Memoires 1976-1977

[p. 70]

New York

7 februari 1977

ymca

Het eerste dat ik vanmorgen las was dat professor Georgii Arbatov in Pravda had geschreven dat de ussr niet beoogde de vs voorbij te streven in de wapenwedloop, maar slechts de achterstand die er bestond wilde inhalen. Volgens Arbatov hadden de supermachten nagenoeg pariteit bereikt in militaire kracht. Dàt is een man met wie ik een boek zou willen maken.⁷³

De dag voornamelijk gebruikt om een aantal afspraken te maken.

73 Dit zou in 1980 ook gebeuren.

8 februari 1977

Voor het eerst sinds 1973 in Los Angeles, ontmoette ik William Irwin Thompson.⁷⁴ Hij vertelde inmiddels gescheiden te zijn, waar hij eigenlijk ook naar uitzag. Hij sprak weer gemakkelijk en soms boeiend. Hij vroeg zich af of Jimmy Carter zich zou kunnen ontpoppen in een Amerikaanse Charles de Gaulle. Deze veronderstelling verbaasde me grenzeloos. De Gaulle was niet bepaald een politicus die in de Heer was herboren via de illusies van een wazige zuster, laat staan dat hij als boetedoening met bijbels langs de deur zou hebben kunnen gaan. Ik begrijp zoiets niet. Hij vertelde indertijd met Bruce Mazlish aan het mit te hebben samengewerkt. Hij wist daarom dat je de man niet serieus behoefde te nemen. ‘Like Robert Jay Lifton, who judges Mao Tse-Tung from newspaper articles,’ voegde hij eraan toe. Het was weer het oude liedje, Amerikaanse wetenschappers, die elkaar het licht in de ogen niet gunnen.

Thompson is dag en nacht betrokken bij de op 16 oktober 1976 opgerichte Lindisfarne Association. Ze hebben de beschikking gekregen over een kerkcomplex van de Episcopal Parishes of Calvary in het hartje van Manhattan. Het feit dat professor Gregory Bateson (eens echtgenoot van Margaret Mead), professor Richard Falk⁷⁵, dr. E.F. Schumacher uit Londen, Paolo Soleri en anderen eraan deelnemen, zegt me veel.

74 Zie: Grenzen aan de Groei, Deel I, Bruna, 1973.

75 Idem.

[p. 71]

De benadering is opnieuw mondiaal en anti nation-state, tot zover dus Club van Rome. Maar het gaat hier veel verder dan Aurelio Peccei's gezelschap. Thompson: ‘We discuss a convergence of art, religion and science, a new paradigm concerned with consciousness. In a sense, you can talk about it as a scientific return to nature, of understanding nature through scientific ecology and mystical animism: not trying to control, dominate or manipulate nature to increase profits or increase the gross national product, but developing a sense of reverence of nature and one's relationship to the biosphere.’

William Irwin Thompson: ‘We are living in the global crisis of industrial civilization. Ideas of the domination of nature, development, and the profit motive are destroying traditional values and systems.’ Hij meent dat de ‘renaissance of Yoga, Sufism, the American Indian, Celtic Animism, Tibetian Buddhism, and the occult’ bijdraagt tot ‘non-materialistic and non-industrial oriented attitudes’.⁷⁶

Heb een paar uur met Andy Reed doorgebracht in Crêpes. Hij vond de vergiffenis van dienstweigeraars door Carter een soort candy voor het grote publiek om met andere zaken verder te kunnen gaan, zoals Gerald Ford zich had laten fotograferen bij het bakken van muffins om de aandacht af te leiden van het feit dat hij Richard Nixon had gevrijwaard van vervolging. Men ziet deze zaken helder, maar blijft op deze types stemmen.

Andy zag er fris en monter uit, zoals ik hem indertijd voor het eerst in San Francisco ontmoette. Hij had een woning gevonden via de Gay Roommate Service bij een guy ergens op Park Avenue. We kregen wel een beetje keet over de Sovjet-Unie. Ik probeerde zijn vooringenomenheid dienaangaande wat bij te slijpen.

76 Meer materiaal over Thompsons transcendentale benadering zijn in mijn dagboek. Ik schreef er niet over, want in die dagen beschouwde ik dit toch lichtelijk als gaga. In 1990 zou ik er met Jan Foudraine een boekje over maken.

9 februari 1977

Ben van de ymca aan de 47ste straat naar het kantoor van professor Kenneth Clark⁷⁷, aan de 86ste straat gelopen. Onderweg raakte ik geconcentreerd op mam en zag een kapel, waar de mis werd gelezen. Brandde twee kaarsen. Kon me moeilijk concentreren met al die mensen, die tegen je aanstootten.

Professor Clark, de zwarte psycholoog, leidt thans een prestigieus adviesbureau. Terwijl ik wachtte sprak ik met de zwarte receptioniste over de zwarte kinderjuffrouw op het Witte

77 Zie Grenzen aan de Groei, Deel I, Bruna, 1973.

[p. 72]

Huis. ‘Carter must have gotten to know her qualities and found her to be trustworthy,’ zei ze. ‘If he feels it is right, well it is his decision.’ We belandden ook bij de film Roots waarin de origine van Amerikaanse negers en de slavenhandel wordt uitgebeeld. Was het een schok voor haar? ‘Not at all. We blacks all knew what went on in the past.’

Het gesprek met professor Clark⁷⁸ verliep vlot. Heb een uitstekend contact met hem. Ik maakte een kop van wat ik als zijn voornaamste boodschap beschouwde: ‘Politieke leiders moeten eigenlijk een psychologische test ondergaan.’ De mening van Clark liep parallel aan die van psychiater Hutschnecker, die de eerste was die dit in Amerika van de daken riep. In tegenstelling tot Mazlish en Hutschnecker bleek Clark aanzienlijk vertrouwen in Jimmy Carter te hebben.

Clark, voormalig voorzitter van de Amerikaanse Vereniging van Psychologen ging ver: ‘Wij zouden een technologie moeten ontwikkelen, waarmee wij onze politieke leiders aan een psychologisch onderzoek zouden moeten onderwerpen alvorens zij in leidende machtsposities terechtkomen. Ook nadat zij verantwoordelijkheid voor het wel en wee van miljoenen mensen krijgen te dragen, zouden politici voortdurend mentaal begeleid en onder diagnose moeten blijven.’ Ik opperde dat de vraag overbleef ‘wie’ er uiteindelijk een president van Amerika een ‘brevet van mentale bekwaamheid’ moesten uitreiken. Via een team wetenschappers zou hierover consensus moeten worden bereikt. ‘Mijn studenten waren aanvankelijk ook geschokt, toen ik deze gedachte naar voren bracht. Het toonde echter aan dat in een democratie als de onze nog altijd het primitieve bijgeloof de overhand heeft dat politieke leiders onaantastbaar zouden zijn, ongeacht de wijze waarop zij tot het hoge ambt worden geroepen. Men gaat er namelijk vanuit dat wanneer iemand tenslotte in het Witte Huis terechtkomt, hij vanzelfsprekend geschikt voor de job zou zijn. Iedere poging om een dergelijk ambt aan bepaalde begrenzingen vast te leggen, wordt onmiddellijk uitgelegd als een aanval op de democratie.’ Hij was het ermee eens dat vele Amerikanen, ondanks Watergate en alle andere ploertenstreken van Richard Nixon, opnieuw op Nixon zouden stemmen als zij de gelegenheid zouden krijgen. Ik vertelde hem dat in Nederland iets dergelijks aan de hand was. Ondanks dat prins Bernhard feitelijk zijn eed als officier van het leger had geschonden, was er bij veel Nederlanders een soort onverklaarbare vergevingsgezindheid ont-

78 Er is een bandopname van bij mijn dagboek.

[p. 73]

staan. ‘U moet mij niet om een rationele verklaring vragen voor dit soort reacties van de zijde van het publiek,’ aldus psycholoog Clark. ‘Wat prins Bernhard heeft gedaan kon natuurlijk niet door de beugel, maar er zijn daarbij diepgewortelde psychologische krachten aan het werk. We zijn allemaal mensen. Dit betekent dat we in wezen verdomd gecompliceerd zijn, inconsequent, irrationeel en maar al te dikwijls immoreel handelen en denken.’ Daarop noemde hij Jimmy Carter een der meest gecompliceerde mensen die de vs ooit hebben gehad. Hij maakt de indruk van ‘een rein en zuiver mens te zijn.’ Hij zou zich beter bewust zijn van het verschil tussen goed en kwaad dan zijn voorgangers. Hij noemde de benoeming van een zwarte nanny op het Witte Huis ‘een van Carters meest positieve daden.’ Veel mensen zijn alleen met hun mond bereid anderen te vergeven. Het is natuurlijk veel moeilijker de daad werkelijk bij het woord te voegen. Jimmy Carter had uitzonderlijke moed getoond, maar Clark gaf tezelfdertijd toe: ‘Dit soort moed zou anderzijds tot hoogst gevaarlijke beslissingen kunnen leiden.’ Belangrijk gesprek.⁷⁹

Mijn volgende bezoek gold Paddy Chayefsky, de maker van de film Network met meedogenloze kritiek op de televisiewereld, met William Holden, de onlangs overleden Peter Finch en Faye Dunaway in de hoofdrollen. Er zijn maar liefst twaalf voordrachten tot Oscars op gevolgd. Hij vertelde de film te hebben gemaakt omdat hij langzamerhand kotsmisselijk was geworden van wat zich via de beeldbuis afspeelde. Nog maar vijftien procent van het publiek leest kranten. Niet minder dan 42 miljoen mensen keken 's avonds naar het televisienieuws. ‘Verder wordt het publiek overspoeld met op de sexy toer zijnde vrouwen, gigolo's, moordenaars, dieven, slimme detectives en uit de heup schietende politiemannen in snelle blitse auto's (Starsky & Hutch dus). Onze gemiddelde scholier op een middelbare school heeft reeds zo'n 9000 tv-moorden achter de kiezen. Het is gewoon walgelijk. De hele vertoning is een gigantische verlakkerij van Amerika en de rest van de wereld. Bovendien geeft de televisie op die manier een vals beeld van ons land. Ik schreef Network om deze situatie aan de kaak te stellen.’⁸⁰

Hij was kennelijk nauwelijks naar bed geweest, want het gesprek verliep op een toon van hoe gauwer het voorbij is hoe beter. Hij heeft natuurlijk ook al tientallen van dit soort uiteen-

79 Haarlems Dagblad, 21 juli 1977. Hetzelfde verhaal (korter) Nieuwe Revu, 22 juli 1977.

80 Nieuwe Revu, 22 april 1977.

[p. 74]

zettingen moeten geven. Toch warmde hij geleidelijk op. Hij bleek een bewonderaar van professor José M.R. Delgado. We bespraken diens ideeën over hoe televisie ook rechtstreeks het brein aantast. Ik gaf hem een tekst van een lezing van Delgado in Madrid.

Zijn volgende film behandelt de waanzin in de wetenschappelijke wereld. Hij zoekt hiervoor een microbioloog. Ik zei hem te willen introduceren bij dr. Philip Handler, president van the National Academy of Sciences in Washington, opdat hij de juiste man zou krijgen. Haastte me naar La Guardia voor de vlucht naar de hoofdstad.

Washington, Hilton hotel

Ik ben op een of andere manier de speciale envelop met fotomateriaal en andere gegevens, ook de foto van de cubaan die Jim garrison verdenkt in verband met de moord op jfk, kwijtgeraakt. Zal Carel enkelaar vragen me kopieën toe te zenden. Op 6 januari 1977 had advocaat Harry Torczyner me een afscheidsbrief met tien punten gezonden, waarbij hij de pogingen de zaak-time voor me aan te pakken stopzette. Zijn brief had me nogal geschokt. Ik had een kopie aan Joseph Borkin gezonden ter bestudering. Ik belde Joe bij aankomst, die vroeg: ‘What did you write to Torczyner? His letter is very very nasty.’

‘I know, but the guy has been dragging his feet for half a year.’ Borkin was bereid me voor te stellen aan William Dobrovir, de leider van het team advocaten dat voor de journalist Jack Anderson nagenoeg het hele Witte Huis, te beginnen bij Richard Nixon zelf, voor 22 miljoen dollar voor de rechter heeft gesleept. Dobrovir schijnt echter niet te willen werken op de voorwaarde dat hij uiteindelijk een percentage van het uitgekeerde smartengeld zal ontvangen. ‘He hesitates,’ aldus Borkin, ‘to work for you on a contingency basis.’ Ik vroeg of ik op zijn minst met Dobrovir zou kunnen spreken.

Volgens Joseph Borkin had Jimmy Carter ‘a healthy well-integrated personality’. Hij vervolgde: ‘He also has a healthy family life. Mrs. Abraham Lincoln went mad, was even locked up. But did you know, that Lincolm himself had an abnormally small penis?’ Ik antwoordde: ‘So what?’

‘Well, did you read Sigmund Freud? I did. I hope Carter will do fine. He certainly is a president with an unusual iq, unlike for instance Dwight Eisenhower. Remember, admiral Hyman Rickover called Carter his number one boy.’

‘Didn't you find it a bit unusual for Carter to sell Bibles from

[p. 75]

door to door to pay for his sins?’

‘Yes,’ antwoordde Joe beslist, ‘that is strange.’

‘And, telling Playboy that he prays 25 times a day?’ vroeg ik verder.

‘Yes, that too, but I hope we have a good president on our hands. Let him adhere to Christian principles, the problem has always been people did not follow Christ.’

Over mijn Time-zaak merkte Borkin nog op: ‘Your weakness with Time is, one: that you are poor, and second: they will dig up all the shit they can find about you, they will spend a fortune on going to all your enemies.’

Zo werkt het rechtssysteem in Amerika en waar niet? Eigenlijk zou je na alle shit, die je zoal meemaakt, in een complete basterd moeten veranderen. Maar zover is het nog niet.

Om 16.00 uur ontmoette ik advocaat William Dobrovir, die een voormalige partner bleek te zijn in de advocatenpraktijk van Dean Acheson⁸¹. Hij vond dat ik hem op zijn minst een klein bedrag contant moest betalen. ‘Look Willem, you got yourself a cheap lawyer and cheap service.’ Hij wilde over een en ander nadenken.

De Britse epistolarian, lord Horace Walpole (1717-1797) heeft eens gezegd dat brieven eigenlijk niets anders dan gesprekken op papier behoorden te zijn. Dat vind ik ook. Ik heb honderden brieven aan Peter geschreven. Ik dring er bij hem op aan ze zorgvuldig te bewaren.

Donald Windham was 19 jaar in 1940 toen hij Tennessee Williams leerde kennnen, die toen 28 was. Windham heeft nu een keuze uit hun brieven van de periode 1940 tot 1965 in een beperkte oplage van 526 exemplaren, 333 pagina's, uitgegeven. Gerald Clarke schrijft in Time⁸² dat de ‘assemblage’ neerkomt op een autobiografie van Williams, die nergens anders is te vinden. Dat kan ik me uitstekend voorstellen.

Williams schrijft bijvoorbeeld in een brief aan zijn vriend dat Greta Garbo hem heeft gezegd best weer een film te willen maken ‘so long as the part is neither male nor female.’ Williams voegt eraan toe: ‘Regrets that she was not able to play Dorian Gray’ En verder: ‘In appearance she is really hermaphroditic, almost as flat as a boy with the cold quality of a mermaid.’

De schrijver zegt 89 percent van zijn tijd te besteden aan werken of piekeren en zorgen maken over werk, vechten tegen de

81 De voormalige advocaat van Sukarno in Washington en sedert 1956 een persoonlijke vriend.

82 Time, 7 februari 1977.

[p. 76]

waanzin om ons heen (gedeeltelijk ook verwerkt in de 89 procent) tien procent van zijn tijd en ‘very true and tender love for lover and friends, one percent.’⁸³ Mijn indeling is anders, althans wanneer we spreken over de activiteit van de mind. Vijftig procent van de activiteit van het brein speelt zich intern af en wordt intern verwerkt en opgeslagen. Van de overige 50 procent gaat 25 procent op aan energie voor werk, te verdelen tussen het schrijven van mijn dagboeken en brood op de plank. Vijftien procent wordt besteed aan nieuwe ervaringen en input, waarbij bestrijden van de waanzin zowel hier als bij de 25 procent werken is ingecalculeerd. Blijft over: tien procent voor ‘buitenlandse betrekkingen’ naar ‘de wereld’ toe, naar kennissen, vrienden en lovers.⁸⁴ Ik vind Williams' allocatie van één percent aan affecties en contacten te iel, te onmenselijk, te onwaar. In ieder geval wil ik proberen het boek met die brieven te pakken te krijgen.

83 Williams' eerdere berekening was 50% werk, 35% vechten tegen de waanzin en 15% tender love en tijd voor lovers.

84 Heb mijn indeling als reactie op Williams hier in 1992 toegevoegd.

10 februari 1977

Washington dc

Prachtig weer. Het is haast zacht lenteweer. Deze dag was 54 jaar geleden de gelukkigste dag in het leven van mijn moeder: haar eerste zoon Hendrik Alexander werd geboren..

De American Council on Education heeft alarm geslagen nu Carter heeft besloten fondsen bestemd om onderwijs te ondersteunen drastisch te verlagen. Wat is dit nu weer voor een krankzinnige zaak? De Council zegt dat als Carters plannen doorgang vinden 330.000 studentenbanen de laan uit vliegen, 335.000 leningen voor studiedoeleinden rampzalig worden teruggedraaid en 220.000 hulpbehoevende studerenden rampzalig zullen worden getroffen. Carter mag dan Rickovers briljante student zijn geweest, en de Heer Jezus mag hem ‘leiding’ geven, maar mijn vraagtekens bij Carter staan vanaf het begin als een paal boven water: de man is een scatterbrain.

De Kennedy-vorsers David Seay en Randall Smith zeggen me dat Mark Lane me wil ontmoeten. Ik sprak een uur met hen over de verschillende aspecten van de jfk-moord.

Tweede ontmoeting met advocaat William Dobrovir. Joe Borkin noemde hem een ‘very well connected lawyer’, wat hij zeker zal zijn, maar het kantoor van de man is falling apart. De rotzooi is niet te beschrijven.

Eerst was Dobrovir kortaf en onmogelijk. Ik dacht: ik red het

[p. 77]

nooit met hem. Maar nadat we een botsing hadden over geld ontspande hij toch. Hij stond er op minimaal 1.000 dollar voorschot te krijgen, wat natuurlijk ook redelijk was, maar het feit dat hij onderstreepte dat hij absoluut geen pas voor me zou verzetten tot hij het geld in handen had, ervoer ik niet als bemoedigend. ‘Joe Borkin told me, you eventually quit Dean Achesons Law Office, because you wanted to handle public interest cases for low fees,’ riep ik hem toe toen ik boos was ‘and now you talk to me like this. If we sign an agreement, is my signature, that I will pay you 1.000 dollars not sufficient?’ ‘Well, this is our policy,’ zei hij keihard. Ik mocht Harry Torczyner bellen en vroeg hem de file over mijn Time-zaak zo spoedig mogelijk naar William Dobrovir te willen zenden. Torczyner antwoordde dat hij hier eerst een brief over zou afwachten. Die werd meteen in elkaar gedraaid en ging per expresse naar New York. Intussen tekenden Dobrovir en ik een overeenkomst.

11 februari 1977

Wat er in het hoofd van Harry Torczyner kan zijn omgegaan, is me een raadsel. Waarom veranderde hij ineens van koers?⁸⁵ Ik heb hem er trouwens steeds van verdacht onderhuids een uitgekookte son of a bitch te zijn.

Nieuw drama in de jfk-affaire. De voorzitter van het House Select Committee on Assassinations, Henry B. Gonzales (democraat, Texas), heeft Richard Sprague, de chief legal counsel van zijn comité, de laan uitgestuurd. Sprague heeft geweigerd te vertrekken en schijnt zich te verschansen in zijn bureau. Richard Sprague was eerst aan de man gebracht als de meest geschikte en onomkoopbare jurist in Amerika voor deze functie. Nu zegt Gonzales dat Sprague zich heeft ontpopt en dat hij behept is met een ‘divisive and deceitful conduct’.⁸⁶ Iedere keer lopen pogingen om erachter te komen wat er in Dallas is gebeurd op nieuwe schandalen uit.

Om 10.00 uur was ik in het gebouw van het House of Representatives, Annex 2. Ik liep er vanaf het Hilton naartoe. Ik ontmoette Bob Tanenbaum, diens assistent Ken Klein en Cliff Fenton. Ik gaf ze een exposé van een uur over hoe ik George de Mohrenschildt had leren kennen en wat mijn denkbeelden over de man waren. Als medewerkers van Richard Sprague zei-

85 Misschien is het vergezocht. Alles liep prima totdat de advocaat L. Tripels - ook de raadsman van Jhr. Charles Röell en diens crazy moeder, over mij contact had met Torczyner. Zijn mijn conflicten uit de vijftiger jaren met de Röells hier parten gaan spelen? Alles is mogelijk na wat ik zoal met die mevrouw Röell meemaakte.

86 The Washington Post, 11 februari 1977.

[p. 78]

den ze ‘our suit-cases are packed’, wat betekende dat als Sprague ging, zij er ook het bijltje bij neer zouden leggen. Ze zeiden sinds het afgelopen jaar bepaalde opzienbarende ontdekkingen te hebben gedaan en schenen bereid hun werk met verve voort te zetten. Ik kreeg een verslag van de activiteiten van het comité sinds de oprichting: drie jonge Amerikanen die nog ten volle geloofden dat gerechtigheid zou kunnen worden bereikt, ook in de jfk-affaire. De details die ik gaf over de rol van Gerard Croiset bij het opsporen van De Mohrenschildt en het verstrekken van ‘gegevens’ sedertdien, namen ze tot mijn verbazing volkomen serieus.

Hierbij moet ik aantekenen hoe het later van vitaal belang bleek te zijn geweest dat ik Tanenbaum en Co. had bezocht vöör het drama met George de Mohrenschildt zich enkele weken later zou voltrekken. Ik vertelde dat ik naar Dallas zou gaan en hem zou proberen te vinden en dat hij volgens mij onder verdachte omstandigheden in een psychiatrische kliniek terecht was gekomen. Juist omdat zij op de hoogte waren van mijn inside kennis van de handel en wandel van De Mohrenschildt, beschikte ik mijnerzijds van nu af aan over een direct lijntje naar de mensen die het onderzoek in het Congres verrichtten, terwijl zij ervan op de hoogte waren dat als iemand iets over De Mohrenschildt wist, ik dit was. Toen George een paar weken later in Brussel verdween en spoorloos was bracht ik deze heren een tweede bezoek. Toen De Mohrenschildt dood werd gevonden was dit aanleiding voor de Congrescommissie mij onder ede te horen.

11 februari 1977, (vervolg)

Ik liep in Washington in de zon op straat en bedacht me dat ik een boekje zou willen schrijven: Letter to Amy, het dochtertje van de president. Hierin zou ik alle kritiek die ik in de afgelopen 30 jaar in de vs heb verzameld, kunnen verwerken. Het zou wel eens een bestseller kunnen worden.

Tanenbaum vroeg of ik dacht dat George de Mohrenschildt zich door hen zou laten ondervragen. ‘Nooit,’ zei ik, ‘en hij zou toch niets los laten tot het moment dat hij besluit dit wel te doen. Gerard Croiset voorspelt al tien jaar dat De Mohrenschildt mij voor zijn bekentenissen zal uitkiezen.’

Vervolgens ontmoette ik Bill Gordon van de us Information Service, die volgens Jacob Gillespie van de Amerikaanse ambassade in Den Haag mij bij senator Sam Nunn zou introduceren. Toen ik naar binnen ging verliet Bert van Velzen (correspondent in de vs) en iemand van Sythoff het kantoor van

[p. 79]

Gordon. Allemaal weer heel toevallig. Gordon had niets bij de heer Nunn kunnen bereiken. Had ik anders verwacht? Hij gaf me wel een adres voor Jesse Jackson in Chicago. Het was weer tijdverlies.

De Washington Star heeft via de voorpagina bericht dat volgens Britse inlichtingendiensten Leonid Brezhnev in Oost-Europa in het geheim zou hebben gezegd, dat de sovjetactie detente te bevorderen slechts een slim spelletje was om het Westen om de tuin te leiden. Henry Kissinger heeft het afgedaan als ‘as welcome as a dose of chicken-pox’. Geklets dus. Ik ben het hiermee eens. Helaas maken de walgelijkste berichten en toestanden in de ussr de aannemelijkheid van een dergelijk bericht in het Westen mogelijk.

12 februari 1977

Lexington, Kentucky

Ik hield een lezing voor de Woman's Club in The Japanese Tea-house. Er stond een lunch op een tafel die versierd was met klompjes en zogenaamd Delfts blauw. Ik dacht weer, met al die dames van 60 jaar en ouder: wat doe ik hier? Op de pagina tegenover de aankondiging van mijn lezing, Troublespots in focus, zag ik dat de volgende week de 103de burgemeester van New York, John Lindsay zal komen spreken. Ik maakte mezelf wijs dat als het voor hem goed genoeg was hier te spreken, ik het ook wel kon doen.

Als gewoonlijk viel het achteraf mee. Het was stampvol in de zaal. Het ging wel goed, geloof ik. Een dame zei van mening te zijn dat in plaats van over het brein te spreken ik er beter aan deed de dames meer over Alexandr Solzhenitsyn te vertellen. ‘It is better they read him than to read about the brain,’ verkondigde zij. Een ander moest de groeten overbrengen van ‘een mevrouw Oltmans’, waar ik me inderdaad van herinner dat zij hier ergens moest wonen en waar ik tien jaar geleden over hoorde. Een andere wat jongere vrouw toonde een litteken in haar nek en vertelde dat een jonge, zwarte misdadiger op haar had geschoten en dat zij het eens was met mijn kritiek over het tomeloze geweld op televisie.

13 februari 1977

Palm Beach, Florida

Toen ik hier gisteren arriveerde, bleek het hotel waar ik vroeger logeerde, dichtgetimmerd en onbewoonbaar verklaard. Nu nam ik een kamer in het Dixie motel voor 50 dollar per week. Ik bereikte de vierde verdieping en kwam in een kamer waar-

[p. 80]

van je eigenlijk niet kan geloven dat zoiets in Amerika nog bestaat. Lakens met brandgaten van sigaretten, het hoeslaken te vies om zelfs naar te kijken en aan de gordijnen hingen letterlijk rafels. Ik was bang dat ik moest overgeven. Ik ging weer naar beneden. De manager begreep mijn bezwaren en mijn BankAmericard-slip werd verscheurd. Ik zeulde met een zware koffer en mijn schaapsjas naar het Holiday Inn, maar dat was vol. Met hulp van de receptioniste vond ik wat verderop een acceptabel motel.

Wandelde twee uur heen en terug naar West Palm-Beach. Op de brug over de lagoon waren weer de gebruikelijke vissers. Een had wel 50 vissen aan een lang touw geregen met haken door hun bekken. Van een grote vis zag ik hoe de bek nog steeds open en dicht ging. Ik werd er helemaal naar van.

Ik ging een kerk binnen, Holy Trinity Episcopal Church. Een jonge priester was met een gebed bezig. Waarom zien mensen geen kans een gewoonte af te schudden?

The New York Times heeft een omslagverhaal over madame gandhi & son preparing a dynasty? Wanneer ik in Chicago ben, zou ik Playboy moeten vragen of zij een interview willen hebben met de jongste zoon Sanjay, die haar politieke oogappel schijnt te worden.

James Restons⁸⁷ lijkt niet echt te hebben begrepen waarom Jimmy Carter juist Theodore Sorensen voor de cia wilde hebben. Hij schrijft dat Carter een ernstige beoordelingsfout maakte met de benoeming. Is dat zo? Carter, die nauw met vice-president Walter Mondale samenwerkte bij het samenstellen van het kabinet, moet zich door Mondale hebben laten leiden, die in de Senaat de commissie had voorgezeten die de inlichtingendiensten bestudeerde. Hij schreef hierover: ‘We studied how the us has used bribery, corruption and violence (hij vermeed maar om te zeggen murder) in almost every corner of the globe, and saw how espionage is aimed at our friends as well as our foes. The committee reviewed how our academic institutions, press, and religious institutions have been exploited for clandestine purposes, despite the special place they must have in our democratic society.’ Reston citeerde Mondale letterlijk en trok fris en vrolijk een absurde conclusie.⁸⁸ Hij stelde dat Carter, hierbij geleid door Mondale, een beoordelingsfout zou hebben gemaakt. Ik geloof er geen moer van, integendeel. Die

87 The New York Times, 19 januari 1977.

88 Dat komt ervan als je een sportverslaggever, wat Reston van huis uit was, tot politiek commentator maakt. Dat is hetzelfde als Wibo van de Linde van cameraman tot hoofd aktua maken.

[p. 81]

twee heren wisten precies wat ze deden. Zij wilden schoonschip maken. De regeringen van jfk en lbj hadden hun buik vol van de onwettige activiteiten van Mafia Incorporated, zoals Johnson zei.

Alles wat Reston verder aanvoert om Carter er van te beschuldigen dat hij er met Sorensen naast heeft gezeten, is gewoon gelul in de ruimte. Hij gaat aan de werkelijke, belangrijke motivering voorbij: ‘to restore authority, public respect and confidence’ niet alleen in het werk van de inlichtingendiensten, die verondersteld worden zich aan geldende wetten te houden, maar vooral ook moet het Carters bedoeling zijn geweest het vertrouwen in het presidentschap en het Witte Huis zelf te herstellen, en dat het Witte Huis onder Carter zich niet zou laten ringeloren door de cia, zoals de afgelopen jaren is geschied. Carter heeft dit gevecht vrijwel onmiddellijk verloren. De cia blijft oppermachtig. Onbegrijpelijk.

Colin Blakemore publiceerde een artikel van zeven pagina's over the unsolved marvel of memory.⁸⁹

‘According to Aristotle, sensory impressions entered the head with such force that they left physical inscriptions in the brain, like a scribe engraving on a wax tablet,’ aldus Blakemore. ‘This idea, that the mind is a tabula rasa on which experiences are literally written, was espoused by the empiricist school of philosophy. “Let us then suppose the mind to be, as we say, white paper void of all characters, without any ideas,’ wrote John Locke already in 1690. ‘How comes it (the mind) to be furnished? Whence comes it by that vast store, which the busy and boundless fancy of man has painted on it with an almost endless variety? To this I answer in one word, from experience.”’

‘Memory,’ aldus Colin Blakemore, director of studies in medicine op Downing College in Cambridge, ‘is a physical structure, and is an unsolved challenge of brain research. In fact, it is, perhaps, the central question, rather like the problem of the

89 The New York Times, Sunday Magazine, 6 februari 1977.

[p. 82]

structure of dna for molecular biology and genetics (...). Our memories have two forms: one of them is quickly created, but fades within a few minutes, to be followed by a more persistent store, which can last for a life time (...).’ Dit onderwerp interesseert me eindeloos.

14 februari 1977

Evel Knievel, de bekende stuntman, is een lasterproces tegen de Chicago Sun-Times begonnen voor 200 miljoen dollar. Baas boven baas. De schadebedragen inzake kwaadsprekerij worden steeds astronomischer.

The New Yorker⁹⁰ publiceert een artikel van maar liefst 34 pagina's over ‘het nieuwe India’ van Indira Gandhi geschreven door the reporter at large, Ved Metha. Helemaal anti de premier, de hemel mag weten wat waar en niet waar is. Zoon Sanjay (28) - Rajiv Gandhi is piloot en wil buiten de politiek blijven - is vijf jaar bezig geweest om een ‘people's car’ te ontwerpen en op de lopende band te zetten. Hij noemde de auto Maruti, naar de zoon van een Hindoeïstische god van de wind. Het zou eveneens Sanjay zijn geweest, die zijn moeder had overtuigd de noodtoestand uit te roepen. Metha moet een idioot zijn, want hij schrijft: ‘Mrs. Gandhi's emerging dictatorship is reminiscent of Mussolini's and Stalin's and possibly even Hitler's in the early years.’ Indira had weliswaar geen karakter à la Hitler, aldus Metha, maar wat ze nu had gedaan leek gevaarlijk veel op maatregelen die Hitler in de jaren dertig nam om Duitsland weer op de been te krijgen. En dit is dan de ‘informatie’ over het tweede grootste land ter wereld, die de Amerikanen in een prestigieus blad als The New Yorker krijgen voorgeschoteld.

90 The New Yorker, 14 februari 1977.

15 februari 1977

Televisie is inderdaad verslavend. Bleef tot 04.00 uur naar films kijken.

In een trailer ergens in de Midwest zijn vier broers, tussen de veertien en 22 jaar oud, om geen enkele aanwijsbare reden voor hun raap geschoten. De moeder overleefde de ramp door zich dood te houden. Hoe verwerkt zij dit nu? Heerlijk land, Amerika.

Droomde dat ik tegen Wibo van de Linde van de tros zei, me te realiseren dat het gedonder dat ik met Time heb, niet zijn schuld was. Maar waarom droom je zoiets, als je weet dat Wibo wel degelijk onder een hoedje met Robert Kroon heeft ge-

[p. 83]

speeld, en nog speelt, ook al mag hij dan gezegd hebben dat Kroon onzin schreef. Hij deed kennelijk niets om het leugenverhaal Pink House of Orange tegen te houden.

In het blad Playgirl van deze maand staat een serie foto's van een jongen, die helemaal my cup of tea is. Die zou ik wel eens in mijn vingers willen hebben.

Newsweek⁹¹ publiceert een omslagverhaal over het effect van televisie op kinderen. Je denkt er niet aan, maar het is een feit dat de eerste generatie televisiekinderen nu in zijn/haar twintiger

91 Newsweek, 21 februari 1977.

[p. 84]

jaren is. Wat zijn de concrete effecten? Kinderen tot vijf jaar kijken gemiddeld 23,5 uur televisie per week in de vs. Volwassenen staan op 44 uur. Een jonge Amerikaan die zijn middelbare schooldiploma haalt, heeft 15.000 uren voor de beeldbuis gezeten. Dit betekent dat hij/zij een 18.000 moorden heeft gezien en is blootgesteld aan 350.000 televisieadvertenties en -reclames. Men ontkomt niet aan het effect van dit bombardement van input. Zoals voorheen - en ik ben terug bij mijn gesprekken met de neurofysioloog José M.R. Delgado - jongeren hun waardesystemen, gedrag en godsdienstige of politieke geaardheid erfden van ouders en hun onmiddellijke omgeving, leraren op school en naaste vrienden, zo is er dan nu een generatie in de wereld gekomen die in sterke mate door wat ze op televisie hebben gezien is beïnvloed. ‘Television has profoundly affected the way in which members of the human race learn to become human beings,’ aldus George Gerbner, decaan van de University of Pennsylvania's Annenberg School of Communications.

Als positieve bijdrage van televisie wordt het voorbeeld van de vertoning van de film Roots gegeven, waar 130 miljoen Amerikanen naar hebben gekeken. Ook zal kijken naar televisieprogramma's het vocabulaire van kinderen verbreden, terwijl het beeld dat een kind in een klein plaatsje in Iowa of New Mexico van de wereld heeft, door de fameuze noise-box in recordtempo wordt vergroot en verruimd. Onderzoek heeft aangetoond dat een televisieprogramma als Sesame Street de cognitieve vaardigheden van pre-schoolers met sprongen heeft verbeterd. Helaas wordt geconstateerd dat uit onderzoek over de afgelopen 25 jaar overtuigend is bewezen dat televisie voornamelijk een negatieve invloed heeft. De anti-sociale fall-out van geweld op televisie is volmaakt negatief. Kinderpsychiater Michael Rothenberg van de University of Washington heeft vijftig studies verricht bij 10.000 kinderen waaruit onomstotelijk is gebleken dat agressief gedrag naar verslaving aan televisiekijken was terug te leiden. ‘Television violence is both a mental-health problem and an environmental issue,’ aldus Richard Palmer, president van de American Medical Association. ‘In my view, television may be creating a more serious problem of air pollution than our industries do.’

‘The blight of televised mayhem is only part of tv's impact. Beyond lies a vast subliminal terrain that is only now being charted,’ aldus Newsweek.⁹² ‘Investigators are discovering that

92 Samengesteld door Harry Waters met medewerking van door het land verspreide Newsweek-bureaus.

[p. 85]

tv has affected its youthful addicts in a host of subtle ways, varying according to age and class. For the deprived children, tv may, in some cases, provide more sustenance than their own home - or street - or life. For the more privileged, who enjoy other alternatives it may play not such a dominating role. Nonetheless, for the average kid television has at the very least preempted the traditional development of childhood itself. The time kids spend sitting catatonic before the set has been exacted from such salutary pursuits as reading, outdoor play, even simple, contemplative solitude. Television prematurely jades, rendering passé the normal experiences of growing up. And few parents can cope with its tyrannical allure.’

Dr. David Pearl van het National Institute of Mental Health verdenkt televisie er van dat het heeft ‘displaced many of the normal interactional processes between parents and children (...). Those kinds of interactions are essential for maximum development.’ Dat is maar de vraag. Als ik de afgelopen jaren ergens van overtuigd ben geraakt via gesprekken met wetenschappers van verschillende disciplines, dan is het wel dat kinderen vrijwel automatisch het product van hun onmiddellijke omgeving zijn. Ouders protestant, kinderen protestant. Ouders vvd, kinderen vvd. Ouders oranjegezind, kinderen oranjegezind. Televisie zou deze desastreuze vicieuze cirkel van eeuwig dezelfde denkpatronen en attitudes juist voor eens en altijd kunnen doorbreken, opdat nieuwe generaties in hun hoofden niet rondlopen met beelden zoals de wereld eens is geweest, maar zoals de wereld nu is. Het doorbreken van dit soort blinde hersenspoeling zou door televisie kunnen worden bereikt mits behoorlijk overdacht en georganiseerd.⁹³

93 Het is onmogelijk alle details van het artikel hier te reproduceren.

16 februari 1977

Droomde veel en vreemd. Ik verhuurde Amerbos aan een nicht, die een pan met kokend vet op een tafel zette. Het vet spatte overal heen. Ik werd hier woedend over en droomde nog meer idiote toestanden.

Werk aan Letter to Amy.

In het district Solom van West-Sumatra is de jacht op honden geopend om hondsdolheid te bestrijden. Duizend dieren werden al neergepaft, ziek of niet ziek. In Californië daarentegen, beweegt men hemel en aarde om de laatste van de El Segundo Blue-vlinders van de ondergang te redden. Ook de San Bruno Elfin en Lotis Blue worden met algehele verdwijning bedreigd.

[p. 86]

Sanjay Gandhi gaat deelnemen aan de verkiezingen voor een parlementszetel. Hij stelt zich in Amethi in de staat Uttar Pradesh verkiesbaar. Hier zal wel weer veel kabaal over ontstaan met beschuldiging van het voortzetten van de Gandhi-dynastie.

Lag vanmiddag bij het zwembad en altijd wanneer de zon zo op mijn lijf schijnt, denk ik aan de tuin uit onze kindertijd op De Horst. Het is alsof ik dan de bloeiende brem ruik of de prachtige rododendrons, het pas geknipte gras, alles. Het leven lijkt soms alsof het er nooit is geweest. Als in een flits schuiven de mensen voorbij, die je ontmoet hebt en weer zijn verdwenen. De wereld is maar een eenzame plek en dit zeg ik allerminst uit zelfmedelijden of zieligheid, maar bewust van de realiteit.

Er is een juffrouw in de publiciteit gekomen, Anita Bryant, die ‘Save Our Children Incorporated’ heeft opgericht en zich schijnt te hebben voorgenomen de homoseksualiteit in Amerika te gaan aanpakken. Wens haar veel geluk. De aard van het beestje is niet te veranderen.

02.30 uur. Schrik wakker van een nachtmerrie over Keke. Hij sprong uit een raam. Er waren ook andere honden. Vader was er ook bij. De hond krijste hartverscheurend. Droom ik zoiets omdat ik las dat in Hicksville op Long Island dertig Afghanen, ook moeders met jonge honden, waren verbrand in de Sunny Shay Grandeur kennels?

De Times meldde dat 1976 ‘a good year for deer hunters’ in New York was geweest. Er waren 90.215 dieren koud gemaakt, waarvan 3.794 met pijl en boog.

17 februari 1977

Jimmy Carter heeft bekendgemaakt dat de betrekkingen met Cuba mogelijk worden genormaliseerd indien Fidel Castro zijn troepen uit Angola zou terugtrekken. Hij zou signalen uit Havana hebben ontvangen, die in die richting wijzen.⁹⁴

Erica Jong zegt tot de conclusie te zijn gekomen dat je voor jezelf moet schrijven en niet moet proberen een lezerspubliek te behagen.⁹⁵ Ze zegt dat men van alles over haar heeft gezegd: ‘anti-love, pro-love, too liberated, totally unliberated, shockingly avant-garde and hopelessly old-fashioned.’ Zij vervolgde: ‘By now I am used to it, and it has taught me one lesson invaluable to a writer: write for yourself, not to please an ima-

94 In werkelijkheid zou Cuba in 1990 de troepen uit Angola verwijderen en Washington dacht er niet over de betrekkingen met Castro te normaliseren.

95 Newsweek, 21 februari 1977.

[p. 87]

ginary audience. It has also taught me a certain indifference to public opinion which has been most beneficial.’⁹⁶

De schrijfster vervolgt: ‘Love - the spiritual essence of love - has always been a mystery, but we live in an age when it is extremely difficult to write about love even from a superficial point of view.’ Ik vind dit geklets in de ruimte. Juist omdat we steeds meer te weten komen over body and mind benaderen we met zijn allen steeds dichter de werkelijke mogelijkheden van de menselijke relatie. Wanneer de contouren en grenzen van de psyche duidelijker worden, moet vanzelf het mysterie love stap voor stap opklaren. Ik denk dat we juist een tijdperk zijn ingegaan waarin het aan de hand van meer kennis in het hoofd in het algemeen juist gemakkelijker zal worden om het woord love in de mond te nemen, of te beschrijven.

Ik zag een bloem in een parkje. Mijn directe impuls was deze te plukken en aan mam te zenden. Dat is een vorm van love, die onveranderd blijft, ongeacht welk tijdperk we betreden. Ik heb dit een keer in Santa Barbara gedaan, geloof ik. Maar mam heeft er verder nooit iets over gezegd. Zij wist niet hoe te reageren op zoiets. En ik heb al die jaren gedacht, omdat zij zweeg, dat ze niet van me hield. Ik zal in ieder geval nooit vergeten hoeveel dank ik mijn ouders, en vooral mijn moeder, ben verschuldigd.

Zag op de televisie de moeder van de vier vermoorde broers bij de begrafenis. Een klein, gedrongen, dik dametje. Ik rilde in mijn stoel bij de gedachte wat er in haar om moest gaan.

Probeer Peter in Londen te telefoneren.

96 Ik weet niet wanneer ik ook tot die conclusie kwam. Eigenlijk voel ik het net zo en als aangeboren.

18 februari 1977

Andrei Sakcharov schreef 21 januari een brief aan Jimmy Carter, waarin hij een beroep deed op de nieuwe president, voor mensenrechten op te komen volgens de Verklaring van Helsinki en hierbij ook aan de Sovjet-Unie te denken. Carter antwoordde in een brief, die Sakharov gisteren heeft ontvangen en prompt met trots aan verslaggevers in Moskou toonde. Carter schreef: ‘Human rights are a central concern of my Administration. In my inaugural address I stated: “Because we are free, we can never be indifferent to the fate of freedom elsewhere”.’ Dat is nu pas zout in een open wond wrijven, althans zo zal het Kremlin deze brief aan de voornaamste dissident in de ussr interpreteren. Eerder deed Carter al een andere vrolijke uitspraak, namelijk dat hij lastig met een leger de Sovjet-

[p. 88]

Unie kon binnentrekken om mensenrechten te garanderen. Brezhnev zou natuurlijk kunnen antwoorden dat hij niet bij machte is om het leger naar Amerika te zenden om de acht miljoen werklozen te bevrijden.

Hoe naïef is Carter over de werkelijke wereld? Een aardnotenkwekerij in Georgia biedt een andere preoccupatie dan besluiten om miljoenen voor koning Hoessein van Jordanië stop te zetten, die de cia hem sedert vele jaren schijnt te hebben toegestopt.⁹⁷

Op Good Morning Amerika van abc verschijnen achter elkaar Philip Agee, die nu echt uit Engeland wordt gesmeten, en vervolgens de nieuwe first lady, Rosalynn Carter. Agee is naar Edinburgh in Schotland gevlucht om te proberen in het Verenigd Koninkrijk te blijven. Er gaat niets boven een vrij en democratisch land!

97 Washington Post, 18 februari 1977.

Fort Lauderdale

Het was schokkend om tijdens de bustocht naar Fort Lauderdale te constateren hoeveel used car en used truck lots er langs de Amerikaanse wegen liggen. Men zou eens moeten uitrekenen hoeveel pure verkwisting aan deze situatie ten grondslag ligt. Het gaat om wegwerpauto's. Er wordt een jaartje in gereden, men heeft er genoeg van en koopt een andere wagen. Wanneer je Amerika werkelijk onder de loep neemt, zou je gaan gillen van wanhoop.

President Nicolae Ceausescu heeft een aantal dissidenten achter slot en grendel gezet en hen ‘verraders’ genoemd.⁹⁸ Verbaast me niets na mijn eigen bezoek aan Roemenië. Die man maakt korte metten met de ‘oppositie’.

Ik kan er met mijn pet niet bij, hoe de regering-Suharto er opnieuw in is geslaagd een schuld van meer dan 337 miljoen dollar tot 46 miljoen terug te brengen. Het kan niet anders dan dat in Washington van hogerhand wordt geadviseerd die meneer met zijden handschoenen aan te pakken. Het ging om verplichtingen van de oliemaatschappij Pertamina, door generaal Ibnu Sutowo aangegaan in verband met het charteren van tankers. De zaak is buiten het gerecht om ‘geregeld’.

Een taxichauffeur in Florida anno 1977: ‘You know, sir, Jimmy Carter has been sent to us perhaps by the Lord himself. Once in a while he sends those guys as a warning. But then they get killed by whites, like jfk. Carter is a good man, and for the poor, not like Nixon. Carter is not doing this for money,

98 The New York Times, 17 februari 1977 door Malcolm Browne.

[p. 89]

he is already a millionaire.’ Hij had een klein grijs boekje bij de hand, zo groot als een zakagenda. ‘This is the book of all books. It says it all.’

‘But do you truly believe,’ vroeg ik ‘that Carter has been send by the Lord?’

‘Yes, I do. Read my book. It was predicted long ago.’

19 februari 1977

Miami

Bereikte Club Miami in de vroege avond en nam kamer 201. Het is een complex bestaande uit gebouwtjes, sauna's, een zwembad, een televisiekamer en een bar annex restaurant. Je laat de deur van je kamertje op een kier staan en krijgt vanzelf de hele nacht door bezoek van tippelende guys. Alle kleuren van de regenboog zijn vertegenwoordigd, ook negers, en tegenwoordig veel Cubanen en Latino's. Een waar smörgasbord van het menselijke ras.

Ergens midden in de nacht een nummer gemaakt met een jonge knul, die beslist onder invloed van drugs was. Hierdoor overigens niet minder plezierig. Weer eens iets anders.

[p. 90]

20 februari 1977

De Zweedse minister van Wetenschapsbeleid, mevrouw Alva Myrdal,⁹⁹ heeft een boek over ontwapening geschreven.¹⁰⁰ Zij waarschuwt dat met de huidige hoeveelheid beschikbare atoomwapens de wereldbevolking 690 maal kan worden weggevaagd.

James Reston¹⁰¹ schrijft dat Jimmy Carter kennelijk nog aan Washington moet wennen, want hij doet precies waar hij zin in heeft, zoals in een trui op televisie verschijnen. Zijn laatste outrage, de brief aan Sakharov ‘has sent a polite shudder through the entire diplomatic fraternity. The best they can say for him is that maybe it was an innocent mistake of inexpediency.’ De realiteit is, zo meldt de commentator, dat er geen sprake is van een vergissing. Zbigniew Brzezinski, zijn naaste adviseur inzake de Sovjet-Unie, heeft bevestigd dat de brief aan de voornaamste sovjetdissident een uitdrukkelijk en doelbewust signaal is geweest. Reston concludeert: ‘Human rights are almost a theological point with Carter. He can't stamp out sin in the world, but he keeps on praying.’ Ik blijf het een stomme en onnodige provocatie vinden, maar dat zal je in de Amerikaanse pers niet lezen.

Esquire¹⁰² helpt me er aan herinneren dat Yuri Nosenko, die twee maanden na de moord op jfk asiel in de vs aanvroeg, meedeelde dat de kgb niets met Lee Harvey Oswald te maken had. Nosenko werd drie jaar door de cia afgeschermd gehouden en gedrild om er achter te komen of hij als ex-kgb-er misschien was gezonden om Washington op een dwaalspoor te brengen. Maar wat Nosenko wel deed, was de journalist Sam Jaffe als een agent voor de ussr identificeren, wat hij niet was. Het zal je overkomen. Jaffe had vijf jaar voor cbs gewerkt, vier jaar voor abc in Moskou en was drie jaar hoofd van het abc-bureau in Hongkong. De journalistieke carrière van Jaffe was prompt naar de knoppen. Het is duidelijk dat hij in het duister blijft tasten over wat hem precies is overkomen.

99 Zie Grenzen aan de Groei, Deel I, Bruna, 1973.

100 The New York Times, 19 februari 1977, door Herbert Mitgang.

101 The New York Times, 19 februari 1977.

102 Esquire, maart 1977.

21 februari 1977

Baudelaire overleed aan syfilis met een glimlach op zijn gezicht in de armen van zijn moeder. Hij was 46 jaar oud.¹⁰³ Hij was een fervent bezoeker van bordelen, las er zijn gedichten voor

103 Anatole Broyard in The New York Times en Alex de Jonge, Baudelaire - Prince of Clouds, Paddington Press, 1976.

[p. 91]

of speelde met de voeten van een maitresse, Jeanne Duval. Alle tekenen wijzen er op dat hij niet met de dames neukte. Maar hoe liep hij dan een geslachtsziekte op? De psychoanalyticus René Laforgue, die het leven van Baudelaire bestudeerde, concludeerde dat hij de ziekte ‘in some other manner’ moet hebben opgelopen. Criticus Broyard meent dat Baudelaire bang was voor vrouwen, nooit los was gekomen van een fixatie op zijn moeder en dat zijn brieven aan haar eerder smeekten om love dan om geld. Baudelaire moet eens hebben geschreven dat: ‘the company of intelligent woman’ was als ‘the pleasure of a pederast’. Mijn reactie op de raadsels rond de mind van Baudelaire is dat Alex de Jonge, Anatole Broyard, René Laforgue en alle andere nakaarters over de dichter achteraf-praters zijn, die een slag in de lucht slaan. Hoe Baudelaire syfilis opliep, zullen we nooit weten, want hij is er niet meer om het na te vertellen. De rest is speculatie achteraf.

‘Baudelaire may have died a virgin,’ aldus Broyard, vanachter zijn schrijftafel bij de Times, 110 jaar na diens dood. Sterf je als ‘maagd’ wanneer je nooit in je leven met een penis in een vrouw bent geweest? Okay, wat is hier aan de hand? Wat is het wezenlijke verschil tussen seksuele spelletjes tussen mannen en vrouwen of tussen the boys of the band onderling? In beide gevallen wordt er gepenetreerd of een sixty-nine opgevoerd. In beide gevallen vloeit het sperma in het niets, opdat het vooral geen kuit zal schieten. Waarom zou de man die met mannen stoeit, als maagd te boek moeten staan? Omdat hij zijn penis niet in een vagina maar in een anus heeft gestoken? Of is de man ‘maagd’ gebleven, die verzuimd heeft kinderen te krijgen? Ik heb heel wat seks in mijn leven achter de kiezen en heb inderdaad nog nooit met mijn pik ‘in’ een vrouw gezeten, maar maakt dit mij op 52-jarige leeftijd tot een maagd? Misschien dat de heer Broyard of anderen deze mening zijn toegedaan. Ik deel die redenering allerminst.

Ik belde Peter in Londen. Hij klonk opgewekt. Ze waren al naar het strand in Brighton geweest. Hij was okay.

22 februari 1977

Nu Carel Enkelaar mij de foto van de Cubaan Emilio Santana had gezonden, de man die door Jim Garrison werd verdacht, betrokken te zijn geweest bij de schietpartij in Dallas, zocht ik naar een methode hem te vinden. Gerard Croiset meende dat hij zich in deze buurt ophield. Toevallig las ik in Esquire dat twee plaatselijke journalisten, Hilda Inclan en Louis Salome, beiden van de Miami News, zich met misdaad in de Cubaanse

[p. 92]

gemeenschap bezighielden. Ik maakte een afspraak met hen en gaf ze een exemplaar van de foto met achtergrondinformatie. Ik adviseerde omzichtig te werk te gaan, want wanneer ‘de vijand’ in de gaten zou krijgen dat we de man op het spoor waren, zou hij zonder twijfel onmiddellijk van kant worden gemaakt.

Miami-Dallas

Ik schreef Frieda Westerman¹⁰⁴, nu mevrouw Peter Bieling, een briefje. Al die dagen was ik eveneens in Coral Gables, waarom niet iets van me laten horen? Toch heb ik de brief niet verzonden.

Na aankomst in Dallas ontmoette ik Pat Russell, de advocaat van George de Mohrenschildt, voor het avondeten. Hij haalde me op in een splinternieuwe Cadillac en had een grijze hairdo, een beetje te nichterig. Hij liep nog op krukken, want hij was vier maanden eerder in zijn badkamer uitgegleden. Ik vroeg of hij behoorlijk was verzekerd. ‘Plenty. As a matter of fact, I made some money out of my accident.’ We gingen naar een Chinees restaurant.

George de Mohrenschildt is uit de psychiatrische kliniek. Het echtpaar is definitief uit elkaar. Haal je de koekoek, Jeanne de Mohrenschildt liet hem opnemen. Jeanne is naar Californië vertrokken, waar zij bij een broer van haar is gaan wonen. George woont op een klein kamertje op Bishop College en lijkt het redelijk te maken. Pat vertelde: ‘Now, they both drive a new car, which means, they have not been truthful with me, because apparently they have had some money stacked away.’ Dit zou toch weer kunnen wijzen op geld dat was betaald om verder te zwijgen over wat er met Oswald en Dallas precies aan de hand is geweest. George zou behandeld zijn voor een ernstige aanval van vervolgingswaanzin. Hij zou hieraan hebben geleden, niet alleen door de jfk-affaire, maar ook door zijn verhouding met zwarte studenten op Bishop College. Hij zou volgespoten zijn en de hemel mag weten wat dit voor effect heeft gehad. ‘I have always been nice to George and Jeanne,’ zei Pat, ‘but now they are trying to get rid of me.’ George gaf voorlopig een college per dag. Pat adviseerde me George op Bishop College te bellen.

104 Mijn vriendin en latere echtgenote van 1955-1960; zie Memoires 1953-1957 en verder.

[p. 93]

23 februari 1977

Dallas, Holiday Inn

Van de negentiende verdieping kan ik zien hoe de skyline van Dallas in al die jaren drastisch is veranderd. Amerikanen zijn workaholics. Om 07.00 uur stroomde het verkeer al op volle toeren naar de stad. Wolkenkrabbers verrijzen als paddenstoelen uit de grond.

Pat Russell nodigde George en mij uit voor de lunch in de Capango Club. Ik informeerde Carel Enkelaar telefonisch dat ik later een ontmoeting met De Mohrenschildt zou hebben. Hij zou Croiset op de hoogte houden.

's Ochtends gaf ik een lezing voor de Mary Craig Class, een vooraanstaande damesclub, waar ik ook een aantal jaren geleden heb gesproken. Men betaalde met een cheque, die ik uitstekend kon gebruiken en meteen verzilverde.

Toen ik de lunchclub binnenkwam, zag ik George en Pat aan tafel zitten met een andere man, Greg, waarschijnlijk een vriendje van Pat, die ik overigens vervelend vond. Eindelijk zag ik George terug. Hier was ik blij om. De lunch was meer dan uitstekend. We spraken honderduit. Vooral nadat Pat en Greg waren vertrokken, konden George en ik eindelijk bijpraten. Hij had me trouwens al wat paniekerig in het Frans te verstaan gegeven mij onder vier ogen te willen spreken.

Hoe meer ik naar hem luisterde, hoe meer ik me realiseerde dat het niet dezelfde George was als vroeger. Hij liep nog wel kaarsrecht en was duidelijk een persoonlijkheid. Toch geloof ik dat hij nu ergens, vooral van binnen, een wrak was geworden. Wat hebben ze in de psychiatrische kliniek met de man gedaan? Ze gaan de sovjetmethoden achterna.

Hij wilde met me spreken en meende dat de bibliotheek van Bishop College hier het meest geschikt voor was. Daar voelde hij zich veilig. Hij vertelde dat Jeanne al zijn geld had meegenomen op een bedrag van 20.000 dollar na, terwijl ze eveneens zijn creditcards bleef gebruiken. ‘All the trouble started around the book I wrote about the jfk affair and Oswald.’

Ik luisterde, en inderdaad zijn stemming scheen voortdurend te veranderen, zoals Pat Russell al had gewaarschuwd. Pat zegt dat George feitelijk ‘verloren’ is zonder zijn vrouw en dat hij heen en weer gaat tussen liefde en haat voor haar. Russell schijnt het boek van De Mohrenschildt I am a patsy¹⁰⁵ te hebben gelezen. Enerzijds schrijft hij dat Oswald onschuldig is, maar tezelfdertijd zou hij laten doorschemeren dat hij in staat zou zijn geweest op Kennedy te schieten. Wat moet je ermee?

105 Dat is wat Oswald riep bijzijn arrestatie.

[p. 94]

In het boekje dat ik twee maanden later voor Bruna schreef¹⁰⁶ - en waarbij ik dus in belangrijke mate werkte aan de hand van mijn recente geheugen - beschreef ik die middag aanzienlijk gedetailleerder dan in mijn dagboek. ‘In de hal van Bishop College ontmoetten wij twee zwarte studenten die theologie studeerden en goede vrienden van George bleken te zijn. Hij had me trouwens altijd al een populaire man bij de studenten geleken. We zochten een rustig plekje. George begon te spreken. Hij was volmaakt ernstig. Zelden had ik hem in die toestand gezien. Het gesprek begon als volgt: ‘Willem, ik voel mij verantwoordelijk voor het gedrag van Lee Harvey Oswald. In die zin ben ik eigenlijk betrokken bij de moord op John F. Kennedy. Wat denk je dat er gebeurt als ik dit zou toegeven?’

Mijn eerste reactie was om de zaak niet te zwaar op te nemen. Misschien had het te maken met mijn stemming. Ik antwoordde: ‘Je zou zeker de voorpagina van het dagblad Zaanstreek Typhoon halen.’ Hij negeerde wat hij kennelijk beschouwde als een onaardige houding van mij en vervolgde: ‘Oswald volgde mijn aanwijzingen.’

‘Wat voor aanwijzingen?’ vroeg ik nog steeds stomverbaasd. Maar geleidelijk begon ik me nu toch te realiseren dat het blijkbaar menens was.

‘We bespraken de aanslag op jfk van a tot z,’ vervolgde een toch nog aarzelende De Mohrenschildt.

‘Hoe lang is dat geleden?’ vroeg ik maar in het wilde weg, bepaald van mijn stuk gebracht.

‘Wij, Lee en ik, hebben dikwijls samen over het vermoorden van jfk gesproken.’

‘Waarom kom je nu pas met deze sensationele bekentenis voor de draad?’ was mijn volgende vraag.

‘Omdat jij nu hier bent. Het wordt langzamerhand tijd dat ik mijn mond opendoe. De hele wereld schrijft toch al nonsens en schandalige dingen over me.’ Ik vroeg nog een keer waarom hij mij dit nu vertelde.

‘Ik vertrouw je Willem. Verraad me niet. Hang me niet op. Betrek me niet in de moord op Kennedy. Ik wil er eerst met je over spreken.’

Ik bleef zeer verrast en zei: ‘Dat is dan eindelijk de bekentenis waar je dikwijls over sprak.’ Dit was eveneens de bevestiging van wat Gerard Croiset al jaren geleden had aangekondigd dat De Mohrenschildt ‘eens’ zou bekennen bij Dallas betrokken te zijn geweest en dat hij dit tegenover mij zou doen.¹⁰⁷

106 Een reportage over de Kennedy-moordenaars, Bruna, 1977.

107 Voor gedetailleerde informatie zie Een reportage over de Kennedy-moordenaars.

[p. 95]

Na het wanhopige relaas van mijn vriend George ben ik naar de telefoon gelopen en heb Carel Enkelaar (collect) in Hilversum gebeld. Carel meende dat ik De Mohrenschildt inderdaad onmiddellijk naar Nederland moest brengen. Hij liet verder het beleid van die operatie aan mij over. Hij zei direct naar Klaas Jan Hindriks te zullen rijden. Ed van Westerlo zou zich bij hen voegen.

George reed mij terug naar het Holiday Inn. Ik kreeg het gevoel dat hij nu toch weer twijfelde aan zijn besluit om naar Holland uit te wijken.

24 februari 1977

Vannacht heeft Carel Enkelaar om 02.30 uur gebeld na een gesprek te hebben gehad met Gerard Croiset. Croiset was geschokt geweest door het nieuws. Hij wilde zelf met me spreken. De hamvraag volgens Gerard was: ‘Heeft hij nu toegegeven het te hebben gedaan, of niet?’ Ik telefoneerde met Croiset en legde de situatie hier nader uit. Hij besloot met te zeggen Enkelaar te zullen adviseren George naar Nederland te laten overkomen.

Om 07.45 uur belde George al. ‘They took my car away.’ Na lang zoeken had hij de auto ergens anders teruggevonden. Verbeeldde hij zich dit? ‘Inspite of the fertility of our minds,’ ging hij voort, ‘moeten we ons plan om naar Amsterdam te gaan, laten varen.’

Hij fulmineerde opnieuw tegen zijn advocaat Pat Russell, die hij zijn bitterste vijand noemde. Overigens bleek het verhaal dat Pat in elkaar was geranseld, zijn been op vijf plaatsen had gebroken en dat zijn kantoor in de fik gestoken was, volledig te kloppen. Pat bevestigde tenminste wat George me hierover had verteld.

Vanmorgen belde Carel al vroeg dat Croiset had gewaarschuwd dat Pat Russell George zou adviseren niet naar Holland te reizen en dat om die reden de helderziende nog moest zien of De Mohrenschildt inderdaad zou arriveren. Gerard vroeg verder waarom George zijn zaak niet in de vs lanceerde. ‘Omdat hij zich hoogst onveilig voelt,’ zei ik hem.

‘Hoe kan hij zijn beweringen met bewijzen staven?’ vroeg Croiset.

‘George heeft gezegd dat hij voor de Warren Commissie verklaarde direct geweten te hebben, toen hij in Haïti hoorde dat jfk was vermoord, dat Oswald het had gedaan.’

Ik belde advocaat Dobrovir in Washington om te onderzoeken of hij mijn Time-zaak nu gaat behartigen. Hij zei met Harry

[p. 96]

Torczyner in New York te hebben overlegd. George de Mohrenschildt adviseerde me echter om Pat Russell te nemen die ‘deviously clever’ was en ideaal voor mijn doel. Pat is een small-time advocaat, die de praktijk van zijn vader schijnt te hebben overgenomen. Hij is homoseksueel en behoort in ieder geval niet tot de vaste kliek advocaten die ‘in’ zijn in Dallas.

Ik belde Pat Russell en zei hem te willen spreken over de mogelijkheden om mijn Time-zaak inderdaad op zich te nemen. Het zal wel weer een van de onherstelbare besluiten van mijn leven zijn om deze ‘ingeving’ op te volgen. Gisteravond aten we samen in een visrestaurant. Hij had trouwens al gezegd het eventueel te willen doen. Of we geen formeel stuk moesten tekenen? Hij zei dat een handdruk voldoende was. Ik stak hem meteen mijn hand toe. Ik wil er zeker van zijn dat hij het ook werkelijk doet.

Enkelaar belde opnieuw. Omdat Pat me had gebeld dat De Mohrenschildt hem had meegedeeld inderdaad niet naar Europa te zullen afreizen, rapporteerde ik dat we niet kwamen. Croiset was nu echter zeker dat we wèl naar Amsterdam zouden komen. Na uitvoerig overleg vroeg Carel of ik niet nog een keer wilde proberen hem mee te krijgen omdat dit zijn oorspronkelijke plan was. Ik wist eigenlijk niet wat ik ervan moest denken. Gisteren liep George in de bibliotheek heen en weer en zei het ene ogenblik dat hij wilde vertrekken en het volgende dat het natuurlijk allemaal maar een grap was. Daarna nam hij me heel ernstig op om te zien of ik nu geloofde dat hij niets met de moord op jfk had te maken. Hij sprak er ook over een aantal keren valium te hebben genomen om zelfmoord te plegen en een ogenblik later zei hij weer: ‘You are my last chance to get out of here, because one of these days I will commit suicide.’ Even eerder had hij met stelligheid beweerd dit weekeinde te willen afreizen, zijn geld van de bank te halen en naar een tante in Palm Beach te zullen rijden, omdat zijn dochter uit een ander huwelijk daar ook verblijft. ‘And, my ex-wife for that matter.’ Ik moedigde hem dan ook aan dit inderdaad maar te doen en desnoods tennislessen in Florida te gaan geven. Hij zou ook als gids kunnen optreden voor reizen naar de ussr met zijn voortreffelijke kennis van het Russisch. Maar Pat benadrukte: ‘Hij mist zijn enige vertrouwde gehoor, zijn vrouw Jeanne. Zonder haar gaat hij onderuit. Hij is bezig permanent zelfmoord te plegen.’

Om 12.30 uur kwam George naar mijn kamer in het Holiday Inn. ‘You will have to be with me all the time,’ aldus George. ‘They will steal my car.’ Ik betaalde de rekening. We reden

[p. 97]

naar de Oak Cliff Bank & Trust Company, waar hij zijn geld ging opnemen. Hij benadrukte: ‘Remember, you invited me to come to Holland.’ Even later: ‘So by doing this, I am incriminating myself. Do you realize what I am doing, Willem?’ En vervolgens: ‘I am burning my bridges. Pat advised me not to go under any circumstances.’ Hij herhaalde ook voortdurend dat ‘ze’ hem zouden tegenhouden en hij het land nooit zou kunnen verlaten. ‘Tomorrow, when we are flying to Europe, you will laugh about what you are saying now,’ antwoordde ik.

Hij zag er in een grijze, Mao-achtige outfit zeer gedistingeerd uit. Hij vroeg me bij de auto te blijven. ‘They have the keys to my car.’ Ik maakte voor het geval dat hij toch zou afreizen een reservering voor ons beiden op Braniff om 17.30 uur naar La Guardia. Het is een nauwelijks te geloven situatie. Dan zegt hij weer: ‘So, I hope you realize it is all a lie.’

‘Sure, but screw them all George. It's worth trying to get out of Dallas for a while.’

Via de beruchte Dealey Plaza, waar jfk werd doodgeschoten, reden we naar de Dallas Bank om de rest van zijn geld op te halen. Hij twijfelde opnieuw: ‘They will never let me leave the country.’

‘Of course, they will,’ zei ik. ‘They will simply say you are crazy, when you come with your story.’ Daar was hij het mee eens.

Even later: ‘How much you want to bet that we will never be allowed to leave?’ We spraken nog meer en tenslotte begaf hij zich naar de bank. Hij stond een tijdje stil op de treden en kwam terug naar de auto. Hij zei mij naar het vliegveld te zullen brengen maar zelf in Dallas te blijven. ‘Forgive me for my hesitation.’ Ik zei dit volledig te kunnen begrijpen, maar dat een trip naar Amsterdam het beste scenario zou zijn om de zaak achter zich te laten. We babbelden nog meer. Eigenlijk begon de situatie me te enerveren. Het deed me allemaal onaangenaam veel denken aan de scènes in het verleden met mevrouw Röell.¹⁰⁸ Ik keek naar zijn mond en smalle lippen en ze herinnerden me aan een pop uit een winkel. Twee aantrekkelijke kerels reden voorbij in een slee. ‘Did you see them?’, zei George. ‘You are wise to stick with guys.’ Volgens Pat Russell beschuldigde Jeanne hem er dikwijls van een latente homoseksueel te zijn.

Er kwam een moment dat de zaak me totaal de keel uit hing.

108 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 98]

‘Zet mij maar bij het Holiday Inn af en als je om 16.30 uur niet bij Braniff op het vliegveld verschijnt, dan reis ik zelf door naar Houston en zoek je het maar uit.’ Vervolgens rapporteerde ik aan Carel Enkelaar. Klaas Jan luisterde mee. Ton Nellissen is bezig met het monteren van een speciaal jfk-programma, mochten we toch in Nederland arriveren.

George moet vanmiddag door een hel zijn gaan. Het is rot om te zien hoe zijn mind in chaos verkeert en uiteen lijkt te vallen. ‘I am 65 now, and the College will not have me any longer,’ zei hij. Vanmorgen had hij een telefoontje van Edward Jay Epstein ontvangen die hem 4.000 dollar had geboden voor een interview. Readers Digest financiert Epstein. Hij was naar Japan en elders in de wereld gereisd om de jfk-zaak rond te krijgen. George lijkt me inderdaad momenteel emotioneel gestoord. Moet ik wel met hem op reis gaan? Wat hebben ze in het ziekenhuis in hemelsnaam met hem gedaan?

Dallas-Houston

Geen George. Ik heb zeer met hem te doen. Zijn toestand leidt hem rechtstreeks naar de verdoemenis. Opnieuw een indirect slachtoffer van de moord op jfk. Wat een tragisch einde van een leven dat zo mooi had kunnen zijn. Hij heeft alle kaarten in handen, en toch.

25 februari 1977

Houston, Holiday Inn

Mijn vriendje David Russell kwam gisteravond naar me toe. Hij was forser geworden en had gained some weight. Hij maakte vreemde bewegingen met zijn ooghoeken, die ik niet eerder opmerkte, maar net als in 1974 he still makes the right music. Hij verdient 1.500 dollar in het Cortlandt Restaurant. Er komt een dependance en daar wordt hij maître d'hotel en alles wat er bij komt. Ik ben nog steeds zeer op hem gesteld.

De sovjetdissident Andrei Amalrik protesteerde voor het Elysée, waar Giscard d'Estaing kennelijk niet op hem zat te wachten. Hij is door gendarmes verwijderd en hij noemt de Franse politie nu even erg als de kgb. Het is hem in zijn bol geslagen: een slachtoffer van dubieuze toestanden aan de andere kant van het politieke wereldspectrum.

Cindy Adams heeft in Celebrity weer eens laten zien dat zij natuurlijk nooit in de omgeving van Sukarno had moeten verschijnen. Ambassadeur Howard Jones zou haar vanuit Jakarta hebben gebeld dat Bung Karno met haar zijn memoires wilde schrijven. Zij had er niet om gevraagd. Het zou het eerste boek

[p. 99]

worden van deze ‘gossip’ -juffrouw. Ze vertelde meestal om 06.00 uur op Istana Merdeka met hem te spreken. ‘Ik behandelde hem gewoon als een wellusteling op middelbare leeftijd.’ Dit loog zij want zij zou als zij dat werkelijk had gedaan er nooit in zijn gekomen. Ik veracht die dame, nog steeds de ‘intieme vriendin’ van Dewi Sukarno.¹⁰⁹

President Jimmy Carter heeft zonder blikken of blozen op een persconferentie gezegd dat hij niets onregelmatigs heeft kunnen ontdekken in de activiteiten van de cia.¹¹⁰ Ze hebben hem eerst verboden zijn eigen medewerker, Theodore Sorensen, te benoemen om grote schoonmaak bij de cia uit te voeren en nu hebben ze hem maar wat op de mouw gespeld en doet hij of er niets aan de hand is.

Vanmorgen vroeg belde Carel Enkelaar dat Gerard Croiset meer dan ooit zeker was dat George de Mohrenschildt mee naar Holland zou reizen. Geloof er niets meer van. Ik telefoneerde George in Dallas, die verrast en blij reageerde: ‘I was just trying to reach you.’ Ik stelde voor dat hij in zijn auto naar Houston zou rijden, een tripje van vijf of zes uur, en dan alsnog met mij via New York naar Amsterdam zou vliegen. Ik zei dat David Russell bereid was voor zijn auto te zorgen en dat er niets mee kon gebeuren.

Ik nam opnieuw contact op met Enkelaar, die eerst zei dat ik zelf onze vliegtickets maar moest voorschieten, maar daar voelde ik voor de zoveelste keer geen mieter voor. Ze worden nu via Ben van Meerendonk in New York geregeld.

Carel waarschuwde: ‘Ik denk niet dat het verstandig is als jij zou optreden als persagent voor de vermoedelijke medemoordenaar van jfk.’ Pat Russell in Dallas had me vooral ook gewaarschuwd voorzichtig te zijn dat me nooit ten laste zou kunnen worden gelegd dat ik een verhaal over George zou kunnen hebben verzonnen. ‘Houd je vooral aan de waarheid die George je vertelt, wat die ook moge zijn. Geef uitsluitend zíjn waarheid weer.’ Pat liet overigens blijken verheugd te zijn dat George ophoepelde, want de dagelijks telefonades van Jeanne uit Californië en George uit Dallas hingen hem meer dan de keel uit.

Fijne dag met David. We lachten veel. Ik kocht een paar dingen voor Peter bij Saks in Oak Park. De kap van Davids auto was neer. Hij herinnert zich veel van zijn bezoek aan Amsterdam en de mensen die we ontmoetten, inbegrepen Herbert Jochems, die fluit voor ons speelde. Het was weer plezierig om

109 Celebrity, maart 1977, door Parker Hodges.

110 The New York Times, 23 februari 1977, door Charles Mohr.

[p. 100]

samen te zijn, net als drie jaar geleden. We lunchten in The Gallery. Ik besprak mijn plan een boekje met Eric Hoffer te willen schrijven. Hij had best zin om naar San Francisco te komen en het samen te doen.

Persbureau tass heeft president Carter op tactische wijze gevraagd de dissident Vladimir Boekovski niet op het Witte Huis te ontvangen. Intussen ontmoette Amalrik, als vervanger voor Giscard d'Estaing, een aantal parlementariërs.

Er kwam na het avondeten een verward telefoontje van George. Hij herhaalde vijfmaal geprobeerd te hebben zichzelf van kant te maken. Na een gesprek om 15.00 uur wilde hij wegrijden naar Houston, maar er zou geprobeerd zijn hem opnieuw verdovende middelen toe te dienen. Er was ook iets niet in orde met zijn been. Wat is er toch met deze man gebeurd? Hij had er niet toe kunnen komen de autorit te beginnen. ‘I think, I will kill myself.’ En: ‘You were such a tremendous lift to me, when you were here.’ Hij eindigde met: ‘I will make a supreme effort to come to Houston.’

Ik belde Carel. Guus Jansen van Strengholt luisterde mee. Ook Liny Enkelaar kwam aan de lijn en zei zeker te zijn dat we niet naar Nederland zouden komen. Het beste was naar Dallas terug te gaan en George aan de hand mee te nemen.

26 februari 1977

Om 06.00 uur vanmorgen hing Carel alweer aan de telefoon. Ik ga terug naar Dallas.

George belt niet meer. Schaamt hij zich of is hij naar Florida vertrokken?

‘Wij allemaal, Klaas Jan en ik, vinden je uithoudingsvermogen in deze zaak bewonderenswaardig,’ aldus Enkelaar. Ik ben er tien jaar aan bezig, waarom nu opgeven? Ik telefoneerde Bishop College en iemand zou voor George de boodschap om me te bellen bij appartement 318 achterlaten. Croiset had gezegd dat als ik niet binnen twee uur iets van De Mohrenschildt hoorde, we maatregelen moesten nemen, want dan zou hij zich van kant hebben kunnen maken.

George Bush spreekt in het Hyatt hotel als voormalig directeur van de cia. Entree: 100 dollar per persoon. Oud-vice-president Hubert Humphrey houdt nu praatjes voor de zaak à raison van 5.000 dollar. Ook oud-Watergate-samenzweerder E. Howard Hunt heeft een contract getekend om lezingen te geven, nog wel voor het American Program Bureau in Boston, waar ik ook mee heb onderhandeld. Maar de crooks winnen het in dit land nu eenmaal altijd. Andere veroordeelde Watergate-fi-

[p. 101]

guren, James McCord, John Dean III en Jeb Magruder, verdienen allemaal goud aan hun smerige streken.

Om 14.00 uur belde Enkelaar. Croiset had George de Mohrenschildt ‘gezien’ op ongeveer 138 kilometer van Dallas in een restaurant dichtbij een hoge fabriek. George zou op weg naar Houston kunnen zijn. Ik wilde dat er wat gebeurde.

Na nog een gesprek met Hilversum, waarbij ditmaal Marcel Enkelaar voorlas dat Croiset bij het bewuste restaurant een vijver had ‘gezien’, kwam Carel aan de lijn om te zeggen dat ik wellicht dit restaurant kon opsporen. ‘Er zullen er niet veel met een vijver zijn,’ zei hij ook nog.

Ik had mijn buik zo vol van het gesodemieter dat ik een taxi nam naar de Houston Club, de plaatselijke Thermos. Ik keek er naar Starsky & Hutch en raakte verstrengeld met een Mexicaanse jongen die me aan Bertie Hilverdink¹¹¹ deed denken.

Nu zijn er ook Cubaanse troepen in Uganda. Eldrigde Cleaver zei dezer dagen op televisie dat hij Idi Amin had ontmoet en er zeker van was dat de man honderdduizenden mensen had laten vermoorden. Amin zond intussen een telegram aan Jimmy Carter dat hij er beter aan deed naar de honderdduizenden Amerikaanse doden in Zuidoost-Azie te kijken, dan zich met Uganda te bemoeien.

Tegen 22.00 uur belde De Mohrenschildt. Ik kreeg hem aan de telefoon toen ik in het restaurant zat. Hij was er van uitgegaan dat ik naar Phoenix en San Francisco was doorgereisd, zoals ik van plan was. Hij had de hele nacht wakker gelegen. ‘To do this for the publicity is not worth it. I rather go hungry,’ zei hij. Ik begreep er niets meer van. ‘After all, it was your idea,’ zei hij ook nog. Hoogstens om naar Holland te gaan, maar hij had me tenslotte gesmeekt hem naar veiliger oorden te brengen, omdat hij vermoord zou worden. Ik zei dat ik naar Dallas zou terugkeren. ‘Well, if you have nothing else to do, it will be delightful to see you.’ Er klopt niets van wat hij allemaal zegt. Waarom is hij dan zo overtuigd dat ze hem zullen tegenhouden? Ik zal hem nu zo benaderen: laten we naar Holland gaan en als je ongemoeid kunt reizen, staat het vast dat je niet schuldig bent.

111 Zie Memoires 1925-1953.

27 februari 1977

Croiset en Enkelaar zaten vanmorgen (tegen het middaguur in Bussum) bij Strengholt naar een Duitse film over de jfk-moord te kijken. Ik vertelde Carel dat George nu zei zijn verhaal niet

[p. 102]

ten behoeve van de publiciteit kwijt te willen, of voor geld te willen spuien. Croiset kwam aan de lijn: ‘Die man is doodsbang. Je moet hem zeggen dat je het voor hem doet hem naar Nederland te brengen. dat je anders nu weggaat. Je moet hem gewoon voor een fait accompli zetten.’ Ik doe niet anders, want ik wil echt mijn reis vervolgen.

De zogenaamde religieuze diensten op zondag via de Amerikaanse televisie grenzen aan massahysterie, nee, zijn massahysterie. Een gek uit Tulsa, Oklahoma maakt zijn gehoor wijs: ‘God is good, many miracles will come to you,’ en vervolgens wordt een oude dame in beeld omhelsd, gestreeld en gezoend. Het is eigenlijk volkomen abnormaal wat er gebeurt, maar geen hond in dit land die dit nog opmerkt. Het is al gewoon geworden. ‘You know, our Savior is the only one who can hear and fulfill our prayers (...). The patient and gracious way in which the Lord drew us to his side; there was no force, it was simply his matchless love and mercy’ en vervolgens treedt een groepje zangers op in een nagebootst prieeltje. Jezus aan het kruis is deze prediker blijkbaar vergeten.

Croiset adviseerde eveneens om George te vragen of hij zijn verhaal in Holland op film wilde zetten: ‘Of probeer het anders op geluidsband te krijgen.’

Ik belde De Mohrenschildt. ‘Willem, I am so depressed, I really do not want to do anything.’

‘But let's enjoy this beautiful day.’

‘No, I do not even feel like going downtown,’ antwoordde hij.

‘I will be in the Dupont Plaza this afternoon,’ zei ik. Hij zou me daar bellen, maar voegde eraan toe: ‘Don't count on it.’ Hij deed eigenlijk alles om me te ontmoedigen terug te komen.

Overlegde met Carel of ik eerst alleen naar Holland zou terugkomen. Gerard had nu gezegd dat er rond 18 april een nieuwe ontwikkeling zou zijn. We weten wat die voorspellingen van tijd waard zijn. Ik onderstreepte dat dit de laatste kans zou zijn dat ik hem te pakken kon krijgen, want hij was in staat onder te duiken en permanent te verdwijnen. Welke rol speelt Pat Russell? Wat adviseerde de vriend-advocaat in Fort Worth, Clark, getrouwd met een Russische prinses?

Later belde Carel dat hij Croiset niet meer had kunnen bereiken, maar dat het geboden was nog eenmaal naar Dallas terug te gaan en een laatste poging te ondernemen de zaak te ontwarren.

[p. 103]

Houston-Dallas, Braniff 26

David Russell kwam nog een paar uur naar het hotel en er waren korte flashes van contact, maar het was allemaal te kort en onrustig om werkelijk betekenisvol te zijn. Naast zijn job in het restaurant is hij bezig een zaakje in wijnen op te zetten. Hij doet dit samen met een zekere Michael, kennelijk de enige makker in Houston met wie te praten valt. We gingen naar flats kijken in een prijsklasse van 40.000 dollar, maar hij wil eigenlijk helemaal niet in Houston blijven. Hij wil weer naar Rice University gaan en colleges volgen, voornamelijk om andere, interessantere mensen tegen te komen dan de figuren uit de restaurantbusiness. We kwamen op de memoires van Gertrude Stein die hij had gelezen toen hij op Amerbos was. Het was hem opgevallen dat zij een poging had ondernomen erachter te komen wie zij werkelijk was toen zij al 70 jaar was. Zij meende dat introspectie de creativiteit belemmerde. David zei dat Picasso er achter was gekomen dat moderne schilders niet konden wedijveren met moderne fotografie en om die reden naar nieuwe methoden hadden gezocht om emoties op te wekken. Daar ging het om bij abstracte kunst. David sprong van het concert van Ravel voor de linkerhand over op de vraag of ik nog een film had gemaakt over iiasa in Wenen. Hij herinnerde zich zelfs Jermen Gvishiani's naam. Hij vroeg hoe je José Delgado spelde. Davids humor sparkles.

De Amerikaanse ambassadeur in Uganda, Thomas Melady, heeft na terugkeer in de vs Idi Amin als een tiran omschreven. Er was vastgesteld dat hij zeker 100.000 Ugandezen had laten vermoorden. Toen Marshall Green uit Jakarta in de vs terugkeerde heb ik hem nooit horen zeggen dat Suharto een massamoordenaar was en een half miljoen of meer mensen had laten afslachten. Maar Indonesië is natuurlijk ‘belangrijker’ voor Washington dan Uganda.

Enkelaar belde dat hij Jan de Troye van het nos-bestuur in vertrouwen had genomen. ‘Iedereen heeft groot respect voor wat je aan het doen bent,’ aldus Carel.

28 februari 1977

Dallas, Dupont Plaza

Ik belde Peter. Hij had me al vanuit Londen op Amerbos proberen te bereiken. Hij waarschuwde erop toe te zien dat de nos me niet voor de zoveelste keer, ook financieel, in de boot zou nemen.

Ik belde ook Croiset in Utrecht. ‘Als hij niet meekomt, rustig laten zitten. Je hebt gedaan wat je kon. Maar ik heb nog altijd

[p. 104]

het idee dat hij meekomt.’ Croiset bleef vrij lang stil toen ik hem vertelde dat George nu zei alleen maar voor de publiciteit en het geld te hebben gezegd dat hij betrokken was bij de moord op jfk.

Om 10.00 uur bereikte ik George. Hij verwachtte mijn gesprek. Ik nodigde hem uit om 's avonds samen te eten. Hij leek akkoord te gaan. Rapporteerde aan Carel en Gerard. Gerard benadrukte weer dat hij nog steeds dacht dat De Mohrenschildt mee zou komen naar Holland. Croiset vroeg ook om George te vragen of hij een week voor de moord in de nachtclub van Jack Ruby was geweest. ‘Dat kan niet,’ antwoordde ik, ‘want George en Jeanne waren toen in Haïti.’ Dan moest ik George vragen of hij ooit in Ruby's club was geweest.

Ik werk intussen aan Brief aan Amy (Carter).

De zon buiten is heerlijk, ook al is het winderig en koel. Ik vraag me af hoe het met Keke in de kennel is.

Pat Russell herbevestigt dat hij gereed is mijn Time-zaak op zich te nemen. Fuck de deftige advocaten; nu maar via de devious ones.

Wicher de Marees van Swinderen vertelde dat hij mijn ussr-boekje in een ruk had uitgelezen. ‘Jammer dat het niet in het Engels is verschenen,’ zei hij.

Wonder boven wonder arriveerde George de Mohrenschildt om 17.00 uur in een keurig donker kostuum met zijn attachékoffertje. Ik bestelde koffie. Eerder had ik een geïrriteerde Enkelaar aan de telefoon gehad, die zeurde en terugkrabbelde, maar ik overtuigde hem om zelf met George te spreken om hem gerust te stellen. Dit gebeurde nu. George zat wat te noteren op Dupont Plaza-papier terwijl hij Enkelaar aan de telefoon had. We legden hem uit dat zijn bezoek aan Holland primair was bedoeld om zijn boek in Bussum uitgegeven te krijgen. ‘They injected me with the indecision-drug,’ merkte George op. ‘My daughter in Florida says, “I will save you Papa”.’ Hij benadrukte: ‘I know they are trying to make me go mad.’

De Mohrenschildt is ervan overtuigd dat Jeanne en Pat Russell samen zijn ondergang hebben beraamd. Op het moment dat we de lift betraden en het over Jeanne hadden zei hij: ‘What a pity I am not gay, I should have been.’

‘Well, let me give you a crash course,’ zei ik.

We spraken, spraken en spraken. Ik begon er koppijn van te krijgen. Hij zei het ene moment dat het gesprek met Enkelaar verder geen betekenis voor hem had en dat hij van Readers Digest nu een aanbod had. Wanneer hij nu vertrok zou hij een

[p. 105]

cheque van 1.700 dollar van het Bishop College, die 10 maart zou binnenkomen, mislopen. Een joodse vrouw, die op zijn gang in Bishop woonde, bespioneerde hem dag en nacht. En nadat ik weer een pleidooi had gehouden dat dit een reden te meer was enige tijd weg te gaan, zei hij: ‘You are damned good talker.’ Of: ‘All my life I have been in trouble because I was feeling sorry for people.’

Wat hij me vorige week duidelijk had gemaakt, was dat joodse groepen in Dallas ook achter hem aan zaten. Ik vroeg hem duidelijker te zijn. Hij vertelde dat ze er achter waren gekomen dat zijn vader indertijd, als vluchteling voor de communisten in Rusland, de hulp van de nazi's had ingeroepen. Vandaar dat er enkele boeken waren verschenen waarin hij als anti-joods en pro-nazi werd omschreven. Nu was de joodse maffia ook de vijand geworden.¹¹²

Ik had een afspraak met advocaat Pat Russell om 20.00 uur. Hij liet zonder bericht verstek gaan. Een prettig begin met de nieuwe raadsman. Advocaat Dobrovir in Washington zei 275 dollar te rekenen voor het onder zich houden van het dossier van Time, dat hij nu naar Russell zou doorzenden. Recht verkrijgen in deze lieve wereld is een schone zaak, indeed.

Om 21.00 uur verscheen Russell alsnog vergezeld van een jongen, Mike Strong, met mooie ogen. We dineerden samen. Pat verzekerde me snel de zaak tegen Time in het gerechtshof in Dallas te zullen beginnen. Hij waarschuwde me overigens opnieuw dat ik diende te waken voor een mogelijke beschuldiging opzettelijk een verhaal rond De Mohrenschildt de wereld te hebben ingezonden.

George's verwarring is compleet. Hij vroeg om de telefoonnummers in Phoenix, San-Francisco en New York waar hij me op mijn reis eventueel kon bereiken. ‘Where shall I keep them: they will be taken from my briefcase.’ Of hij zei: ‘This afternoon a small black child called me “ugly man”. What does that mean?’ Na me aangeraden te hebben de zaak tegen Time bij Pat Russell onder te brengen zei hij nu: ‘He will never win; he is not powerful enough.’¹¹³

Nog laat in de avond belde George opnieuw. Hij had nog niet besloten of hij mee zou gaan. Hij was in Bishop College en vertelde dat de politie overal op de campus rondzwierf want er was een studentenrel uitgebroken. Vanmiddag merkte hij nog op: ‘The nicest guys on campus are the black gays.’

112 Uit alle contacten met De Mohrenschildt van de afgelopen tien jaar bleek een antijoodse gezindheid, dat is zeker.

113 Hij zou natuurlijk dubbel en dwars gelijk krijgen.

[p. 106]

Nog laat keerde De Mohrenschildt naar de Dupont Plaza terug. Hij vertelde zijn televisietoestel en schilderijen bij een ‘black gay friend’ op Bishop te hebben achtergelaten, die gewoon tegen George verkondigde: ‘You, my prince, I would like to please you and lick your cock.’ We stonden lang in de kou bij zijn auto buiten het hotel te praten. Ik ging mijn rekening betalen en was gereed te vertrekken. Nu George nog. ‘It is insane, I will loose 8.000 dollar which is more than I have in my account.’ Ik bleef hem voorhouden wat de voordelen waren en tenslotte zei hij: ‘Will you help me pack?’ Hij kon alleen in het holst van de nacht met zijn spullen Bishop College verlaten. Ik stelde voor dat we zijn bezittingen in het Dupont Plaza Hotel zouden brengen. ‘No,’ zei hij onverwachts, ‘we drive tonight to Houston.’

‘Op voorwaarde dat je mij laat rijden,’ bedong ik, want De Mohrenschildt chauffeerde als een ijzersmid. Hij ging akkoord en hield woord.

Op George' kamer op Bishop heerste een afschuwelijke wanorde. Al zijn kleren waren ongewassen en vies. Hij begon een kartonnen doos te vullen en een handtas die je kunt ophangen. Ik adviseerde zijn tennisracket en typewriter mee te nemen. We laadden alles in de auto en begonnen richting Houston te rijden.

Om 04.30 uur was ik dermate uitgeput dat we een kamer namen in een motel langs de grote weg. Eerst liep Geoorge de kamer op en neer maar ik slaagde er in hem in bed te krijgen. Om 07.00 uur stonden we op. Hij sneed zich met scheren en omdat ik er een grapje over maakte, werd hij irrationeel en kondigde aan dat we naar Dallas zouden terugrijden. Nadat ik hem had gekalmeerd, vervolgden we onze weg naar Houston en namen opnieuw een kamer, ditmaal in het Holiday Inn op de internationale luchthaven. Hier kreeg hij opnieuw een aanval. Hij zei niet te kunnen vertrekken vanwege: 1) het aanbod van 4.000 dollar van Readers Digest, 2) de cheque van 4.000 dollar voor drie maanden van Bishop College en 3) wat moest er met zijn auto gebeuren?

Ik belde Carel Enkelaar dat we er aankwamen, met welke vluchten via New York en Londen en dat de tickets om 11.00 uur bij de klm in Houston moesten liggen. Bij navraag waren er geen tickets. Later belde een klm-secretaresse dat de prepaid fares waren binnengekomen. Omdat we met Eastern naar New York zouden gaan, zouden onze tickets daar klaarliggen. Ik was gedwongen zelf twee first-class tickets naar New York te kopen en telefoneerde Enkelaar opnieuw dat de medewerking

[p. 107]

van die zijde schandalig was. Legde de hoorn woedend op de haak.

1 maart 1977

Houston-New York, Eastern 44

Het is als een film die zich voor onze ogen ontrolt.

David Russell was ontzettend lief en behulpzaam en George vond hem kennelijk aardig. David zat op mijn schoot toen George ons van het Holiday Inn naar Eastern reed. De Mohrenschildt is aardig bij zijn positieven. Hij vroeg David een papier te tekenen waarop stond dat hij de auto leende en ervoor zou zorgen. David en ik gebruikten het ritje om elkaar te liefkozen en werkelijk te omhelzen, voor het eerst sinds 1974.

De vlucht naar New York was rustig. Het voer in de eersteklas was volmaakt abominabel, taaie garnalen en taaie bevroren vis, oneetbaar. George vertelde dat Jeanne de Mohrenschildt mij niet alleen zag als gay maar ook als wicked. Die dame is de helft van de tijd starnakel zat, wat te doen? Negeren.

Ik las een artikel uit de Houston Chronicle waarin dr. Peter Breggin, directeur van het Centrum voor Studie van Psychiatrie bij Washington, zijn veroordeling uitsprak over elektrische schok behandelingen van minstens 100.000 patiënten per jaar in de vs. Volgens Breggin bevorderde een dergelijke behandeling allerminst de gewenste rust en ontspanning bij de patiënt. Elektrische schokken vernietigen hersenweefsels en maken het slachtoffer dociel en passief. Volgens Breggin is dit de snelste methode ‘to cause the mutilation of a human being’. Dat is precies wat er met George de Mohrenschildt tijdens zijn recente psychiatrische behandeling is gebeurd. Ik herken hem gewoon niet meer. Dr. Thomas Szasz, psychiater van de State University in New York, heeft de behandeling met elektrische schokken als ‘modern therapeutic totalitarianism’ omschreven.

Bij aankomst in New York bleken er opnieuw geen door de nos toegezegde tickets naar Europa gereed te liggen. Ik belde weer naar Hilversum. Intussen heb ik al meer dan 1.500 dollar uit eigen zak gefourneerd. Ik leer het ook nooit.

We namen een kamer in het Waldorf Astoria, kamer 1530, want George wilde absoluut niet een kamer alleen hebben. Ik voel me eigenlijk constant een babysitter.

Intussen begint George wel te laten doorschemeren dat hij zich hier minder bedreigd voelt dan op Bishop College of in Dallas. ‘You saved my life, Willem, I am going through a metamorphosis.’ Hij schreef brieven naar zijn dochter in Florida en naar Bishop College. Ik zag dat hij ze op de bus deed.

[p. 108]

Er is een nieuwe biografie over Baudelaire verschenen. Hij schijnt een groot aantal brieven te hebben nagelaten, waarin hij onder meer bedelde om fondsen. Hij schijnt zijn leven lang in de schulden te hebben gezeten. Ook moet hij onhandig met zijn erfenis zijn omgesprongen. Hij kon twaalf dezelfde overjassen bij zijn kleermaker bestellen. Kocht derderangs schilderijen en antiek, terwijl hij ruimschoots gebruik maakte van opium, hasj en alcohol. De psychoanalyticus René Laforgue is ervan overtuigd dat Baudelaire als maagd stierf. Hij zou bang van vrouwen zijn geweest.¹¹⁴ Probeerde wat te lezen en me in mezelf terug te trekken tijdens de vlucht naar La Guardia.

Newsweek meldde dat er een brief van Lee Harvey Oswald aan de Texaanse oliemagnaat H.L. Hunt was gevonden, die twee weken voor de moord op jfk zou zijn geschreven. Oswald zou over marching orders hebben gesproken. Het ministerie van Justitie staat er sceptisch tegenover en de fbi verricht nader onderzoek.¹¹⁵ Tijdens de vlucht vertelde George toevallig dat hij zeer persoonlijk met H.L. Hunt bevriend was geweest: ‘He used to invite me to all his parties.’ Ik vroeg me af of George zijn vriend Lee Harvey Oswald mogelijk had geadviseerd zich in verbinding te stellen met Hunt. Intussen stelde ik eveneens de vraag die Gerard Croiset beantwoord wilde hebben, of De Mohrenschildt ooit in de bar van Jack Ruby was geweest. ‘I might have been in there,’ was het antwoord.

Yale University heeft de elfde Award for Showman of the Year nota bene aan Johnny Carson, die onechte en ordinaire kletsmajoor van nbc, toegekend.

George is ervan overtuigd dat we tot Houston zijn gevolgd. Ik geloof er absoluut niets van. Hij had ook voortdurend gezanikt dat hij op Bishop College door een joodse vrouw, een studente die aan de overkant woonde, was bespied. Ook dat geloofde ik niet. Toen we vannacht bij zijn flat arriveerden om zijn barang te halen, zei hij: ‘She is waiting for me.’ En tot mijn stomme verbazing ging er inderdaad een deur open en daar stond een vrouw in pyjama in de deuropening in de kou. Zij scheen zich niet eens voor haar gedrag te generen. Ze staarde naar ons. ‘What are you doing, what do you want from me?’ riep ik naar haar.

‘I am waiting for someone,’ antwoordde zij. George zei dat ze als verpleegster werkte. Ze was volkomen in staat drugs in de melk te doen, die door de bezorger bij zijn deur werd neergezet.

114 Anatole Broyard, Review in New York Times, al eerder in dit deel besproken.

115 Newsweek, 7 maart 1977.

[p. 109]

Er is geen beginnen aan om alles te reconstrueren wat deze dagen gebeurde of werd gezegd. In de auto, in de nacht, op weg naar Houston, zei De Mohrenschildt bijvoorbeeld: ‘You know why I wanted to leave? I cannot sleep anymore at night, I am afraid.’ Ik kan niet bevatten wat er met hem gebeurd kan zijn sinds ik hem de laatste keer in Dallas bezocht.

Om George afleiding te bezorgen belde ik een vriend van Peter, Ken Halpern, die samen met zijn maat John, naar het Waldorf kwam. We wandelden naar La Maganette en dineerden samen. Ken hield De Mohrenschildt uitstekend bezig met verhalen over oil drilling. Ze gingen zelfs op de jfk-moord in. Omdat Ken een jood is, waarschuwde ik mijn Russische vriend vooral niet op zijn stokpaardje te belanden. Toch kwam hij nog even op nazi-jager Wiesenthal terecht en noemde de man ‘the biggest basterd of all’. Ik moet zeggen ook geen al te hoge dunk van die meneer te hebben. De avond vloog om. Ik belandde voor het eerst met George in een twijfelaar, wat ik geen onverdeeld plezierige ervaring vond. Deed geen oog dicht. Hij wilde echter nog steeds geen moment alleen gelaten worden.

2 maart 1977

New York, Waldorf Astoria

Om 05.00 uur belde ik Gerard Croiset. ‘Zo globetrotter,’ begon hij. Ik legde uit wat er allemaal was gebeurd en in welke sfeer onze reis zich afspeelde. Ook wees ik op het niet nakomen van de afspraken wat betreft onze tickets door de nos. Hij zegde toe direct Carel Enkelaar te zullen bellen. ‘Begrijp je wat ik precies bedoel?’ vroeg ik hem. ‘Ik begrijp je volkomen,’ antwoordde Croiset.

Even later belde Klaas Jan Hindriks, die aanving met: ‘Zo lieverdje. Vertel maar eens wat er allemaal is gebeurd.’ Ik zei het een grof schandaal te vinden dat ik weer alles zelf had moeten betalen. ‘Dat kan niet,’ antwoordde hij, ‘ik heb zelf met Lubbers gebeld,’ wie dat ook geweest mag zijn. Ik besloot de klm verder te laten barsten en een panam-vlucht van 10.00 uur naar Londen te nemen. Ik reserveerde een helikopter van het panam-building naar jfk. We lieten een uitgebreid ontbijt op de kamer serveren. Ook telefoneerde ik Peter in Londen om een hotel voor ons te bespreken, liefst 't Hilton of anders 't Europa. Ik begin George steeds beter te kennen nu we voor het eerst echt samenzijn. Ik kan me uitstekend voorstellen, hoe hij inderdaad Lee Harvey Oswald zou kunnen hebben inspireren of aanmoedigen jfk overhoop te schieten, terwijl hijzelf naar Haïti verdween om te wachten tot het zou gebeuren. Wie weet

[p. 110]

adviseerde De Mohrenschildt wel om het complot met behulp van Cubanen uit te voeren, want hij hamerde er bij mij altijd op te zoeken naar daders onder het naar de vs uitgeweken volkje. Jim Garrison gaf me zelfs een foto van een Cubaan die hij van medeplichtigheid verdacht.

Het voormalig Congreslid Allard Lowenstein en George Lardner van de Washington Post, ook niet de eerste de beste, hebben in Saturday Review¹¹⁶ lange analyses geschreven over de moorden op de beide Kennedys en het onbekend blijven van de werkelijke toedracht van deze complotten. Lowenstein vraagt zich af in hoeverre bewijzen werden achtergehouden over meer daders dan alleen Sirhan Sirhan in het geval van Bobby Kennedy. Er werden zeven kogels afgevuurd, waarvan er twee senator Robert Kennedy dodelijk troffen. Er zaten drie kogelgaten in het plafond op de plek in het Ambassador Hotel waar hij werd vermoord. De sleutelvraag bij de politieke moorden in de vs blijft: handelden de moordenaars op eigen houtje?

Journalist Lardner plaatst een serie vraagtekens bij de curious politics van het hernieuwde onderzoek naar de jfk- en Martin Luther King-schietpartijen in het Huis van Afgevaardigden. Het is toch onvoorstelbaar dat vaststaat dat de fbi jarenlang bezig is geweest alles in het werk te stellen dominee King verdacht te maken en in een kwaad daglicht te stellen via constante spionage- en afluisterpraktijken jegens de populaire leider van de negers in de vs!

Esquire¹¹⁷ weidt over een andere smerige zaak uit. De journalist Sam Jaffe werd door de overgelopen kgb-agent Yuri Nosenko als sovjetagent aangeduid. De man is al zeven jaar bezig om uit te zoeken waarom Nosenko dit gedaan kon hebben. Zijn journalistieke carrière bij cbs en abc-televisie lag onmiddellijk in duigen. Hij stond op straat. Eindelijk dringt Jaffe door tot een cia-er die zich Old Hand noemt. Tot Jaffe's grote verbazing antwoordde die dat het mogelijk was dat Yuri Nosenko die beschuldiging helemaal nooit heeft geuit. ‘Ja,’ zei Jaffe ‘dat zegt u nu wel, maar de fbi heeft immers gerapporteerd dat Nosenko dit had verklaard.’ En wat antwoordde cia-er Old Hand doodleuk: ‘The fbi can say many things.’ De cia-specialist vervolgde zelfs - en Jaffe nam het gesprek voor de veiligheid maar even op de band op - dat Nosenko bij de kgb helemaal geen positie bekleedde waarin hij aan ‘fingering’ deed, het aanwijzen van dubbelagenten.¹¹⁸

116 Saturday Review, 19 februari 1977.

117 Esquire, maart 1977.

118 Zond dit artikel in 1992 naar Oliver Stone, de amateur, die zich met de jfk-affaire bezighield.

[p. 111]

De brave Eldridge Cleaver, eens revolutionair van de Zwarte Panters, has gone off his rocker. Zijn laatste uitspraak voor de tv-camera's is dat hij de living proof is dat Jezus in staat is ‘to untangle a fouled up life’.¹¹⁹

C.G. Jung zei al jaren geleden dat religie een schitterend antidotum was voor psychische hygiëne. Schuif het onbegrepene van het mysterie ‘leven’ op de Heer en je bent al je raadsels kwijt. Help het je geloven. Het is je reinste mind pollution, omdat je voor waar aanneemt wat in de verste verte niet is te bewijzen. Ik moet Cleaver bezoeken.¹²⁰

L. Fletcher Prouty¹²¹ schrijft in Gallery magazine dat de cia in de vijftiger en zestiger jaren oorlog tegen het communisme voerde, waar in de zeventiger jaren de strijd tegen het kapitalisme is bijgekomen. In een ter beschikking gekomen rapport van het Senate Select Committee on Intelligence Activities wordt gedetailleerd aangegeven hoe de cia een netwerk van bedrijven heeft opgezet, tot airlines en detectivebureaus toe. De cia-ondernemingen zijn honderden miljoenen dollars waard

119 Newsweek magazine, 28 februari 1977.

120 Ik kende Eldridge Cleaver sedert 1968.

121 In eerdere Memoires-delen reeds uitvoerig opgevoerd: voormalig Witte Huis-medewerker en cia-functionaris.

[p. 112]

en maken gewoon winst als ieder ander bedrijf. Het is weer een schokkend relaas over hoe onder het toeziend oog van de zogenaamde volksvertegenwoordigers de meest schandelijke gangsterpraktijken en oorlogjes internationaal door de cia worden aangezwengeld. Sukarno komt ook weer ter sprake. In 1958 wierp de cia wapens af voor Sumatraanse rebellen - die vooral in De Telegraaf uitbundig publiciteit kregen - om tegen het zogenaamd met het communisme flirtende regime van Bung Karno te strijden. Die flirtpartij bestond uitsluitend in de verziekte hoofden van idioten in Washington, maar zeker niet in de geest van Bung Karno, zoals ik hem sedert 1956 meer dan uitstekend kende.¹²²

Om de vlucht naar Londen verder te bekorten las ik een voortreffelijke analyse over hoe de zogenaamde supervrije Amerikaanse televisie omzichtig vermijdt controversiële documentaires te maken.¹²³ Er liggen zeven belangrijke taboes bij de tv-wereld: de vakbonden, de multinationals, de drie tv-netwerken, de auto-industrie, de nucleaire industrie, het militair-industriële complex en de Amerikaanse buitenlandse politiek. Van tijd tot tijd heeft men de ‘blokkade’ doorbroken, met alle gevolgen van dien. Dergelijke ‘overtredingen’ veroorzaken rampen in kijkcijfers, advertenties en wat dies meer zij. Ook hebben dergelijke uitzendingen verschrikkelijke gevolgen voor de producers. Ze vliegen eruit en ondervinden andere sabotagedaden. Het totem van de vrije pers is een van de Borobudurtjes van Amerika. Help het je geloven.

Klaas Jan Hindriks had opnieuw opgebeld om te zeggen: ‘Carel Enkelaar laat dringend vragen om niet eerste klasse te reizen; hij zit blijkbaar krap,’ voegde hij eraan toe. Ik lapte de nieuwe onzin aan mijn laars. Ik heb me voldoende uitgesloofd op verzoek van de heren om mijn gemak ervan te nemen. Toen ik in Dallas zat te knokken om George mee te krijgen, riep Carel nog uit: ‘Het gaat me niet om de centen.’

We landden om 21.15 uur op Heathrow. Peter had hotel Britannië gereserveerd (kamer 271) want de andere hotels waren volgeboekt. Ik rapporteerde eerst aan Enkelaar dat we in Londen waren. Alles was weer pais en vree, alsof er niets was voorgevallen. Dat is het gedrag dat men in Hilversum door schade en schande leert aanmeten en waar ik niet van ben gediend. Ik heb nooit in omroepland meegedraaid en dank de hemel van hun foefjes en trucjes verschoond te kunnen blijven.

We namen een taxi naar Bianchi's restaurant, waar Peter en

122 Gallery Magazine, maart 1977.

123 The New York Times, 20 februari 1977, door John Culhane.

[p. 113]

Edwin van Wijk reeds waren gearriveerd na afloop van hun theatervoorstelling. Het was heerlijk om Peter terug te zien en te omhelzen. Zijn haar zat een beetje vreemd. Maar ik verbaasde me opnieuw over het gemak waarmee hij George de Mohrenschildt tegemoet trad. Hij was weer articulate and outgoing. Hij ontwikkelt zich prima. Hetzelfde schijnt met de relatie met Edwin het geval te zijn, waar ik dan ook volledig achter sta. Ik krijg wel koude rillingen wanneer Edwin uitdrukking geeft aan zijn totale devotie en affectie voor Peter, maar dat hoort er nu eenmaal bij. Het zal wel vanzelfsprekend zijn.

George leek me in een vreemde stemming. Hij maakte er kennelijk het beste van. Hij zei tegen hen: ‘Willem saved me.’ Maar hij scheen niet over de Oswald-affaire te willen praten, in tegenstelling tot gisteravond.

3 maart 1977

Londen

Enkelaar probeerde er vanmorgen door te drukken dat we meteen na aankomst een televisiegesprek met George de Mohrenschildt zouden opnemen, alsof het een kwestie van op de knop drukken zou zijn om hem het gesprek met mij in de bibliotheek van Bishop College zo maar voor camera's te laten opzeggen. Daarvoor ligt het onderwerp immers veel en veel te gevoelig. Bovendien verkeert hij in grote psychische verwarring over of hij juist handelt om überhaupt naar buiten te brengen wat hij te vertellen heeft. Ik zei: ‘Geen sprake van.’ Carel moet 7 maart naar Suriname waardoor hij vliegende haast heeft. Dan zegt hij ook maar eens iets af. Ik heb mijn hele Amerikaanse reis en al mijn afspraken moeten omgooien. Hij zei nota bene ook nog dat hij het weekeinde naar zijn buitenhuisje in Twente wilde.

‘La vérité est toujours plus mystérieuse encore que nos pensées’ - Frederico Fellini

Londen-Amsterdam

George is toch eigenlijk ernstig gestoord. Hij heeft me al tientallen keren gevraagd of het ticket dat hij heeft hem wel naar Houston terug kan brengen. Iedere keer wijs ik hem aan dat het retour open is. Ook roept hij nu weer vanuit stoel 4F naar stoel 5D: ‘I don't have a ticket back.’ Ik roep terug: ‘Read more carefully.’ Hij stelt ook wonderlijke vragen. ‘Do the people in Holland look prosperous?’ Hij vond dat ze er in Engeland welvarender uitzagen dan in de vs. Hij zeurde zo dat ik vroeg: ‘What do you care?’

[p. 114]

‘The students at Bishop College always asked me this question,’ antwoordde hij zonder blikken of blozen.

Hij vertelde dat zijn anti-Amerikanisme feitelijk in Joegoslavië was begonnen toen hij er onderzoek naar mogelijke petroleumbronnen uitvoerde. ‘One difference between Jeanne and me was, that she was not really interested in anybody or anything. I look at peoples' faces if they are prosperous.’

‘Do you mean: if they are happy because of their prosperity?’ zei ik.

‘Well, it will prove whether the United States are right,’ was zijn antwoord. Even later riep hij opnieuw: ‘Can I get a confirmation about my return flight at the airport?’

Vooral toen hij zich in de lucht bevond bij het verlaten van Dallas, schenen zijn spirits verlost te zijn van angsten. Maar ik weet dat ik met een diep gestoorde man op reis ben en levensgrote problemen tegemoet kan zien. De hemel mag weten wat er de komende dagboekpagina's nog allemaal gaat gebeuren. Ik doe er goed aan hem geen moment uit het oog te verliezen. Ook moet ik onmiddellijk alle financiële zaken regelen, want ik weet langzamerhand met wie ik allemaal te maken heb.

Het was even stil geweest tot hij zich weer omdraaide: ‘I do not have a ticket back.’ Waar komen die angsten vandaan? George heb ik tien jaar gekend als volmaakt normaal en sensible. Wat is er dit afgelopen jaar met hem uitgehaald? ‘Are you British?’ vroeg hij aan de steward van boac. Daarop gaf hij hem zijn ticket en vroeg of het geldig was voor de terugreis. De ver-bouwereerde man haalde er een stewardess bij en na een poosje zeiden ze dat hij het maar op Schiphol moest vragen. ‘You see, even she cannot say if it is valid.’ Dat was ook reuze stom. ‘You are really screwed up, George,’ zei ik eindelijk.

Max van der Stoel heeft weer eens de held uitgehangen, ditmaal in Praag, door zich te bemoeien met de Charta 77-affaire. Ligt ook echt op zijn weg. An Salomonson beschrijft hem als held. Het Parool beschouwt het als een soortgelijke heldendaad als van Jimmy Carter en Walter Mondale die dissident Vladimir Boekovski op het Witte Huis hebben ontvangen. Ik betwijfel of dit soort stoerheden de zaak van de vrede gunstig beïnvloeden, laat staan het doel van detente tussen Oost en West.