Dirk gezegd, ‘I am a businessman not a politician.’ Hij gaf het terug. ‘Stel je voor, dat zo'n man voor de cia werkt,’ voegde hij er aan toe.

Schreef een brief aan Peter met uitspraken van Nietzsche.

Ik ben op advies van Lex Poslavsky, begonnen in The psychology of intelligence van Jean Piaget.¹⁰⁹ Onbegrijpelijk dat deze schat aan informatie al een aantal jaren in mijn boekenkast stond. Heerlijke eerste zin: ‘Every psychological explanation comes sooner or later to lean either on biology or logic.’

Stap straks over op de Eastern Air Shuttle naar Boston.

108 Vrij Nederland, 30 juni 1979.

109 Jean Piaget, The psychology of intelligence, Littlefield, Adams & Co, Totowa, New Jersey, 1968.