Memoires 1978

[p. 204]

Amsterdam

18 juli 1978

Amerbos

Bij thuiskomst belde ik eerst Peter in Londen. Hij neemt de rol in de musical in Spanje aan en vertrekt zaterdag al naar Madrid. Een ander probleem is dat zijn studielening van 8.569 gulden nu wordt teruggevraagd. Ik heb zelf nog maar 2.500 gulden op mijn rekening en vind dus dat ik dit niet voor hem moet betalen.

Streep aan de balk en uitsluitend en alleen aan André Spoor - niet Henk Hofland - te danken. De nrc plaatste 15 juli een levensgroot interview van mij met Aurelio Peccei op de opiniepagina. Eindelijk een zekere erkenning, want het gaat om een zuiver vraag-en-antwoordgesprek. Dat ik mijn mening ergens gezaghebbend zou verkondigen in dit land is nog altijd taboe.

Om 08.30 uur belde professor Wertheim reeds vrij geagiteerd op. De Sukarno-getrouwe kolonel Latief, die dertien jaar na de zogenaamde pki-staatsgreep in Jakarta terechtstaat, heeft duidelijk en onomwonden verklaard dat hij generaal Suharto de avond zelf, in het ziekenhuis waar hij op bezoek was bij een ziek kind, heeft gezegd wat er ging gebeuren. Suharto heeft daarop nagelaten generaal Yani en de andere vermoorde opperofficieren te waarschuwen. Suharto was het dus eens met wat er ging gebeuren, namelijk generaals die gesprekken voerden over het afzetten van Sukarno in hechtenis te nemen. ‘Dit betekent dus,’ aldus Wertheim, ‘dat de generaal die anderen liet arresteren omdat ze zogenaamd medeplichtig waren, zelf schuldig is.’ Ook Peter Schumacher blijkt hier inmiddels een artikel tegenaan te hebben gegooid.

Kolonel Latief, die ik dikwijls in de omgeving van Bung Karno heb meegemaakt, zou tot de groep van officieren hebben behoord, die president Sukarno wilde beschermen tegen de zogenaamde Dewan general, of raad van generaals, die de president vervangen wenste te zien door Nasution. Dat dit werd overwogen heb ik al uitvoerig uiteen gezet in Den Vaderland Getrouwe. De medewerker van Nasution, de heer Ujeng Suwargana, waar Hofland ook betrekkingen mee had, reisde stad, land

[p. 205]

en wereld af om de machtswisseling aan te kondigen. Latief is een paar dagen voor 30 september 1965 naar het huis van Suharto gegaan, om hem op het bestaan van plannen van een aantal complotteurs tegen Sukarno te wijzen en hen te doen arresteren.

Suharto, die een niet onbelangrijke militaire functie bekleedde, die van commandant van de strategische troepen van de landstrijdkrachten (Kostrad), beschikte onder meer over een eigen korte golf communicatiesysteem. De buitengewoon efficiënte wijze waarop Suharto een tegenactie ontketende en de macht overnam in Indonesië, zou erop kunnen wijzen dat Suharto kolonel Latief in de waan liet het in beginsel eens te zijn met de voorgenomen actie, terwijl hij in werkelijkheid volgens de bekende methode van twee honden vechten om een been met de macht in Indonesië aan de haal ging door zijn eigen plan de campagne uit te voeren.

De lunch met Dewi Sukarno in Parijs vond plaats in het Japanse restaurant Aï aan de Avenue de l'Opera. De leider van de Japanse Perfect Liberty beweging, welke drie miljoen volgelingen heeft, Miki Tokuharu, had deze ontmoetingsplaats opgezet. De architectuur was opmerkelijk. Aï betekent trouwens liefde.

De zeer oude heer Tokuharu heeft 21 grondregels opgesteld zoals:

•	leven is kunst;
•	een mensenleven is een opeenvolging, van zelfexpressies;
•	de mens is een uitdrukking van God;
•	de mens lijdt wanneer hij nalaat zichzelf uit te drukken;
•	de mens verliest zijn ware Zelf wanneer hij wordt beheerst door gevoelens en emoties;
•	Mensen's ware Zelf komt pas te voorschijn wanneer het Ego is weggevaagd;
•	het leven straalt evenzeer als de zon;
•	er is een levensstijl voor mannen en een andere voor vrouwen;
•	handel wanneer de intuïtie dit ingeeft;
•	leef in volmaakte vrijheid.

De heer Tokuharu maakte me duidelijk dat zijn levensfilosofie ‘compleet’ was en kennelijk is dit ook het geval met zijn financiële middelen. Hij zat in een rolstoel, die werd voortbewogen door zijn enige dochter. Zijn twee zonen zijn ook in de beweging werkzaam. Er waren wel twaalf Japanners om ons heen die ons bedienden. Sommige van hun gezichten fascineerden me. Wanneer je een tippelblik werpt op een Japanner

[p. 206]

zal hij niet terugkijken, zoals wij in het Westen doen, maar er verschijnt soms toch een soort glimlach op een gezicht als om te laten merken dat hij zich bewust is dat er belangstelling bestaat. Ik vroeg Dewi de oude baas te vertellen dat ik wel honderd vragen had.

De heer Tokuharu had al twee bezoeken aan Paus Paulus gebracht. Hij had de heilige vader gezegd: ‘You cannot only pray, you also have to act.’ Dewi ontdekte intussen dat er heel wat haperde aan het Engels van de Japanse tolk en dus aan de vertaling van wat hij werkelijk zei. Zij kreeg een geschenk aangeboden, een enorme blauwe vaas in een kist verpakt.

Jan van Beek, de hoofdredacteur van de gpd, schreef dat hij van de redactie over mijn artikelen te horen had gekregen: ‘De verhalen van Oltmans plaatsen ons altijd voor een dilemma: ze zijn nooit echt interessant maar ook nooit oninteressant, ze zijn altijd hoogdravend.’ Ik loop echter altijd op eieren wanneer ik voor mediocrities schrijf en maak er dus het-kan-vriezen-het-kan-dooien stukken van. Doe ik dat niet en zend ik een artikel in over de gedachtewereld van de psychohistoricus Lloyd de Mause, dan gaat het regelrecht de prullenmand in. Ik lijk hoogdravend omdat ze zelf laag bij de grond zijn: fuck them!

Mark Lane, de advocaat die momenteel optreedt voor James Earl Ray, de moordenaar van Martin Luther King, is van mening dat het Select Committee on Assassinations ‘the finest investigation’ is sinds het notoire Warren Report over Dallas werd uitgebracht. Hij denkt overigens dat hun bevindingen dezelfde conclusies zullen produceren als de Warren Commissie dus dat Oswald alleen jfk vermoordde. Gesteld dat dit waar zou zijn, dan maakt dit de mededeling van George de Mohrenschildt aan mij dat hij zich verantwoordelijk voelde voor het gedrag van zijn vriend Lee Harvey Oswald slechts opmerkelijker en belangrijker.²⁰³

The New York Times meldde dat in het proces tegen Frank Snepp - vanwege, zijn mea culpa-boek over de cia - de 75-jarige rechter Oren Lewis dermate te keer gaat en de advocaat van Snepp, Mark Lynch, gewoon nooit laat uitspreken en voortdurend met geschreeuw en nieuwe vragen overstemt, dat er op die manier geen beginnen aan is Snepp behoorlijk te verdedigen.²⁰⁴ Tom Wicker heeft een commentaar in de Times geschreven over de openlijke ‘partijdigheid’ van deze rechter.²⁰⁵ Er gaat niets boven de rechtspraak in een vrij, democratisch land.

203 Brief d.d. 7 juli 1978.

204 The New York Times, 23 juni 1978.

205 The New York Times, 11 juli 1978.

[p. 207]

Aan het Institute for Sex Research van Indiana University is door dr. Alan Bell en dr. Martin Weisberg onderzoek verricht naar het dagelijks leven van homo's. De conclusie is dat heel wat meer homoseksuelen een stabieler leven leiden dan hetero's. Ze zijn ook, meer dan werd aangenomen, gelukkiger dan getrouwde heteroparen. Met een gift van 278.000 dollar van het National Institute of Mental Health werd een rapport samengesteld dat Simon & Schuster gaat publiceren. Er werden 979 homo's onder de loep genomen, tegen 477 hetero's. Homoseksuelen werden als volgt in categorieën verdeeld:

1	Closed couples, quasi marriages, self acceptance, high degree of sexual fidelity.
2	Open couples, living as partners but with a fair amount of outside sexual activity.
3	Functionals, homosexuals who were highly sexually active, comparable in behavior to ‘swinging singles’ among hetero's.
4	Dysfunctionals, highly sexually active but regretting to be homosexual.
5	Asexuals, more secretive, more regrets about their homosexuality, less sexually active, less exclusively homosexual.

Toch denk ik dat er eindeloos veel variaties op deze vijf thema's te bedenken zijn.

De rel rond Andrew Young is in werkelijkheid over het volgende gegaan. Na op zijn lazer te hebben gekregen van Carter gebeurde het volgende:

Young's Remarks to Paris Paper
PARIS, July 13 (AP) - Following are Andrew Young's remarks on political prisoners in an interview published yesterday by the Paris Socialist daily Le Matin. The remarks were made in English, published in French, and translated back into English. They are followed by the text of a statement issued in Geneva today by Mr. Young commenting on the interview with the Paris newspaper.
Excerpts From Interview
Question: How do you explain the opening of the trials of Shcharansky and Ginzburg on the eve of a Vance-Gromyko meeting?
Answer: Oh, it's certainly a challenge, a gesture of independence on their part. But that will not prevent them from pursuing the SALT negotiations. And then, one doesn't know what can happen to the dissidents. After all, in our prisons, too, there are hundreds, perhaps even thousands of people whom I would call political prisoners. Ten years ago I myself was tried in Atlanta for having organized a protest movement. And, three years later, I was a Georgia Representative. It's true that things do not change that quickly in the Soviet Union, but they do change.
Q: But one cannot compare the two systems...
A: I do not agree that these systems should be considered as opposing each other. Take the United States, for example. The society of today has nothing in

[p. 208]

common with the pre-Roosevelt one. In the years 1930-40 the trade union movement launched a radical revolution in American life, a revolution without which we certainly couldn't produce nine million automobiles a year today. In the 1950's there was a revolution of civil and racial rights. Today it is women who are participating more and more in our economy. And this constant evolution is the rule everywhere. I think the current Soviet dissidents could well be the salvation of the Soviet Union. They are a natural development of Soviet society, but the leadership has not yet realized it.
Statement in Geneva
A lengthy interview has been excerpted to give an erroneous impression of my views on the trial of Mr. Anatoly Shcharansky.
Let me assure that I am fully in accord with the strong statements condemning the persecution of Soviet dissidents issued by President Carter and Secretary Vance and have actively supported the movement for universal human rights and freedoms and especially the cause of Soviet Jewry from my earliest days in the U.S. Congress.
Nor have I ever equated the status of political freedom in the United States with that in the Soviet Union. I know of no instance in the United States where persons have received penalties for monitoring our Government's position on civil or human rights.
Last June in Atlanta at a service of worship memorializing the Holocaust, I met the younger brother of Mr. Shcharansky and I was greatly impressed by the courage and determination he expressed toward the pursuit of full cultural and religious freedom in his country. He said that Soviet citizens wanted and needed strong reactions from all freedom-loving people and praised the human rights concerns that we have expressed.

Mijn oude vriend Robert Jastrow heeft zich gebogen over de vraag of ‘the hand of God was at work’ toen het universum tot stand kwam, nu vast staat dat er ‘in some sense, a beginning’ is geweest. Hij stelt eerst vast een agnosticus te zijn. Hij deelde het uitgangspunt, dat wanneer astronomen beginnen te spreken over God, dat de heren in kwestie bonkers waren. Toch staat Jastrow nu serieus stil bij dat ‘begin’ van het leven. Hoe kwam alles tot stand ‘that created the world out of formless matter? We can never tell whether the hand of God was at work in the moment of Creation - for a careful study of the stars has proved, as well as anything can be proved in science, that the universe came into being twenty billion years ago in a cataclysmic explosion.’

In 1913 ontdekte Vesto Melvin Slipher bij toeval dat een dozijn melkwegstelsels zich met snelheden tot een miljoen mijlen per uur van ons af, verder in het niets bewegen. Dit was de eerste aanwijzing dat het universum zich steeds verder uitbreidde. In 1917 publiceerde Einstein zijn berekeningen over de relativiteitstheorie. De Nederlandse astronoom Willem de Sitter leidde hieruit vrijwel onmiddellijk af dat het universum inderdaad bezig was zich verder te verspreiden, een conclusie die Einstein zelf had gemist. In 1922 betrapte de Russische geleerde Alexander Friedmann Einstein op het maken van ‘a school-

[p. 209]

boy error in algebra’, waardoor hij nog meer conclusies had gemist. Eerst verzette Einstein zich tegen de kritiek maar in 1923 gaf hij toe een fout te hebben gemaakt. Al deze ontdekkingen leidden tot de cruciale vraag: ‘What came before the beginning?’ De meeste geleerden hielden echter aan het antwoord vast dat St. Augustinus eens gaf op de vraag wat God had beziggehouden voor hij de aarde schiep. ‘He was creating hell for people who asked questions like that,’ aldus Augustinus.

Zelfs de Britse astronoom Sir A.S. Eddington liet zich in 1931 ontvallen: ‘The notion of a beginning of the universe is repugnant to me. The expanding universe is preposterous (...) incredible (...) it leaves me cold.’

Jastrow haalt aan dat theologen in de wolken waren over de constatering dat het universum een begin moest hebben gehad, dus de big bang-theorie. Het exploderen van een kosmische bom bracht het universum tot stand. In 1965 vonden Arno Penzias en Robert Wilson van de Bell Telephone Laboratories tot hun verbazing dat de aarde zich baadt in een lichte gloed van straling, die van alle kanten vanuit het universum op ons af komt. Vastgesteld werd dat die gloed niet van de planeet afkomstig kon zijn. Ook niet van de zon of de maan, waardoor het universum in geheel als bron voor die gloed van straling moest worden gezien. Dan concludeert Jastrow - en dat is een reden dat ik hem altijd ben blijven volgen - dat, terwijl de theologen het prachtig vonden, veel astronomen er door geïrriteerd waren. ‘Their reactions provide an interesting demonstration of the response of the scientific mind - supposedly to be a very objective mind - when evidence uncovered by science itself leads to a conflict with the articles of faith in our profession. It turns out that the scientist behaves like the rest of us do when our beliefs are in conflict with the evidence. We become irritated, we pretend the conflict does not exist, or we paper it over with meaningless phrases.’

Dat is natuurlijk inderdaad de crux van hoe breinen werken. Ik zou er Augustinus nog aan hebben toegevoegd met zijn beroemde uitlating dat geloven voor waar aannemen is, wat niet is te bewijzen. ‘When beliefs are in conflict,’ aldus Jastrow. Zo is het exact.

Jastrow voegt er nog een kader aan toe over de vraag, aangenomen dat we nu weten dat de wereld als gevolg van de big bang tot stand kwam, hoe het avontuur zal eindigen. Volgens de nieuwste ontdekkingen zou je dus mogen aannemen dat het universum zich eeuwig verder zal uitbreiden waardoor de on-

[p. 210]

eindige ruimte steeds ‘bevolkter’ zal raken. Andere astronomen denken dat de aantrekkingskracht op den duur de expansie



tot staan zal brengen. Het gevolg zou zijn dat de melkwegen in de uiterste verten door dit tot staan komen elkaar steeds dichter zullen naderen. ‘Slowly at first, and then with increasing speed, the universe collapses under the relentless pull of gravity.’ Het universum zal dan terugkeren naar een oorspronkelijke staat van verzengende hitte en chaos waaruit het miljarden jaren geleden tot stand kwam. De meningen over wat daarna gebeurt lopen uiteen. Niemand schijnt het te kunnen zeggen. Sommige astronomen voorspellen dat er een nieuwe big bang uit zal voortkomen.²⁰⁶ Zo ziet de spiraal melkweg m 51 in Canes Venatici er uit op zes miljoen lichtjaren afstand van de aarde.

Ik vind het allemaal maar droevig wat Robin Maugham over Willie heeft te melden. Nadat Margriet van Erven Dorens me Somerset Maugham's Notebook cadeau deed in 1955, is de man altijd een bron van inspiratie gebleven. Maar wanneer je nader kennis met de ‘werkelijke’ Willie maakt, blijkt hij aanzienlijk minder aardig te zijn geweest dan je uit zijn geschrijf zou opmaken. Hij heeft bijvoorbeeld steeds vastgehouden aan de inbeelding dat slechts een gedeelte van zijn persoonlijkheid homoseksueel was. Hij werkte er dag en nacht aan om dat gedeelte voor het publiek te verbergen. Hij moet een nicht als een paard zijn geweest. Ik moet dit allemaal opnieuw in me opnemen.

De lobbyist Martojo belde weer eens. Toen ik zei dat ik langzamerhand wel weer naar Indonesië wilde reizen, zei hij tot mijn verbazing dat hij dacht dat ik nu wel weer zou worden toegelaten. Hoe weet hij dat? Heb hem altijd van banden met de inlichtingendiensten verdacht.

Hein van Vollenhoven was in de sauna. Hij zei syfilis te hebben opgelopen bij het neuken van een getrouwde man. We namen een Spa bij Reynders waar hij iedereen kende, waaronder kerels die ik al dertig jaar negeer. ‘Ik ben toleranter,’ zei hij. Wel,

206 The New York Times, 25 juni 1978.

[p. 211]

ik niet. Ik zie liever niemand dan een lor of een gek. Hoe kan hij, als arts, zoiets laten gebeuren.²⁰⁷

207 Hein zou in 1991 aan aids overlijden.

19 juli 1978

Heb tot in de nacht over de romance tussen Eveline Hanska en Balzac gelezen. Zij was afkomstig uit de Oekraïne. Balzac was in het oude Rusland op het kasteel Volhynia van Baron Wenceslas Hanski. Hij verkeerde constant in de grootste geldnood. Hij was een romantische reis begonnen in 1832 om zijn kas te spekken. Via Revue de Paris kreeg hij een contract om voor 500 franc maandelijks een short story te schrijven. Prostituees boden slechts tijdelijk genot. Hij droomde ervan een dame met poen in de wacht te slepen en eindelijk rust in zijn leven te kunnen brengen om zich aan het schrijven te wijden. De nieuwe aanwinst moest liefst ook nog van adellijke huize zijn, dus tippelde hij op madame Hanski. Hoe dat allemaal in zijn werk is gegaan wordt door Noel Gerson in The Prodigal Genius tot in details beschreven. Eigenlijk was Balzac een afschuwelijke man.

Time behandelt het recente boekje over Maugham, die toch maar even 80 miljoen boeken heeft verkocht. Zal dit Jan Cremer maar niet onder zijn neus wrijven. Nu zegt de schrijver zijn twaalfjarige huwelijk met Syrie als zijn grootste misstap te beschouwen ‘since I was one quarter normal and three quarters queer, but I tried to persuade myself it was the other way around. I was so vain and stupid (...) she ruined my life.’ Ook de affaire met de Amerikaan Gerald Haxton komt ruimschoots boven water drijven. Tot Gerald in 1944 aan tuberculose overleed waren ze - ondanks dit huwelijk - toch nog dertig jaar samen. ‘Without him I am lost and lonely and hopeless,’ zei de schrijver tegen Robin. Zoiets kan ik me slechts als momentopname van een gemoedstoestand voorstellen. Maugham probeerde zijn leven te verlengen via injecties met hormonen van geiten. De man had teveel geld.²⁰⁸

Dr. Thaddeus Kostrubala, psychiater in Californië, neemt zijn patiënten mee uit joggen. Hij is tot de conclusie gekomen dat dit de beste vorm van therapie is. ‘It makes people more talkative and breaks down the social barrier between a know-it-all therapist and a passive patient.’ Help het je geloven. Hij schreef er al een boek over en overal in Californië springen ‘weekend jogging clinics’ als paddestoelen uit de grond.²⁰⁹

208 Time, 24 juli 1978.

209 Idem.

[p. 212]

Lord Chalfont heeft in een kapitaal artikel voor The London Times²¹⁰ zich als gediplomeerd asshole ontpopt. Hij refereert aan Andrew Young als een aanvullende komediant in de klasse Bob Hope - wat meer over Chalfont zegt dan over Young - en spreekt zich uit voor de meest krachtige Westerse veroordeling van het ‘barbarisme’ in de Sovjet Unie ten aanzien van dissidenten. Gromyko - ‘whose smile had all the warmth of moonlight on a tombstone’ - weigert deze zaken met het Westen te bespreken, omdat de affaires Shcharansky, Ginzburg, etcetera slechts de sovjets zelf aan gaan. Chalfont redeneert inderdaad formeel terecht dat na de ondertekening door het Kremlin van de Slotakte van Helsinki dergelijke zaken heel Europa aan gaan - en de wereld.

Zijn hele betoog is er op gericht om te bepleiten dat onder de gegeven omstandigheden nooit Olympische Spelen in Moskou zouden mogen worden gehouden, ‘wat ongeveer hetzelfde zou zijn als de wereld haar grootste sportevenement in Johannesburg, de citadel van de apartheid zou organiseren’. Ik ben het hier ten scherpste mee oneens. Die spelen moeten onder deze omstandigheden juist doorgaan in de Sovjet Unie, al was het maar door het in contact komen van twee werelden met elkaar, Oost en West, met als gevolg niet te overziene effecten van dringend noodzakelijk contact van de zeer geïsoleerde sovjetbevolking met medeburgers uit alle continenten. Trouwens, Moskou heeft de schrijver Alexander Zinoviev, een professor in logica, een uitreisvisum naar de Universiteit van München gegeven. Er zit heus wel beweging en verbetering in. Al het hameren op mensenrechten door het Westen heeft eerder een vertragend effect op het Kremlin.

Schreef Chalfont dat ik hem nu jarenlang heb gevolgd, maar dat ik zijn gescheld op Andrew Young ‘unwarrented’ en hem onwaardig vond. Ik herinnerde hem er aan dat we nu wel kunnen schelden op Solthzenitsyns lot, of dat van Amalrik, Pukovsky, Shcharansky, Ginzburg en anderen, maar dat het niet al te ver gezocht was om ook eens te spreken over jfk, Robert Kennedy, Martin Luther King, Malcolm X., Eldridge Cleaver, Fred Hampton, de vermoorde ‘freedom riders’ in het zuiden, de doodgeschoten studenten aan de Kent University enzovoorts. Bovendien waren Nixon, Kissinger, Helms, Colby en anderen, ook minder frisse heren die er geen probleem van maakten in het opperste geheim moorden te bevelen over de hele wereld en staatsgrepen te laten uitvoeren tegen leiders die

210 The Times, 17 juli 1978.

[p. 213]

in Washington niet in de smaak vielen en dat hij de American Policestate van David Wise er maar eens op moest naslaan.

Een Bulgaarse journaliste belde uit Brussel dat zij er in was geslaagd Dico's familie, dus van generaal Dimitri Dimitrov alias Donald Donaldson, in Bulgarije te traceren.

Ambassadeur Vasily Tolstikov is na bijna acht jaar ambassadeur in Peking te zijn geweest uit China vertrokken.²¹¹

Paus Paulus VI heeft bevestigd dat artsen die abortussen uitvoeren, zullen worden geëxcommuniceerd.

Mijn buurvrouw Galina Droogendijk, een Russische, had bericht ontvangen dat haar oude moeder in een ziekenhuis was opgenomen. Zij was onmiddellijk naar de sovjetconsul, de heer Abramov gegaan om een visum aan te vragen. Dit werd geweigerd, want de moeder woont in een dorp in de nabijheid van Gorki en dat is verboden gebied. ‘Maar ik heb een sovjetpaspoort,’ wierp Galina tegen. ‘Wanneer u naar Moskou wilt reizen zou ik u onmiddellijk toestemming geven maar Gorki gaat niet,’ aldus de consul. Het is absurd. Ook de plaatselijke politie had geen toestemming willen geven dat het bericht als urgentietelegram naar de dochter in Nederland werd gezonden. Zal met persattaché Prokchon bellen.

Starsky en Hutch blijf ik een prima serie vinden.

211 Hij zou tot ambassadeur in Den Haag worden benoemd, wat bepaald geen promotie is.

20 juli 1978

Ik bood professor Ernst Utrecht een hapje aan in restaurant Indonesia. Hij vertelde dat Ali Said, de man die de verhoren van kolonel Latief heeft doorgezet, ontevreden is over Suharto. De informatie, die Latief over Suharto's dubbele rol op straat heeft gebracht, wordt aangewend als verkapte ondermijning van Suharto zelf. Het maakt de situatie voor Suharto er niet gemakkelijker op. Hij had immers aanvankelijk toegezegd dat hij zou aftreden wanneer zou blijken dat hij niet als president gewenst was. Zijn vrouw schijnt gehaat te zijn. Zij vervult een belangrijke politieke rol achter de schermen waar Indonesiërs niet van gediend zijn. ‘Suharto is zelf moeilijk te pakken,’ aldus Utrecht, ‘alle smerige zaakjes lopen via Madame Tien. Zij is bijvoorbeeld aandeelhoudster in sommige van de grootste nieuwe hotels.’

Volgens Utrecht staat Suharto nog steeds ‘vrij sterk’. De door het leger indertijd opgejutte studenten hebben eerst tot de val van Sukarno bijgedragen. Nu verzetten de studenten zich op grote schaal tegen Suharto zelf, wat opnieuw de eenheid in het

[p. 214]

leger heeft vergroot. ‘Zolang hij erin slaagt die eenheid te bewaren, is er geen kans dat die kerels elkaar gaan oppakken.’

Ik vroeg hem waar de plotselinge Sukarno-rage vandaan kwam.

‘Dat is gebeurd, omdat het slecht gaat met de economie. De massa in Indonesië is tenslotte niet politiek bewust. Vandaar dat Sukarno-aanhangers hem naar voren schuiven op een moment dat Suharto steeds dieper in het slob dreigt te raken vanwege de teruglopende economische resultaten. De Sukarnisten waren al een tijdje aan het opkomen. Zij wachtten slechts op een geschikt moment om een daad te stellen.’

‘Dat heeft allemaal wel verdomd lang geduurd,’ zei ik.

‘Het leger verspreidde opzettelijk de leugens over de samenzwering tussen Bung Karno en de pki. Hierdoor kreeg het leger aanvankelijk voor elkaar dat reactionaire en islamitische groeperingen Suharto steunden. Dat wantrouwen jegens Bung Karno en de communisten zat daardoor erg diep en moest eruit geranseld worden.’

‘Dit is dan toch wel een intens gemene streek geweest om Sukarno als werktuig van de communisten voor te stellen. Dat hebben de Amerikanen weliswaar bevorderd, maar Indonesiërs hadden toch beter behoren te weten,’ zei ik.

‘Inderdaad hebben ze aanvankelijk Sukarno tot zondebok gemaakt, maar daar is de brede massa langzamerhand op terug gekomen. Men ziet vooral steeds meer in dat de algemene situatie toen gewoon beter was dan wat ze nu onder het generaalsregime hebben. Eigenlijk is het simpel dat de militairen zo lang erin slaagden iedereen bij de neus te nemen, vooral wat Bung Karno betreft: je hebt met simpele mensen te doen. Dit bewustzijn alleen dat het met de militairen zo niet verder kan, is niet genoeg. Je moet om verzet te kunnen plegen ook een organisatie hebben. Natuurlijk zijn er al die tijd Sukarnisten geweest, al zaten ze ondergronds of in de gevangenis. Vooral onder het volk bevinden zich nog altijd veel Sukarno-aanhangers. Maar denk er aan, sinds 1965 heeft het leger volledig de macht in handen gehad. Er waren eigenlijk ook geen partijen meer, laat staan een volksbeweging. Nu is de atmosfeer voor verandering gunstig. Dat is een zeer plezierige ontwikkeling. Het Latief-proces, wat dus aantoonde dat Suharto een dubbele rol heeft gespeeld, telt hierbij mee, al is er in de Indonesische pers niets over verschenen. Er zou in het buitenland een zodanige rel over Latief moeten worden geschopt dat de berichten naar Indonesië doorsijpelen. Wanneer Australische kranten Indonesië bereiken, dan gebeurt er iets. De regering zal passages eerst

[p. 215]

zwart maken met teer in die publicaties maar uiteindelijk zal het bekend worden. Militaire censuur omzeilen blijft mogelijk.’

‘Er wordt al zo lang gezinspeeld op het verdwijnen van Suharto. Is het een reële verwachting?’

Utrecht: ‘Vooralsnog maakt Suharto geen aanstalte zijn belofte na te komen om af te treden als hij niet gewenst zou zijn. Hij probeert juist aan alle kanten zijn positie te versterken. Hij neemt een houding in van “God, jongens, ik zal niets meer doen wat jullie niet zint, maar laat me deze laatste vijf jaar rustig uitzitten.” Maar wanneer de verklaring van kolonel Latief werkelijk door zou dringen en openbaar wordt, dan hebben de partijen die hem weg willen hebben eindelijk de argumenten in handen om hem tot aftreden te dwingen, en vóór die vijf jaar zijn uitgezeten. Ik geloof dat het einde van Suharto nu nabij is. Daar ben ik van overtuigd. Het kan nog een paar jaar duren. Het is een wonder, volgens mij, als hij aan zou blijven. Dan zou er iets bijzonders moeten gebeuren. Maar bij een normale gang van zaken, gaat die man er af.’

Richard Gardner, nu de ambassadeur van Amerika in Rome - en een vriend van Aurelio Peccei - heeft voor het eerst contacten gelegd met Italiaanse communisten. De partij onder voorzitterschap van Enrico Berlinguer zou openstaan voor een meer op het Westen gericht beleid. In 1976 behaalde de partij 34 procent van de stemmen. ‘We want to hasten and encourage the process of Westernization of the party,’ aldus Gardner, ‘even though we realize it may take a generation to do it and, also, that it may never come.’²¹² Dat is dus ook mijn benadering van Moskou, in tegenstelling tot het op de spits drijven van tegenstellingen als Chalfont bepleit.

Ronald Gase belde om te zeggen dat het hem niet was ontgaan, dat wat ik al enige tijd over Jimmy Carter had gezegd, precies uit kwam. Hij had zijn lidmaatschap van de socialisten nu opgezegd. ‘De pvda is geen partij.’

Den Haag heeft besloten de betrekkingen met de Sovjet Unie te bevriezen. Ze zijn goed gek geworden, maar wat wil je met Van Agt en Van der Klauw? Ik heb steeds gezegd, zowel tegen Romanov als Keijer, dat ik er allerminst zeker van was dat de club Van Agt-Wiegel zoveel ‘beter’ was dan de club Den Uyl-Van der Stoel en andere idioten.

In de vs is tien procent van de mensen vrijwel volledig analfabeet en 23 procent is niet in staat een spoorboekje te raadple-

212 International Herald Tribune, 19 juli 1978.

[p. 216]

gen of een sollicitatieformulier in te vullen. Het ‘rijkste’ land ter wereld?

Hans Waleveld en Ton Kors van Nieuwe Revu kwamen opdagen, maar omdat ik niets in huis had bood ik ze een etentje in restaurant Indonesia aan, dus twee maaltijden daar op een dag. Waleveld zei dat hij steeds rechtser werd, waarop ik antwoordde: ‘Dan is het misschien toch niet zo gek dat je weggaat.’ Ton Kors reageerde veel verstandiger op ons gesprek over de Sovjet Unie. Ook Hans Wilbrink, die erbij was, weet eigenlijk niet waar hij het over heeft. Ze zijn volkomen gehersenspoeld wat de ussr betreft, net als in de kwestie Indonesië. Alleen de Sovjet Unie is duizendmaal gevaarlijker! Ik heb geen zin er meer woorden over vuil te maken.

Ik vertelde ook iets over mijn bemoeiingen met Hoogovens en Wim Kok. Ton Kors waarschuwde dat ik belazerd zou worden en men mij zou buiten sluiten. Ik hoop maar dat ze hun mond houden - in hun blad tenminste - over de confidenties die ik deed.

21 juli 1978

Koppen in de ochtendbladen: nederland bevriest de contacten met moskou (de Volkskrant), contact met sovjets op een laag pitje (De Telegraaf). De reis van drie Nederlandse onderwijsdeskundigen, later dit jaar, gaat niet door, aldus de manhaftige minister van Onderwijs Pais. De ministerraad ging ertoe over om uitdrukking te geven aan de Nederlandse verontwaardiging over de processen tegen dissidenten in de ussr. Madurodam op zijn smalst. Een nieuwe muggenbeet uit de polderdelta. Van der Klauw schijnt de zaak te hebben aangekaart, dan weet je wel uit welke hoek van het ‘bastion’ de wind weer eens waait. ijzig tegen de russen luidt de kop in het Algemeen Dagblad. De vrije pers in een aangezwengeld koor. Opzienbarend is dat Hans Wiegel de grootste bek lijkt op te zetten. ‘Hij bleef vaag over de precieze gevolgen van de bevriezing; dat moest nog worden uitgezocht,’ aldus de Volkskrant. Het Algemeen Dagblad schrijft in een hoofdartikel: slag in de lucht, wat het dus ook is, al lijkt het op het eerste gezicht een krachtig gebaar van het koninkrijk, ‘in werkelijkheid heeft het niets te betekenen’. Het blad noemt het bovendien niet overeenkomstig het ook door Nederland getekende Slotakkoord van Helsinki om dergelijke stappen te ondernemen. De heren in Den Haag lijden aan chronische zelfoverschatting. In Moskou ziet dit stel hengsten het dan ook beslist niet zitten, daar ben ik van overtuigd. Zelfs cda-er Nico Scholten noemt

[p. 217]

het ‘paniekvoetbal’ van het kabinet, met vice-premier Wiegel voorop. Cornelis Berkhouwer (vvd) zet ook vraagtekens, evenals zelfs Ed van Thijn, die meent dat de dissidenten er weinig baat hebben bij wat Nederland heeft gedaan.

Ik vrees dat Jeroen Brouwers, die het onlangs verschenen Logboek van Cremer compleet de grond in schrijft, gelijk heeft dat dit genre hem - en mij - de strot uit komt. Mij heeft nooit de lectuur, die Cremer biedt, geboeid. Het is of een stratenmaker aan het kletsen is. In de omgang vind ik dat voor een paar uurtjes wel amusant. Hij is aardig. Peter is altijd minder gecharmeerd van hem geweest, ‘omdat er weinig zinnigs uit zijn mond komt’. Brouwers heeft er wel de meest controversiële onzin uit bij elkaar geschoffeld, maar ik ben ook bang dat het de tand des tijds niet zal overleven, zoals wel meer zal gebeuren met ‘bestsellers’ van nu.²¹³

Casper wipte even binnen in een blazer met een stropdas met leeuwen en kronen - dàt kan dus niet. Hij had maar vijf minuten want hij moest naar zijn griet.

Ontmoette Gynka Assenova, Bulgaarse journaliste, een pittig wijf. Zij had de geboorteplaats van Dico in Bulgarije gevonden: ‘Such a person really existed.’ Maar is het dezelfde Dimitrov? Zij dacht ook zijn moeder te hebben gelokaliseerd, die zeer oud was en lichtelijk gaga. Zij vroeg zich af of het waar was dat Franklin Roosevelt een 22-jarige Bulgaar een status van generaal in de vs zou hebben gegeven. Wat we gevonden hebben is het document waarbij hij in de vs werd toegelaten als Donald Donaldson, niet als generaal. Wellicht is hij dat in de loop der jaren geworden, of is hij het helemaal nooit geweest. Wat weet je van spionnen?

213 Vrij Nederland boekennummer, 15 juli 1978.

22 juli 1978

Jimmy Carter heeft op een persconferentie benadrukt dat hij niet uit is op een vendetta tegen de Sovjet Unie. Wat is dat nu weer? Hij heeft niet anders gedaan. Nu hebben de klein broers in Den Haag zich nog meer belachelijk gemaakt. Hij voegde er aan toe dat de Verenigde Staten zich niet kunnen mengen in de binnenlandse aangelegenheden van de Sovjet Unie. Hij zei dat men niet dacht aan verdere economische sancties, in tegendeel, ‘we hopen zelfs de handel met de Sovjet Unie te kunnen opvoeren’.²¹⁴ Er is blijkbaar iemand anders te eten geweest op het Witte Huis dan Zbigniew Brzezinski, want de man tapt voor één keer uit een ander vaatje. Dat is exact de attitude die aan-

214 de Volkskrant, 22 juli 1978.

[p. 218]

genomen zou moeten worden. In Den Haag kletsen ze in de ruimte over de ussr. Ze nemen hier verder ook niet de moeite erachter te komen hoe het zou kunnen zitten. Ze houden liever vast aan hun ingekankerde vooroordelen.

Sergei Lossev, de mij bekende tass-baas in Moskou, heeft een scherp commentaar de wereld ingezonden dat de nieuwste geluiden over het verwerpen van de Olympische Spelen in Moskou door Brzezinski zijn aangezwengeld en gevaarlijk zijn voor de ontspanningspolitiek. Lossev vindt dat de Amerikaanse buitenlandse politiek teruggrijpt op de dagen van de ‘big stick’ van Theodore Roosevelt (president van 1901-1909).²¹⁵

De cia vond het kennelijk een geschikt moment meer olie op het vuur te gooien en maakte bekend dat wanneer de Amerikanen de ussr met atoomwapens zouden aanvallen, 100 miljoen sovjetburgers om het leven zouden komen. En dit cijfer stond vast, ook al had Moskou twee miljard dollar tegen een beschermingsplan voor burgers gesmeten. ‘Onder de meest gunstige omstandigheden,’ aldus de cia, ‘inclusief een wek of langer om bewoonde gebieden compleet te evacueren, zou het aantal burgerslachtoffers vele tientallen miljoenen bedragen.’²¹⁶ Hans Waleveld heeft de Rijksvoorlichtingsdienst formeel gevraagd of ik een interview met prins Bernhard zou kunnen hebben. Tijdens het eten laatst heb ik hier om gevraagd. Waarom anderen wel, en ik niet?²¹⁷

Na enig aandringen ben ik dus naar Jan Cremer gegaan en achteraf ben ik blij dat ik dit heb gedaan. Hij praatte honderduit. Hij zond Vrij Nederland een kaart dat hij de foto bij het artikel van Jeroen Brouwers prima had gevonden en of hij drie exemplaren kon ontvangen. Hij noemde het ‘een verkapt antwoord’ op het artikel van de criticus. Ik antwoordde: ‘Ik denk dat ze je verkapte stunt niet zullen oppakken bij Vrij Nederland en misschien eerder zullen denken dat je de reactie van een twaalfjarige jongen hebt geproduceerd.’

Hoe we erop kwamen weet ik niet meer, maar ik vertelde dat ik het als kwetsend had ervaren dat Keke nooit eens door mijn broer Theo werd verzorgd en het diertje, zo oud als het was, altijd weer naar de kennel moest. ‘Dat wil zeggen dat je broer geen gevoel voor dieren heeft en dat als jij in de ellende zit, hij je ook zal laten stikken. Die man heeft geen gevoel.’ Wat er nog bij komt is dat de zorg voor de hond een wens is van onze overleden moeder. ‘Als hij bij jou komt aankloppen moet je

215 International Herald Tribune, 21 juli 1978.

216 International Herald Tribune, 20 juli 1978.

217 Zei bijlage 25.

[p. 219]

tegen hem zeggen: “Mijn huis is geen pension”.’ Ik antwoordde dat ik zoiets nooit zou doen, wat Theo ook zou uithalen.

Ik vertelde Jan over het incident inzake het vermiste horloge, maar ook wat er in Curaçao was gebeurd, toen ik uit New York overvloog om Casper te ontmoeten. ‘Die man deugt niet,’ was zijn commentaar, ‘die moet je niet eens meer in je huis laten.’ Toen ik er aan toevoegde dat Casper me had geadviseerd Keke een spuitje te laten geven, zei hij: ‘En die jongen noem je een vriend?’

Ik denk dan: in zekere zin heeft Jan gelijk. ‘Maar dan houd je niemand over,’ opperde ik.

‘Dat is waar,’ zei hij, ‘Babette en ik leven een kluizenaarsbestaan. We zien niemand.’

Hij hoopte 100.000 exemplaar van het Logboek te verkopen. Dat zou hem 250.000 gulden brengen, ‘dat betekent dat we vijf jaar op Hawai kunnen gaan wonen.’ Als ik jan zo meemaak is hij gewoon een goede vriend. Maar zijn ‘literaire werken’ zijn abracadabra voor mij.

23 juli 1978

Lunch bij mijn jeugdvriend, Toon Quarles in Vught, met vrouw en dochter. Phryne is nu 19 en beautiful. Zij gaat kunstgeschiedenis studeren in Utrecht. Toon, die bij Philips werkt, vond dat ik zeker een half procent commissie diende op te strijken voor mijn bemoeienissen om Philips in Moskou op gang te krijgen. ‘Business is business,’ zei Toon. ‘En geef het op aan de belasting, anders is het fraude.’ Hij dacht dat Philips steekhoudende argumenten had om geen zaken met Moskou te willen doen en te denken dat Wim Kok of het fnv Philips hierin zouden kunnen beïnvloeden was volgens hem niet reëel.

Via een bezoekje aan mijn jeugdvrienden Netty en Enkie Feldhaus van Ham in Middelbeers belandde ik tegen de avond bij John en Greet van Haagen in Sportdorp te Rotterdam. John had een hartaanval gehad en was een paar minuten klinisch dood geweest. Dit had een diepe schok bij zijn zonen veroorzaakt, waar hij het meest van onder de indruk was. Wat een dag. Allemaal mensen die ik al 25 en 35 jaar kende. Het was nodig dat dit eens gebeurde.

Pat Russell, mijn advocaat in Dallas, zond papieren in verband met het Time-proces, die ik vanmorgen bij notaris Meijer aan de Keizersgracht heb laten legaliseren. Het lijkt erop alsof ik toch mijn dagboeken voor de Time-advocaten zal moeten openen. Het zal me verder worst wezen. Er is absoluut niets dat de kgb-leugens van Time of De Telegraaf zou rechtvaardigen.

[p. 220]

24 juli 1978

De wereld besteedt iedere minuut 750.000 dollar aan wapentuig. In 1976 werd 400 miljard aan bewapening uitgegeven, dat is tweeënhalf maal zoveel als voor gezondheidszorg. We zijn goed gek.

Myron Faber van The New York Times is veroordeeld tot zes maanden gevangenisstraf, omdat hij weigert zijn persoonlijke aantekeningen over een moordzaak, die hij onderzocht en waar hij over heeft geschreven, ter inzage aan de autoriteiten te geven. Het Practicing Law Institute heeft 230 advocaten bijeengebracht om de sluipende overheidscontrole op de Amerikaanse pers nader onder de loep te nemen. Het blad Media Law Reporter heeft bijna 900 pagina's documentatie verzameld, waar wellicht mijn zaak tegen Time ook bij zit.²¹⁸

N.R. Kleinfeld beschrijft in een groot opgemaakt artikel in The New York Times²¹⁹ hoe Time Incorporated alleen maar ‘Bigger and Richer’ wordt. Henry Luce begon met weekbladen Time en Life. Nu doen ze in hout, scheepscontainers, betaalde televisie, voedselmarktinformatie, vastgoed en zelfs tennisballen. Vorig jaar verdiende het bedrijf 1,25 miljard dollar. Dit jaar groeien ze verder naar twee miljard. Alleen al in 1978 kocht Time het blad The Washington Star, de American Television and Communications Corporation, en de Book-of-the-Month Club Organisatie. Daarnaast werd de Inland Container Corporation aangekocht. Life magazine dat in 1972 ten onder ging, zal terug op de markt worden gebracht. En terwijl de financiële macht van Time steeds verder toeneemt, denken de basterds dat ze zich steeds meer kunnen permitteren, wat uiteindelijk waar is, want hoe kan ik als eenling in Nederland me verweren tegen hun lasterlijke geklets dat ik iets met de communisten, de sovjets of de kgb te maken zou hebben? Ik moest bij notaris Meijer voor de nieuwe papieren tegen Time ook nog zweren: ‘Zo helpe mij God allemachtig,’ waarop ik gezegd heb: ‘Kunnen ze een dergelijke frase niet voor nobeler zaken reserveren dan deze shit?’

218 The New York Times, 17 juli 1978.

219 The New York Times, 23 juli 1978.

25 juli 1978

Time meldt dat Jimmy Carter heeft gezegd dat hij nog nooit een verschil van mening met Rosalynn heeft gewonnen. ‘The only times I thought I had, I found out that the argument was not over yet.’²²⁰ Carters medewerker Tim Kraft zegt: ‘Jimmy places the greatest stock in her judgements of people. Her word

220 Time, 31 juli 1978.

[p. 221]

is gospel.’ Press secretary Jody Powell: ‘Her political judgement is very good. She senses repercussions, impact, the way things come across, very well (...). We respect her judgement, but we don't always agree with her.’

De Carters trouwden toen hij als cadet naar Annapolis ging om in de marine te dienen en 21 jaar oud was; zij was toen achttien. Intussen wandelt ze binnen wanneer het kabinet vergadert en aarzelt niet erbij te gaan zitten wanneer Carter op hoog niveau medewerkers raadpleegt. Zo ook toen vice-president Walter Mondale uit het Nabije Oosten terugkeerde en zijn bevindingen rapporteerde. Rosalynn zegt hier zelf over graag op de hoogte te willen blijven: ‘We are close and I do question the things he does.’

Time hoest verder een essay op over wat er in Cambodja gebeurt. Het is absoluut walgelijk zoals de zaken worden geïnterpreteerd. An experiment in genocide heet het verhaal. Alles wat er gebeurt in Pnom Penh en omstreken wordt voorgesteld als door ‘het Westen’ ondernomen. Time spreekt over het door het Westen gesteunde voormalige regime van maarschalk Lon Nol, de smeerlap en verrader die door de cia in het zadel werd geholpen toen prins Norodom Sihanouk in Moskou op bezoek was. Van de vier miljoen inwoners van het koninkrijk zijn er een miljoen op de vlucht geslagen, terwijl honderdduizenden mensen door de Rode Khmer in koele bloede zouden zijn vermoord. Er wordt herinnerd aan de bloedbaden aangericht door Mao Tse-tung en Stalin ‘they desired the triumph of socialism’. En als Suharto een miljoen mensen in de pan hakt voor de triomf van een pro-Westers generaalsregime, is dit natuurlijk volmaakt in orde. Het ergerlijke van de presentatie door Time, is dat ze volmaakt verdoezelen dat het Nixon en Kissinger waren die de oorlog tot Cambodja uitbreidden en dat zij uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor wat volgde. Door het woord ‘Amerikaans’ voortdurend door ‘Westers’ te vervangen, verlegt Time de verantwoordelijkheid zogenaamd subtiel naar het hele Westen.²²¹

Newsweek gaat in op de politieke gevangenen in de vs, zoals door Andrew Young eerst vurig aangekaart en daarna flink afgezwakt. Dat ambassadeur Young een minder idiote opinie lanceerde dan er thans van wordt gemaakt, onderstreept het artikel van Susan Fraker, Vern Smith en Elliott Lee.²²²

In 1971 ging Ben Chavis, field organisator for the United Church of Christ's Commission for Racial Justice, naar Wil-

221 Idem.

222 Newsweek, 31 juli 1978.

[p. 222]

mington, North-Carolina om te helpen bij de wanorde die was ontstaan over het naar school gaan van zwarte kinderen. Tijdens een oproer werd een kruidenierszaak van een blanke ondernemer tot de grond toe afgebrand. Chavis, acht zwarten en een blanke vrouw kregen de schuld en werden tot 282 jaar gevangenisstraf veroordeeld. De zaak werd bekend als de ‘Wilmington Ten’. In 1976 traden drie zogenaamde getuigen in de affaire voor het voetlicht en biechtten op dat zij door de Amerikaanse Justitie waren misleid en gedwongen hun belastende verklaringen af te leggen. In 1976 begon dus een nieuw proces. In januari 1978 werd gouverneur James Hunt van North-Carolina gevraagd gratie te verlenen. Dit verdomde hij. Wel draaide hij de gevangenisstraffen met een paar jaar terug. We houden er niet van om misdaden van onze ‘bondgenoten’ bij de naam te noemen, maar in mijn lexicon zijn dit dus Amerikaanse politiestaatmethoden, exact zoals David Wise in zijn boek The American Policestate heeft betoogd.

Ook de zaak Imari Obadele, leider van de Republic of New Africa, een separatistische, zwarte groep, werd veroordeeld tot zeven jaar gevangenis zonder aanwijsbare reden, alleen omdat de Amerikaanse Justitie met een batterij advocaten een truc wist te ontwerpen. In 1971 deed de politie, gesteund door de fbi, een inval in het kantoor van Obadele in Jackson, Mississippi. Hij was zelf niet aanwezig, maar er ontstond een schietpartij waarbij een agent gedood werd en een fbi-er gewond raakte. Obadele werd, ondanks dat hij afwezig was geweest, voor moord aangeklaagd. Hij zat zeventien maanden vast waarna hij werd vrijgesproken. De Amerikaanse Justitie zon op wraak, bracht een nieuwe klacht uit dat Obadele een samenzwering had geleid om de politieman te doden, en Obadele werd alsnog tot zeven jaar veroordeeld. Dit slaat toch werkelijk nergens op. Zwarten zijn ook in de zeventiger jaren volmaakt vogelvrij in de vs. Dit is wat Andrew Young wilde benadrukken. Zo zijn er natuurlijk duizenden gevallen in de vs waar niemand ooit iets over hoort. Ik bracht in Den Haag een gezellig bezoek aan André Spoor die nu aan de Laan Copes van Cattenburgch is neergestreken. Hendrickje Spoor is een wat plompe tante geworden en heeft een lover, Folkert, die ik sympathiek vond. Hij wil journalist worden. Ik wist dit na tien minuten. Voor André was dit nota bene ‘nieuws’. Ik vertelde André dat er een mogelijkheid voor hem was om een uitnodiging voor de ussr te krijgen. Hij wil erover denken. Wat ook nieuw was voor Spoor, was dat een delegatie van de vvd naar de Sovjet Unie wilde, zoals Romanov me informeerde.

[p. 223]

Hij liet me met trots foto's zien van zijn jongste, niet officieel geregistreerde dochtertje. Ik vraag me dan altijd af hoe ze een dergelijke verantwoordelijkheid durven te nemen. Heren als André Spoor hebben hun pik niet onder controle. Julian Spoor bewoont nu het vorige huis in de Banstraat in Amsterdam samen met een schilder. Hij sprak niet over de zoon, die hij met Julian heeft. Zoiets valt me op. Ik vroeg er dus naar. Hij liet me daarop een foto zien. De jongen lijkt op zijn moeder. Met trots liet hij zijn tuin zien dat zelfs een prieeltje heeft. Zou wat voor mij zijn.

26 juli 1978

Ik overschreed de 100.000 kilometer in mijn tr 6.

Telefoneerde met ambassadeur Martorell van Cuba om hem geluk te wensen met de nationale feestdag.

Bracht een bezoek aan de Wertheims in Wageningen. Hetty wordt 75 jaar. Wim is van mening dat er geen vrede mogelijk zal zijn zonder een verzoening tussen Moskou en Peking. De Chinese hulp voor Mobutu in Zaïre had voor hem de deur dicht gedaan. Hij heeft een reis later dit jaar naar Peking dan ook afgezegd. Het is natuurlijk ook een schandaal dat ze juist vandaaruit een cia- puppet in Afrika steunen.

Wertheim vraagt zich verder af of het mogelijk zou kunnen zijn dat de Japanners via Dewi een hand hebben gehad in de coup van 1965. Ik geloofde daar niet in, maar wie weet wat er werkelijk gebeurde? Dan zie ik eerder Dewi rechtstreeks als een bondgenote van het leger en de cia maar niet via Japan.

Politieke gevangenen hadden Wertheim een houten kunstwerk gezonden, want zij beschouwen hem nog steeds als een soort kernpunt van verzet tegen het regime van Suharto. Ik kreeg een nieuw boek van hem, met opdracht. Al bladerend, zag ik dat hij opnieuw aan geen van mijn boeken of artikelen refereert.

Peter vertrekt vanavond definitief naar Madrid om een rol in een musical te gaan vervullen. Hij had het er de hele dag van aan zijn maag gehad. Zo is hij nu eenmaal. Dergelijke ingrijpende veranderingen in zijn leven maken hem nerveus. Ik kan helaas niet meegaan om hem tot steun te zijn.

Bracht opnieuw een gezellig bezoekje aan mejuffrouw Büringh Boekhoudt. De kraakbeenderen in haar nek zijn versleten, waar niets meer aan te doen is. ‘Soms moet ik in de Laanstraat even gaan zitten,’ zei ze, ‘omdat ik de pijn niet meer kan verdragen.’

Ik vertelde haar het incident rond het vermiste horloge en mijn verdenking van Casper. Het scheen haar niet teveel te beroe-

[p. 224]

ren. ‘Dikwijls denk ik juist dat je niet achterdochtig genoeg bent,’ zei ze, doelend ook op Keijer, Romanov, Philips, Hoogovens en de hele bups.

Zij vertelde daarop dat ze in de oorlog eens een dienstbode ervan had verdacht vier lakens en een regenjas te hebben meegenomen, waar je toen veel voor kon krijgen. Zij confronteerde het meisje met de vermissing, en zij verliet de dienst. Later vond mejuffrouw Boekhoudt de regenjas terug in een schuur en de lakens bleken te zijn geleend door iemand, die ze netjes terugbracht. Zij voelde zich toen zeer bezwaard. Zij adviseerde me dit voorval nooit aan Casper te vertellen, want het zou toch niets meer helpen of aan het gebeuren iets veranderen. Ik moet zeggen dat ik me door haar reactie zeer opgelucht voelde.

We bereikten weer een ouderwetse graad van intimiteit. Ik was blij er te zijn en denk dat zij het evenzo ervaarde. We spraken opnieuw uitgebreid over Beatrix. Zij vertelde over haar vader en het grote, zeventiende eeuwse huis waar ze hadden gewoond. Later hebben erfgenamen het in ruimten opgedeeld, omdat ieder zijn deel opeiste. Wat een verschil met het bezoek aan de Wertheims.

Stille, vervelende avond, maar ik speelde vrij veel piano.

Peter is weer terug in zijn Londense flat want het toestel naar Barcelona en Madrid was vol geweest. Hij vroeg vooral niet met de auto naar Madrid te komen ‘want de weg is te lang en te gevaarlijk voor jou alleen’.

27 juli 1978

Van Agt is dus naar de Tour de France gaan kijken. Vice-premier Wiegel neemt de honneurs waar. Hij noemt het bevriezen van de betrekkingen met Moskou nu ‘het inlassen van een denkpauze’. Hij blijft een amateur. Zelfs de nrc benadrukte gisteravond in een hoofdartikel dat Moskou waarschijnlijk niet erg onder de indruk zal raken van de krachtige taal uit Nederland. Het blad verwacht dat Den Haag door politieke realiteiten zal worden teruggefloten. ‘Den Haag probeert in het gareel van de Amerikaanse president Carter te lopen. Maar het doet denken aan het bekende verhaal van de muis die tegen de olifant zegt, wanneer ze met z'n tweeën over een rammelende houten brug lopen: ‘Wat maken we samen een boel lawaai hè?’

Willem van Otterloo is bij een auto-ongeluk in Australië om het leven gekomen. Ik herinner me de lessen tijdens de oorlog bij hem thuis, waarbij hij muziek besprak en uitlegde. Lessen die ik samen met Hetty de Marees van Swinderen volgde.

[p. 225]

Peter komt maar niet weg uit Londen. Hij is geloof ik weer erg down. Het lijkt een enorme sprong te zijn, wat het natuurlijk ook is. De artiestenwereld is ook niet alles en Madrid is totaal onbekend voor hem. Hij wist eigenlijk niet of hij überhaupt wel zou gaan: ‘They invited me in the show for my body anyway,’ wat me overdreven lijkt. Ik probeerde hem tot voorzichtigheid te manen en de kans niet te verspelen, maar hij leek geagiteerd.

28 juli 1978

De lijsters gaan hevig te keer, dan is er een kat in de buurt. Het lijkt welhaast strandweer. Maar zonder Peter - zoals vroeger - ga ik natuurlijk niet.

Professor Jay Forrester van mit²²³ zond me een beschouwing, die hij schreef over B.F. Skinners opvattingen over Freedom and Dignity. Hij noemde het: ‘Skinner on the relationship of man and his environment.’ Forrester is natuurlijk de grote man van de System Analysis op het Massachusetts Institute of Technology. Hij zal zich aan de theorieën van Skinner voldoende geërgerd hebben om in de pen te klimmen. Of juist niet. Hij neemt letterlijk een aantal passages van Skinner over en geeft er nul komma nul commentaar op. De vraag is: waarom nu? Ik las Skinners boek in 1971, toen het verscheen.

De Amerikaanse minister van Handel, Juanita Kreps, voert een oorlogje tegen Zbigniew Brzezinski over de vraag of met handelsbeperkingen en blokkades chantage bedrijven op regimes die Washington niet welgevallig zijn, een ‘good weapon’ is. Het is om te beginnen een maffiawapen. Behalve de al bijna twintig jaar durende blokkade van Cuba, en handelsbeperkingen op Oeganda vanwege Idi Amin en op Rhodesië vanwege Ian Smith, gaat het natuurlijk om de Sovjet Unie. Carter heeft dus vanwege de dissidentenaffaires de verkoop van een Sperry Hand computer aan tass, evenals modern materieel voor het drillen van olie, door Dresser te leveren voor 144 miljoen dollar, verboden. ‘It is a Greek tragedy,’ aldus Newsweek.²²⁴ ‘We are challenging Russian manhood. Do we really think that the Russians are going to free dissidents over a computer that they could buy from the French?’ Mevrouw Kreps verzuchtte: ‘The bottomline is that the cases in which you can use trade in this way are very few and far between.’ Maar Brzezinski zit dichter bij Carter dan Kreps, en Jimmy doet wat de Pool adviseert.

223 De man die het eerste Club van Rome-rapport initieerde.

224 Newsweek, 31 juli 1978.

[p. 226]

Lloyd de Mause schrijft dat de internationale conferentie, die hij in New York organiseerde en door 150 deskundigen werd bijgewoond, ‘a fabulous success’ is geweest. Er werden 37 studies ingeleverd. Hij heeft het gevoel dat een nieuwe discipline is geboren. De pers heeft de zaak compleet geboycot, zoals ook de publicaties van het Instituut nog steeds worden doodgezwegen. Ook het boek over Carter dat hij met Henry Ebel schreef, werd door de Amerikaanse media nooit beschreven. Onbegrijpelijk. Wat er ook aan onvolmaakts aan mag kleven, het is een benadering van ‘the human condition’, zou Aurelio Peccei zeggen, die niet meer is weg te denken. Een journalist heeft Carter gevraagd of hij het boek kende. De president antwoordde nors: ‘ja.’

Ook heeft hij psychiater R.D. Laing nu een aantal van zijn publicaties gezonden. Hij eindigt dan ook mij ‘as an ambassador for psycho-history and our Institute’ te bedanken voor het leggen van contacten. Maar dat was de boodschap van Bung Karno en Java: musjawarah en mufakat, eerst elkaars standpunten lepren kennen.²²⁵

Heb een nummer gemaakt in Thermos met een Chinese kunstenaar, die zijn schilderijen verkoopt aan St. John Nixon, het internaatshoofd van Nijenrode.

225 Brief d.d. 25 juli 1978.

29 juli 1978

Volgend jaar komt er een conferentie van niet-gebonden landen in Havana. Washington probeert Marokko en Somalië voor haar karretje te spannen om een aantal Afrikaanse landen te bewegen weg te blijven, omdat Cubanen momenteel in Afrika vechten voor linkse regimes. Fidel Castro heeft Carter er fel op gewezen dat Amerikaanse militairen in alle delen van de wereld zijn gelegerd, tot en met Panama en zelfs Guantanomo Marine Base op Cuba zelf, dus met welk recht verbiedt Washington Cuba of andere landen hetzelfde te doen?

Dat Cuba tot de landen van de Bandung-groep wordt gerekend - wat ze wellicht nog waren in Havana toen Sukarno er in 1961 naar toe ging om ze op die lijn te krijgen - is in 1978 lichtelijk bezopen. Ze zitten immers in het Warschau-bondgenootschap.

Ik haalde om 14.00 uur Milan en zijn zoontje Patrick af, die een aantal tekeningen voor me had gemaakt. Met de kap neer reden we naar Alphen aan den Rijn. Al pratend bedacht hij zich dat hij vandaag negen jaar geleden in Holland aankwam.

[p. 227]

We waren allebei eigenlijk moe en ook omdat Patrick er bij was, kwamen we niet echt tot een gesprek.

Cees Meijer is 64 jaar. Hij investeerde twintig jaar geleden in de huizenhandel en bezit nu 80 huizen en winkelpanden, ook in Amsterdam. Walgelijk eigenlijk. Hij wil mijn medewerkerschap aan De Typhoon handhaven, maar omdat zijn opvolger door de redactie wordt gekozen, droogt dat lijntje naar de pers misschien op.

Peter arriveerde uit Londen op weg naar Madrid. We gingen in La Belle Epoque eten. Hij vertelde wat er in Miami bij Neal Boutwell en Blue Boy allemaal was gebeurd. Om te beginnen hebben ze hem naast de kosten maar 200 dollar en 100 dollar voor een omslagfoto betaald. Hij is dus geflest. Het maakt me razend dat de basterds hem beduveld hebben en dat Tony Staffieri van Gallery daar geen stokje voor heeft gestoken.

Ik vroeg Peter wat aan onze relatie verbeterd of anders had kunnen zijn indien we ook op seksueel gebied bij elkaar hadden gepast. Hij benadrukte dat naar zijn mening het hebben van seks met iemand het instinct bevordert en dat je daardoor heel wat meer ‘messages’ van die ander ontvangt, dan wanneer je alleen maar vrienden bent. Ik moet daar van afzien en het zonder seks zien te rooien.

30 juli 1978

Peter is met zijn hebben en houden naar Madrid vertrokken om in een musical te gaan optreden. Het is altijd volkomen ‘leeg’ op Amerbos, wanneer hij is geweest. Hij vond de nieuwe tweede badkamer naast zijn zitkamer super.

Margaret Mead zette een brief in The New York Times, die me verbaast.²²⁶ Ze noemt de dissidentenprocessen in de Sovjet Unie ‘theatricals’ en herinnert eraan hoe Stalin zijn opposanten liquideerde. ‘They are theatricals, like the Potemkin portable villages that used to be put up wherever Catherine the Great travelled. They have nothing whatsoever to do with justice as an effort to determine the guilt or innocence of the accused.’ Die lieve dame weet niets van het huidige stadium van de ussr waarvan het bestuur wel op meer punten van dat van de usa verschilt dan in processen rond afvalligen van Lenins droom. Alhoewel: van mij had zij een vergelijking mogen trekken met de Wilmington Ten.

Generaal Sutopo Yuwono, vier jaar ambassadeur voor Suharto in Den Haag, heeft de versierselen van het grootkruis van

226 The New York Times, 20 juli 1978.

[p. 228]

Oranje Nassau ontvangen ‘voor zijn verdiensten’. Wat een blamage.

Christina Onassis huwt inderdaad met Sergei Kauzov in Moskou. Hoe is het mogelijk? Zij erfde 500 miljoen van haar vader, plus een tankervloot ‘larger than most navies.’²²⁷ De 27-jarige Christina ging naar Moskou om enkele van haar schepen te verhuren aan Sovfrakht. Kauzov was gehuwd en had een dochter, maar de ontmoeting met Christina moet een coup de foudre zijn geweest. Dirk Keijer heeft waarschijnlijk gelijk dat de kgb hiermee heeft te maken.

Newsweek speculeert dat de scherpe toename van processen tegen dissidenten in Moskou te maken heeft met het ausradieren van verstorende elementen bij de naderende Olympische Spelen van 1980. Anderen denken dat in verband met de salt-besprekingen het Kremlin wilde onderstrepen niet met zich te zullen laten sollen.²²⁸ Ook wordt gezegd dat Leonid Brezhnev er beroerd aan toe is, zoals bleek bij zijn jongste bezoek aan Bonn, waarbij zowel Andrei Gromyko als Helmut Schmidt hem soms samen moesten ondersteunen omdat hij wankel liep. Ook publiceert Newsweek de zogenaamde Filatov File, dit naar aanleiding van de sovjetdiplomaat Anatoly Filatov die in Algerije in contact kwam met Amerikaanse spionagediensten en na terugkeer in Moskou met deze contacten doorging, vervolgens werd gesnapt en prompt ter dood werd veroordeeld. Allemaal reuze smerig. Ik heb geen zin me er in te verdiepen. Zoals de hele dissidentenhetze over en weer grenzeloos afgezaagd wordt.

Ik zet Duitse paardenraces aan want ik kan met geen mogelijkheid naar de nationale held Willem Duys luisteren, die op het Melkhuisje tennismatches lardeert met de bekende ‘onze vaderlandse Okker’, ‘onze Haarlemmer’, ‘onze Nederlandse harten’ en andere misselijkmakende gemeenplaatsen. Je zou eigenlijk de avro moeten laten weten dat juist vanwege Duys geen hond meer kijkt.

Bezocht tante Meta de Vries, die sliep met open mond, gekleed in een rood hesje, eruit zag als een jong meisje, en slechts even haar ogen opende. Vreselijk. Zij wacht gewoon op de dood.

16 maart 1903 luisterde Claude Debussy naar de Russische violist Leopold Auer ‘violin soloist to His Majesty the Emperor of Russia’.²²⁹ Hij speelde Brahms en Tsjaikovski. ‘These two works competed with each other in boredom.’ Wanneer hij,

227 Newsweek, 7 augustus 1978.

228 Newsweek, 24 juli 1978.

229 Alfred A. Knopf, Debussy on Music, New York 1977.

[p. 229]

Debussy, de tsaar was: ‘I would threaten Auer with immediate Siberia if he persisted in putting his virtuosity at the service of such finicky trivialities.’ Debussy sprak aldus over het Brahms vioolconcert en Tsjaikovski's serenade. Valt me erg van hem tegen. Op de volgende pagina dramt hij Griegs pianoconcert de grond in. Waarom beziet hij niet iedere compositie in zijn eigen ‘environment’. Gelukkig vind hij Francks Symphonie in D Minor prachtig.

Guruh Sukarno had bezoek van de vrouw van Guntur, zijn oudere broer. Ik ontmoette hem in de stad en ergerde me eerst dat ze niet op tijd waren, maar toen ik ze zag was de irritatie verdwenen. Henny Sukarno is quite charming. Het was gezellig. Guruh kwam later mee naar Amerbos, vroeg waar het oosten was en een krant om zijn gebeden te zeggen. Ik gaf hem een levensgrote badhanddoek.

Keke ligt nu zo stil in mijn stoel. Erg lief. Ik kan het niet voldoende herhalen.

Ik heb Guntur Sukarno een brief geschreven om hem aan te moedigen volgend jaar naar de conferentie van niet-gebonden landen in Havana te gaan. Hij zou een rede moeten houden ter ere van zijn vader, die deze beweging tenslotte oprichtte. Om te weten hoe dit met succes tot stand te brengen, zou hij in Washington moeten uitstappen en zijn verhaal met Joe Borkin²³⁰ moeten afstemmen. Maar zal hij het doen?

Vice-president Carlos Rafael Rodriguez van Cuba gaf een persconferentie in Belgrado na met maarschalk Tito de komende conferentie in Havana te hebben besproken. Een Britse journalist wist hem zijn zelfbeheersing te doen verliezen. Hij vroeg de Cubaanse afgezant namelijk of Cuba en Tito hetzelfde onder ‘nonalignment’ verstonden.²³¹ Rodriguez zei geen verschillen te hebben ontdekt. ‘Ik weiger om hier door u in een polemiek verzeild te raken met Joegoslavië. Wie geeft u het recht een interpretatie te geven aan het standpunt van president Tito over niet-gebondenheid?’ Het kon hem kennelijk weinig schelen als Somalië, Marokko, Egypte en Zaïre niet naar Havana kwamen. Ik schreef Jos Klaasen dat ik niet begreep hoe ze zulke berichten in de krant konden plaatsen zonder de datum van de conferentie in Havana erbij te vermelden. Guruh gaf me een tape Guruh Gipsy die hij met het door hem gevormde orkestje heeft opgenomen. Jammer genoeg begrijp ik geen Behasa Indonesia, want er is een lied Chopin Larung bij uit 1975, waarvan ik de tekst zou willen kennen. Dikwijls zat

230 De adviseur van Sukarno in Washington. Hij heeft het niet gedaan.

231 de Volkskrant, 31 juli 1978.

[p. 230]

hij aan mijn vleugel te spelen en improviseerde dan naar Chopin maar op Indonesische melodieën.

Anton Veldkamp van De Telegraaf arriveerde om 17.15 uur op Amerbos. Hij wist het gemakkelijk te vinden. In 1973 fotografeerde hij immers, na een tip van de bvd, de auto van mijn sovjetdiplomatenvrienden voor het huis. Er donderde juist een bui over Amsterdam-Noord. Hij vertelde nog steeds chef te zijn van de fotografen. Ruud van der Linden was lui. Peter Zonneveld was zijn eerste assistent. Hij was de andere lamstraal, die onder valse voorwendselen door Hofland binnen gesmokkeld, mij te schande maakte in De Telegraaf als een collaborateur van het Kremlin. ‘Peter loert er altijd op om mij te naaien, maar ik heb hem door, die jongen, dus dat is nog nooit gelukt. Hij staat direct onder mij,’ aldus Veldkamp.

Anton kwam in 1947 bij De Telegraaf. Hij gaf te kennen dat de onderlinge naijver en gevechten op de redactie ferocious zijn; dat is dus wat Max Westerman ook aan gaf. Goeman Borgesius was eerlijker en ook aardiger dan Stokvis. Veldkamp schrijft nu een boek. Hij liet me er een passage uit lezen. Goeman Borgesius zocht hem op toen hij in het ziekenhuis lag ‘en als hij dan zijn grote klauwen op je hoofd legt en dan ook nog zegt “ik sta achter je” dan ga je voor zo'n man door het vuur’. Hij sprak al vijf jaar niet meer tegen Henk van der Meijden. Die kerel piekert alleen maar hoe hij een ander kan gebruiken en daarna laat hij mensen die hem hadden geholpen als een baksteen vallen. Hij vond Henk dus een walgelijke man. Even later arriveerden Guruh en Henny Sukarno. We reden naar Ilpendam. Anton bouwde daar een huis op een stuk grond dat hij jaren geleden voor een appel en een ei had gekocht.

Hij bleek een zoon, Mark, van achttien te hebben die zwemkampioen moet zijn. Hij heeft een dochter van twaalf. Zij vrouw was een echte Hollandse trut, maar zeer aardig. Het huis was afschuwelijk ingericht, alles verkeerd, ongezellig, geen sfeer, terwijl er zoveel van te maken zou zijn geweest. Anton had twee volumineuze mappen met foto's over Bung Karno van de krant meegenomen. Guruh plunderde ze meteen. Hij koos zeker dertig foto's uit. Anton was zeer genereus. Hij zei iets terug te willen doen voor Sukarno, die hem altijd meer dan hartelijk had ontvangen. We namen foto's van verschillende combinaties, zoals van de Sukarno-kinderen en mij. Er werd champagne, orange juice en afschuwelijke koekjes geserveerd. Hij adviseerde me op de valreep eens met Henk de Mari te spreken.

Casper belde dat hij een nieuwe vriendin had die hij reeds aan

[p. 231]

zijn ouders had voorgesteld. Ik ben de tel van de vriendinnen dit jaar kwijt geraakt. Nicole in Washington zou op een vriendelijke manier aan de dijk worden gezet. Daarvoor ging hij er zelfs nog een keertje naar toe. Ik zei dat ik het met alles wat hij deed in deze sector oneens was, qua manieren, methoden en moraal. Mijn belangstelling voor die jongen blijft afnemen.

In de avond ontmoette ik Jan Cremer en Babette. Hoe we er op kwamen weet ik niet meer, maar ik vertelde hem van de activiteiten in het Vondelpark. Hij vond: ‘We moeten de mariniers maar sturen en die bosjes laten uitkammen.’

1 augustus 1978

Jan Cremer adviseerde het onderste uit de kan te halen bij mijn bemiddeling inzake Hoogovens. Dat zal ik dus nooit doen. Wim Klinkenberg vertelde trouwens dat een Chinese minister Hoogovens reeds had bezocht - zij natuurlijk wel, ook Philips - en dat hij vermoedde dat de Duitse partner van Hoogovens de boot wat IJmuiden en de sovjets betrof probeerde af te houden om er zelf beter van te worden.

Stephen Membrecht zendt me een bundeltje van 44 gedichten. Onleesbare shit, maar die man is ook niet goed bij zijn hoofd.

2 augustus 1978

Droomde dat ik in New York door een horde meisjes werd aangevallen. Run for my life. One died.

Jan Cremer hield het voor mogelijk dat ik een boek bij Peter Loeb zou kunnen uitgeven. ‘Maar Carter interesseert hier geen hond iets,’ zei hij.

Amsterdam is bezig een gekleurd getto te worden. In trams stinken steeds meer mensen. Een onfrisse bedoeling. De stad gaat naar de knoppen dat heeft Hansje Tulleners²³² in zijn idealisme over deze ‘metropolis’ nooit begrepen.

Niemand, ook Bob Kroon niet, die in Aktua de zaak Andrew Young aanroerde, heeft de guts om te zeggen dat de ambassadeur bij de vn au fond gelijk had. Hij krabbelt zelf terug, in ‘het belang’ van de Koude Oorlog. Men moet zich in Moskou tranen hebben gelachen over deze idiote vertoning. Of nee, daarvoor missen ze het gevoel voor humor, verstrikt als ze zijn in hun web van marxistisch-leninistisch gebazel. Zoals ik ze altijd weer voorhoud daar: waar blijf je met je ‘nieuwe marxistische mens’?

Stille avond. Probeerde Peter te bereiken.

232 Het vriendje van Peter dat zich in Amsterdam specialiseerde.

[p. 232]

3 augustus 1978

Jim Garrison is geïnstalleerd als rechter voor het Louisiana Court of Appeals for the Fourth Circuit. Hij vond het nodig opnieuw te verklaren dat hij overtuigd bleef dat Dallas een samenzwering was geweest. Natuurlijk is het dat.

Er is een speelfilm gemaakt met John Pleshette, die Oswald speelt, over de moord in Dallas. Ik vind het niet om aan te zien op televisie. Hoe durven ze ten behoeve van entertainment munt te slaan uit de affaire?²³³

Lang gesprek met Peter. Hij heeft een fantastische tijd in Madrid. Hij sloot vriendschap met een Australisch meisje in de cast. Hij wordt als een star geadverteerd. Hij glimlacht er om. Heb een fantastisch artikel van Mark Lane in 21 pagina's vertaald. Ik zend via Vadim van tass in Den Haag ook een exemplaar aan Sergei Lossev van tass in Moskou met Lane's telefoonnummers er bij.

Kreeg bezoek van mevrouw E.W. Jansen-van den Berg uit Oss. Zij bracht me allerlei materiaal dat ze over de Sovjet Unie had geschreven, inbegrepen een keurig blauw schrift vol. Ook een afschrift van een brief aan de Volkskrant. Ik zei haar dat wanneer ze die stijl toepaste, de redactie haar voor nuts verklaarde. Haar man werd door de Duitsers vermoord. Haar zeven kinderen zijn allemaal communisten. Ik adviseerde haar contact op te nemen met het Comité voor Europese Samenwerking en haar energie wat nuttiger te besteden. ‘Ik heb dus toch gelijk gehad, u bent een fenomeen,’ was haar benadering. Ik keek naar haar grijze haren en had met haar te doen.

Ik lunchte met Vadim in Krasnapolsky. Ik voel me zeer close met hem. Hij in een sportjasje met open shirt. Minder geslaagd was zijn handtasje; dat begint dus al! Hij heeft sterke, ontwikkelde bovenarmen, dan zal de rest ook wel in orde zijn. Vrouw en dochter waren nog in Moskou. Hij zou zorgen dat alles via de heer Timofiev snel naar Lossev zou gaan.

Hij vertelde dat de vrouw, die door Van Agt als Mrs. Shcharansky was ontvangen helemaal niet de echte mevrouw Shcharansky was geweest, wat me wel erg sterk lijkt. Het zou in Izvestia hebben gestaan. Ik stapte er maar overheen. Zijn huis in Den Haag kostte 1.600 gulden huur per maand. Ik adviseerde hem naar een flat te verhuizen. Hij vertelde dat een journalist een keer met hem mee naar huis was gereden en onmiddellijk een telefoontje van de bvd had gekregen. Hij wist ook te vertellen dat Romanov naar huis gaat in 1979 en door een partij-

233 Algemeen Dagblad, 29 juli 1978.

[p. 233]

man in Den Haag zal worden opgevolgd. Dat is slecht nieuws. Romanov was tenminste een professionele diplomaat.

Er is een opzienbarend artikel verschenen, over hoe een privédetective, Robert Maheu, met steun en medeweten van de cia en de toenmalige vice-president Richard Nixon, een campagne van ‘wiretaps and dirty tricks’ heeft gerund tegen de Griekse scheepsmagnaat Aristoteles Onassis. De actie werd gefinancierd door de concurrentie, Stavros Niarchos. Onassis had een lucratief contract met Saudi-Arabië gesloten. Dat diende ongedaan te worden gemaakt. Ook de toenmalige Assistant Attorney General, Warren Burger, later dus de Chief Justice van de vs - die de jfk-affaire hielp te verdoezelen met zijn beruchte commissie van onderzoek - zat ook in het complot tegen Onassis. Maheu hield zowel Burger als Nixon op de hoogte van de vorderingen om Onassis de das om te doen. Ik kan er met mijn verstand niet bij hoe er nog altijd mensen kunnen zijn, die Nixon en Burger voor vol aan zien. Eens een crook, altijd een crook. Eens maffiaconnecties, altijd maffiaconnecties.²³⁴

Toon Quarles gaf me het adres van mijn oude vriendin Lies Philips die nu getrouwd is met Jonkheer Johann von Schmidt auf Altenstadt. Ik legde het op mijn bureau om niet te vergeten contact met haar op te nemen in Zeist. Vanavond staat in de nrc dat Johann door een noodlottig ongeval - het was een auto-ongeluk - om het leven is gekomen. Hij was pas vijftig jaar. Wat een drama.

Ernst Jan Oey, een Indische jongen die al enige tijd langs komt en kennelijk in de war is, zendt een soort afscheidsbrief met een foto.²³⁵ Peter kon het steeds uitstekend met hem vinden. Die pakt een dergelijk probleem zeer psychologisch aan. De jongen speelde verdienstelijk piano trouwens. De laatste keer dat hij onverwachts met een taxi voor mijn deur stond ben ik onaardig geweest en heb gezegd hem niet te kunnen ontvangen.

234 International Herald Tribune, 2 augustus 1978 (overgenomen uit Playboy omdat de establishmentpers het eerst niet aandurfde).

235 Ik heb hem daarna nooit meer gezien maar bewaar warme herinneringen aan hem.

4 augustus 1978

Anton Veldkamp scoort in De Telegraaf met een foto van Guruh en zijn schoonzus bij hem thuis in Ilpendam. Natuurlijk sta

[p. 234]

ik niet op de foto, noch noemt hij het feit dat ze mijn gasten waren.

Philip Agee heeft de Cubanen in Havana geholpen om meer bekend te raken met de bemoeienissen van de cia om Fidel Castro te vermoorden. Ik vind dat terecht.

Om te beginnen heeft Lee Harvey Oswald volgens de Cubanen nooit tot de Fair Play to Cuba-organisatie in de vs behoort, zoals steeds is beweerd. De Cubaanse consul in Mexico City, Eusebio Azcue Lopez, zegt dat de man die zich bij het Cubaanse Consulaat in Mexico meldde omdat hij naar Havana wilde, in de verste verte niet leek op Oswald, zoals de Amerikaanse autoriteiten de wereld hebben willen doen geloven. Ook andere pogingen van de cia om Cuba als opdrachtgever voor de moord op jfk voor te stellen, worden een voor een ontkracht.

Havana is nog verder gegaan. Ze hebben vijf Cubaanse dubbelagenten voor het voetlicht gebracht, die de cia en Cubaanse bannelingengroeperingen in Florida hadden geïnfiltreerd. Van de reeks moordaanslagen op Fidel Castro, die in Amerika tot 1976 werden beraamd, waren de meeste details in Havana van tevoren bekend. De Cubanen maakten verder duidelijk dat Lee Harvey Oswald - precies zoals zijn moeder mij zo dikwijls verzekerde - zelf door de cia werd aangezocht om eerst in Japan te werken en nadien in de Sovjet Unie. Marliese Simons laat zich vanuit Havana verleiden haar reportage in de nrc hierover te larderen met tussenopmerkingen als: ‘Woordvoerders van de Cubaanse regering deden ongelooflijke onthullingen over de beweerde betrokkenheid van de cia.’ Dat komt natuurlijk in de kraam van deze verslaggeefster niet van pas, maar ze zal er op den duur wel aan wennen hoe de vs werkelijk in elkaar zitten.²³⁶

Balzac moet hartstikke gek zijn geweest. Ik zou willen dat Erik Erikson of Bruce Mazlish eens een onderzoek naar de geest van die mijnheer instelden. Dat zou interessant zijn. Hij moet toch behoorlijk screwed up zijn geweest. De roddelpers van weleer noemde hem zelfs ‘an agent for the Czar’. Dat zou wat voor Time zijn geweest. Ik heb al heel wat keren bij het lezen van zijn verhaal ‘the basterd’ in de kantlijn gezet. Had hij maar een dagboek bijgehouden, dan hadden we kunnen lezen over zijn gesprek met tsaar Nicholaas I of met Miss Borel, later een non. Ik zal het boek uitlezen, maar zijn gedraai en gelieg is werkelijk schokkend. Wat me bovendien hogelijk verbaast zijn de con-

236 International Herald Tribune, 3 augustus 1978.

[p. 235]

stante financiële problemen. Ik dacht dat het aan mij lag, maar het komt dus meer voor.

Jan Cremer adviseerde me laatst om een vergunning voor een gaspistool aan te vragen nu de misdaad in de straten van Amsterdam verder toeneemt.

5 augustus 1978

Ik droomde van mejuffrouw Buringh Boekhoudt, prinses Beatrix en een gesprek met prins Claus.

Een expressebrief die ik naar Dirk Keijer zond in Hilversum, Utrechtsestraatweg 101, kwam als onbestelbaar terug. Ze klooien niet alleen met je telefoon in dit land, de posterijen hebben ook met censuur van de bvd te maken, zoals met de ambassadeurs Romanov en Bebrits, die de brieven niet krijgen die je hen stuurt.

Zit heerlijk piano te studeren. Heb de eerste Arabesque van Debussy weer in mijn vingers en verder natuurlijk Chopin.

6 augustus 1978

Mijn broer Theo belt uit Lugano: ‘Ik zit hier als een geslagen hond.’ Ik schrok eerst zeer. Ze waren uitgeweest met vrienden, hadden daarna een kaartje gelegd met bier, wijn en champagne, wat resulteerde in een dubbele kater. Theo heeft nooit gedronken. Waar is hij mee bezig?

Manuel Hevia, een Cubaan die de cia infiltreerde en van 1962 tot 1970 naar Uruguay werd uitgezonden, heeft in Havana aangegeven hoe zogenaamde Amerikaanse adviseurs van de politie in dat land routineus advies uitbrachten over het martelen van verdachten. Een Amerikaan, Dan Mitrione, martelde zelf mee en werd later door de Tupamaroguerrilla's in Montevideo vermoord. Washington ontkende indertijd dat deze Mitrione iets verkeerde zou hebben gedaan, maar Castro legt nu de kaarten over wat zich daar afspeelde op tafel. Dit gebeurt allemaal ten tijde van het International Youth Festival in Havana dat door 22.000 jongeren uit 140 landen wordt bijgewoond. Mitrione leverde het marteltuig ‘Made in usa’ erbij.²³⁷

Er liggen al tien niet gepubliceerde interviews voor mijn zogenaamde interviewpagina bij Nieuwe Revu; what to do?

237 International Herald Tribune, 6 augustus 1978.

7 augustus 1978

Keke slaapt veel. Maar hij blijft zindelijk en vraagt erom als hij naar buiten moet.

[p. 236]

Milan is jarig. Wat zou er in zijn moeder in Tsjechoslowakije omgaan?

Ik kreeg een lieve brief van Peter uit Madrid. Hij vindt het vreemd wakker te worden in een stad waarvan hij de taal niet spreekt en waar hij nu werkt. Hij werd van het vliegtuig afgehaald en regelrecht naar het huis van de regisseur gebracht ‘which was like a palace’. Hij wordt als de belangrijkste ster aangekondigd ‘it is almost embarassing’. ‘It is a funny feeling als je ineens in een andere cultuur wordt gezet: Ten years ago I would have been in absolute panic. Now I move smoothly around and even perform on stage. The Spanish are actually a beautiful race. A lot of staring as usual and the temperature is rather cool but sunny.’ Hij sluit een artikeltje in het Spaans met zijn foto (door Hans Lonis genomen) in.

De sjah van Iran heeft bekend gemaakt bereid te zijn een maximum aan politieke en persvrijheid in het land toe te staan, maar hij kon niet laten passeren dat er geknoeid werd met de monarchie en het lot van het land. Dat is echter nauw met elkaar verbonden. De sjah is nu 58 jaar en 37 jaar op de troon.

In Finland nemen de speculaties toe over wie Urho Kekkonen gaat opvolgen. Sinds 1956 heeft hij het land keurig tussen de klippen van Oost en West doorgeloodst, met als gevolg dat een lummel als Luns iedereen die detente tussen Oost en West bepleitte het woord ‘finlandisatie’ naar het hoofd smeet. Wat dan het alternatief zou moeten zijn heeft brave Joseph nooit duidelijk gemaakt. Ik heb Kekkonen en Kreisky ontmoet en ben van mening dat zij veel aan ontspanning in Europa hebben bijgedragen. Het tegenovergestelde van Luns. Maar zij waren dan ook staatslieden. Luns is een loslopende idioot.²³⁸

Nederlanders houden van natuurfilms. Vanavond werd er weer een vertoond. Voor het effect van het televisiekijkend publiek werd een steenbokje op de uiterste punt van een rotsformatie geplaatst, en ‘sure enough’, de arend kwam aangevlogen en samen stortten ze de afgrond in. Ik zag kans the damned thing al uit te draaien toen ze nog in de lucht hingen. Ging naar de keuken om eten voor Keke te maken en was er helemaal warm van en had een hoogrode kleur van opwinding over die verschrikking. Misschien zou je honden-, katten- en kanariepietliefhebbers eens moeten voorhouden: ‘Stel je voor dat het je huisdier is?’

Wil Boezeman belde.²³⁹ Zij vond dat het grote publiek hier leefde als kippen zonder kop wat de politiek betrof, ‘je weet

238 International Herald Tribune, 7 augustus 1978.

239 Lid van de cpn en een vriendin.

[p. 237]

wel, zo'n kip, die nog doorloopt terwijl de kop er al af is’. Ik ben bang dat ze over de hele linie gelijk heeft.

3 augustus 1978

Ik voerde een lang telefoongesprek met Peter. Hij repeteert van het middaguur tot 's avonds 23.00 uur. ‘I now have to proof myself as an actor. They respect me very much.’ Ik ben gerust.

André Spoor, die het het hardste nodig heeft, belt dat hij besloten heeft niet naar Moskou te gaan. Ik zal proberen de uitnodiging op Rob Soetenhorst over te hevelen.

Myron Faber, de verslaggever van The New York Times zit eindelijk echt in de nor. Hij houdt vast aan zijn principes. Hij beschouwt het als verraad, wanneer hij zijn notities aan een rechter zou overhandigen. Hij heeft gelijk. De rechter vindt die houding arrogant en probeert Fabers wil te breken. En dat allemaal in het land waar de persvrijheid hoog in de banier wordt gevoerd al was het maar om de ussr in een kwaad daglicht te zetten.²⁴⁰

Zat een uurtje bij Dirk en Inge Keijer op het terras. Hij gaf me een kopie van de brief van het kabinet van minister Van der Stee van Landbouw dat de bewindsman niet naar Moskou zou gaan voor de Selkhoztekhnica-78-tentoonstelling. Treurig. Ook kreeg ik een kopie van Keijers brief aan Van der Stee waarin ondermeer de Nederlandse bedrijven werden genoemd, die via hem werden vertegenwoordigd in Moskou.²⁴¹ Dirk was er pissig over. ‘Het bewijst,’ zei hij, ‘dat het al verdacht is dat ik nooit een antwoord kreeg van de heer Beyen van Economische Zaken.’ Keijer heeft op Cap Martin land gekocht en zegt er een huis te willen bouwen. ‘Nog vier of vijf jaar en dan wil ik voorgoed weg uit Nederland.’

Ik vertelde dat ik opnieuw een ontmoeting met Van Doeveren van de bvd had aangevraagd. ‘Hoe zou hij echt heten?’ zei Dirk, waar ik nooit over had nagedacht. ‘Ik denk dat hij je gaat vragen: “Wat is uw belang bij het samenwerken met de heer Keijer?”’ Ik zei dat ik zou antwoorden dat ik er nooit, ook niet in de Sukarno-groep of de groep Rijkeus-dagen, werkelijk financieel voordeel bij had gehad en dat ik met hem omging omdat we dezelfde inzichten hadden ten aanzien van hoe jegens Oost-Europa te handelen. Dat ik misschien enige financiële vergoedingen voor public relations zou krijgen, maar dat deze waren te veronachtzamen. En dat is gewoon waar.

240 International Herald Tribune, 8 augustus 1978.

241 Zie bijlage 26.

[p. 238]

Blader in De Sprookjes van Moeder de Gans verteld door A.L. de Rop, versierd met 40 gravures, uit het bezit van grootmama Poslavsky.²⁴² Om te beginnen vind ik een tekening van een poes die ik 45 jaar geleden moet hebben gemaakt. Ik herinner me nu het trekken van de lijnen van de spiegel boven de haard. Ik herinner me het rood kleuren van het haardvuur. Hoe is het gods mogelijk dat zulke details bij het zien terugkomen?

Het verhaal van Roodkapje en de boze wolf die op het bed van de grootmoeder springt (verlucht met een gravure) moet een volmaakt funeste indruk bij een kind achterlaten, het kan eigenlijk niet absurder. Het is om een kind de schrik van zijn leven te bezorgen. Ik herlas het verhaal van de gelaarsde kat wat hier en daar ‘klikte’, zoals de naam van de Markies van Carabas, die we als kinderen te pas en te onpas te berde brachten.

Ik vroeg interieurverzorgster mevrouw Hornkamp of ze de film met het stervende bokje had gezien. Nee, maar haar dochter had gesproken over hoe walgelijk de boeren de dieren op de veemarkt in Purmerend behandelden. Dat is bekend. Veehouders zien de dieren niet als dieren meer, maar als wandelende rekeningen.

242 A.L. de Rop, De Sprookjes van Moeder de Gans, V.A. Kramers Uitgever, Rijswijk Z.H., zevende druk.

9 augustus 1978

Wim Hulst vertelde dat, ook al was hij eens onderdirecteur van De Waarheid geweest en lid van de cpn sedert zijn jeugd, hij onlangs werd geroyeerd als lid omdat hij weigerde het reisbureau Vernu op te heffen. De Vereniging Nederland-ussr had echter unaniem besloten door te gaan met hun werk en met hem. Marcus Bakker bevond zich, zonder dat het partijbestuur dit wist, aan de Zwarte Zee op uitnodiging van de ambassade in Den Haag. Ik zei dat mijn onbetaalde vliegtickets bij Vernu werden gedekt door Investronic van Dirk Keijer, nu ik voor hem bepaalde public relationsactiviteiten vervulde. Hulst zou met de directie van Vernu spreken. Ik kwam op een schuld van 12.000 gulden, Vernu op 15.000 gulden.

Rob Soetenhorst belde. In overleg met Spoor heeft hij inderdaad besloten naar Moskou te gaan. Ik schreef Dirk Keijer dat het gelukt was. Hij waarschuwde me gisteren nog vooral niets over de telefoon te zeggen.

Een hele lieve brief van Poem Hedinah uit Jakarta. Dit epistel vraagt om onmiddellijk antwoord. We hebben een zeer bijzondere relatie, die sinds 1966 helemaal via brieven werd uitgebouwd en verdiept. Mijn vriend Sumarto is terug in Indo-

[p. 239]

nesië. Generaal Sutikno is secretaris-generaal van Penerangan, het ministerie van Voorlichting, geworden.

Bij de draaideur van het postkantoor stond een oud dametje, die niet meer wist hoe ze eruit moest komen. Zij was de weg kwijt, precies als Keke soms. Ze glimlachte verlegen toen ik haar hielp. Het maakte me triest.

Luister naar La demoiselle élue van Debussy. Je denkt nooit, of probeert er nooit aan te denken, dat een van ons - Peter of ikeerder moet sterven, en daarmee de ander met de pijn opzadelt, zoals mevrouw Van Dijk nu lijdt na de dood van haar man.

Ik heb een glasplaat van vader als student in Delft laten afdrukken.

10 augustus 1978

Mevrouw Indira Gandhi is een campagne begonnen om weer de leiding van India in handen te krijgen. Robert Maxwell mag dan denken dat er geen kans is dat ze slaagt, ik heb een andere mening.

Lord Chalfont deelt mijn mening allerminst dat de usa zelf politiestaatmethoden toepassen, zoals ook door David Wise in zijn boek aangetoond.²⁴³.

Richard Helms, voormalig cia-directeur, heeft gezegd dat niemand er achter kan komen of Lee Harvey Oswald banden met de kgb had ten tijde van de moord op jfk. ‘Hij is zelf dood en zijn vrouw vertelt niet de waarheid,’ aldus Helms, die bezig is in het Congres zijn getuigenis over de zaak af te leggen. ‘There is an unexplained period (of Oswald) in Russia. This is the whole question. It has never been resolved and I don't think it will ever be resolved.’²⁴⁴

Intussen heeft het Select Committee on Assasinations in Washington fondsen gevraagd om aanvullende onderzoeken te doen. Er moeten geluidstesten komen over wat er 22 november 1962 op Dealey Plaza in Dallas gebeurde, opdat het exacte aantal schoten dat werd gelost, geteld zal kunnen worden.

243 Zie bijlage 27

244 International Herald Tribune, 10 augustus 1978.

11 augustus 1978

Ik heb generaal Sutikno van het ministerie van Voorlichting in Jakarta geschreven of ik nu een visum kan krijgen om Indonesië te bezoeken.²⁴⁵

245 Ik kreeg uiteraard nooit antwoord: he was aware I got his number as traitor of Sukarno.

[p. 240]

12 augustus 1978

Ik kreeg weer een lieve brief van Peter. Kennelijk zijn de repetities voor de musical al drie weken aan de gang. Hij moet dus in recordtempo alles inhalen. De eerste voorstelling is op 17 augustus. ‘You probably won't believe it when you see it. I never danced so much in my life. Every number is choreographed. I am doing much more than in “Carte Blanche” in London. I am actually the male lead in this show. I can't wait for you to see it, when we are in our routine. The management is very respectful towards me. Ik zou ze om mijn vinger kunnen winden, if I had the mentality. They want to socialize too much with me and as you know, I tend to be on my own and relax and do my own thing.’

Heb David Wise in Santa Barbara, Californië, gevraagd zijn boek The American Police State aan Lord Chalfont toe te zenden. Mijn oude vriend Fred de la Bretonniére verscheen op Amerbos in een slee van een Citroën. Hij droeg een zwarte leren broek (prijs 375 gulden) zwarte linnen schoenen (wat laarzen hadden moeten zijn) en een linnen hemd met opgerolde mouwen zodat je zijn biceps prima zag met daarbij een beige colbert. De stijl was perfect. Zijn huid is nog altijd even mooi, zijn haar was lang. Ik had in zijn nek kunnen bijten, wat ik hem trouwens ook zei. We zaten tot 16.00 uur te kletsen. We gingen ergens bij Purmerend naar een Italiaans restaurant dat hij kende. Tot 23.15 uur aan een candle light table. Daarna nog een flesje wijn op Amerbos. Ik zou met die jongen de rest van mijn leven willen rommelen. Compleet in de roos.

Zo'n uitvaartdienst voor Paus Paulus vi kan eigenlijk niet meer. Het heeft allemaal geen moer meer met deze tijd te maken.

Ben absoluut niet in staat de intensiteit van het contact met Fred weer te geven, laat staan de hoogtepunten. Wel waren er momenten dat ik de grootste moeite had niet in slaap te vallen. Ik ben vandaag dan ook uitgeput. Ik kan niet tegen nachtbraken. Hij zag het trouwens en zei het ook. Hij sprak zeer open over zijn leven. Met Elly is de rek uit de relatie. Erg jammer. Maar zo gaat het nu eenmaal. Hij schijnt een eerste vurige liefde te hebben gehad, M., die hem afwees. Daarop is hij naar Australië gegaan en heeft een jaar in de bossen als houthakker gewerkt. Geen wonder dat hij een zalig lijf heeft. Na terugkeer verloofde hij zich alsnog met M., maar het raakte toch uit. Dat deed hem in een depressie belanden, die drie jaar duurde. Steeds dacht ik, wat ben je super Indonesisch en uiterst subtiel en gevoelig, zoals ik dat van ze ken. Hij is zeer close met zijn

[p. 241]

zoontje Dacco. Hij krijgt al een erectie als we samenzijn, en ik ook.²⁴⁶

Mevrouw Van Dijk belde dat zij tien dagen in Friesland was geweest, maar een dieptepunt had bereikt na de dood van haar man. Ik zal naar haar toe gaan.

246 De overige intimiteiten zijn niet voor publicatie.

13 augustus 1978

Ben naar een pianorecital in de Ronde Lutherse Kerk gegaan van Nadya en Steven Gordon. Zij spelen met vier handen op een ‘Düsendorfer’ in plaats van twee piano's. Ik dacht niet dat ik lang zou blijven maar heb het toch uitgezeten. Rhapsodie Espagnole van Ravel was prachtig.

Tijdens het concert las ik een opmerkelijk artikel over de rock-artiest Lou Reed. Toen hij nog studeerde aan de Universiteit van Syracuse en netjes deelnam als aspirant militair aan een rotc-opleiding, rebelleerde hij eigenlijk al. Omdat hij - gezond opgroeiend - zijn militaire verplichtingen aan de kapstok wilde hangen, drukte hij een pistool tegen het hoofd van zijn commandant om zijn wensen kracht bij te zetten.

Reed ging de richting van Andy Warhol op en verdween in de Velvet Underground en begon een ‘self-ordained rock-and-roll animal’ te worden. Jack Cocks schreef in Time²⁴⁷ dat Reed ‘some of the strongest music’ begon te schrijven ‘you can hear anywhere (...) his finely focused rage, his risk-it-all personal reflections, have given punk rockers strong inspiration’. Het leven van die jongen en wat werkelijk in zijn brein gebeurde, te beginnen met een vrij con-

247 Time, 24 april 1978.

[p. 242]

ventionele jeugd in Brooklyn en Long Island en nu wilde populaire muziek als Walk on the wild side, interesseert me.

Exotheologie is de theologie van het universum (outer space). De nieuwste rage in de vs is de preoccupatie met mogelijk leven in het heelal. C.S. Lewis theoretiseerde dat andere intelligente rassen nooit evil hebben gekend. Vandaar dat God zulke onmetelijke afstanden had geschapen zodat de ‘spiritual infection’ van het mensdom niet in staat zou zijn de rest van het heelal te besmetten. Dominee Jack Jennings, predikant aan de Montana State University, maakt onderscheid tussen een God van Mozes en Abraham en een God van het universum. Dominee Ted Peters van Loyola University in New Orleans schreef het boek ufo's: God Chariots? Hij beweerde dat God ufo's mogelijk gebruikt ‘to communicate benign reminders to earthlings’. Dominee Harold Brown van de Trinity Evangelical Divinity School in Illinois meent dat dergelijke speculaties over zegeningen vanuit het universum voorbij gaan aan Gods oordeel over de erfzonde en de vleesgeworden Christus om de mens te redden. Time²⁴⁸ wijdt hier anno 1978 een pagina aan onder Religion, de opium van de kudde.

Bezocht mevrouw Van Dijk in Baarn. Zij huilde eerst, maar door haar voortdurend vragen te stellen wist ik haar uit dit tranendal te trekken. Zij vroeg of ik geloofde in een hiernamaals. Ik vertelde haar hoe Freud meende dat men in een rijpingsproces jeugdfabeltjes behoorde te ontgroeien. Ik zag zelfs kans haar naar All in the family te laten kijken, maar zij onderstreepte alleen ernstige programma's te willen zien. Ik bleef tot 22.00 uur. Toen ik weg wilde rijden, kwam een oude dame naar de auto om zich te beklagen dat Keke de hele avond had geblaft. Zij had de buren en de directie gewaarschuwd. ‘Het is geen strafbaar feit dat u dit doet, dus kon ik niet de politie bellen maar ik ben lid van de dierenbescherming.’ Ik keek haar eens aan en dacht: laat maar, ze weet niet beter.

Het gaat niet goed met Keke. Hij wankelt steeds meer. Hij heeft ook geen richtingsbesef meer. Soms wandelt hij in cirkels. Hij eet ontzettend veel maar blijft erg mager. Toch is hij nog steeds erg slim. Zijn geest is prima. Hij jengelt nu als ik een hoog in mijn werkkamer ben. Hij weet aan het draaien van de bochten dat we bijna thuis zijn. Toch begin ik me af te vragen of dit nog langer zo kan.

248 Idem.

[p. 243]

14 augustus 1978

Peter Loeb, aangezwengeld door Jan Cremer, heeft geschreven een boek van me te willen uitgeven. Daar ga ik op in. Ik bezocht hem.

Op televisie wordt een Russische film over een zwervershondje getoond naar een verhaal van Tsjechov. Een roerende opname wanneer het beestje voor de regen schuilt, zoals hij zijn kopje dan beweegt. Krijg er tranen van in mijn ogen. Vanmorgen belde mijn broer Theo uit Lugano. Ik zei hem niet te willen wachten tot Keke erbij neervalt. Hij spreekt niet aardig over de hond. Trouwens, ik ben een held op sokken als het er op aan komt. Zou ik hem ooit kunnen laten inslapen?

Ik speelde piano, maar voel me nooit echt vrij in deze legbatterij van blokkendozen. Dat zou anders zijn in een huisje op de hei.

15 augustus 1978

Bezocht opnieuw de heer Van Doeveren bij de bvd. Hij ontving me in de kamer van D.F. Houwaart samen met een pr-man. Het bandopnameapparaat stond gereed en ik stak meteen van wal. Van Doeveren was wel aardig, hij kon af en toe wel de draak steken met dingen, maar dat doe ik tenslotte ook. Ik besprak ook Dirk Keijer.

Hij zei: ‘Eerder heb ik u reeds het Koninklijk Besluit gegeven: we zijn een staatsveiligheidsdienst. God zij dank zijn we geen inlichtingendienst. Alleen die mensen die staatsgeheimen doorgeven zijn voor ons interessant.’

De affaire Keijer, Beyen, Van Voorst tot Voorst had niets met de bvd te maken. Ik zei dat ik er niets voor voelde om eens kaal geschoren te worden, zoals gebeurde na de oorlog met collaborateurs van de Duitsers.

‘Anderzijds moet u uw biecht niet zien als een garantie dat u niets kan overkomen,’ aldus Van Doeveren. Toen ik mijn beklag deed over wat De Telegraaf allemaal had uitgespookt tegenover mij, zei hij: ‘Journalisten schrijven soms over zaken om achter gegevens te komen. Ik heb van u ook wel eens iets gelezen waarvan ik dacht, “dat kan hij niet waar maken”.’

‘U schrijft veel over de cia maar nooit over de kgb,’ aldus Van Doeveren.

‘Wel, ik heb in mijn schrifturen aangegeven dat ik de kgb had benaderd om dat wel te kunnen doen.’

‘Maar hebt u nu dat boek over de kgb gelezen, zoals ik u heb geadviseerd. Daar komen ook enige bloedige kgb-zaken in voor.’

[p. 244]

Ik gaf toe hier minder van op de hoogte te zijn, maar dat maakte verder weinig uit ‘want of ik met u, met admiraal Zumwalt of met dr. Gvishiani spreek, het is voor mij hetzelfde.’ Daarop vroeg hij dus wat er voor mij in zat om die gesprekken te hebben.

‘Meestal niets,’ antwoordde ik en ik benadrukte dat ik in al die jaren voor de groep-Rijkens nooit een rooie cent had overgehouden.

Ik vertelde Wim Kok en ambassadeur Romanov bij elkaar te hebben gebracht en wanneer mensen adviseerden hier niets over te zeggen via de telefoon trok ik me hier niets van aan ‘of zijn dit soms ook staatsgevaarlijke activiteiten?’ Hij lachte. Hij vertelde dat de bvd in de kern van de zaak geen boodschap had aan de cia, ook al maakten ze deel uit van hetzelfde bondgenootschap. Toen ik om 12.30 uur vertrok, vroeg ik Van Doeveren andermaal met klem mij te bellen wanneer ze klachten hadden of mij van wat maar ook verdachten dat niet en règle was, want dat ik dan onmiddellijk, geheel vrijwillig, tekst en uitleg zou komen geven, dit in plaats van steeds mijn gangen na te gaan, af te luisteren en god mag weten wat ze nog meer uitspoken. Hij van zijn kant beklemtoonde vooral tegen niemand te zeggen dat we een gesprek hadden gevoerd. Ik vind dat idioot en ben begonnen Dirk Keijer een memo te zenden, over wat met Van Doeveren - ook ten aanzien van hem - was besproken.²⁴⁹

Ik lunchte in het Promenade Hotel en stond in de plee onverwacht naast Sjef van den Bogaert, de vroegere directeur van The Netherlands Information Service in New York, een man die me jarenlang het leven zuur maakte vanwege mijn Nieuw-Guinea-standpunt.²⁵⁰

Sjef zag er erg slecht uit. Hij droeg een zwart pak en Hare Majesteits lintje in de revers. Hij woont nu in Turnhout maar zou liever in New York zijn gebleven. Terwijl we nog stonden te praten in de hal, arriveerde de heer Timofiev van de sovjetambassade in een Mercedes cd 139. Ik stelde de heren aan elkaar voor, waarop de gezichten van Sjef en diens eega als donderwolken betrokken. Ik heb ze altijd al als naïeve sukkels gezien, vandaar de ‘hoge post’ in New York en het prachtige pensioen in België.

Timofiev en ik aten samen. Hij vertelde dat ambassadeur Romanov al het einde van het jaar naar huis zou gaan. Zonde. Ik

249 De kopie van deze brief bevindt zich in het dagboek.

250 In 1992 zou ik pas ontdekken op wat een schandalige manier deze man jegens mij heeft geopereerd.

[p. 245]

zal die man missen. Een tafeltje verderop gebruikten Rob Soetenhorst van de nrc en Adriaan van Dis de lunch. Die Adriaan trok me meteen zeer aan. Ik belde hem vanavond meteen.

Wat me ook verbaasde was dat het hele verhaal van Wiegel over het bevriezen van de betrekkingen onzin was geweest. ‘Wiegel heeft steeds in de schaduw van Dries van Agt gestaan,’ aldus de sovjetdiplomaat. ‘Hij wilde zijn populariteit opvijzelen met die stunt. Maar het ministerie van Onderwijs belde gisteren. Zij wilden de data van vertrek voor de onderwijsdelegatie vastleggen. Ook zal de jaarlijkse ministeriële conferentie eind augustus begin september gewoon doorgaan. Hij verwachtte dat het hoofd van de dienst Internationale Betrekkingen van zijn ministerie naar Den Haag zal komen. Vorig jaar reisde ambassadeur Lodewijk van Gorcum naar Moskou voor dit doel. Er is geen enkele wijziging in de sovjet-Nederlandse betrekkingen gekomen, ondanks Wiegels verbale stunt. Ook was de uitbarsting niet best geformuleerd. Bovendien deed Wiegel zijn mededelingen tijdens afwezigheid van minister Van der Klauw. Timofiev had ergens op een receptie ambassadeur De Hoop Scheffer ontmoet, die in verlegenheid leek te zijn gebracht door het Wiegel-incident. De vorm waarin Hans Wiegel verkoos zijn mededelingen te doen (als vice-premier), was ook zeer ongebruikelijk, meende Timofiev. Inderdaad scheen Buitenlandse Zaken iets dergelijks van plan te zijn geweest, maar men had het op een andere manier willen doen. De diplomaat zemelde ook weer lange tijd over China door, wat alle sovjet-envoys momenteel doen. Als bondgenoot was het land beslist niet betrouwbaar. Nederland gaat elektronische apparatuur voor Chinese raketten leveren, wat als het waar is dus het toppunt van inconsequent gedrag is bij Philips. Maar verbaast me dat van Frits? Timofiev zei dat China eens die verworven kennis tegen het Westen en Amerika zou gebruiken, dat wil zeggen, als eenmaal de tijd er rijp voor is. Zelfs begeleidingssystemen, die steeds geheim zijn geweest, worden door Eindhoven nu aan Peking verkocht. Maar ja, China ligt ook zo ver weg...

Hij vergeleek het gebruik van de Chinese kaart door Washington jegens Moskou met het gebruik van de Duitse kaart in de dertiger jaren. ‘Eerst zullen de Chinezen met het Westen zogenaamd samenwerken, maar dan zullen we zien wat hun werkelijke doelstellingen zijn. Ook de diepe haat van de Pool Zbigniew Brzezinski speelt in deze ontwikkelingen mee. China zal met Azië beginnen, niet met ons. Zoals Adolf Hitler met het “Hinterland” begon alvorens wij werden aangevallen. Pe-

[p. 246]

king beoogt de derde atoommacht in de wereld te worden, koste wat het kost. Het land wordt geregeerd door een militaire dictatuur en wat daar gebeurt, heeft absoluut niets met het socialisme te maken. Wanneer China er in zal slagen een grootmacht te worden, dan zal het broze evenwicht in de wereld worden verstoord. Het bestaande mechanisme werkt. Zelfs Carter kan het niet verstoren. Momenteel worden de diverse Chinese groeperingen aaneen gesmeed door dat ene doel, een supermacht te worden, want denk maar niet dat China een homogene staat vertegenwoordigt.’

Ben na de lunch met de Rus naar Wassenaar gereden, vooral om Keke aan tante Jetty te laten zien. Zij zat cello te spelen toen we ‘Les Archets’ bereikten. Zij vond mams hond te mager. Ik ben weer begonnen met hem bruine boterhammen te geven.

16 augustus 1978

Ik tipte Jan van Beek van de gpd dat Marcus Bakker naar de Krim was geweest. De man ontkende in de Sovjet Unie te zijn geweest en zei geen plannen te hebben er naar toe te gaan. ‘Dan wordt het interessant,’ aldus Wim Klinkenberg, ‘want natuurlijk is het waar als Wim Hulst zoiets zegt.’

Ik schreef Ivo Niehe omdat hij in de pers had gezegd dat hij André van Duyn een fantastische presentator vond.

‘Wat die man zit te doen vind ik van een dermate laag allooi, dat ik het zorgelijk vind dat programmamakers als jij zo'n horreur nog zitten aan te prijzen ook (...). Ik begrijp niet hoe je met voldoening op je werk kunt terugzien, terwijl je bezig bent met open ogen de zaak verder naar omlaag te helpen met dit genre zogenaamd volksvermaak. Op het moment dat die man zijn bek opentrekt word je toch als normaal mens stante pede misselijk?’ Ik wenste hem veel succes.

Dewi zal vanavond arriveren voor het diner bij Dirk en Inge Keijer, in gezelschap van de Duc de Sabran. Keijer aarzelde nog om ze in Hilversum te ontvangen, want hij stelde op de valreep voor om elkaar in Zürich te ontmoeten.

‘Ja, maar als we over silobouw gaan spreken, waar wij de grootste in zijn, moeten we ervoor zorgen dat we niet een storm in een glas water krijgen.’

‘Het is toch veel gezelliger bij jou thuis met Inge?’

Toen kwam er een telegram van Dewi: ‘Some tragic happened. We are arriving only on 21.45 by klm 330, best wishes Dewi.’ Ik kreeg de Mercedes van Keijer en diens manusje van alles, Ruud Zeeman, om ze te gaan afhalen. Dewi was in alle

[p. 247]

staten. Ze hadden vastgezeten in het verkeer. Zij had zich niet behoorlijk kunnen opdoffen. Wat zij aan wilde zat in een gesloten koffer, dus we spraken af dat zij bij de Keijers eerst de gelegenheid zou krijgen zich mooi te maken. Tijdens de rit vanaf Schiphol begon zij al juwelen in haar oren te doen. Later zullen zij in het Amstel Hotel logeren als gasten van Keijer. De Duc de Sabran²⁵¹ was een aantrekkelijke jonge blonde kerel. Jan Mud van het Algemeen Dagblad nam foto's. De 39-jarige Fransman past natuurlijk in de verste verten niet bij de opvliegerige, soms toch wel ordinaire Dewi.

Uiteindelijk - bij een voortreffelijk buffet met verschillende wijnen ten huize van Keijer - vond de ontmoeting plaats met de bedoeling na te gaan hoe zakelijke krachten zouden kunnen worden gecombineerd. Behalve Dewi en Dirk waren aanwezig Napoléon von der Moskowa van de firma Von Cramm & Co in Hamburg, een medewerker van Keijer uit Zwitserland, de heer Baehr, een gediplomeerde ouwehoer, de Duc de Sabran, Inge Keijer en ik zelf.

Dewi kondigde aan dat zij zich zakelijk wel wilde bemoeien met de voedingsproblemen van de mensheid, dus zich concentreren op die sector van de handel, al was er in de wapenhandel wellicht meer te verdienen. ‘Wim, maak jij aantekeningen zodat je later een memorandum kan opstellen over wat we bespreken,’ vroeg ze aan mij.

Dirk bracht te berde dat kippen het gemakkelijkst en het goedkoopst konden worden geproduceerd. Ik dacht aan wat ik in Hongarije had gezien. Wat vlees betreft meende Dewi dat de productie van vee (beef) en kippen kon worden opgezet. Maar hoe te zorgen dat mensen brood op de plank kregen?

251 Pas wanneer de nog levende hertog van Orléans zou overlijden, zou de titel op hem overgaan.

[p. 248]

‘Daar heb je dus granen en bakkerijen voor nodig,’ aldus Keijer.

‘In Azië zou je soja moeten produceren,’ opperde Dewi. ‘Maar het is eigenlijk ook een politieke zaak om mensen via voeding rustig te houden. In dit opzicht is dus ook het opslaan van graan en voedingsproducten van het grootste belang. Dan komt de vraag van silobouw in het geding,’ vervolgde zij. ‘Wanneer je hier geen aandacht aan besteedt, dan produceer je granen en verlies je nog de helft door bederf.’

Baehr gaf als voorbeeld dat Amerika grote voorraden cacao opkocht, bijvoorbeeld in Ghana. Er werd juist op toegezien dat ze in Accra geen opslagmogelijkheden voor cacao hadden, zodat men gedwongen was de hele oogst in één klap goedkoop aan de man te brengen, wat een van de redenen was dat Hershey een leidende positie op de cacaomarkt innam. Hetzelfde gebeurde dikwijls met granen. Dat waren de geheime wapens, waarmee werd gewerkt om de prijzen te kunnen beïnvloeden. ‘We hebben hier rapporten over van de Food and Agricultural Organisation van de vn,’ zei Dirk.

Dewi, die zonder meer het hoogste woord voerde, een beetje aangegluurd door de Duc de Sabran met de nodige vraagtekens in zijn gezichtsuitdrukking, begon zelfs over de wijze waarop Saoedi Arabië de voedselproblemen aanpakt. In India had men aan storage facilities veel aandacht besteed juist om de prijsschommelingen van voedsel te kunnen opvangen. ‘Landen waar ze soja eten, gebruiken minder vlees,’ zei ze.

‘Wij verkopen zowel aan de Sovjet Unie als aan de Verenigde Staten veel soja,’ vertelde Keijer. ‘En hebben we aan olie om te koken, olijven en zeep gedacht,’ vroeg Dewi Sukarno vervolgens. ‘Zelfs als je een kokosnoot verpulvert, krijg je bijproducten,’ antwoordde Dirk.

Ik zat met interesse te kijken naar de verschillende gezichtsuitdrukkingen van madame la présidente, die zelfs overschakelde op veevoer en hoe het mogelijk zou zijn voldoende hooivoorraden aan te leggen bij het opvoeren van veestapels. ‘South Africa built the needed silos in Saudi Arabia,’ wist ze te vertellen, ‘om de bevolking van het land tijdig van voedsel te kunnen voorzien.’ Wat te doen met landen, die geen havens hebben?

‘Dan bouw je drijvende silo's,’ zei iemand.

‘De bouw van een silo kost 50 miljoen dollar. We hebben acht types schepen op stapel staan,’ vertelde Baehr. ‘De bouw van zulke schepen is verder geen probleem. Scheepswerven te over. Waar het om gaat is klanten te vinden die bereid zijn zulke drijvende silo's te financieren.’

[p. 249]

Dewi: ‘Die klanten vind je onder regeringen.’

Baehr: ‘Iran trok onlangs 120 miljoen dollar voor dit doel uit, want ze hebben er geen infrastructuur voor. Let wel, ze begrootten een miljard voor de bouw van een marinebasis.’

Dewi: ‘I think we should decide which country we will attack first.’

Baehr: ‘Let's think first about it. Next we can open discussions at ministerial level and try to get feedback after which we will meet again. Selling in itself is not so much a problem. First you have to explain the nutricial problems to them.’

De Sabran: ‘We should take Saudi Arabia first.’

Hij dacht kennelijk: daar zit de meeste poen.

Keijer: ‘We could do that and if we think it is worthwhile, we can meet again. We have to approach this matter in a sophisticated way. Don't you agree Madame Dewi?’

Baehr: ‘Sudan would be another excellent example of a country to approach.’

De Sabran: ‘Yes, but in Saudi Arabia you have a Sultan as Minister of Defense, who belongs to the royal family. Things get faster done there.’

Dewi: ‘That is true, but the Minister of Defense of Saudi Arabia is an expensive contact. He never pays.’ Intussen maakte Dewi zelf ook notities.

De Sabran: ‘It would be easy to get a letter of Jean Bodel Bokassa, emperor of the Central African Republic, inviting us for such discussions.’

En zo kabbelde het gesprek voort en uiteindelijk werd besloten dat Dewi Sukarno als voorzitster van de nieuw te vormen groep zou gaan optreden. Ondertussen werd er tussen de bedrijven door flink op los geschranst en werden de nodige wijnen geconsumeerd.

In precies 25 minuten reed ik van de Utrechtsestraatweg in Hilversum naar Amerbos in Noord, waarbij wegens het late uur verscheiden rode lichten konden worden veronachtzaamd. Ik was opgetogen. Een unieke avond. Wie had dit ooit kunnen denken.

17 augustus 1978

De Fürst von der Moskowa - ik pikte hem er zo uit -was over-dressed, verkeerde schoenen, gouden dasspeld met versierselen, zegelring met kroon aan de pink. Ik denk trouwens dat hij een nicht is. Hetzelfde denk ik ook van Baehr. Dirk zei later: ‘Oh, die twee trekken elkaar alleen maar samen af.’ Hij was overigens best aardig. We gebruikten samen wat op Schiphol terwijl

[p. 250]

we met Ruud Zeeman op het vliegtuig van Dewi wachtten. Deze vertelde dat de bvd naar zijn huis was gekomen om hem over Keijer uit te horen. Ze hadden zelfs in zijn attachékoffertje willen neuzen, wat hij uiteraard had geweigerd. Toen ik Peter later belde en hem vertelde van de ontmoeting met Fürst von der Moskowa zei hij meteen: ‘Doet me aan de kgb denken.’

Ik moet zeggen dat toen Dewi zich boven eenmaal salonfähig had gemaakt en in haar volle glorie beneden kwam, zij er prachtig uit zag. Dirk had nog een grapje gemaakt: ‘Wedden dat ze nog nooit echt goed is klaar gekomen?’ Ik hield dus mijn hart vast voor deze ontmoeting, maar het is perfect verlopen. Wat Dewi betreft viel ik van de ene verbazing in de andere. ‘The world population becomes bigger and bigger and we cannot live on pills for ever. Do you realize,’ zei ze tegen ons, ‘what Japan spends on food? Indonesia is importing rice and sugar. Can you imagine? if I was Suharto, I would kill myself of shame. In that country to import foods is a scandal.’

Dirk: ‘Don't kill yourself!’

Dewi: ‘The food business and the facilities that come with it is mostly business between governments.’

De Sabran: ‘Unhappily, I am in real estate. I began thirteen years ago by building houses in Paris. Now, I am building commercial centers.’

Kennelijk zijn dit enorme projecten, evenals scholen en hotels. Keijer: ‘Where did you build them?’

De Sabran: ‘In Bordeaux. I built one of the biggest commercial centers in France.’ Hij schijnt zich ook bezig te houden met de renovatie van huizen in Parijs. ‘A year ago I also began in Morocco and Saudi Arabia. Now I go there every fifteen days on business trips. Yesterday I was in Amsterdam on my way back from Yemen and Abu Dhabi.’

Keijer: ‘The right side of Yemen?’

De Sabran: ‘The good side, yes.’

‘Each time he wants to be a saint, he also goes to South Africa,’ zei Dewi, alwaar zij het zaken doen ‘very promising’ noemde. Keijer: ‘They need silos in the Gulf area. I have a complete report, by the way, on what South Africa needs.’

De Sabran zette uiteen welke uitstekende contacten hij in Riyad had en noemde man en paard. Keijer registreerde alles uitstekend en begon plompverloren over Franse wijnen te spreken, wat me grenzeloos ergerde. Want hierdoor liep alles voortdurend door elkaar. Ik probeerde orde in de chaos te scheppen, maar gaf het op.

[p. 251]

Baehr: ‘The Arabs are trying to become independent in weapons and food.’

Keijer: ‘Well, silos are also real estate, with something inside...’

Intussen vroeg Dewi aan Keijer junior een tasje aan te geven in de vorm van een verguld hondje. ‘It sometimes asks to be caressed.’ vulde ze aan. ‘I want to smoke. With Arabs,’ ging ze verder, ‘if they feel you need them, they will walk all over you. You have to make them need you. The Russians are unfortunately the same. Therefore, we need the right persons to conduct the discussions.’

Hierop wees ik op De Sabran, die alle contacten in Saoedi Arabië al heeft.

De Sabran: ‘We should work through the Minister of the Interior or the Minister of Low Industry.’

Keijer: ‘My sister has the same stamina as you.’

Dewi: ‘We should concentrate on Arab countries, because this means, we are sure te be paid.’

Ik stootte een glas aan en Dirk mompelde tegen mij: ‘Dat kost je duizend gulden, Willem.’

Keijer: ‘Iran is the most difficult country to do business with.’

Dewi: ‘Well, Iraq is worse.’

Baehr: ‘To rebuild ships into silos can be done in half the time of constructing landbased silos.’ Hij hield een lang vervelend verhaal over waar hij mee bezig was. Het ergerde Dirk Keijer ook erg dat Deutsch Gründliche geklets. Hij begon prompt doodles te tekenen met gouden, blauwe en rode stiften. Keijer zelf was kort, duidelijk en volledig. Hij gooide er tussendoor dat hij eens op een sovjethydrofielschip was samen met de sovjetambassadeur en Joseph Luns. Het werd opeens slecht weer en de ambassadeur werd nerveus, maar Dirk adviseerde volle kracht vooruit te varen en zo was het ook nu: ‘Let's go ahead.’ Keijer: ‘I am 38 years old...’

‘I am two years older,’ viel ze hem in de rede, ‘so you must respect me.’

‘So we can appoint you as our worldwide ambassador for our silos,’ aldus Dirk tegen Dewi.

Baehr: ‘Hundred thousand tons of food in storage means food for one million people for one year.’

Dewi: ‘You have to eat before you have sex. That is what the Club of Rome and this damned journalist, Willem Oltmans, have said all along.’ Daarop keerde zij zich naar mij en zei waar iedereen bij was: ‘I love you dearly, so please do not become commercial. You are too political anyway.’

[p. 252]

‘Only a little bit commercial, just sufficient to stay alive,’ antwoordde ik.

Dewi had bovendien eerder gezegd: ‘Suharto is now trying to please the people by restoring Sukarno as a historic figure. But, of course, this is ridiculous: Sukarno is already the hero of Indonesia.’ Zij voegde eraan toe: ‘Sukarno ran up debts over a period of 22 years of 2.2 billion dollar, of which 1.2 billion was needed to liberate Irian-Barat, because of that idiot Luns. Now, Suharto owes 60 billion dollar. Your Queen gave some 6 billion dollar in gifts to Suharto. The Pertamina Oil Company never ran debts in my husband's time.’

Daarop sprak ze over Marlène Dietrich, die in haar gebouw woont aan de Avenue Montaigne. Zij deed voor hoe de 76-jarige dame thans strompelde. ‘But when she is on stage she still manages to look marvellous: incredible.’ Prinses Ashraf, de zuster van de sjah, woont er eveneens. Ze vertelde ons tot in de kleinste details hoe de Iraanse prinses in Monaco was overvallen. Dewi en haar lover vertrokken om 01.00 uur naar het Amstel Hotel. Wij praatten nog tot 02.00 uur na. ‘Dat is een duivelin,’ was Dirks commentaar. Hij vond haar steriel en uitgekookt. Ik zie hem nog met Dewi aan zijn arm naar de auto lopen. Inge en Dewi omhelsden elkaar. Ze had haar hielen nog niet gelicht of ze werd al de grond in gekletst. Dirk had wel verwachtingen van De Sabran en raamde het eerste silocontract dat we samen met hem zouden sluiten, op 300 miljoen DMark.

Vandaag zouden we dus een afsluitend gesprek hebben. Ik reserveerde een conferentiekamer in het Amstel Hotel. Om 12.30 uur kwamen we en petit comité bijeen, Dewi, Baehr, De Sabran, Keijer en ik. ‘Mrs. Chairman,’ zei Dirk tegen mevrouw Sukarno, ‘we are ready to begin.’ Ze begon me te vragen: ‘Wim, can you make a memo for me?’²⁵² Tegen mij zei ze privé: ‘I feel intuitively, that these are genuine people.’

Dewi had ook andere ontmoetingen met Indonesische vrienden in Amsterdam en verhuisde naar het Hilton Hotel.

Ik belde Peter in Madrid, die zijn première achter de rug had. Het schijnt prima te zijn gegaan, ‘maar ik moet nog lezen wat de kranten schrijven,’ zei Peter.

Jhr. Mr. A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, de laatste gouverneur-generaal van Nederlands-Indië is overleden. Weer een hoofdstuk afgesloten.

Als Willie aan Somerset Maugham vraagt: ‘What is the hap-

252 Ik heb blijkbaar geen duplicaten van de memo's die ik voor Dewi schreef bewaard.

[p. 253]

piest memory of your life,’ antwoordt de schrijver: ‘I can't think of a single moment.’ Bij het lezen van zo'n zin trap ik de rem van mijn brein tot de plank in. Hoe daarop naar waarheid te antwoorden? En wat te zeggen?

Ik zat piano te spelen en opeens sloeg de schrik me om het hart. Gijsbert Hanekroot gaat bij het Hilton foto's van Dewi maken. Stel je voor dat er op een of andere manier verraad wordt gepleegd en in het onderschrift bij de foto toch de naam van Investronic of Dirk Keijer zou sluipen dat zou het einde van de plannen betekenen. De hemel mag weten of de bvd ons op de hielen heeft gezeten om de zaak in de openbaarheid te brengen. Er kan een lek in de hotels zijn geweest. Ik zou ook wel eens willen weten wie de Indonesiërs waren waar Dewi nu zo dik mee is in het Hilton. Ze stelde ons eigenlijk aan niemand van haar ‘vrienden’ voor.

19 augustus 1978

Zonder een good morning of enig inleidend woord, belde Dewi zojuist met de vraag: ‘How many people can go in your car?’ Zij moest blijkbaar naar België. Ze wilde ook weten in hoeveel tijd ik van Amerbos naar het Hilton zou kunnen komen. Ze overrompelt je zodanig dat je voor je het weet aanbiedt te komen, terwijl na haar gedrag van de laatste dagen, ik haar in haar vet zou moeten laten gaarkoken. Ik ging me scheren, gaf Keke te eten en wachtte.

Even later belde Dewi weer: ‘Can you come to the Hilton immediately. We will go with two cars.’ Ik spoedde me naar het Hilton. De portier vroeg om direct naar kamer 1535 te gaan. Dewi, die er stralend uit zag, opende de deur. ‘I hope you understand, today you are only our chauffeur.’ Ik vroeg hoe lang het allemaal zou duren. ‘I will need half an hour, may be one hour. We have a very busy program.’ Ik zei dat ik vergeten had water voor Keke achter te laten.

‘You think the dog will die?’ zei Dewi en vervolgde met: ‘I will put a beautiful general with you in your car,’ doelend op een van haar Indonesische vrienden, waarvan ze wist dat hij me was opgevallen. ‘You ask about him because you want to go to bed with him,’ had ze al eerder gezegd, wat overigens het laatste was waar ik aan dacht.

De generaal kwam de kamer in en salueerde. Ik wist nog steeds niet wie hij was, maar geloof dat Dewi hem Pak Surjo noemde. Toen hij naast me in de tr 6 plaatsnam leek hij me niet op zijn gemak. Hij stapte weer uit en ging naar een Renault stationwagon met als chauffeur een jonge joodse man, die me had ge-

[p. 254]

zegd dat ze naar Antwerpen zouden gaan en weer terug zouden komen. Ik was dus chauffeur af en was er niet rauwig om. Ze vertrokken met het hele gezelschap in de stationwagon.

Eerder had ik Dewi al geadviseerd een bezoek te brengen aan Bung Karno's oude vriend, prins Sihanouk, die dikwijls in Parijs is. De Sabran ondersteunde de suggestie enthousiast. Hij zei zelfs met haar mee te willen gaan en de reis te betalen als ze ervoor naar Azië moesten of naar Peking. Ik zei dat ze hetzelfde zouden kunnen doen met oud-premier Bhutto van Pakistan, die nu wachtte op zijn doodvonnis. Maar daar gingen ze niet op in. ‘Dewi never listens to anyone or to any advise,’ aldus De Sabran. Hij deed ook geen zaken meer met haar want ze voelt zich door iedereen à priori verraden en verkocht. Wanneer hij haar een zakelijk memorandum stuurde, beschouwde zij dit als onacceptabel en vroeg om nadere informatie uit puur wantrouwen. Steeds komen flarden van de gesprekken in mijn hoofd terug: Dewi: ‘The only way for a head-of-state to survive in developing nations nowadays, is to give the people enough food and houses. Otherwise there is no morality.’

Baehr: ‘But if you let them choose between a ton of grain or weapons, they will opt for weapons.’

Dewi: ‘In colonial days, Indonesians ate once a day. There was enough - now they eat three times a day and they are perpetually short of rice.’ Ik dacht: waar haalt ze het allemaal vandaan? Zij vroeg bijvoorbeeld: ‘Will there be in Saudi Arabia sufficient electricity to operate a silo ship?’

Baehr: ‘Those ships are independent units.’

Dewi: ‘Business discussions are an excellent exercise for the brain. I think we should marry to some big company, but they are all Jewish and not suitable in Arab lands. I tell you one thing, they must need us first.’

Om 21.00 uur belde Dewi: ‘Can you come to the hotel? Let's have a drink or so.’ Ik haalde haar in het Hilton af. We gingen naar La Belle Epoque op het Leidseplein. Ze was uitgeput. Uitgever Masagung had haar vijfmaal uit Jakarta opgebeld om met de bezoekende Indonesiërs op stap te gaan, maar zij zou het liefste met De Sabran naar Parijs zijn teruggekeerd.

‘Wie was die generaal,’ vroeg ik haar.

‘He is working for that ugly monkey (Suharto) I can tell you tomorrow.’ De trip naar Antwerpen was een nachtmerrie geweest. Zij was aan het einde van haar latijn. Eindelijk had ze er genoeg van. Daarom was ze de avond naar mij toe gekomen. We liepen eerst nog op het Leidsplein tegen nos-medewerker Ton Neelissen aan, die Dewi uit zichzelf herkende.

[p. 255]

We bestelden een uitgebreid menu, maar we konden eigenlijk geen van beiden een hap door onze keel krijgen. Zij filosofeerde: ‘Wim, you are either businessman or journalist-historian. When you are a businessman then be one. There is no morality in that.’

Ik vertelde dat ik Wim Kok en Romanov bijeen had gebracht. ‘You did it, because you were angry. It was your natural reaction. It was revenge, I know you. But it brought you nothing. One should not provoke in business. De Sabran is slow in business, but sure. These things take time. I should have married a Shah, instead of a man as pure as Sukarno. Then I would have played the game and be queen of the world. I could have been different. Either madame Sukarno or femme fatale. I regret I did not take a different decision, like marrying a rich old man, who would have left me my freedom, but also offered me protection.’

‘What a shame, Ibu Dewi, that you never kept notes,’ zei ik. ‘You are my diary’ antwoordde zij.

‘Actually,’ vervolgde zij, ‘in business, you have to be very discrete. Exactly the opposite of journalism. You should be very anonymous as a businessman, never up front, never to be known, never to be shown in public.’

‘That is exactly what Dirk Keijer does,’ zei ik.

‘He is damned right,’ zei ze. ‘Your ideas are good, but your conduct goes the wrong way. You want to do things yourself. Let them take care of matters, never try to get in between.’ Zij vertelde ook dat haar voormalige vriend Francisco Paesa nu door de rechter was vrijgesproken. ‘Francisco is a genuine man, who aroused the jealousy of Swiss and Spanish bankers who tried to crush him. He was their victim.’ Zij herhaalde dat hij haar drie miljoen dollar schuldig is. Als hij ooit zaken deed met Dirk Keijer moest ik haar dit laten weten.

Een paar maal zei ze tijdens het diner: ‘Why don't you show me some beautiful boys?’ Ik geloof dat ze zin kreeg in een nummer. Wat kon ik doen? Ze vroeg me wat ik anders op een mooie zomeravond deed. Ik antwoordde dat ik dan mooie jongens in het Vondelpark ging zoeken. Ze wilde er gaan kijken. Zij had ook wel eens in het Bois de Boulogne gelopen, waar nichten tippelen. In Tokio gebeurde dit nabij het keizerlijke paleis. We namen een taxi naar het Hilton en kropen in mijn tr6. Zij trok mijn rode ski-jack over haar Dior-dress met Dior-schoentjes aan. Ik droeg een leren jack, wat niet paste bij een flanel overhemd en das. ‘Oh, why don't you consider me tonight a transvestite with a big cock!’ riep Dewi, die in de stemming raakte.

[p. 256]

We gingen dus het park in en bereikten de donkere laantjes achter de rozentuin, staken de brug over en betraden een zeer donker pad. Van de andere kant kwam een leernicht. Toen we vlakbij waren, gaf Dewi me een enorme optater in de richting van de verbaasde tippelaar, in wiens armen ik terechtkwam, waarop Dewi riep: ‘Show me what you guys can do!’

We kropen zelfs tussen gebladerte door. Zij wilde overal in donkere hoeken zien of er nichten verscholen zaten. ‘Oh, Willem, this is an ideal spot,’ fluisterde zij, want ze was er helemaal ‘in’. Ze had ontzettend veel plezier en zei de meest ongelooflijke dingen. We bekeken het va et vient een tijdje vanaf de brug, waarop zij voorstelde een tweede rondje te maken. Tegen een uur of een bracht ik haar terug naar het Hilton.

‘Morgen arriveer ik in Tokio en dan zijn er weer tientallen fotografen die op me wachten,’ zei ze. ‘I have to look beautiful. My skin looks like chiffon paper. I even have no time to go to the coiffeur.’

20 augustus 1978

Er was een brief van ambassadeur Djawoto uit Peking. Hij vond het kennelijk belangrijk te horen dat de verklaringen van kolonel Latief tenminste nu in het buitenland circuleerden. ‘I am eager to read the full text. Could you, or any other friend, provide me with a copy of it? If not the full text, then the main parts. Thanks in advance. Hope you are well. Greetings.’²⁵³

Om half elf trof ik Gijsbert Hanekroot bij het Hilton om foto's van Dewi te maken. Madame sliep. Dat irriteerde me weer mateloos, maar ik lachte inwendig toen ik me herinnerde dat ze gisteravond zei, toen we het park verlieten: ‘You are fired. Next time I will go with Peter, everywhere....’ Zij zou inderdaad wat ‘sightseeing’ van nichten betreft beter aan haar trekken komen met Peter, op wie iedereen letterlijk permanent afstevent.

De Sabran had haar gevraagd wie zou zorgen dat ik aan mijn trekken kwam omdat ik het hele gezelschap bij elkaar had geritseld. ‘You will get your finders fee either from us or from Keijer. You can't have it from both.’

‘I will get it from Keijer,’ zei ik.

‘Okay, because it will be discovered anyway. But if Keijer does not do it, you will get it from us, trust me.’²⁵⁴

Eindelijk ging ik naar Dewi's kamer. Dewi was aan de telefoon en sprak Japans, of met Parijs of met Tokio. Het ging ook over

253 Brief d.d. 6 augustus 1978.

254 Het is uiteraard nooit tot enige zaken gekomen in dat verband.

[p. 257]

Karina Sukarno. Het duurde een half uur. Zij was nog slechts in een badhanddoek gewikkeld. Zij vroeg of ik de klm-vlucht wilde herbevestigen. Ik belde ook special services maar die staken geen vinger uit.

De generaal arriveerde, de mysterieuze vriend van Dewi, die ik Den Vaderland Getrouwe had gegeven. Hij zei reeds grote delen gelezen te hebben. Dewi fluisterde naar mij: ‘It is General Sugiono,’ toen ik dus voorstelde het boek aan hem op te dragen. Bij nader onderzoek bleek hij generaal Sudjono te heten. Hij vertelde dat mijn oude vriend, kolonel Kretarto, een vertrouweling van Bung Karno, tijdens een reis naar Surabaja door een hartaanval om het leven was gekomen. Hij zei ook te verwachten dat Subandrio uiteindelijk met Madame Supeni, Bung Karno's reizende ambassadrice, zou trouwen.

Vervolgens moest Dewi eerst naar een afspraak op de negende verdieping voor een ontmoeting met de heer Joseph Asscher. Gijsbert Hanekroot plaatste intussen haar bagage in zijn Peugeot. Toen Dewi eindelijk beneden kwam, verdween zij eerst nog met de generaal achter de muur waarlangs je naar de bar toe gaat. Er werd druk gesmoesd. Vervolgens schreef zij een briefje naar een andere mijnheer Asscher wat ze mij vroeg te willen bezorgen. Vervolgens reden we naar het Amsterdamse Bos, waar Gijsbert foto's van haar nam langs het water. Zonder op instructies te wachten, hurkte ze neer en drapeerde haar witte jurk om zich heen. Ik nam ook een paar plaatjes op de valreep.

Om 13.05 uur bereikten we Schiphol. Er was door De Sabran een ticket voor haar achtergelaten en betaald. Zij zou om 17.00 uur naar Tokio vliegen. De manier waarop deze dame haar zaken regelt, is hectisch en om tureluurs van te worden. Terwijl we maar net op tijd kwamen, zei ze: ‘Oh we have so much time. I have never ever been so early at an airport.’ Ze benadrukte nog eens dat Indonesiërs eigenlijk ‘monkeys’ waren. ‘Bapak always said, they have shrimps in their brain.’ We omhelsden elkaar bij de douanecontrole. Ik slaakte een zucht van verlichting.²⁵⁵

255 Zij vertrok met kl 867 rechtstreeks naar Tokio

21 augustus 1978

De nrc heeft het item over Dewi en de foto van Hanekroot niet geplaatst. De heren redacteuren zien haar gedoe niet langer als nieuws.

De voor mij verschrikkelijke foto, die 22 juni door Associated

[p. 258]

Press werd verspreid, heb ik door Henk Kersting van ap toegezonden gekregen. Donald Wolf uit Konowa, Oklahoma, omklemt het dode lichaam van zijn zeven jarig zoontje Christopher dat bij het zwemmen was omgekomen. Ik leefde me helemaal in met het effect van een emotionele blikseminslag.

The New York Times moet nog steeds 5.000 dollar per dag betalen omdat verslaggever Myron Faber het verdomt zijn notities over een zaak aan de rechter ter inzage te geven. De krant is opnieuw naar de rechter gestapt om van de boetes verlost te worden. Ik zal waarschijnlijk ook zoiets ervaren als ik de rechter in Dallas niet in mijn dagboeken laat neuzen.

[p. 259]

22 augustus 1978

Eindelijk rust. Dewi vond dat ik een boek moest schrijven over homoseksualiteit. Ik haalde mijn hart op gisteravond aan een grote blonde kerel in het Vondelpark.

Ik herkende het handschrift van Jonathan Raymond tussen de post. Zijn zoon Adam is nu zeven. Hij vraagt of ik een volgende keer bij hem kom logeren om ook zijn vriendin, met wie hij nu samenwoont, te leren kennen. Dat wil ik doen.

Bij de IJtunnel kreeg ik een lekke band. Het duurde 45 minuten voor de Wegenwacht arriveerde. Ik las intussen over Somerset Maugham, zijn leven en daden, die toch soms wel uitzonderlijk vulgair waren. Maar het blijft allemaal zeer interessant. Hij vond bijvoorbeeld dat je, zoals je een toneelstuk schrijft, het leven vorm moest geven met een begin, een midden en een einde. Het was een moeilijke ambitie ‘because many of the events that shape our lives are beyond our control’. Allereerst gaat het natuurlijk om de samenstelling en input van onze breinen. Hier wordt mee omgesprongen zoals een eenzaam blad van een boom dat op de golven van een rivier terechtkomt, waarna de beweging van het water, veroorzaakt door de wind en passerende schepen, het lot van het blaadje verder bepaalt. Het is een ultiem kansspel waarbij de variaties van mogelijkheden eindeloos zijn.

Wat me opvalt is dat Maugham blijkbaar nooit kans zag vrede te sluiten en tot rust te komen over onze uiteindelijke totale eenzaamheid, die oneindig is en blijft. Hij zei tegen Robin: ‘An author doesn't only write when he is at his desk. He writes all day long, when he is thinking, when he is reading, when he is experiencing. He is storing up everything he feels, every person he meets. He is writing when he is eating breakfast. He is writing when he is making love. It's a full time job. And it takes up every scrap of energy and brain that he has got.’²⁵⁶ In dat opzicht ben ik dus ook een schrijver, met dit verschil dat ik me al bijna veertig jaar inspan om zoveel mogelijk in mijn dagboek te noteren wat ik beleef en denk.

Somerset Maugham kreeg een dochter, Liza, van de vrouw, die hij trouwde, Syrie. Hij is al in de zeventig wanneer hij haar ergens in een hotellobby bij toeval weer tegen komt. Hij herkent haar eerst niet. Zij zegt van mening te zijn dat ze nooit hadden moeten scheiden. ‘We should have never married,’ antwoordt de schrijver, ‘that was a mistake (...). The tragedy of love isn't death or separation. The tragedy of love is indifference.’ Syrie

256 Robin Maugham, Coversations with Willie, Simon & Schuster, New York, 1978.

[p. 260]

probeert hem vervolgens te overtuigen dat zij nog altijd van hem houdt. Maugham antwoordde: ‘You love a person you have invented over the years called Willie Somerset Maugham. You don't love me - you can't - because you have never known me....’ Dat zouden mijn woorden jegens Frieda Westerman hebben kunnen zijn. Het zou noch van respect, noch van liefde hebben getuigd haar ‘te nemen’, omdat haar hoofd jegens mij op hol was geraakt. Het zou misbruik zijn geweest, profiteren van haar dolle dinsdag-gemoed jegens mij, terwijl zij mij in de verste verten niet kende of kon begrijpen. Onze breinen verschilden hemelsbreed van elkaar.

Maarten 't Hart besprak twee verschenen dagboeken. Hij constateerde dat dagboekschrijvers dikwijls vrijgezellen zijn. ‘Schrijven ze hun dagboek, omdat hun vrouw niet hun biechtvader kan zijn? Schopenhauer heeft immers gezegd dat de vrouw waarmee je trouwt langzaam van liebhaber in biechtvader verandert. Vrijgezellen hebben zo'n biechtvader niet en daarom wordt het een dagboek.’²⁵⁷

Ik begon een dagboek als kind en dat bedrijf ging gewoon door toen Frieda in mijn leven kwam en later Peter. Mijn dagboek is de actuele reportage van de ‘homunculus’ in mijn Zelf. Het is het verhaal van het bedrijf in mijn hoofd van kind tot volwassene en straks tot oude man, hoop ik. Somerset Maughams toneelstuk van het leven vertelt als dagboek. Maarten 't Hart is een kletsmeier.

Het weer is voor het eerst sinds lange tijd acceptabel om in de tuin te zitten. Ik lees Gerrit Komrij, die een boek over homoseksualiteit in de kunst beschreef. ‘Terwijl de banale mens in een fantasieloze, flauwe wisselwerking met zijn omgeving leeft, is er bij de homoseksueel sprake van een zinnelijke hoogspanning tussen hem en alles wat hem omringt. De schoonheid van de kunst openbaart zich alleen aan de homoseksuele kunstenaar ten volle.’²⁵⁸ Ik vind dat onzin. Een hetero ervaart kunst natuurlijk evenzeer, al zal hij - of zij - wat hij ziet of uitdrukt op een andere wijze in zijn brein verwerken dan de homoseksueel geaarde mens. ‘Over het decadente Rome daalde het hemelvuur van de wraak,’ aldus Komrij. ‘Ineens waren er ontelbare mensen tegennatuurlijk geworden. Eeuwenlang zien we dan ook dat de kerk ze niet alleen hun geslacht afhakte, maar er evenzeer op toezag dat hun tong werd uitgerukt. Het gevaar van de homoseksueel ligt meer in zijn tong dan tussen zijn benen.’

257 Vrij Nederland, 29 april 1978.

258 Idem.

[p. 261]

Een homobrein verwerkt informatie gewoon anders dan een heterobrein. Dat is alles.

Een goddelijke middag, alleen verpest door de afschuwelijke stank van de autobussen, die precies voor de deur van Amerbos stoppen.

Yomo Kenyatta is overleden, evenals oud-gouverneur dr. P.J. Plateel van Nieuw-Guinea. History moves on.

Peter vertelde vanavond dat zijn Australische vriendin een ongeluk op het toneel had gehad, waarbij zij een teen verloor. Zij ligt nu in een ziekenhuis. Hij bezoekt haar elke dag. ‘Heel Madrid praat er over. Zelfs de hoertjes op straat vragen me naar haar toestand.’

Hij was erbij. ‘Hoe heb je gereageerd?’ vroeg ik.

‘I ran away. I could not stand it. I still hear her screaming at night.’

‘Kan het met jou gebeuren?’

‘Well, the security is not watertight. Trouwens, ik dacht eerst dat een arm of een been was afgerukt.’

Peter wil weg uit Madrid. ‘It is like living in a big factory. And everybody is so demanding. The Spanish national character is really something. Today we were off and I had to be alone.’

Truman Capote is beroemd sinds zijn 23ste jaar. ‘I always knew I wanted to be a writer, and rich and famous.’²⁵⁹ Wat een levensopdracht! Zijn moeder pleegde zelfmoord toen hij 29 jaar was, uit pure jaloezie over haar tweede echtgenoot. Zijn moeder haatte de vader al op het moment dat zij trouwden. Ze gingen toen hij vier jaar was uit elkaar. Dat is bepaald geen gezellige afkomst. Dan mag ik mezelf gezegend rekenen. Op zijn achtste jaar ging hij met oudere jongens van zijn school naar bed. ‘I was really quite popular! I was amusing and I was pretty,’ zegt hij over die tijd. Hij was ook bevriend - als ik - met de schrijver John Knowles. Ik weet het niet, maar ik moet Capote niet. Soms zie ik hem op First Avenue lopen, want hij woont in de tower van United Nations Plaza. Een supernicht, die zich bovendien te barsten zuipt.

Willem Frederik Hermans, ook een man die me afstoot, wijdde een pagina aan de opmars der dagboekaniers in nrc Handelsblad.²⁶⁰ Hij begint met Lodewijk van Deyssel uit 1898 te citeren, die zich afvraagt waarom hij liever brieven en dagboeken leest dan ‘romans en al wat verder kunst en literatuur heet’. Een zinsnede uit mijn hart gegrepen. Zijn dagboek is nooit geheel gepubliceerd, want het schijnt een kolossale om-

259 The New York Times, 9 juli 1978.

260 nrc Handelsblad, 18 augustus 1978.

[p. 262]

vang te hebben en geen enkele uitgever durft het aan. Dat is dus mijn schuitje.

Hermans: ‘Ik heb zelf ook een dagboek. Ik zie niet waarom ik het publiceren zou. Het is voor een deel alleen maar de tegenhanger van een agenda. Je gaat toch ook niet je agenda laten afdrukken?’ Wat een logica. Trouwens, Hermans heeft dus geen dagboek.

Telegraaf-correspondent Robert Kroon, meeloper van Suharto, bericht uit Genève dat volgens het militaire regime van 750.000 Tapols, politieke gevangenen, nog 30.000 vastzitten en dat ze versneld zullen worden vrijgelaten. In juli keerden 3.920 gedetineerden naar huis terug.²⁶¹

David Shipler schrijft over politieke gevangenen in de ussr.²⁶² De Russische tsaren zonden in de zeventiende eeuw al gevangenen naar Siberië. Ze moesten daarheen lopen, soms zelfs geketend. Tegenwoordig wordt de reis van zevenduizend kilometer per trein in 68 dagen volbracht, waarbij sovjet-‘Tapols’ in goederenwagons bijeen worden geperst. Na het aanleggen van de Trans-Siberische spoorlijn rond de eeuwwisseling begonnen de transporten per trein. In 1897 was Lenin een van hen, die tot drie jaar Siberische gevangenschap werd veroordeeld. Shipler heeft een aantal voormalige gevangenen gesproken en beschrijft hartverscheurende taferelen. Over de Tapols in de ussr staat de hele westerse wereld op zijn kop, maar over de honderdduizenden Indonesische slachtoffers van een rechts militair regime horen we vrijwel niets.

Patricia O'Toole schrijft dat de psychohistorie als tak van studie niet meer is weg te denken.²⁶³ Historici blijven gekant tegen een psychoanalytische benadering van het politieke gebeuren. Door personen en groepen psychologisch te benaderen wordt het toch duidelijker waarom gebeurt wat er gebeurt? O'Toole schrijft dat mijn vriend Lloyd de Mause, directeur van het Psycho-Historisch Instituut in New York ‘is in the eye of the storm’. Hij wordt van alle kanten aangevallen over het feit dat hij zijn boek over Jimmy Carter en de Amerikaanse fantasie opende met de voorspelling dat de president het land in een oorlog zou storten. Dat vond ik ook slightly gaga.

Psychohistoricus Peter Loewenberg noemde het ‘onverantwoordelijke sensatiezucht’, waar ik een beetje in mee kan gaan. Lloyd zelf zegt: ‘We are not accurate or predictive yet because we are new. We are where physical science was in 1700.’ Dat

261 De Telegraaf, 19 augustus 1978.

262 The New York Times, 30 april 1978.

263 Human Behaviour, juli 1978.

[p. 263]

was de positie van Aurelio Peccei en het eerste Club van Rome-Rapport in 1971. Deze waarheid als een koe rechtvaardigt echter niet om er op los te fantaseren.

Daar staat tegen over dat de psychoanalyticus Erik Erikson in zijn unieke biografieën over Martin Luther en Mahatma Gandhi een waarschuwing aan het adres van psychohistorici richtte: ‘To blithely treat the political phenomena of your own day as “psychohistory” can lead to very un-Hippocratic ways of inadvertently making history.’

Loewenberg: ‘I feel it is very important to look at the emotional and irrational aspects of behavior as well as the rational ones. Why, for instance, was the democratic west unable to stop Hitler and come to grips with him? The feelings and motivations of individuals and groups are always complex.’

Zeker, maar een reden te meer om de psychoanalytische methode mede toe te passen in het bestuderen van wat er in de wereld gebeurt.

24 augustus 1978

Een aardig gesprek met Margot van Suchtelen van de Haare, nu dus mevrouw Baud.²⁶⁴ We herinnerden ons de winter van 1945, toen ik met Cila Schimmelpenninck op de terugweg uit Almelo en Olst bij hen overnachtte op het Kleine Loo, het huis van de intendant van het paleis. ‘Mijn vader kwam boven en zei: “Er staat een meid voor de deur, die jou wil spreken.” Maar je hebt ons spek gegeven en we hadden het in tijden niet zo goed gehad.’ We zullen elkaar ontmoeten.

Rob Soetenhorst belde om zich te verontschuldigen dat de foto met onderschrift van Dewi Sukarno niet in de krant was gekomen. ‘Ik was er niet. De opname was een soort statieportret.’ Hij vertelde toevallig dat Marcus Bakker in een vara-programma over zijn reis naar de Sovjet Unie had gesproken. Ik belde Jan van Beek van de gpd, die er iemand op zou zetten. Dus de informatie van Wim Hulst was wel degelijk waar.

Ik heb het boek over Somerset Maugham uitgelezen. Het laat allemaal een diep trieste herinnering bij me achter. Ik begrijp niet waarom hij zich op hoge leeftijd nog zorgen maakte over wat hij aan onbehoorlijks in zijn leven had gedaan. Hij woonde dus met zijn miljoenen aan de Rivièra en keek badend in de rijkdom om zich heen. ‘You may think, that all this belongs to me,’ zei hij. ‘It belongs to someone else. When I die, it will be taken away from me.’ Daar was hij laat achter. Hij had ca-

264 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 264]

taract aan beide ogen gekregen en kon niet meer lezen. Wat afschuwelijk. Hij vroeg zich af of hij ‘his darling mother’ zou terug zien als hij stierf. Als ik ga slapen zal ik nog met hem bezig zijn.

25 augustus 1978

Ontmoette notaris M.J. Meijer. Hij vond het ‘teveel macht’ indien ik Dirk Keijer executief testamentair zou maken. Ik sprak met hem af dat ik hem op de hoogte zou houden wat ik voor Investronic uitvoerde, opdat hij zou weten welk mijn tegoed was, indien mij iets zou over komen - vooral met het oog op Peter.

Gerard Croiset kwam anderhalf uur naar Amerbos en bracht heel lief een bos bloemen mee. Ik heb het grootste gedeelte van ons gesprek op de band opgenomen. Zie dikwijls geen kans kop of staart te ontdekken aan wat hij allemaal vertelt. Ik sneed de zienswijze van Robert Jastrow aan waar hij het faliekant mee oneens is. Hij zag er uitstekend en zelfs jeugdig uit, roze shirt en lichte broek. Zijn been is weer in orde.

Peter is in Düsseldorf voor een modeshow van hom. Hij ervaart Madrid en deelname in de musical ‘alsof ik in een commune leef’. ‘Both the Australian girl, Mary, en een jongen met een angel-face are in love with me. It is all a bit heavy. I have to change this when I get back.’ Hij mist Edwin van Wijk in Londen zeer. Een ‘professor’ in de Astrologie had een nieuwe tekening over zijn toekomst gemaakt.

Lunchte met Henk Waltmans in de Lage Vuursche. Hij was in Polen geweest waar ‘de’ Voorst van Voorst nu ambassadeur was. ‘Een uitstekende man,’ meende hij. Hij is bereid vragen te stellen aan minister Van der Klauw over het beleid ten aanzien van handel met de Sovjet Unie. Hij zou dan ook vragen of het waar is dat bepaalde zakenlieden van hogerhand werden geboycot door bijvoorbeeld de ambassade in Moskou.

Vervolgens bracht ik hem samen met Dirk Keijer, die op een rustige en aardige manier een overzicht gaf van zijn activiteiten. Ik wist niet dat Inge Keijer zijn president-commissaris was, of dat een voormalig lid van de Gedeputeerde Staten van Noord-Holland van de pvda in zijn bestuur zat. Waltmans maakte aantekeningen op een blocnote en stelde van tijd tot tijd vragen ter meerdere glorie van zichzelf.

‘En hoeveel leden heeft de ppr nu, mijnheer Waltmans?’ vroeg Dirk. Hij liet even een dossier samenstellen door secretaresse Loes over de problemen, die hij bij het zakendoen met Moskou ondervond van Nederlandse zijde. ‘Als ik dit aan

[p. 265]

Rudi van Meurs geef,’ aldus Dirk, ‘dan staat het morgen in Vrij Nederland.’ Dirk vroeg zich hardop af, nu hij via vragen een zet in het parlement deed, welke tegenzet de klootzakken zouden bedenken.

Henk Waltmans zei in twee zaken geïnteresseerd te zijn: wordt hier een Nederlander onrecht aangedaan en wat is het overheidsbeleid ten aanzien van handel drijven met de ussr. Keijer liet de Staatsalmanak brengen en wees aan dat een mijnheer Rutten alle rottigheid bedacht. Waltmans kreeg ook de briefwisseling van Keijer met deze Rutten.

De nos meldde dat het kabinet had besloten dat de betrekkingen met Moskou niet langer waren bevroren. Het zijn toch onverbeterlijke amateurs met Hans Wiegel aan kop. De ware aard kwam boven. Ik heb het altijd een nul gevonden in tegenstelling tot Casper Bake en aanhang. Er schijnt ook een contract van 100 miljoen tussen Rijnschelde Verolme en de Sovjet Unie te zijn gesloten.

26 augustus 1978

Henk Waltmans belde om te vertellen dat kamervoorzitter Anne Vondeling in zijn vragen aan Van der Klauw het woord ‘gesaboteerd’ had vervangen door ‘tegengewerkt’. De bovenmeester van de kamerleden, in feite verkapte censuur in naam van wie?

Gerard Croiset vertelde dat hij André van Duin eens in de Jordaan had bezocht, omdat diens broer door een bekende schrijver werd bedreigd. ‘Maar die man is hartstikke gek,’ aldus Croiset. Het is gewoon een stuk onbenul, wat misschien nog erger is, want die schiet gemakkelijker door de mazen van het acceptabele heen, zoals in de ogen van Ivo Niehe. Hans Wilbrink van Nieuwe Revu is ook een Van Duin-adept.

Mark Lane verdedigt James Earl Ray, de man die aanvankelijke bekende Martin Luther King te hebben doodgeschoten, als een kemphaan. Er is een onderzoek van achttien maanden geweest dat vier miljoen dollar kostte. Het House Select Committee on Assassinations lijkt te concluderen dat Ray schuldig is. Ze komen bijvoorbeeld met de getuigenis van Alexander Eist, een voormalige Scotland Yard-medewerker, die Ray in het begin bewaakte. Volgens hem bestaat er geen twijfel dat Ray de dader is, zoals hij die dagen uit gesprekken met hem kon opmaken.²⁶⁵

265 Newsweek, 28 augustus 1978.

[p. 266]

Leverkusen, Hotel Ramada

Ik logeer bij Peter.

27 augustus 1978

Keulen, herenmodebeurs

Ik heb erg gezellig met Peter gedineerd. Ik heb een tijd lang een bandopname van ons gesprek gemaakt. We waren beiden moe. Toch viel me op hoe Peter steeds vaker afrondingsopmerkingen lanceert die indruk maken. Ik sliep in zelf meegebrachte lakens in een tweede bed in zijn kamer. Maar we werden allebei wakker van de penetrante gifwolken van het Bayer-concern. Bij Peters bed staat een kleine kleurenfoto van Edwin in een lijstje. Hij belde uit Madrid naar Londen wat hem, één gesprek, veertig pond kostte, wat belachelijk is. Hij betaalt in zijn huidige hotel in Spanje 1.000 peso's per nacht. Mary heeft hem gevraagd bij haar te komen wonen, maar hij heeft geen zin in seks met haar.

Het is toch wel vreemd om Peter in een hom-slipje op het podium op deze beurs te zien staan. Het ziet er zalig uit. Ik hoorde Nederlandse trutten zeggen: ‘Oh, blote mannen.’ Ze haastten zich naar de hom-stand. Naast hem stond een lekkere krullenbol, ook blond. Peter zei dat het an animal was. Ze grijpen elkaar in de kleedkamers, waar ik helemaal in kan komen. Dit is zijn zevende jaar voor hom hier. Later gaat hij ook naar Salzburg. Ook Fred de la Bretonnière is hier.

Peter zegt zoveel dingen op een dag that completely endear him to me. Ik kan het nooit echt weergeven. ‘Mijn moeder en Trees wachtten laatst de hele dag op mij. Toen ze me zagen begonnen ze allebei te dansen.’ Hij deed voor hoe dat ging.

Ik reed te hard door Keulen, waardoor hij het weer aan zijn maag kreeg. Tenslotte leverde ik hem af in Tilburg. Hij genoot van het Brabantse landschap in tegenstelling tot Spanje. We stopten nog in Hotel Cocagne for old time's sake. Ik nam afscheid bij de achterdeur. ‘Wat heb je me weer verwend,’ zei hij.

Ik reed snel door naar Bosch en Duin om Keke uit de kennel op te halen.

28 augustus 1978

Anton Veldkamp beloofde voor de zoveelste maal mij de foto's van Guruh Sukarno en zijn schoonzus te zullen toezenden.

Ontmoette Wim Hoogenkamp na lange tijd. Hij zegt een langspeelplaat op de markt te hebben, die als een gek verkoopt. Good for him. Frans Hartong, de glasetser en voormalig

[p. 267]

vriendje van Robert Long, kwam kletsen in Thermos. Hij gaf me een folder. Hij maakt mooie dingen. De gemeente Naarden exposeert zijn werk van 2 tot 17 september. Wim zei trouwens in een interview met de Haagse Courant gezegd te hebben gezegd dat ik degene ben geweest die hem steeds heeft aangemoedigd te gaan schrijven.

Craig Whitney schrijft uit Moskou dat de ussr een samenleving vertegenwoordigt van vrijwel totale overheidscontrole waar de politie onbegrensde macht heeft. Maar het is ook een samenleving ‘where officials embezzle hundreds of millions of dollars a year from state enterprises and where a policeman is willing to look the other way if the bribe is right’. Lenin noemde corruptie de ergste vijand van de revolutie. Nikita Khrushchev voerde de doodstraf in voor dit soort geknoei. Ik kan me eigenlijk niet voorstellen hoe ernstig dit probleem in de ussr is. Er worden dozijnen voorbeelden van processen en veroordelingen voor oneerlijk bestuur gegeven. Er moet waarheid in schuilen. Maar daar merk je dus als bezoekende journalist allemaal niets van. We weten maar heel weinig van wat er werkelijk in dat land gebeurt.²⁶⁶

266 The New York Times, 7 mei 1978.

29 augustus 1978

Mijn lieve Peet, ik omhels je bij je 33ste verjaardag. Straks gaat zijn moesje hem wakker maken. Perfect. Ook ben ik zeer ingenomen met de tape die ik in Keulen maakte. Had ik het maar eens eerder gedaan.

Gisteren besprak ik met dr. Offereins wat er met Keke moest gebeuren als hij verder achteruit ging. Hij krijgt dan een spuitje om in te slapen en als dat is gebeurd, komt er een dodelijk spuitje overheen. Afschuwelijk. Maar soms loopt hij in een kring en raakt hij zijn etensbakje even kwijt.

In de avond kwam Peter naar Amsterdam. We dineerden in Le Musicien. Had ik maar weer een band aangezet. Hij verbaast me steeds over de uitstekende ontwikkeling van zijn persoonlijkheid.

30 augustus 1978

Toch had ik de grootste moeite gisteren niet in opwinding te geraken vanwege Peters eindeloze telefonades, zoals met de vriendin Mary uit Madrid, die tien minuten collect belde. Dan heb ik de neiging naar boven te gaan en via de andere telefoon te luisteren of ze nog praten, of om te zeggen: als je zulke lan-

[p. 268]

ge, dure telefoongesprekken nodig vindt, dan eten we vanavond thuis om de kosten te compenseren. Hoe werkt dit in mijn kop? Het kan me niets schelen of we honderd gulden of meer aan een dineetje buiten besteden, maar dat eindeloze telefoneren ergert me groen en geel. Alleen al een telefoontje met Edwin in Londen duurde 45 minuten, maar dat was niet collect. Edwin had van Peter gedroomd en kondigde aan dat hij zou voorstellen ‘different sexual things’ te doen. Peter vroeg wat dit dan wel was. Edwin had 24 uur gewerkt aan een nieuwe trick om als Peter terug was hem te kunnen opwinden. Peter was er dus nieuwsgierig naar, maar ik weet dat Edwin altijd weer van alles bedenkt om Peter terug in Engeland te krijgen. Die jongen is een meester in het aan zich binden van Peter. Peter vertelde dat zijn moeder in haar gesprekken met hem dikwijls de tranen nabij was geweest, zoals ik vanmorgen in de auto met luisteren naar de Kindertotenlieder.

In zijn slaap betastte Peter me vannacht tweemaal. Hij dacht zeker dat ik Edwin was. Hij gaf ook een schreeuw in zijn slaap; hij moet hebben gedroomd. Later kochten we hasj in de stad om mee naar Madrid te nemen. Hij had ook drie cock-ringen nodig, een voor de choreograaf. We aten in La Belle Epoque. Hij ging alleen de stad in. Ik reed naar Amerbos terug en werd verdrietig bij de gedachte dat mijn lieve jongen morgen weer afreist. Hoe verwerken moeders en vaders dit? Ah, wel, zij hebben dan uiteindelijk elkaar dus weer. Mijn affecties zijn in een mandje, als de kinine-aandelen (acf), die weer eens daalden van 172 naar 168 punten.

31 augustus 1978

Ik ben uitgeput en voel me ellendig. Peter kwam pas om 06.30 uur thuis. Heb koorts. Wachtte natuurlijke de hele nacht tot hij thuis zou zijn. Ik slaap nooit echt als hij ergens in de stad zwerft.

Peters moeder vertelde dat een vriendin van een kleindochter in Groningen door een man was aangevallen en verkracht. Terwijl dit drama zich voltrok had een grote hond van de familie zich weten los te maken, zag kans in het vertrek te komen en viel de verkrachter aan terwijl de man bezig was het meisje ook nog te wurgen. De man werd gearresteerd en zit in de gevangenis en de hond moest worden afgemaakt vanwege een wet dat honden, die mensen aanvallen vernietigd dienen te worden.

Dominee W. Glashouwer van de Evangelische Omroep beantwoordde een door mij ingezonden protest. Hij had met verba-

[p. 269]

zing kennis genomen van het feit dat ik de extra uitzending over tien jaar sovjetbezetting van Tsjechoslowakije als aanwakkeren van de Koude Oorlog had geïnterpreteerd. Mensen waren verplicht elkaar op fouten te wijzen, dus zeker op de schending van de mensenrechten in Praag.

Ik antwoordde dat ik zijn brief in zekere zin oneerlijk vond. ‘Ik heb geen protest aangetekend tegen een programma over misstanden in Tsjechoslowakije persé. Al valt het op dat we de Amerikaanse invasie van bijvoorbeeld het koninkrijk van prins Sihanouk, waarbij volgens een Amerikaans senaatsrapport als gevolg van Amerikaanse bommen 15 procent van de bevolking van 10,2 miljoen mensen om het leven kwam, weinig of niet in speciale programma's gedenken.’ Ik wees hem er op dat mijn protestbrief hem er op had gewezen dat drie jaar na de ondertekening van de Akkoorden van Helsinki de tijd was aangebroken niet meer over het IJzeren Gordijn te spreken.

Henk Waltmans belde. Ik vroeg waarom hij mij zijn vragen aan Van der Klauw niet had toegezonden. ‘Had ik dat beloofd?’ Ook Gerard van den Boomen van De Nieuwe Linie had hem nog niet om de vragen gevraagd, zoals hij had toegezegd. Hij vertelde dat in The Daily Telegraph een lijst van spionnen op de sovjetambassade in Den Haag was afgedrukt ‘en ook Hilversum wordt genoemd’. Dat is dus precies wat Dirk Keijer zich al afvroeg. ‘Wat gaan ze nu weer bedenken als tegenzet?’ zei hij immers tegen ons.

‘Maar goed, ik heb Keijer niets gevraagd,’ aldus Waltmans, de held op sokken. Hij schijnt 12 september zelf naar Moskou te gaan.

‘Ik hoop dat ze mij op een dag een sovjetspion noemen, dan ga ik regelrecht naar de rechter.’

‘Jij bent veel te charmant om een sovjetspion te zijn,’ antwoordde het kamerlid.

Prins Claus heeft het Wereldhandelscentrum in Rotterdam geopend. De staatssecretaris voor Economische Zaken, belast met export, Mr. K.H. Beyen - de ‘vriend’ van Keijer - hield een toespraak voor 500 somber gestemde zakenlieden. Hij sprak over de Nederlandse draaischijffunctie in de wereldhandel. ‘Steeds meer derdewereldlanden gaan zich presenteren als opkomende industrielanden. Nederland met zijn hoogontwikkelde expertise en ervaring in alle vormen van handelsbegeleiding kan een grote bemiddelende rol spelen,’ aldus Beijen.²⁶⁷

Peter sliep eerst een gat in de dag, ging toen boodschappen

267 nrc Handelsblad, 31 augustus 1978.

[p. 270]

doen en kwam thuis met een schitterende bos rozen, waarvan ik de helft bij mams portret zette en de andere helft dat van mijn vader.

We namen de bus naar het Centraal Station om geen parkeerproblemen te hebben. We aten in de restauratie. Ik heb wat gegeten, al heb ik nog maagpijn. Hij raadde aan ansjovis te eten ‘want er zitten waardevolle mineralen in’. Ik liep met hem mee naar de Wagon Lits naar Salzburg. De wagonverzorger tippelde meteen op hem. Hij adviseerde me meteen naar bed te gaan en vooral even geen rauwkost te eten. ‘Waarom doen we het eigenlijk allemaal, Willem,’ vroeg hij staande op het perron naast rijtuig 176-177 ‘van hot naar haar altijd op reis.’

‘Je kunt natuurlijk een kantoorbaan nemen van 09.00 uur tot 17.00 uur.’ Toen ik hem zo in de cabine zag zitten kreeg ik opeens een sterk beeld, alsof ik hem aan zijn vader²⁶⁸ wilde laten zien op zijn eerste nachtelijke treinreis naar Oostenrijk.

Thuis ademt alles nog Peter. De prachtige rozen. De telefoon staat fout. Er ligt een aantekening om Bernard in Tilburg te bellen. ‘Zeg hem maar dat het nog overal pijn doet van het trainen.’²⁶⁹ De hom-slips, die hij voor me had gebietst, lagen voor me op de vleugel. Alles straalt Peter uit. Als het toch mijn kind was.

268 Zijn vader stierf in 1966, 81 jaar oud.

269 Bernhard is een vriend in Tilburg die thuis fitnesstoestellen heeft.

1 september 1978

Peter is bijna in Salzburg.

Jimmy Carter zegt te bidden voor de Olympische Spelen, maar Menachem Begin heeft al gezegd dat ze niet in Moskou mogen plaatsvinden. Belachelijk. Carter will ze in Los Angeles hebben.

Peter zond Frederick Ress in Minneapolis een kaart: ‘Ik zou willen wegzinken in je ogen.’ Edwin in Londen schijnt een pornografisch briefje te hebben gekregen.

De Turken in Nederland zijn woedend. In Hollywood is een film, Midnight Express, gemaakt die de schandalige toestanden in Turkse gevangenissen aan de kaak stelt. De film is in Utrecht in première gegaan. Er zal geprobeerd worden dit via een kort geding te verbieden, omdat ze beledigend zou zijn voor Turken. De Telegraaf wijst in een hoofdartikel op het feit dat onder druk aanvankelijk bepaalde passages voor vertoning in Nederland waren weggeknipt, maar deze zijn weer in de film teruggebracht. Het blad spreekt zich gelukkig uit tegen censuur onder druk van welke groepering dan ook.

[p. 271]

Ik bezocht vanmorgen in Den Haag de Turkse ambassadeur Özdemir Beuler, die hier pas vier weken is, zijn geloofsbrieven nog moet aanbieden en met zijn neus in de boter is gevallen met deze rel. Hij zei een groter criticus van Turkse gevangenistoestanden te zijn dan de maker (Oliver Stone) van Midnight Express. Maar deze film was eerder beledigend voor de Turkse waardigheid. Hij gaf trouwens toe dat ik de eerste was geweest, die aandacht had gevraagd voor die film, omdat ik hem enige tijd geleden een artikel uit Nieuwe Revu hierover had toegezonden. Het is toch wel iedere keer raak. Want die toezending veroorzaakt nu toch een soort nationale rel die weer eens het nos Journaal haalt.

Ik had dagboek ix uit 1959 meegenomen en liet hem de foto's zien die ik tijdens het bezoek van president Sukarno aan Ankara had gemaakt. Hij wees op een foto een man aan en zei: ‘That is my sister's husband. His name is also Menderes.’

Ik ontmoette Henk Aben van het Algemeen Dagblad voor een lunch in het Promenade Hotel. Hij nam voor het eten drie sherry's, wat hem dan ook is aan te zien. Het enige wat hij over het ventje Peter d'Hamecourt wist te vertellen was dat hij 25 jaar was. En dat was de bron voor The New York Times om mij in de zeik te zetten!

De bekende truc is dus weer uitgehaald. Greet Hofmans werd het eerst geopenbaard in Der Spiegel. De 45 sovjetspionnen in Nederland eerst in The Daily Telegraph en dan komt De Telegraaf hier met de primeur van de eeuw in een vijfkoloms verhaal.²⁷⁰

P.M. Kurpianov is op Romanovs ambassade de baas van de kgb hier, samen met Yuri Timofiev, waar ik dus de nodige contacten mee heb. Andere kgb'ers zijn Valentin Vinogradov. Arkadi Kirsanov en eerste secretaris Alexander Abramov. Ook persattaché Anatoli Prokchorov zou kgb zijn. Verder zijn sovjetspionnen werkzaam op sovjetkantoren in Rotterdam, Groningen en Hilversum. Dat is wat Dirk Keijer betreft geklets, al heb ik wel eens Russen bij hem thuis ontmoet en schijnt hij vroeger Russen in dienst te hebben gehad, maar daar is me verder niets over bekend. De plaatsvervangend handelsattaché, Anatoli Kulikov, waar Dirk wel mee te maken heeft, zou generaal-majoor van het sovjetleger zijn. En dan wat nog?

Ik liep binnen bij Prokchorov. ‘U moet van mij, als kgb-agent, aan De Telegraaf zeggen dat ze voortaan een dergelijk belangrijk artikel op de voorpagina moeten plaatsen samen met alle

270 De Telegraaf, 1 september 1978.

[p. 272]

namen van ons ambassadepersoneel, vrouwen en kinderen eveneens tot en met die van onze ambassadeur.’ ‘Wanneer je uw pers leest,’ vervolgde hij, ‘dan zijn onze leiders in het Kremlin de hele dag bezig met over maar één ding te denken: wanneer zal de sovjetagressie beginnen? Als ik me over zulk geklets zou opwinden, zou ik idioot worden.’ Hij zei dat zijn ambassade al blij zou zijn wanneer 50,1 procent van de gedrukte artikelen over de ussr geen anticommunistische tendensen meer vertoonden. ‘Wat we werkelijk zouden willen is dat er objectieve informatie zou worden gegeven, bestemd voor gewone mensen.’ Hij noemde een boekje van Lenin waarin werd gesproken over het aangaan van compromissen tussen kapitalisten en communisten.

Hij wilde mijn exemplaar van De Telegraaf hebben om naar zijn familie in de Sovjet Unie te zenden. Ik gaf het hem niet. Rob Soetenhorst van nrc Handelsblad was vanmorgen eveneens bij hem geweest om over zijn reis naar Moskou te spreken.

2 september 1978

Mams sterfdag. Dat had mijn eerste gedachte moeten zijn. Vier jaar geleden. Life rushes on and on. De acf-aandelen staan er weer wat beter voor. Ben ik er wel dankbaar genoeg voor dat mam me ze naliet?

Peter van Gogh is een filmer of een architect, wat is deze vreemde vogel precies? Hij wilde Aurelio Peccei ontmoeten. Hij zei me te kennen, want we groetten elkaar. Ik had hem nooit eerder zelfs ook maar gezien. Probeerde enige coherente ideeën te ontdekken, die hij best kan hebben, maar zijn verhaal was te verward.

Wim Klinkenberg wist te melden dat Anthonie Dake zitting had genomen in een adviescommissie voor het ministerie van Defensie. Hoe is zoiets in godsnaam mogelijk? Dake, de apologeet voor coupgeneraal Suharto. Hij vertelde dat de pers, met Link van Bruggen voorop, vorige week een afscheidsreceptie had gegeven in Nieuwspoort voor de vetrekkende ambassadeur van het Indonesische generaalsregime. Weten ze echt niet beter of doen ze maar alsof?

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt belde terug te zijn van een vakantie met een vriendin en een nicht te Interlaken.

De Telegraaf publiceert andermaal een antisovjet-hoofdartikel In slaap gewiegd. ‘Het Kremlin gaat door met het vrije Westen in slaap te wiegen met het lied van ontspanning en wapenbeperking. Hoe lang nog?’

Waarom bloeien rozen nooit zo lang? Ze treuren bijna altijd al

[p. 273]

een dag na de guillotinering van hun leven. Ze zijn mooi, geuren zalig, maar we doen eigenlijk maar raak zonder na te denken.

Milan Potuznik belde. Hij had mijn jfk-boekje gelezen. ‘Je schrijft zoals je spreekt. Ik heb kruisjes gezet. Je bent of een genie of een dilettant. Als ik je niet kende....’

Als ik Keke wat laat wandelen en hij wordt moe, neem ik hem op de arm. Soms snuift hij alleen maar de wind op en dan blaft hij opeens. Ik luister naar zijn stemmetje en denk: ik zou het op de band moeten opnemen. Ik wil me dit kunnen herinneren en vasthouden.

3 september 1978

Hans Gualthérie van Weezel (cda) heeft met Ed van Thijn en Harry van den Bergh (pvda) en J. Blauw (vvd) een petitie opgesteld, ondertekend door 133 andere parlementsleden, om de Opperste Sovjet clementie te vragen voor de veroordeelde Russen A. Slepak en Ida Nudel. Buitenlandse Zaken schijnt geen haast te hebben gemaakt met het overbrengen van het verzoekschrift naar Moskou. Samen met De Telegraaf maakt Hansje nu grote heisa met vette koppen.

Peters roosjes zijn nu echt voorbij.

Gerard Croiset belde. Hij wilde vertellen wat hij zojuist had geschreven over computers die zichzelf corrigeren. ‘We hebben alleen de verdoemenis toegevoegd aan wat niet had moeten gebeuren,’ zei hij, maar ik begreep er absoluut niets van. Ik heb Astrid Sillem mijn laatste cadeautje aan mam gebracht, namelijk de blaasbalg die zij voor de open haard in Bilthoven wilde hebben. Ik heb er de Etudes Campagnoli voor altviool en kwartetten van Schubert, Brahms, Franck, Dvorak en een kwintet van Bruckner bijgedaan. Mam zou dit goed hebben gevonden. Zij was zeer op Astrid gesteld.

4 september 1978

Ik bezocht Peter Loeb en overhandigde mijn eerste ontwerp voor een boek Mensenrechten, vooral gebaseerd op wat ik eerst wilde verwerken in de brief aan Amy Carter.

Hij leek me wel aardig. Hij had net Operation Mind Control van W.H. Bowart gelezen.²⁷¹ Op pagina's 201-203 vertelt de schrijver inderdaad over mijn vriendschap met George de Mohrenschildt en wat ik daarover voor het Select Committee on Assassinations in Washington heb gezegd. Het is allemaal correct

271 W.H. Bowart, Operation Mind Control, Dell Publishing Co., New York, 1978.

[p. 274]

wat Bowart schrijft, maar de clou dat Gerard Croiset de oorsprong van mijn activiteiten was geweest, is weggevallen. Ik heb dit zelf in Washington - in overleg met Croiset en Carel Enkelaar - ook weggelaten, omdat wanneer je zou hebben gezegd naar een helderziende in Utrecht te hebben geluisterd, niemand de zaak meer serieus zou hebben genomen.

5 september 1978

Keke heeft een rotdag alleen op Amerbos. Ik moet op en neer naar Genève.

Andrew Holleran heeft een gay-roman geschreven, Dancer from the Dance. Ik wil hem gaan interviewen. Anonieme seks wordt ‘the zipless fuck’ genoemd. Wanneer ik ooit een boek over gays zou schrijven, zoals Dewi ook adviseert, zou dit dan met een ‘Corydon-effect’ moeten gebeuren? Want dat boek was in Gide's tijd een doorbraak, zoals Jef Last zei.

Wim Klinkenberg vertelde dat Anthonie Dake nu met 33 procent van de aandelen de grootste aandeelhouder van de Nederlandse Dagblad Unie is geworden, waar nrc Handelsblad in zit. Voor het Select Committee on Assassinations in Washington is een bandopname gedraaid van een gesprek met Fidel Castro, die in alle toonaarden ontkent ooit iets te maken te hebben gehad met de moord op jfk. Ook de naar Amerika overgelopen kgb-agent Yuri Nosenko schijnt te hebben getuigd dat het Kremlin niets met Dallas te maken heeft. Alleen de Amerikanen houden zich bezig met moordaanslagen van politieke leiders in de wereld die hen niet welgevallig zijn.²⁷²

272 The New York Times, 4 september 1978.

Genève

Een unieke dag, die ik voor geen goud had willen missen.

Francesco Paesa, Dewi's voormalige partner, haalde me op Cointrin af in een paars autootje - geen Rolls of Jaguar meer - dat van een vriendin zou kunnen zijn. Zijn haar was langer, hij leek slanker geworden en we omhelsden elkaar. We gingen voor het ontbijt naar Hotel Richemond. Hij vertelde indertijd in België gearresteerd te zijn. Dewi had erom gehuild. Ik heb haar ervan verdacht betrokken te zijn geweest bij zijn arrestatie, omdat ze in die tijd bereid was hem ‘te vermoorden’, omdat hij haar een paar miljoen afhandig zou hebben gemaakt. In totaal heeft hij achttien maanden vastgezeten, steeds alleen in een cel. ‘My secretary brought me each week books to read. I also studied law and, next to my own lawyer, I held a two hour plea in court in my own defense.’

[p. 275]

Francesco werd gevangengezet aan de hand van een wet waarbij het aan hem was om te bewijzen dat hij onschuldig was. Ondertussen werd de betreffende wet gewijzigd, waarbij de bewijslast bij de aanklagende partij kwam te liggen. De procureur-generaal had hem een paar dagen later in vrijheid gesteld. Hij herhaalde dat hij over 25 miljoen Zwitserse frank beschikte toen hij zich in Genève als bankier vestigde en op een verblijfsvergunning wachtte die hij had aangevraagd. In zeven jaar was hij alles kwijt geraakt. De ellende begon eigenlijk met Dewi Sukarno en de Japanse journalist, die erop uit was haar in een kwaad daglicht te plaatsen. ‘The guy got to me instead. At the time I was not prepared to defend myself against the press. When one prosecutor mentioned Dewi and my “expensive playboy way of life”, I immediately demanded a retraction and I got it. After that they were elegant.’²⁷³

‘I always appeared in court impeccable, like I am now. Another banker was also jailed. He lost 500 million Swiss francs. Prisoners would appear in sweaters.’ Hij vertelde in de gevangenis veel te hebben nagedacht. ‘The first day I chewed all night on my calendar and address book. I ate it completely. I said nothing. I knew nothing. Imagine, if you give them one name, they start rolling the ball. I did give them three persons: one in Frankfurt, one in France and one guy who crashed in an automobile accident. It took them three months to find out that all three were dead. I replied: “Oh, no, I am sorry to hear that.” Imagine, otherwise, I would have had no friends left coming out of jail. Now my banker friends are still prepared to help me. Nor did I mention any of my girlfriends, so they now still sleep with me. Look, even a father does not like to come out and testify on behalf of his son. Everyone dislikes to appear in court.’

Francesco verdient nu 15.000 Zwitserse frank per maand. Hij bewoont een huisje buiten Genève, in Frankrijk. ‘I am conducting some operations again, but via some other companies without my name being mentioned at all.’ Na zijn vertrek belde ik mijn broer Theo in Lugano en zei: ‘Somerset Maugham zou over het verhaal van Dewi en Franscesco een roman hebben geweven.’

‘Waarom doe je het niet,’ zei hij heel spontaan. Ik besprak ook met Theo de lage stand van de acf-aandelen. Hij is tenslotte de financiële wizard in de familie. ‘Je aandelen zullen het volgende jaar verdubbelen in waarde,’ voorspelde hij. Hoe

273 Zette Dewi misschien die Japanse journalist op zijn spoor?

[p. 276]

weet hij dat zo zeker? Ik zei dat ik 550 aandelen wilde verkopen om zodoende 15.000 gulden op mijn bankschuld af te betalen, om ze, wanneer ze verder zakken weer terug te kopen. ‘Probeer het maar,’ zei hij.

Vervolgens arriveerde in het Richemond mijn oude vriend ambassadeur Abdelkadir Chanderli van Algerije.²⁷⁴ We besloten naar het vliegveld te gaan. Hij is nu adviseur van de Arab Development Bank in Koeweit. We haalden herinneringen op. Het relaas over onze gezamenlijke vriend, ambassadeur bij de vn Diallo Telli van Guinea, was triest en dramatisch. Hij werd indertijd naar Addis Abeba gezonden als secretaris-generaal van de Organisation of African States. Hij was heel precies en zuinig met geld en zag in de tien jaar dat hij deze functie bekleedde kans om 200.000 dollar te sparen. Diallo Telli ging naar zijn oude vriend Chanderli en benoemde hem tot voogd over zijn vijf kinderen, die op een Franse school werden geplaatst. President Touré wilde Diallo Telli tot minister van Justitie benoemen, maar beide vrienden waren het eens dat er van recht in Guinea geen sprake was. Vooral de vrouw van Diallo Telli wilde niet naar Conakry terugkeren, maar nadat haar een dosis verdovende middelen was toegediend, moest zij wel mee. Hij was nog geen drie weken minister van Justitie of hij werd gearresteerd en in de gevangenis gezet. Chanderli zei dat hij reeds zes jaar gevangen zat en dat hij volgens sommige berichten reeds dood zou zijn, geëxecuteerd. Zijn vrouw en kinderen zijn nog in Guinea. Er wordt letterlijk van buitenaf alles aan gedaan om zijn gezin het land uit te krijgen. In New York is zelfs een comité opgericht om Diallo Telli vrij te krijgen. ‘And then, think of it,’ aldus Chanderli, ‘he was offered a job to teach at Berkeley.’ De vrienden van de voormalige ambassadeur willen ook weer niet teveel druk op Touré uitoefenen, omdat men probeert Guinea weer naar het Westerse kamp te halen. Chanderli trok een vergelijking met Ben Bella, die reeds dertien jaar gevangen zit en nog vinden er regelmatig demonstraties plaats. ‘He was only eighteen months president of Algeria, not even long enough to do anything wrong. No charges have ever been brought against him. Still he is in prison.’

‘Could you go and see him?’ vroeg ik.

‘No, of course not. He sees nobody’.

Hij vertelde hoe generaal Ibnu Sutowo van Pertamina hem had ‘dined and wined’ gedurende een bezoek aan Indonesië. Ze hadden allemaal hun uiterste best gedaan daar om hem er van

274 Zie Memoires 1957-1959 en verder.

[p. 277]

te overtuigen dat de Indonesische petroleumbonzen geen crooks waren. ‘No one over there spoke of the interest of the people of Indonesia and the nation. Even today, Le Monde mentions that Garuda Indonesian Airways is in trouble because of mismanagement.’²⁷⁵

Volgens zijn bronnen had premier Ali Bhutto van Pakistan inderdaad mensen vermoord of laten vermoorden, zoals in de aanklacht stond ‘because this is the way things are being done in that country. Like the Iraqi: they are a bunch of killers in those nations. That is normal for them. But, he was also a kind of playboy. You remember, how he was always surrounded in New York by pretty girls?’ Dat wist ik dus helemaal niet. Het was me wel bekend dat wanneer Bhutto in George v in Parijs logeerde, Dewi een van de dames was die hem kwamen opzoeken. ‘Sukarno was a real leader,’ aldus Chanderli. ‘He could be brutal.’ Ik begreep niet wat hij bedoelde en liet het maar zitten. ‘Indira Gandhi is a different case. She still has strong support of the people.’

‘Jimmy Carter? Yes, he is crazy. He is also elementary and simple minded.’

‘Immature?’ vroeg ik.

Chanderli vond het vooral psychologisch ‘all wrong’ om een man, Brzezinski, te benoemen ‘who hates the Russians and Communism’. Carter zou de leverantie van computers aan de ussr nog een paar jaar tegen kunnen houden en daarna? Hij kende Aurelio Peccei uitstekend, maar vond dat zijn redevoeringen met het klimmen der jaren amateuristisch begonnen te worden. Het viel me trouwens op dat Paesa en Chanderli allebei nagelbijters zijn.

Francisco Paesa zei ook drie uur lang door drie heren te zijn verhoord: ‘I was sure that one of them was from the cia, because he never said one word.’ Het was gegaan over zijn plannen horloges te gaan produceren samen met de Sovjet Unie, zoals ik indertijd met hem en dr. Jermen Gvishiani aanzwengelde. Men vroeg hem of hij niet had geweten dat de oven waarin elektronische horloges worden ‘gebakken’ op de verboden lijst voor het sovjetblok stond. De sovjets hadden geen enkele belangstelling om met Paesa horloges te gaan maken. Waar ze in waren geïnteresseerd, is de hoogtechnologische waarde van die oven, en wel omdat het ding voor verschillende militaire elektronische doeleinden kon worden gebruikt.

Nu zei hij dat hij indertijd helemaal dol was geworden van de

275 Chanderli had de leiding van de Algerijnse staatsmaatschappij voor liquide gas en was in die functie in Indonesië.

[p. 278]

aanhoudende boodschappen van de staatsbank in Moskou naar Genéve en hoe hij opzettelijk nooit had geantwoord in de hoop dat de stroom telegrammen tot stilstand zou komen, want hij wist toen al dat hij door de inlichtingendiensten in de gaten werd gehouden. Hij zei eigenlijk een memorandum naar ambassadeur Romanov te willen zenden om dit allemaal uiteen te zetten. Het is allemaal achterhaald en zou geen enkele zin meer hebben. Hij vermoedde dat een belangrijk gedeelte van zijn problemen was veroorzaakt door de leverantie van de oven om elektronische horloges te vervaardigen. Hij zei de drie heren te hebben geantwoord geen belangstelling te hebben gehad voor embargolijsten. Zijn oogmerk was zaken doen. Jezus ik luisterde hiernaar met een zekere ontzetting, want dan was ik dus indirect mede de oorzaak van veel van de ellende die hem is overkomen.

6 september 1978

Jan Cremer verdomt het hier te komen eten in gezelschap van Alissa Morriën of Adriaan van Dis. ‘Ik heb de nrc al jaren geleden afgeschreven,’ zei hij.

In Utrecht was een Canadees televisieteam bij Gerard Croiset op bezoek. Ik ging er naar toe om te helpen vertalen. Er werd een honorarium aangeboden. ‘Dat moet je doen man,’ aldus Gerard. Ik wees het van de hand en zei mijn hulp als een vriendendienst jegens Croiset te beschouwen.

Ik bezocht ambassadeur Romanov en vertelde hem hoe het Franceso Paesa was vergaan, ook wat betreft de elektronische oven voor horloges. ‘Let him come here, and not write anything. Let him make the report here at the embassy. You can type it out and then I will send it to the State Bank in Moscow.’ Het verbaasde hem allemaal, inbegrepen dat Paesa de gevangenis in was gegaan. Hij vertelde ook dat Dirk Keijer naar Moskou was gereisd zonder een visum en dat het hem anderhalf uur had gekost om de heer Pankov op te sporen, die toen een en ander had geregeld. ‘I met Keijer later and he said nothing about it to me. But I will warn him.’ Hij wist ook niet dat het Nederlandse hockeyteam in Hannover de sovjets met 4-1 had verslagen.

Ontving een aardige brief van Hans van Weezel van het cda.²⁷⁶ Hij gaat met Frinking, De Vries en Waltmans op bezoek in Moskou. Wat heb je in godsnaam aan een reis van een paar dagen? Ik ben al zeven jaar bezig met op en neer reizen en ben er nog lang niet achter. Morgen zou het gezelschap een bezoek

276 Brief d.d. 5 september 1978.

[p. 279]

aan Romanov brengen. ‘I will give them a lecture on the Helsinki agreements.’

‘Ja, en u kunt het over de Nederlandse hockeyoverwinning hebben ter inleiding dat er ook andere onderwerpen tussen beide landen zijn te bespreken dan dissidenten. Het belooft weinig goeds die reis, want het schijnt dat juist Gualthérie van Weezel achter die 133 handtekeningen uit het parlement heeft gezeten voor de dissidenten Slepak en Nudel. Romanov zei iets interessants. Hij zou Van Weezel zeker ontvangen, maar het was een andere vraag of hij een visum zou krijgen om naar Moskou te gaan. ‘It's about time the Soviet Government draws a line,’ zei ik. ‘Van Weezel raises hell about these matters and who in Holland gains from it? Nobody. It is crazy.’ En ik wees op de rel rond Andy Young, de ambassadeur bij de vn, die ook voor een keertje aandacht had gevraagd voor de dissidenten onder negers in de vs.

De ambassadeur vertelde dat de Nederlandse landbouwtentoonstelling ‘thanks to Dirk Keijer’ tenminste een succes was geweest in Moskou. Nu was men in het Kremlin geïnteresseerd om oogstmachines in Nederland te kopen. Desondanks was de Nederlandse inzending van de 22 landen, die hadden deelgenomen, de armzaligste geweest. De sovjetminister van Landbouw had zijn bezoek aan Den Haag afgezegd, nadat premier Dries van Agt had gezegd: ‘Hij kan komen, dan kan ik met hem over de Akkoorden van Helsinki spreken.’ Zowel het kabinet Den Uyl als het kabinet Van Agt willen verder niet meewerken aan het vestigen van een sovjetbevrachtingskantoor in Nederland. Romanov zei dat zich al 110 personen met het afhandelen van lading en schepen uit de ussr in ons land bezighouden en dat een regulier kantoor de normaalste zaak van de wereld zou zijn. Minister Tuijnman van Verkeer en Waterstaat had zich reeds in het parlement beklaagd, dat tachtig procent van de scheepsladingen tussen de ussr en Nederland via Russische schepen plaatsvindt. Daar diende verandering in te komen. Ook de nieuwe Russische rij-op-rij-af schepen waren zwaarder gebouwd dan normaal. ‘Zij kunnen daardoor ook zwaar oorlogsmaterieel overbrengen,’ aldus de minister in de kamer.

7 september 1978

Guntur Sukarno reageerde op mijn voorstel dat hij naar Havana zal gaan om namens zijn vader de conferentie van niet gebonden landen toe te spreken.²⁷⁷ Hij wil er over denken, wat in Indonesië meestal betekent, er gebeurt niets.

277 Zie bijlage 28.

[p. 280]

Begin, Sadat en Jimmy Carter vragen om te bidden dat hun topgesprek in Camp David over de Israëlisch-Arabische controverse zal slagen.

8 september 1978

Gisteren heb ik Margot Baud in Bilthoven opgezocht. Ik herinnerde me haar als blond. Ze zag er zo heel anders uit en toch had het iets vertrouwds. Haar man is rechter in Zwolle. Zij heeft vijf kinderen, twee jongens: Michiel, die in Groningen studeert, en Willem. Haar grootvader was dominee. Zij houdt zich ook bezig met het dagelijks bestuur van de Protestantenbond.

Casper Bake kwam langs, terug uit de vs waar hij de relatie met een vriendin in Washington dc beëindigde, nu hij dus de droom van zijn leven hier heeft ontmoet. Er moeten zich de nodige scènes hebben afgespeeld. Een van de honden van de Amerikaanse vriendin beet hem zelfs in zijn gezicht, wat ik een slecht teken vind. Hij was enthousiast over Amerika en Amerikanen.

Schiphol

Bibeb heeft minister Van der Klauw geïnterviewd. Wat een kloot. Waar halen ze deze types iedere keer vandaan?

Kocht En af en toe een salvo, van Michiel van der Plas.²⁷⁸ Een man die me tegen staat, want ik ken hem te goed van Nijenrode. Een gesjeesde pater bovendien. Hij heeft uitspraken uit dagboeken ‘van vier eeuwen en van overal’ verzameld. Hij vindt dat het dagboek in Nederland nog geen traditie kent. Daar zullen we dan verandering in brengen met mijn dagboek. Sinds 1861 werden in de vs 1.400 dagboeken geregistreerd, wat eigenlijk dus niets is voor zo'n groot land.

Anais Nin noemde haar dagboek ‘mijn roes, hasj en opiumpijp. Het is mijn bedwelming en mijn ondeugd.’

Ford Madox Brown: ‘Wanneer iedereen een verslag zou bijhouden van zijn daden en gevoelens van elke dag, zou de wereldgeschiedenis geschreven worden op een manier, die geen enkele geschiedschrijver zou kunnen verdraaien.’ Misschien. Hegel noemt het ‘een muziekboek van mijn hart’. Hij zal brein bedoelen.

Thomas Mann wil ‘vasthouden’, ‘niet zo zeer ter herinnering en herlezing als wel in de betekenis van rekenschap, recapitulatie, bewustzijnsvorming, en bindende controle.’

278 Michiel van der Plas, En af en toe een salvo, Ambo, 1978.

[p. 281]

Sir Walter Scott heeft een leven lang spijt gehad geen dagboek te hebben bijgehouden. Zoals ik een leven lang in de rats heb gezeten dat er iets met mijn dagboek zou gebeuren.

‘Het is een vergissing alleen maar erg belangrijke dingen in een dagboek te willen schrijven. Daar zit hem zijn bestaansrecht niet in,’ schreef André Gide, mijn vriend, al in 1927.²⁷⁹ Wat ik totaal onbegrijpelijk vind, is dat Gide eveneens heeft gezegd: ‘Ik heb mijn dagboek niet bijgehouden in lange perioden van evenwichtigheid, gezondheid en geluk (...).’ Hoe is dit mogelijk? Je persoonlijke ‘muziekboek’ (Hegel) kent toch als alle muziek - denk aan Beethovens Pastorale, aan Mahler, Bruckner, Wagner - ‘regen en zonneschijn?’ Een dagboek behoort alles te omvatten wat er aan geroezemoes in de catacomben van de ziel voorvalt.

Volgens Menno ter Braak irriteerde ‘het al te persoonlijke’ in Gide's dagboek. En dan geeft hij als voorbeeld een passage over de kleur van Gide's ochtendurine. Wat bovendien een unfair voorbeeld is. Voor mij zegt Ter Braaks opmerking me meer over hem dan over Gide. Dit verklaart misschien ook waarom ik nooit in contact kwam met Ter Braak - en zovele anderen. Henk Hofland gaf, toen ik met Gide bezig was, dermate hoog op over Ter Braak dat ik op Nijenrode in sommige van zijn boeken inderdaad ben begonnen, Afscheid van domineesland, Waarheen gaan wij?, Ondergang evenals over Waardigheid en Macht en In gesprek met de onzen. Ben nooit met hem in contact gekomen. Ik schreef Henk Hofland trouwens een briefje over dit boek.

279 Een dagboek (begreep ik later) moet de reflectie zijn van wat er in een brein gebeurt.

Wenen, Imperial Hotel

Ik kocht bijna een kaartje voor Der Fliegende Holländer maar 480 schilling is te duur.

Om 15.00 uur arriveerde ik op de Hongaarse ambassade voor een gesprek met de ambassadeur, mijn oude vriend Eugen Randé.²⁸⁰ Prachtig gebouw. Muur- en plafondschilderingen. Rode lopers en lange gangen (belegd met ribbelkarton) en uiteindelijk de werkkamer van de excellentie. De woning van Randé bevindt zich gemakshalve naast het ambassadegebouw. Hij was gebruind en ontspannen. Bruno Kreisky had hem gezegd: ‘The relations with Hungary are now better than during the Austrian-Hungarian empire.’ De kanselier staat op het punt een bezoek aan Boedapest te brengen.

280 Hij was in 1959 een collega-journalist op het vn-hoofdkwartier.

[p. 282]

Eugen vindt Wenen een heerlijke post, verre te verkiezen boven permanent vertegenwoordiger aan de vn. Hij was het eens dat ‘Carter's surroundings, I do not mean only Brzezinski, are terrible. But perhaps he can still do something to save his presidency for a second term in 1980.’ Ik zei het daar niet mee eens te zijn. ‘He won't make it. Losing support of the blacks is in this case suicidal.’ Ik lichtte hem in over enige van mijn activiteiten, ook ten aanzien van Moskou.

Een mild gevecht met monseigneur Hober, de secretaris van kardinaal König over een interview, waar ik op had gerekend. Het is toegezegd na zijn komende reis naar Oost Europa.

Lord Byron schreef in 1813, toen hij 25 jaar oud was, dat ‘het beste deel van zijn leven voorbij was’.

‘Oude mensen gaan dood, omdat er niet meer van ze wordt gehouden,’ schreef Henri de Montherlant. Daar ben ik het niet mee eens. De machine is gewoon versleten. Bovendien, die machine is ook niet ontworpen en behoort niet op liefde te runnen. Houden van heeft met leven nul komma nul te maken, dat is juist de ellende die via ‘de prins en prinses leefden eeuwig gelukkig’ kinderhoofden worden binnengesmokkeld. Julie Green zeurt ook al over: ‘Waar leggen ze de mensen waar niemand van houdt?’ Verkeerd uitgangspunt. Houden van is geen hoofdschotel van het er zijn, en behoort dit ook niet te zijn. Houden van is aan seizoenen gebonden, zoals je 's winters naar Davos of Coral Gables (Florida) gaat en 's zomers naar Zandvoort of Cap d'Ail.

9 september 1978

Droomde van Mam. Er was een kleine lekkage aan het dak van haar huis. ‘Als het weer verandert houdt het op,’ zei je vader altijd, herinnerde zij zich.

Brandde een kaars in een kapel. Ik was juist in gebed verzonken toen er een jongen en meisje binnenkwamen met een krakende papieren zak. Ik vluchtte.

Miklós Rácz vertelt dat de ontmoeting van de heren Waltmans, Frinking, De Vries en Gualthérie van Weezel met ambassadeur Romanov over de reis naar Moskou ‘heavy’ was geweest. Hans van Weezel had toegezegd niets uitdagends te zullen zeggen of doen, zoals indertijd Ed van Thijn bij een soortgelijk bezoek, ‘Maar ik weet niet wat zijn belofte waard is,’ aldus Racz. Zojuist hoor ik op het Oostenrijkse nieuws dat de Nederlandse parlementaire delegatie de reis naar Moskou afzegde, omdat Gualthérie van Weezel geen visum kreeg. Eigenlijk vind ik dit een uitstekend lesje voor de basterds in Den

[p. 283]

Haag, die er natuurlijk weer op uit waren rotzooi te trappen in Moskou. Wie denken ze wel dat ze zijn? Schreef Van Weezel een briefje dat hij toch bezig is, evenals De Telegraaf, op het verkeerde paard te wedden.

In het boek van Michiel van der Plas staan ook veel quotes die ik oversla. Hij neemt bijvoorbeeld van een bezoek van de Britse krantenmagnaat Cecil King aan het hoofdkwartier van de cia een volkomen irrelevante passage op, terwijl niet duidelijk wordt wat King daarin godsnaam had te schaften.

‘De gevoelens van haat en liefde der volkeren berust niet op gezonde oordelen,’ aldus André Maurois, ‘maar op herinneringen, vrezen en spookbeelden. Er bestaan massapsychoses (...). De Volkenbond kan de vrede evenmin garanderen als de dokter genezing. Maar moet men het daarom zonder dokter doen?’ Dit geldt natuurlijk ook voor de vn. De uitspraak is een pleidooi voor de psychohistorie.

‘De eerste die na het liefdesspel spreekt zegt iets doms,’ schreef Henry de Montherlant.

‘Ik heb me een totaal verkeerde voorstelling gemaakt van wat vrienden zijn,’ schreef Stendhal op 21-jarige leeftijd. ‘Ik wou maar één vriend die alles voor mij was, en ikzelf voor hem. Maar een mens is voor zoiets niet volmaakt genoeg. Ik moet helaas vaststellen dat ik over al mijn vrienden de kwaliteiten verdeeld zie die ik in één verenigd had willen zien.’ Ik stuur deze passage aan Peter. Het opmerkelijkste is misschien wel dat Stendhal dit reeds besefte toen hij meerderjarig werd.

‘Wat mij ondanks alles nog een beetje hoop laat bewaren voor de mens is dat hij nog wordt gewaardeerd door de hond.’

De Chateaubriant

Wat zou de pianist in de eetzaal van het Imperial Hotel ontvangen voor het verstoren van de dinerrust? Zou Keke een stuk van dit kippetje willen geven, wat hij zo heerlijk vindt. Ik zal mevrouw Offereins schrijven op zijn ogen te letten waar steeds korsten op zitten.

Op 7 september 1940 begint de Duitse Blitz tegen Londen. Evelyn Waugh probeert zijn boeken op een veilige plaats te brengen en vraagt zijn zoon naar de plaats des onheils, Londen, terug te komen.

‘Hieruit zou kunnen blijken dat ik aan mijn boeken de voorkeur geef boven mijn zoon. Ik kan aanvoeren dat brandweerlieden kinderen redden en boeken vernietigen, maar de waarheid is dat een kind gemakkelijker vervangen kan worden, terwijl een vernield boek voorgoed verloren is. Bovendien is

[p. 284]

een kind eeuwig; maar bovenal: ik heb het gevoel dat ik over mijn bibliotheek “absoluut heers” en niet over de kinderkamer.’

Wat een horrific, verward geklets in de ruimte. Hoe kan je in godsnaam ervan uit gaan dat een kind ‘bezit’ zou vormen. Een kind is duizendmaal meer, behalve dat het een wandelend boek(je) is. Ik heb gekozen voor een dagboek in plaats van een kind. Ik weet dat het einmalig is. Zelfs als ik zou moeten kiezen tussen een kind of mijn dagboek, zou ik blindelings zorgen dat het kind overleeft. Dan verkies ik boekmoord, want bloedmoord zou voor mij onmogelijk zijn. Maar in dat geval zou het verlies van mijn dagboek gelijk staan met zelfmoord om het kind te redden.

‘Een boek publiceren is hetzelfde als aan tafel praten in het bijzijn van het personeel,’ meende Henri de Monthelant. Dat zou je hoogstens van een dagboek kunnen zeggen. Trouwens I dislike het onderscheid. Veel in deze verzameling citaten was voor mij niet interessant en pakte niet, als te dun vermengde verf. Maar de rest is een treasure. Ik schreef van der Plas: ‘Voor het eerst heb je me bereikt,’ (weliswaar met de gems van anderen). Oostenrijk herinnert me aan Zweden. De jeugd is beautiful. Men loopt en masse op straat vanavond. Goed verzorgd nice. Ze hebben iets ordentelijks. Kom ogen te kort. Gays zitten veelal nog in de kast. They smile with their eyes, maar zijn bang om achterom te kijken. Zonder dat komt er immers geen touché tot stand? Als ik zo'n ventje zie schuifelen, er was er vanmiddag een absoluut het summum van sexy, vraag ik mezelf af: zal ik, als ik ouder word, op ze af stappen en zeggen: ‘Darling, geef me je pik, ik zal je zuigen’ en een werkelijk perfecte blow job toedienen? Liep de gay bar Die Alte Lange binnen, maar deze was om 22.15 uur al leeg en verlaten. Het toppunt van Oostenrijkse burgerlijkheid. Zal nog wat in de Kärtnerstrasse naar mensen gaan kijken.

10 september 1978

Het lijkt of ik hier al weer dagenlang ben. Masturbeerde maar gisteravond, wat altijd beter is dan met een of andere engerd mee te gaan.

Wenen - Moskou

Las een artikel over Tolstoj²⁸¹ waarin werd weergegeven hoe alle kinderen over de ouders hebben geschreven.

281 nrc Handelsblad, 7 april 1978.

[p. 285]

Ik zond opnieuw een brief naar Guntur Sukarno en noemde dit als voorbeeld in de hoop dat de kinderen over Bapak een boekje open zullen doen. Maar ze weten eigenlijk maar weinig over hun vader. De schrijver had dertien kinderen, wat Guntur zal aanspreken. Zes hebben hem overleefd. Ze schreven alle zes een boek over hun vader. Sommigen meer dan één. Er moeten zich afschuwelijke scènes tussen het echtpaar Tolstoj hebben afgespeeld, waarbij madame meer dan eens met zelfmoord dreigde.