Logo DBNL
Memoires 1977-1978 (2008)

Memoires 1977-1978

(2008)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Moskou

18 december 1977

Hotel Nacional

Volodja Molchanov was de eerste bekende die ik op de luchthaven zag. We omhelsden elkaar. Hij kwam me met zijn eigen auto halen.

Het laatste nieuwtje was dat Bob Groen een reis van achtentwintig dagen door de ussr had gemaakt met mijn voormalige tolk Genia Makarova. Zelf was Volodja een maand met Henk Hoekstra van de cpn op pad geweest. De betrekkingen met de cpn waren verbeterd, ook al waren ze nog steeds pro-China en -Mao. ‘De kinderen die Pieter Menten vermoordde, hadden geen suikerziekte zoals is verteld.’ Hij is er diep van overtuigd dat Menten schuldig is.

‘Je zult het in Kiev moeilijk krijgen,’ waarschuwde hij, ‘want de leiding van het Instituut voor Gerontologie is in handen van erge oude heren. Meld je vooral eerst bij de directeur professor D.F. Chebotarev.’ Koen Corver had hem gezegd dat ik van harte welkom was maar ik ben niet in die man geïnteresseerd. Hij zal hier niet voor niets zitten. Casper Reinink, de nieuwe ambassadeur, had nog niemand van de Russen uitgenodigd die zich met Nederlandse zaken bezighielden. Volodja zei Dirk Keijer te kennen: ‘Hij spreekt vloeiend Russisch,’ maar hij hield zich verder over hem op de vlakte. Vriend en pianist Volodja Feltsman was veertien dagen in Japan geweest en had tien succesvolle concerten gegeven. Feltsman probeert op discrete wijze weg te komen. Hij wil in Wassenaar gaan wonen. Volodja had nog nooit van Karl Heinz Stockhausen gehoord. Hij onderstreepte eigenlijk al die maanden absoluut niets interessants gedaan of beleefd te hebben. Toevallig las ik wat Gide schreef op 15 januari 1945, hoe na ‘l'énorme et sanglant effort de la révolution’, de Sovjets de eerste stappen zouden zetten ‘sur la liberté de pensée compromise, et le mensonge sur la réalité’. Als je naar Volodja luistert spreekt hij als vanuit een gigantische gevangenis.

‘Je sais vivre’, aldus Gide. Zou het waar zijn? Weet iemand hoe je eigenlijk moet leven? Doe ik het juist?

Meldde me bij mijn vriendin Olga Chechotkina. Als ik terug

ben uit Kiev moet ik bellen: ‘I stop my work to see you and talk with you.’ Zij seinde Surjono in, die zojuist ook belde. Generaal Suhario is terug in Indonesië en werd prompt op bevel van admiraal Sudomo gearresteerd en in afzondering geplaatst. Moedig om toch terug te gaan. Suhario is op en top een Indonesische patriot en de laatste die een arrestatie verdient, want hij is net zoveel communist als mijn kleine teen. Hij sterft kennelijk liever in zijn vaderland met trassi dan hier in ballingschap zonder.

‘S'il me fallait mourir dans une heure, serait je prêt,’ vroeg Gide zich af in 1946. Ben je er ooit voor gereed? Wanneer ik zou sterven zou ik Peter smeken om vooral niet verdrietig te zijn. En niet te rekenen op fabeltjes van elkaar terug zien in de hemel. Alleen mensen begraven hun doden samen in afwachting van de eeuwige hereniging. Ik zou hem met evenveel kracht smeken mij nooit en te nimmer te vergeten als zijn kloek of speciale vriend. Op die manier drijf ik mezelf tot tranen, als ik zo door ga. Hoe zou zijn moeder haar einde verwerken als ze denkt aan Peter en de andere tien kinderen? Maar zij is rooms-katholiek en heeft religieuze ezelsbruggetjes in haar repertoire als ‘redding’. En dan zal eens ook Peter zelf aan het einde van zijn leven komen. Wie zal dan zijn liefste zijn? Die zijn hand vasthoudt en ‘zijn hart’ omhelst? Probeerde Peter in Londen te bellen, gisteravond, maar er was niemand thuis.173

Ik nam contact op met het huis van Ahram Khatchaturian. Hij had in Parijs een prostaatoperatie gehad, had er twintig dagen in een ziekenhuis gelegen en is nu weer hier. Zal hem proberen te bezoeken.

Surjono kwam voor het ontbijt. Hij vertelde dat generaal Suhario Adam Malik had benaderd, toen hij in Moskou was. Deze had hem geadviseerd met de militaire attaché te spreken, want we weten tenslotte wie de dienst uitmaken in Indonesië. Van sovjetzijde had men hem gewaarschuwd dit niet te doen, want dan liep hij de kans de status van politieke vluchteling, gebaseerd op de Geneefse Conventie, kwijt te raken. Toen hij toch met Malik was gaan praten gaven de sovjets hem vier weken de tijd om het land te verlaten. Hij nam een toestel van Aeroflot naar Jakarta en werd prompt gearresteerd.

Surjono beklaagde zich erover niets te lezen te hebben. ‘Jouw boek Den Vaderland Getrouwe las ik al vijfmaal. Ik ken het langzamerhand uit mijn hoofd.’ Volodja Molchanov zei ook iets dergelijks. Ik heb Sneeuw van Jan Cremer voor hem meegeno-

men. Hij is er direct aan begonnen, omdat er ‘een honger’ bestaat naar alles van buitenaf in deze communistische citadel. Wat zou ik zelf zonder lectuur op deze reizen moeten beginnen?

Ik lees Freud over de jeugd van Leonardo da Vinci in de Franse vertaling van Marie Bonaparte.174 ‘Un grand amour ne peut jaillir que d'une grande connaissance de l'objet d'aimé, et si tu connais peu celui-ci, tu ne pourras l'aimer que peu ou point.’ Dat schreef Leonardo al honderden jaren geleden. Het geldt nog steeds. Freud noemt het ‘een psychologische waarheid’. Dat is dat eeuwige niemandsland tussen alle mensen dat niet te overbruggen is; nooit. De Vita Solitaria noemde Petrarca zijn overpeinzingen inzake ‘het eenzame leven’. Ik dank de hemel dat Herbert Werner Rüssel mij deze situatie vrijwel aan het begin van ‘la vie est un pèlerinage’ kristalhelder heeft uitgelegd.175 Hoe langer ik leefde, hoe meer ik begreep hoe gelijk hij had.

Leonardo werd opgevoed door zijn vader. Volgens Freud kwam hierdoor de ontwikkeling van de jongeman in ideaal vaarwater terecht, namelijk ‘la libido se soustrait au refoulement, elle se sublime dès l'origine en curiosité intellectuelle et vient renforcer l'instinct d'investigation déjà par lui-même puissant (...) l'instinct peut librement se consacrer au service actif des intérêts intellectuels’. Freud vermoedt dat Leonardo niet alleen nooit een vrouw in zijn vingers heeft gehad, maar dat bij hem het accent bij homoseksuele relaties op het platonische element heeft gelegen door de sublimatie ‘de sa libido en instinct d'investigation’. Dit gold voor zijn belangrijkste diepe vriendschappen misschien, maar hoe bevredigde hij zijn permanent terugkerende seksuele behoeften?

Moscow News176 presenteert een gesprek met professor Chebotarev in Kiev. Hij wijst allereerst op het belang van voeding bij het ouder worden. Lichamelijke beweging is van het allergrootste belang. Hij waarschuwt vooral tegen suiker en vetten bij ouder wordende personen. In Kiev bestuderen ze bijvoorbeeld drie sectoren van ‘life expectancy’ 1) De ziektes, die het ouder worden het meeste beïnvloeden, waaronder ‘hypertension’. 2) Omgevingsproblemen en voeding. 3) Verbetering van de farmacologische begeleiding van oudere mensen. Het

zal me benieuwen hoe we die film zullen kunnen maken. Volodja waarschuwde dat ‘de oude heren’ vooral bevreesd waren voor de bedoelingen van de Amerikaanse televisie. Professor Mints was al in Moskou geweest om te vertellen dat men best met mij wil spreken, maar de Amerikanen zijn een andere zaak.

Kiev, hotel Lybid

Bij aankomst onmiddellijk geprobeerd mijn vriend Nikolai op te bellen, en verdomd, hij was er. Kon ik Alexander in Leningrad ook maar zo gemakkelijk terugvinden. Nikolai zei me te hebben geschreven. Ik ontving niets.

Leonardo heeft eens een voet van een man bij een vrouw getekend. Analisten hechten hier betekenis aan. Freud noemt het ‘fétichisme du pied’ wat een onderwerp is dat me sinds Nijenrode heeft beziggehouden, toen ik bijvoorbeeld een paar oude schoenen van Henk Hofland meenam naar De Horst en in mijn kamer neerzette. Ik kijk trouwens nog altijd, wanneer guys mijn aandacht trekken, hoe zij hun voeten neerzetten. Wat is dat toch? Bij Peter heb ik dat helemaal niet en ook nooit gehad. Dat wil zeggen: een blik op zijn laarzen, met een sok eruit hangend in mijn werkkamer op Amerbos, vertedert me altijd.

19 december 1977

Werd opgehaald door een blonde knul van Novosti Press Agency (apn) Vladimir Dergun. Op weg naar het Instituut voor Gerontologie vertelde hij dat Bob Groen inderdaad ook in Kiev was geweest en onder meer een ontmoeting had met het hoofd van de overheidsplanning. ‘He seemed to understand nothing, and the chief told him in a delicate way, that he should have prepared himself for the talk.’

Sprak een uur met professor Chebotarev in het bijzijn van een nerveuze professor Mints. Hij toonde me een soort klein museum, waar nogal kinderlijk de geschenken die hij op buitenlandse reizen had ontvangen, waren tentoongesteld. ‘We are not as modern or expensive as the Americans,’ merkte hij apologetisch op. Wat me ook bij de rondgang door het instituut opviel, was hoe klein, volgepropt en rommelig alles was. De nieuwste machines kwamen uit Japan. Chebotarev stormde als een soort tsaar door de afdelingen. Iedereen ging ogenblikkelijk staan. Op de gangen ging men eigenlijk voor hem in de houding staan. Ik vond dat de directeur maar weinig vriendelijke woorden of blikken voor zijn mensen over had. Vreemde vertoning eigenlijk.

Ik onderstreepte herhaaldelijk dat we hoopten dat hij zich persoonlijk voor de te maken film zou inzetten. Ik garandeerde hem dat hij het laatste woord zou hebben bij de abc-productie. Ik zei ook met zijn vrienden in de us te willen samenwerken. Hij noemde Nathan Shock en Ethel Shanas. We zouden ons op drie aspecten van hun werk moeten concentreren: 1) The biology of human aging, 2) social and clinical gerontology en 3) phenomena of old age. Daarnaast zouden we ook de stokoude mensen in Georgia, die in de hele wereld legendarisch zijn, gaan filmen.

Nikolai wachtte me in het hotel op. Toen ik hem zag staan wist ik weer hoe hij eruit zag.



illustratie

Hij zag er ‘duur’ maar gezond uit. Hij had een Brooks Brother blazer aan, een mink hat uit Roemenië, een kroontjesspeldje op uit Australië, kortom, zijn op straat gevonden, Westerse vriendinnen hadden hem weer van van alles en nog wat voorzien. Hij is nu bezig om een diploma voor vrachtwagenchauffeur te halen. De cursus duurt vier maanden, kost veertig roebel en wordt door de staat betaald.

Hij had voor een joyride met twee vrienden in een gejatte auto van een Bulgaarse diplomaat vijf maanden in de gevangenis in Kiev gezeten. Twintig tot dertig man op een kamer. Hij zei dat er geen homoseksualiteit voorkwam. Hij was gedurende een maand onderweg geweest naar de Oeral omdat hij onderweg in drie verschillende gevangenissen had gezeten. Hij verdiende daar 200 roebel, maar las ook veel, wel 200 pagina's per dag, zei hij. ‘But it was difficult to get interesting books.’ Tenslotte ontmoette hij in een stadje in de omgeving een chemiestudente en trouwde met haar. Toen hij wegens goed gedrag vervroegd vrijkwam en naar Kiev terugging, reisde zijn vrouw hem na, maar dit had problemen veroorzaakt. ‘I cannot change my nature. I need other women.’

‘When did you fuck last,’ vroeg ik.

‘Five days ago with a Kiev girl.’ Hij heeft opgegeven om naar het buitenland weg te komen, maar onderhoudt wel contacten met voormalige ‘nummers’, zoals drie Amerikaanse grieten en

een Frans meisje. Hij wist alles nog van onze eerdere ontmoetingen, ook in Leningrad. Hij had me een roebel gegeven als talisman en vroeg me of ik die nog had. Ik kon hem niet naar waarheid antwoorden, wat me shockeerde.

We gingen naar het restaurant en hebben drie uur zitten tafelen. Hij bestelde champagne. Hij zei eens met een Amerikaans meisje tien flessen champagne op een dag te hebben gedronken. Hij liep naar het orkest, gaf geld en vroeg hen March Goodbye Slovanka te spelen. ‘My present to you,’ zei hij. Toen het gevraagde stuk begon, merkte ik dat iedereen in het restaurant begon te lachen. Hij was dezelfde aantrekkelijke hengst zoals ik me hem herinnerde en de gloed in zijn ogen had de Oeral overleefd. ‘If I were a woman,’ zei ik tegen hem, ‘I would like to be raped by you.’

Hij kleedt zich op zijn paasbest en geeft zich uit voor een Zuid-Afrikaanse diplomaat. ‘In jeans, they would refuse me too often to enter restaurants or clubs.’ Hij vroeg wat ik van Pinochet vond. ‘A small Hitler.’ En Ian Smith in Rhodesia? ‘The same,’ zei ik.177 Daar eindigde dit onderwerp. Nikolai Kosterenko's mind is door de vele contacten met buitenlanders te geavanceerd voor Kiev, waar hij leeft en werkt. Hij past niet meer in zijn omgeving. Ik heb gezegd dat ik het misschien voor elkaar kan boksen in Moskou dat hij en Alexander uit Leningrad me in Amsterdam mogen bezoeken.

Hij is naar huis. Ik kijk naar de mist en grauwheid boven de stad Kiev en denk aan Nikolai's sprankelende ogen. Zal ‘het systeem’ die levendige blik ook eens doven?

20 december 1977

Opnieuw een bezoek aan het Instituut voor Gerontologie. Professor Chebotarev rommelde heel aandoenlijk in kastjes en laden om materiaal te voorschijn te toveren, waarmee we ons op de film zouden kunnen voorbereiden.

Professor Chebotarev stelde voor dat we in sovjetdorpen de houding van jonge mensen ten opzichte van ouderen zouden filmen. ‘Americans should see how we develop relations between the old and the young. Dr. Mints will indicate to you where best to go and film. We spend a lot of time on Social Gerontology. We endeavor to make the young conscious of an enriched late age, without unnecessary diseases and demonstrate, how older people can fully continue to take part in society. We also study the lifestyles and behavior of the elderly. We



illustratie

undertake in our laboratories what we call social hygienic research. It's actually perhaps our most prominent work. We should have this aspect of the Institute in your film.’

Hij vervolgde: ‘Another study we carry out here is the biology of aging. We study aging at all levels of organisms, on molecular and cellular levels, the tissues, and the entire systems. These levels are connected by regulatory systems. We study physical and chemical properties of blood: muscles of the heart, kidneys, the brain and possible oxygen insufficiency. In other words, we examine all the signs connected with pathological aging. The human being is, after all, a social animal. It cannot live without stress, because otherwise it would be merely a machine.’178

Ook de hoofden van de voornaamste afdelingen werden binnengeroepen. Ik moet zeggen: het is duidelijk dat we een schitterende film kunnen maken. Er is een model in voorbereiding om oude mensen te begeleiden bij het verwerken van eenzaamheid. ‘Loneliness is the foremost problem old people have to cope with,’ zei professor Chebotarev. ‘Daarom moet de samenleving nu datgene doen, wat misschien in vroeger jaren in gezinsverband werd gedaan, toen familieleden oude

mensen als vanzelfsprekend opvingen.’ Ik heb materiaal voor drie uur film. Professor Mints had al een titel bedacht: long life: are you a candidate?179

Eigenlijk was ik met mijn werk gereed en had ik in de late middag terug kunnen vliegen naar Moskou. Help het je geloven. ‘No,’ aldus de Intourist-juffrouw, ‘u zou dan geen hotel in Moskou hebben want de procedure is dat we uiterlijk 24 uur van tevoren een kamer voor u moeten reserveren.’ Archaïsche toestanden bij de andere super power in 1977. Zelfs als toerist voel je je op die manier deels opgesloten in een gevangenis, want werkelijke vrijheid van beweging heb je niet. Je bent in Kiev sowieso geïsoleerd: drie dagen zonder enig nieuws van de buitenwereld. Je weet niets. Zelfs moet je de gerant eraan te pas laten komen, wil je niet langer dan een kwartier op je koffie wachten en dan natuurlijk zonder melk. Dat heb ik zelf bij me: poedermelk.

Woonde een gedeelte van Un Ballo in Maschera van Verdi bij. Nikolai haalde me na afloop op. We gingen opnieuw samen eten. Het is duidelijk dat nu hij in een gevangenis heeft gezeten, dit zijn positie in de samenleving moeilijk maakt. Ik adviseerde hem zich eerst te ontdoen van de huwelijksstatus en de vrouw uit de Oeral haar vrijheid terug te geven, zich vervolgens vier jaren koest te houden en wie weet zou hij dan op een of andere manier het land kunnen ontvluchten. Hij vertelde dat een vriend met een Française wilde trouwen, maar dat de kgb ontdekte dat hij de dienstplicht had ontdoken. In plaats van te vertrekken ging de man tweeënhalf jaar de bak in. Wat moet een jongen als Nikolai beginnen? Hij is de kudde mijlen vooruit. Hij weet exact hoe San Francisco in elkaar zit, want een vriendin stuurde hem een plattegrond. Zijn energie en fantasie draaien voortdurend op volle toeren. Hij barst uit zijn voegen vergeleken bij de grauwe massa, welke slaafs doet wat van haar wordt verwacht. Ik was langs een schoenenwinkel gekomen met misschien vijf paar schoenen in de etalage en zei tegen Nikolai dat zoiets voor iemand uit Holland niet was voor te stellen. ‘Dat is het gevolg van onze defensie-industrie,’ zei hij. ‘We hebben nu eenmaal veel vijanden. We moeten bovendien betalen voor andere socialistische landen....’

21 december 1977

Een propvol vliegtuig; hoogst oncomfortabel. De mensen lijken ongelimiteerd rotzooi mee aan boord te mogen slepen. Gehuld in zware bontjassen perst men zich in de toch al nauwe zitplaatsen.

Het jaar 1947 beslaat in Gide's dagboek tien pagina's. Hoe kan dat? Dat is geen dagboek meer.

‘Que la vie de “l'âme” se prolonge par delà la dissolution de la chair, it y a là, pour moi, l'inadmissible, de l'impensable, et contre quoi proteste ma raison.’

In 1948 constateert Gide dat een dagboek bijhouden zelfs une habitude perdue zou zijn. Waarom? Is het zijn leeftijd? Hij is dan 79 jaar. Ik zal mijn uiterste best doen tot de allerlaatste dag een echt dagboek bij te houden. En als ik om een of andere reden niet meer kan schrijven, zet ik mijn gedachten en wat ik wil zeggen op de band voort. Peter blijft mijn enige hoop gedurende dit leven.

In 1948 constateerde Gide: ‘Les Juifs, aussi, d'opprimés se sont faits oppresseurs (...). Comme le montrent quelques incidents retentissants: l'excommunication de Spinoza.’ Op 2 juli 1656 sprak de Portugese Synagoge in Amsterdam over ‘Dieu puisse ne lui pardonner jamais....’ Who the fuck do they think they are? Who is ‘dieu’? De Portugese Synagoge namens Hem? Ze zijn nog erger dan de communisten.

Twee jongens zitten te schaken in het vliegtuig.

‘Un extraordinaire, un insatiable besoin d'aimer et d'être aimé, je crois que c'est cela qui a dominé ma vie qui m'a poussé à écrire.’ - Gide, 3 september 1948.

Om diep en lang over na te denken.

Walter Laqueur interviewde Henry Kissinger.180 Alhoewel ik deze figuur als een oorlogsmisdadiger beschouw, zegt hij interessante en zinnige dingen. Wat Henry vooral benadrukt - en terecht - is de overvalstrategie van de sovjets in 1945 om zoveel mogelijk terrein in Oost-Europa te bezetten, wat nooit eerder was gebeurd. ‘As the Russian armies entered central Europe,’ zei hij, ‘they became the dominant factor in European politics. The more territory they acquired, the greater their ability to determine the shape of the settlement. As the end of World War ii approached, virtually no attention was paid to this issue, and the postwar world has, of course, been profoundly affected by the decisions about the location of lines of demarcation and the exercise of political control in areas oc-

cupied by military forces. It has taken us 30 years to establish some equilibrium on the continent of Europe, and even then it has required the permanent presence of American forces to maintain the equilibrium.’

Kissinger wijst er vervolgens op dat een politiek puur gebaseerd op de ‘balance of power’ moeilijk te hanteren is en wel om de volgende redenen: ‘1) It requires, first of all, a constantly correct assessment of the elements of power. 2) It demands total ruthlessness and means that statesmen must be able to ignore friendship, loyalty and anything other than the national interest. 3) It requires a domestic structure that will tolerate if not support this strategy. 4) It requires the absence of both permanent friends, and permanent enemies, because as soon as a permanent enemy exists, freedom of manoeuvre is reduced.’

Mijn dagboek komt zeker niet voort uit een onverzadigbare noodzaak om van te houden of van te worden gehouden à la Gide. Love is not the answer to loneliness. Aantekeningen maakte ik om exact te weten, hoe of wat, ter versterking van het geheugen. Ik ben aan het einde van het dagboek van Gide. Zou gewoon met hem verder willen praten, altijd. Juist in de oorlog droogden zijn dagboekaantekeningen op, toen ik juist op volle toeren begon te draaien.

Het sneeuwt.

Volodja Molchanov haalde me hier in Moskou af. We lunchten samen. Het artikel dat hij over de George de Mohrenschildt-affaire (en mij) in Komsomolskaya Pravda schreef, veroorzaakte blijkbaar enorm veel commentaar. Zelfs zijn vader had hem erover gebeld.181 ‘Ik zat koffie met Consuelo te drinken,’ zei Volodja, ‘en hij belde om me te waarschuwen. Ik liep naar een stalletje, want ik heb geen abonnement.’ Zijn honorarium was 50 roebel geweest.

Bij apn het abc-televisieproject in Kiev besproken en met een verzuurde fantasieloze kloot, Aleksei Lipovezky, die voor apn de afspraken voor me zou moeten maken, en Volodja als tolk gekeken naar de mogelijkheid van een tweede boek over de ussr met de baas voor West-Europa, Nedbajev. Mij werd vooral geadviseerd ‘wat bureaucratischer te gaan denken’ en mijn verwachtingspatroon aan sovjettoestanden aan te passen. Het zou bijvoorbeeld niet mogelijk zijn tegelijkertijd naar de Sovjet-Unie te komen voor abc-televisie en het schrijven van een boek. Ik was diplomatiek over alles, maar begreep wat an asshole Lipovezky was, een typische apparatsjik, liever lui dan

moe. Nedbajev puilt ook niet uit van brains. Hij houdt levendige discussies met al even weinig verbeelding en maar een beperkt inzicht van hoe zoiets aan te pakken. Volodja Molchanov is in dergelijk gezelschap verre superieur.

Ben vanavond naar Le Nozze de Figaro in het Bolshoi theater gegaan. Volodja trok er zijn neus voor op. Waarom? Mozart is niet de eerste de beste. Het nadeel is wel dat wanneer je gratis tickets op de fabrieken rond Moskou uitdeelt, je het risico loopt dat er een aantal mensen door de ouverture heen praten, niet wetende dat de show al is begonnen. Ik moest tegen twee afschuwelijk opgedirkte vette trutten achter me wel zeggen: shut up! Er zit een ventje voor me van twintig, jeans, donker leren jasje, zalige nek, zijn bewegingen zijn sexy, lekker, zou zo kunnen. Maar de eerste krakende papiertjes van meegenomen zuurtjes verstoren alweer de concentratie en het genoegen uit te zijn. Iedere keer als ik het weer probeer, kom ik tot de conclusie om niet meer naar theaters en concertzalen te gaan vanwege, wat Gide noemde ‘la foule hideuse’. Het is zo waar. Ik blijf van mening dat bij alles wat ik ooit heb gelezen, ik me het dichtst bij Gide heb gevoeld. Zou eigenlijk Jef Lasts boek over hem ook eens moeten lezen, maar wanneer?

Veel mensen stinken hier, wat je merkt tijdens de buffetten in de pauzes. Er worden dan ongelooflijke hoeveelheden sandwiches verorberd. De mensen, toch al volgevreten, buffelen tussen Mozart door, onverdroten verder. De figuren van Russische dames benaderen dan ook meestal die van een kaaiwerker. Volodja was met zijn moeder naar het graf van zijn grootmoeder geweest, die vorig jaar was overleden. Het was zeer moeilijk geweest in Moskou een graf voor haar te vinden. Ze hadden er negen maanden over gedaan. Zijn poedel was gisteren met barensweeën begonnen, exact een jaar na de dood van grootmama. ‘Vreemd, vind je niet?’ vroeg hij. Hij had zelfs een traan in het oog van de hond gezien bij het ‘drukken’ van de pups.

Volodja raadde aan deel ii van mijn Club van Rome-interviews in de Amerikaanse editie niet aan de heer Nedbajev te geven, maar aan Lev Tolkunov, de voorzitter van apn. ‘Je weet dat zijn zoon bij Pravda werkt. De vader zal het boek meteen aan zijn zoon geven, die Engels kent en dan ligt je boek tenminste bij Pravda. Zo werkt het hier inderdaad.

Nedbajev ontplofte bijna toen ik me beklaagde dat het maar niet lukte de minister van Buitenlandse Handel, Patolichev, via hem te pakken te krijgen, ‘of moet ik mijn vrienden vragen dit te regelen?’ Nedbajev begreep ook wel dat dit Gvishiani en

Arbatov waren. Voor mijn project van een boek wilde ik tien topfunctionarissen interviewen. Wat televisie betreft, vroeg hij om abc met apn in contact te brengen om ieder jaar drie niet-politieke onderwerpen te filmen. Bijvoorbeeld: wat er in de ussr leefde met betrekking tot milieuproblemen. Nedbajev wilde gewoon een kans hebben te scoren bij zijn directie. Ik begrijp overigens heel goed dat Volodja bij het vertalen van dergelijke gesprekken de gebruikelijke beautifications aanbrengt voor wat hij in het belang van de goede zaak beschouwt. Wat niet wil zeggen dat hij niet naar twee kanten werkt, want hij beschermt ook mij als ik naar sovjetmaatstaven te direct ben.

Ze misbruiken het woord ‘concreet’ hier even dikwijls als in de usa het woord ‘briljant’. Ik opperde dat we wellicht beter de Amerikaanse redactie van apn konden omzeilen tijdens het werk met abc. Dat ging absoluut niet, wat ik overigens met dr. Gvishiani wil double-checken.

Verdiep me in Claude Debussy,182 de man wiens muziek ik al jaren bewonder en soms zelf speel, en van wie ik eigenlijk niets weet. Wat zou mam van dit boek hebben genoten. Ik zou het haar meteen hebben gebracht. Zij zette me op zijn spoor. Vijftig jaar na zijn dood bestudeert men eigenlijk pas serieus zijn leven.183 In het voorwoord wordt weer meteen de klassieke vraag gesteld, hoe hij als ‘refined sensualist, the lover of cats, luxurious wall hangings, Japanese prints, and women with green eyes could be so flippant, so casual and boorish when faced with the task of expressing his artistic ideas in words?’ Zijn uiterste verfijndheid en de meest brutale grofheid geen hoedanigheden, die met het allergrootste gemak coëxisteren binnen het dak van een brein?

Debussy berichtte op 24 november 1913 aan André Gide, dat hij reeds artikelen schreef voor het maandelijks verschijnende bulletin van de Société Internationale de Musique en het daarbij wilde laten uit tijdsgebrek. De twee Fransen uit het verleden die ik het meest bewonder, liepen elkaar kennelijk mis. Debussy had eerder geweigerd om elders over Chopin te schrijven. ‘I really don't see what place my writing would have in a review whose conception of music seems to contradict my own.’ Zou hij elders zijn mening hebben gegeven over mijn meest geliefde Pool? Vreemd genoeg komt de naam Chopin maar viermaal in dit boek van 325 pagina's voor. ‘Certainly Chopin's nervous disposition (als zinspeling op homoseksualiteit?) let him down when it came to the endurance required in

composing a sonata,’ aldus Debussy in de enige passage over Chopin.184 ‘But he did make some finely wrought “sketches”, and it is at least agreed that he invented his own way of handling the form, not to mention the marvelous music he achieved in doing so. He was a man with abundant imagination, and he would flit from one idea to another without demanding a one hundred percent commission on the transaction - which is what some of our more celebrated masters do.’185

Wat ook weer zo typerend is voor een kunstenaar van zijn kaliber is dat hij na 1899 blijkbaar de ernstigste financiële problemen heeft gekend. Hij heeft veel geld moeten lenen. In 1902 schijnt hij zelfs te zijn vervolgd wegens wanbetaling. Hoe boeiend om nu eindelijk eens over mijn geliefde Debussy te lezen, van wiens muziek ik al jaren geniet.

22 december 1977

Moskou

Debussy wordt nu zoveel vollediger voor mij. Ik krijg hetzelfde gevoel wanneer ik over Chopins leven lees. Ik realiseer me gedroomd te hebben dat ik aan Chopin werd voorgesteld, een nogal kleine man met lang haar. Hij viel me qua uitstraling erg tegen trouwens. Ik heb eveneens gedroomd dat ik met George en Jeanne de Mohrenschildt weer samen was. Ik adviseerde hen opnieuw hun eigen boek te schrijven. Waarom deden ze dit eigenlijk niet? George wilde het doen met Strengholt. Gesteld dat Gerard Croiset zich vergiste en hij de houding van De Mohrenschildt, van zich schuldig voelen, of misschien zelfs inderdaad slechts publiciteit en geld zoekende, heeft verward met werkelijke schuld aan de moord in Dallas? Zelf zei hij wel eens over zijn medeplichtigheid: ‘Of course, it's all baloney.’ Wat als hij toch niet schuldig was, maar meer medeplichtig? We zullen het nooit weten. Ik mag ook nooit vergeten dat tijdens mijn allereerste bezoek aan George en Jeanne in 1967 in Dallas er een man boven meeluisterde van wie ze me zeiden dat het een collega-professor was, die er logeerde. Wie was die man? Zeven Nederlandse heren in het hotel aan het ontbijt, op ‘oorlogspad’ in de ussr. Het waren me de typetjes wel. En de conversatie! Ik verdiepte me maar in Debussy, wat me voortdurend aan mam doet denken.

Zou dr. Jermen Gvishiani ontmoeten, maar met veel excuses werd meegedeeld dat hij was weggeroepen. ‘Een boek schrij-

ven is een serieuze zaak,’ zei ik tegen de secretaresse die mij de jobstijding kwam brengen. ‘But I think, he does want to write the book with you,’ zei ze. Of ik om 12.30 uur terug kon komen. ‘Dat is moeilijk want ik heb een lunch om 13.00 uur met Gerogii Arbatov,’ antwoordde ik. Ze ging weer naar boven om uit te zoeken of ik om 12.15 uur kon komen. Terwijl ik zat te wachten, zag ik dr. Gvishiani het gebouw verlaten. Ik ben er zeker van dat hij wist dat ik er zat, als hij me al niet zelf heeft gezien. Dat gaat allemaal een beetje ver. Daarop kwam assistent Alexander Serdiouk beneden en kondigde aan dat dr. Gvishiani me om 14.00 uur verwachtte.

Intussen ging de lunch met Arbatov ook niet door. In plaats daarvan zou zijn tweede man Edward Ivanian me mee uitnemen. Dat werd een zeer interessant gesprek. Hij had 500.000 exemplaren van zijn boek over het Amerikaanse presidentschap verkocht en nu werkt hij aan een boek over Nixon en Ford. De man weet weinig of niets over die heren, behalve wat hij in de bibliotheken misschien bij elkaar schraapt, en vooruit met de geit, weer een half miljoen exemplaren. Hij raadpleegde twee boeken over Ford, maar kende diens boek over Lee Harvey Oswald niet. Daar ga je al. Dat boek alleen al toont aan hoe Ford een exponent van de inlichtingendiensten is en is geweest. Hij wachtte nog op het boek van Mazlish, waarop ik hem had geattendeerd, maar van de studie van psychiater Abrahamsen wist hij niets. Intussen noemt hij zichzelf, ‘the foremost expert on the presidency in de ussr.’ Hij is Georgiër en heeft samen met Gvishiani gestudeerd. Dat Carter met bijbels langs de deuren had geleurd in de vs was hem onbekend. Wat wist hij wel?

Na me rot gehaast te hebben was ik om 14.15 uur voor de derde keer vandaag bij het kantoor van dr. Jermen Gvishiani, ‘mijn vriend’. Opnieuw kwam een assistent beneden om te melden dat hij afwezig was. ‘Misschien kan ik u helpen?’ vroeg hij vriendelijk. Ik werd woedend. ‘I do not intend to be made a fool of, not by Mr Gvishiani, not even by Mr Brezhnev. He promised me in Geneva he would see me now in Moscow. I will wait here until he sees me.’ Hij vond het erg spijtig, er was niets aan te doen, ik diende op te hoepelen. ‘Now you are only talking emotional and not rational. What do you want me to do?’ Hij bracht drie redevoeringen van Gvishiani mee en bood aan ze te gaan kopiëren. ‘Do what you have to do, but you can be sure, that I will not move until I have seen your boss.’

De ingang van het kantoor van dr. Jermen Gvishiani had poli-

tiebewaking. Dit was ik bereid te riskeren, inbegrepen de dreigende revolvers.186 ‘Why should Bruno Kreisky receive me on the spot, and here I am asked to return three times. I think it is discourteous. What makes dr. Gvishiani so special?’

‘You should understand his situation,’ aldus de assistent.

‘I do: therefore one time, even two times being here for nothing is okay, but now I want to know whether we can work in Orlando, because I am spending already a lot of money on this book and won't be made a fool of. In my bag I have a toothbrush, I sit here till tomorrow if you want me to.’

‘Suit yourself, you are wasting your time,’ aldus de man, ‘good bye.’ Hij verdween in de lift.

Niet lang daarna kwam hij weer beneden. ‘Ik zal wel moeilijkheden krijgen, maar ik zie dat u dr. Gvishiani zeer nodig heeft. Ik zal proberen iets te regelen.’ Nu voelde ik me eigenlijk opgelaten zoveel problemen te veroorzaken. Hij nam me mee naar boven. We betraden de privéwerkkamer van Gvishiani. Zijn bril lag op tafel. Stapels boeken. Even later kwam mijn vriend via de kamer van zijn secretaresse binnen met veel verontschuldigingen. Ik zei: ‘Al kunnen we maar twee minuten praten.’

‘Nee, ga zitten.’ Ik gaf hem eerst het kaartje van Dirk Keijer waar ik op had geschreven ‘with approval of ambassador Romanov.’

‘We had a death in the family,’ zei hij. Hij droeg ook een zwart pak als teken van rouw. Hij zou 6, 7, 8 en 9 januari in Londen zijn en 10 en 11 januari in Orlando, Florida. Hij gaf Serdiouk de opdracht deze data telegrafisch aan me te bevestigen. De opening voor Keijer en Hoogovens was gemaakt. Ik wist waar ik aan toe was. ‘I see you are a businessman after all,’ zei Serdiouk toen hij me in de lift naar beneden begeleidde. ‘Well, my friend’, zei ik: ‘I am not made of steel, nor am I a Sony millionaire who comes to sell you tv sets. I have a heart and I have emotions. When I set as a goal to write a book with your boss, I am like a guerrilla fighter in the Che Guevara class. Without emotions life is not worth living.’

Telefoneerde met de nieuwe ambassadeur, Casper Reinink. ‘Ik ken uw naam,’ zei hij. ‘Ik ben hier kersvers.’ Dat wist ik. Ik vertelde hem waar ik mee bezig was.

Om 16.00 uur ontmoette ik Mikhail Fyodorov, hoofdredacteur van de New Times. Werkelijk, hoe komt zo'n oude zak aan een dergelijke post? Ik bleef een half uurtje. A total waste of time. Ik bracht de avond bij Volodja Molchanov en Consuelo door,

die ik aardig vind. Zij had wat toast geprepareerd, wijn en spawater. Ik geen zin in dat alles. Volodja wilde meer over Gerard Croiset weten. Diens boek had ik hem gegeven. Hij had het gelezen. Hij mocht niet schrijven over een ‘parapsycholoog’. Dit woord werd gewijzigd door de redactie in ‘Hollandse wetenschapper’. Hij had de rol van Croiset in de jfk-affaire maar zoveel mogelijk weggemoffeld, want anders zou men de zaak niet serieus hebben genomen. Er was trouwens in de ussr een boek verschenen van C.E. Hansel, espa Scientific Evaluation, waarin Croiset als charlatan werd omschreven. In de auto naar zijn huis zei Volodja nogmaals: ‘Je weet niet hoe vreselijk het voor me is dat ik niet werkelijk kan schrijven wat ik wil. Ik kan zelfs niet over Dirk Keijer schrijven, want hij is nu een miljonair en hier rijk geworden.’ Hij had Keijer wel geïnterviewd, die na afloop prachtige rozen naar Consuelo had gezonden.

Later kwamen Volodja Feltsman, de pianist, en diens vrouw Anja in rouwkleren binnen. Feltsman had zijn voormalige pianopedagoog begraven, die dierbaarder voor hem was dan zijn eigen vader.187 Hij had het publiek bij zijn concerten in Japan ‘terrible’ gevonden. ‘Was Anja mee?’ vroeg ik. ‘What do you think in this country?’188 Hij moest 26 december het tweede Prokofiev-concert in Moskou spelen. In de auto vroeg ik later aan Molchanov mij tijdig te waarschuwen als Feltsman naar Holland kwam. ‘Dan sein ik je in. Als ik je bijvoorbeeld laat weten dat er in juni een mooi concert zal zijn, weet jij wat ik bedoel.’ En even later alsof hij zichzelf betrapt voelde. ‘Nu zit ik ook al geheime dingen met jou te doen. Wanneer hij in Nederland gaat wonen, kan jij brieven meenemen als je komt. Want wanneer ik nog contact zou hebben na zijn uitwijken, dan verlies ik mijn positie als journalist bij apn.’

Consuelo, die een Spaanse vader heeft, was enige tijd op Cuba geweest. Zij vertelde heel vertrouwelijk met Cubaanse partijleden te hebben gesproken. Zij beschouwen Fidel Castro als ‘an adventurist’. Alle praat over verbetering van het lot van het volk was onzin. ‘Now, everyone in Cuba is poor,’ zei ze. Hier schrok ik toch een beetje van, ook omdat Consuelo toch als een Cubaanse en het communisme ondersteunende sovjetburgeres naar Havana was gereisd. Zij zou het liefste in Spanje gaan wonen, denk ik. Volodja wil echter in Moskou blijven. Zijn wortels zijn zuiver Russisch, ongeacht het regime.

23 december 1977

Keke, here I come to liberate you.

Dit was een nogal deprimerende reis. Het wordt me steeds duidelijker in wat een chaos dit land verkeert, niet alleen uit wat je tussen de regels door leest, maar ook uit wat je verder aan den lijve ondervindt, zoals zelfs in het kantoor van dr. Gvishiani. De service blijft erbarmelijk. Een ijskoude vertrekhal. Toen ik bij apn op Volodja stond te wachten, zag ik weer een van de befaamde mannetjes met een oude aktetas arriveren. De man had kennelijk op een oude rammelende typemachine thuis enkele stukken in meervoud getypt. Wat dit land nodig heeft, zijn honderdduizenden Xerox-machines, maar dat durven ze niet. Daarmee zou men een gigantische illegale ondergrondse drukpers importeren, waarmee de overheidspropaganda geduchte concurrentie zou worden aangedaan. Ik opperde deze gedachte bij Volodja en Consuelo, die zeiden: ‘Dan zou er twintig procent meer werkeloosheid zijn.’ Stel je toch eens voor dat je een kopie nodig hebt en zo'n man moet bestellen, en wat voor kopie krijg je dan?

Het heerlijkste wanneer je een behoorlijk geoutilleerd toestel binnenkomt, is naar de kranten grijpen, zodat je weer op de hoogte komt van wat er in de wereld gebeurt. Yale University heeft een nieuwe president, Bartlett Giametti. De acf-aandelen zijn weer tien punten gezakt. Henk Hofland heeft een proces aan zijn broek.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums