Memoires 1976-1977

[p. 7]

Amsterdam

14 december 1976

Amerbos

Het jonge, agressieve douaneknulletje op Schiphol moest mijn koffer doorsnuffelen. De hele wereld rond geweest en dat overkomt je dan in Amsterdam.

Ik haalde eerst Keke op uit de kennel in Bosch en Duin en legde rozen op het graf van mijn ouders.

Casper van den Wall Bake zond drie brieven uit Zuidwest-Afrika. Hij schreef dat het meisje, nadat zij ongevraagd door zijn correspondentie had gesnuffeld en een brief van mij had gelezen, het ultimatum stelde ‘hij of ik’ en daarna wegliep. ‘Natuurlijk laat ik geen brieven aan anderen lezen. We hebben het er wel eens eerder over gehad en toen gaf je hetzelfde advies. Ik weet dat niemand anders onze vorm van vriendschap kan begrijpen. Ik heb er nu ook al bijna zeven jaar voor nodig gehad om het een “beetje” te snappen. Zij kon haar nieuwsgierigheid niet bedwingen....’ Een juffrouw die zoiets doet kan je beter stante pede de laan uitsturen. Dan zou mijn brief toch nuttig zijn geweest.

Hij dankte voor mijn artikelen over Bernhard en Luns. ‘Je hebt zeker gelijk dat je met eerlijkheid niet mag goochelen, zeker niet als je op de allerhoogste trap van de maatschappelijk ladder staat. Maar toch, voor mij zit het te ingebakken - ons koningshuis, volkslied, enzovoorts.’ Daar heb je het weer. Dat is waar professor Delgado het over heeft. Neuronen raken gecodeerd in de prille jeugd, onzin of geen onzin, en je krijgt het nooit meer weg.

Oud-ambassadeur Djawoto schrijft vanuit Peking dat hij het omslagverhaal van Newsweek over Suharto, Indonesia: Fading Hopes, heeft gelezen. Zulk materiaal bereikt China wel. Hij wijst ook op een artikel van professor Harold Crouch van de University of Malaysia die in Pacific Affairs¹ heeft geschreven: Generals in business in Indonesia. Djawoto denkt dat deze en andere artikelen zijn geïnspireerd door het ‘Pertamina’-de-bacle. Overigens schijnt hij mijn ussr-boekje, dat ik had gezonden, niet te hebben ontvangen.

1 Pacific Affairs, Winternummer, 1975-1976.

[p. 8]

Dr. Anne Vondeling reageert op mijn briefje waarin ik hem vroeg waarom hij zich steeds maar opwindt over politieke gevangenen achter het ‘ijzeren gordijn’ en nooit over Indonesië.² Ik moet me inhouden, wanneer hij eindigt met: ‘ik heb niet de behoefte u te overtroeven.’³

Aardig briefje van Norman Cousins, de voormalig hoofdredacteur van Saturday Review. Ik ben hem in New York misgelopen. Ook een aardig briefje van Erik Jurgens, die als voorzitter van de nos verheugd is dat ik de problemen met Carel Enkelaar in passende banen heb geleid. Wim Venema van Centrum Diogenes⁴ laat weten dat prins Bernhard opnieuw het bijwonen van een studentenavond heeft afgewezen. ‘Ditmaal kon er een persoonlijk briefje van Ted Vernède af.’

Dankzij de tussenkomst van de nvj biedt de tros thans aan mij schadeloos te stellen met een bedrag van 10.350 gulden. Jaap Terpstra adviseert dit bedrag te aanvaarden, wat ik zal doen.

Toon Quarles zendt een curieuze pagina van Henk van der Meyden⁵ uit De Telegraaf over de gemankeerde bruid van jonkheer Charles Röell, ene drs. Riet Versteeg. Het bezopene van het hele verhaal is dat de naam Röell in de pagina ontbreekt, evenals de achternaam van zijn moeder. Er staat een foto bij van Riet met de voor niets gekochte bruidsjurk. Het blijkt dat die arme Charles⁶ nota bene een huwelijksannonce in de nrc had geplaatst waar deze Riet op had geschreven. Dat was in november 1975. Charles was 48 en Riet 36. Fraaie match. Al bij de eerste ontmoeting wees Charles op het bestaan van zijn 81-jarige moeder die, ook als ze zouden trouwen, er op rekende dat hij veel tijd bij haar zou doorbrengen. Mevrouw terroriseerde haar dochter Inez naar de ondergang en sedert haar dood is kennelijk haar tweelingbroer Charles Röell aan de beurt. Verschrikkelijk. Tenslotte stelde hij Riet aan zijn moeder voor. Een ontmoeting die Riet zich herinnert als ‘een soort examen.’ Hij noemde haar ‘raafje’ en in zijn brieven zette hij erboven: Mon cher corbeau, wat me bij een dame niet lijkt te kloppen. De ondertrouw vond plaats op 18 mei te Amstelveen. Het huwelijk zou op 21 augustus worden voltrokken. Maar de dag na de ondertrouw vertrokken moeder en zoon onverwachts voor tien dagen naar Zwitserland. Zij ontving ‘mooie liefdesbrieven’. Niet lang daarna arriveerde een telegram: ‘Zie van alles af. Vertrek voor onbepaalde tijd. Wens

2 Zie bijlage 1.

3 Vondeling sloot twee Kamerverslagen bij over bezoeken aan Moskou en Jakarta.

4 Studentenvereniging te Nijmegen, zie Memoires 1976.

5 De Telegraaf, 4 december 1976.

6 Zie Memoires 1925-1953 en volgende delen.

[p. 9]

rust. Aangetekende brief volgt. Charles.’ Volgens de vrouw had de moeder haar zoon gedwongen dit telegram te zenden omdat ze hem niet wilde verliezen. Ik ken de grillen en grollen van mevrouw Röell maar al te goed en heb ze in de jaren vijftig summier beschreven. Mevrouw Röell heeft de levens van haar kinderen feitelijk vernietigd. Van der Meijden heeft nog een aanvullend gesprek met Charles bij diens advocaat mr. L. Tripels te Amsterdam gevoerd en een foto is bijgevoegd met een zwarte strook over zijn gezicht. Tot in de details bevestigt het hele verhaal de ellende die ikzelf indertijd met deze familie heb beleefd.

Op 1 november 1976 schreef ik Alexander Münninghoff een briefje van zeventien regels naar aanleiding van zijn anonieme deelname aan het bewuste sovjetdissidentenforum in Amsterdam. Hij stelde me een vraag maar zei niet wie hij was. Ik schreef hem dat indien hij niet zo laf was geweest zichzelf niet te identificeren, ik zeker anders tegen hem zou zijn opgetreden. Bovendien raadde ik hem aan niet alleen de Russische taal te leren, zoals hij schijnt te hebben gedaan, maar ook iets aan internationale politiek te gaan doen, zodat hij beter zou begrijpen waarom Kissinger geen reden zag op het Witte Huis de rode loper voor Solzhenitsyn uit te leggen: ‘want indien we de adviezen van deze mijnheer zouden volgen komen we alras in World War iii terecht. Strijd met open vizier en niet achterbaks.’ Tot zover dit briefje.

Wat schetst mijn verbazing toen ik een antwoord ontving, gedateerd 28 november, waar hij kennelijk geruime tijd op had gebroed. In dit epistel van 60 regels voert hij bijvoorbeeld aan dat toen ik me tijdens het forum had verwijderd ‘voor het uitlaten van uw huisdier’ (ik kon Keke voor het geklets over sovjetdissidenten niet urenlang in de auto opgesloten laten) Nico Scheepmaker wel degelijk bekend had gemaakt dat hij Alexander Münninghoff was. Ik geloof het graag, maar ik kon toen hij me een vraag stelde niet ruiken wie hij was. Bovendien: hij verschool zijn identiteit opzettelijk en loog, want wetende dat hij allerlei onzin over mijn ussr-boekje in Hollands Diep had geschreven kon hij (terecht) op zijn vingers natellen dat als ik had geweten wie ik voor me had gehad, ik anders van leer zou zijn getrokken. Om precies te zijn: het zou een kolfje naar mijn hand zijn geweest zulks te doen, nu ik hem (bijna) in mijn vingers heb gehad. Hij wilde de kans gewoon niet lopen dat ik de vloer met hem zou hebben aangeveegd. Hij gedraagt zich ten voeten uit zoals hij uit zijn stukje in Hollands Diep naar voren komt.

[p. 10]

Hij schrijft dat mijn antwoord op zijn vraag ‘geneuzel’⁷ was hetgeen tekenend voor mijn verwerpelijke arrogantie was: ‘Een bijeenkomst zoals in Krasnapolsky interesseert u eigenlijk niet, pas als er een u persoonlijk betreffend element in het spel komt zou u werkelijk weerwoord willen geven.’ Nee, ik stelde me afstandelijk op omdat ik wist dat ik me in een gezelschap kruisvaarders bevond die zich het lot van sovjetdissidenten aantrok. Dit deed mij vanwege de eenzijdige benadering van de ussr maar beperkt in het geweer komen, wetende dat het in deze entourage vechten tegen de bierkaai zou zijn ook andere geluiden te berde te brengen. De rest van Münninghoffs brief gaf voldoende aan dat ik met ‘beginnersgeluk’ van iemand die pas komt kijken had te maken. Ook typerend voor de jongeman is de zin: ‘Het tutoyeren, dat u ook in het aan mij gerichte briefje gemakkelijk afgaat, zou ik willen reserveren tot een moment dat wij elkaar wat beter hebben leren kennen.’⁸

7 Wat dit ook mag betekenen, want in Koenen & Endepols staat het niet.

8 Eind jaren tachtig zou Münninghoff zich in Moskou vestigen.

15 december 1976

Casper wil nog steeds met mij een reis door Zuid-Afrika maken. Ik belde de ambassade en vroeg naar de persattaché. Het antwoordde luidde dat hij druk was: ‘Belt u volgende week nog maar eens terug.’ Welwillend gedrag is niet een Zuid-Afrikaans fort.⁹

Nummer 52 van de Nieuwe Revu moet op last van de directie uit de handel worden genomen. Ton van Dijk en kornuiten blijken uitspraken van hm de Koningin door naaktfoto's te hebben gesymboliseerd ‘waarmee menselijke emoties en menselijke relaties in beeld werden gebracht.’ Dit dan voor het kerstnummer.¹⁰ Ik ben om 14.00 uur een kijkje op de redactie gaan nemen. Ton zit trouwens niet meer in de hoofdredactie maar is star reporter geworden. Er heerste een soort dolle-dinsdagstemming. Het besluit van de directie kost het concern 700.000 gulden, of misschien wel de totale jaarwinst van Nieuwe Revu. Het is een schandaal. De oude sokken in het bestuur en de directie begrijpen niets van wat er in de wereld aan de hand is. Het amusante van het verhaal is dat het nos Journaal de gewraakte foto's in kleur aan het hele land heeft getoond. Er was een persconferentie bij de nvj belegd, waar ik bij aanwezig ben geweest. De nvj staat achter de Nieuwe Revu.

9 Nadat ik me in 1986 in Johannesburg vestigde, zou ik pas begrijpen hoe fundamenteel onbeschaafd men in Zuid-Afrika is gebleven.

10 Zie het fotokatern.

[p. 11]

Waarom maken ouderen - en ik denk aan het gesprek vorige week in New York met de 26-jarige schrijver Richard Price¹¹ - altijd weer van een mug een olifant, wanneer het om volstrekt irrelevante zaken gaat zoals hier, om het zogenaamd de naam en faam van Hare Majesteit beschermen? Moet daarom zeven ton over de balk worden gegooid? Ze zijn gek. Mensen worden wel zo oud genoemd als de aderen in hun body. Of moet je zeggen dat de mens zo oud is als de input naar zijn brein met de tijd meegaat?

Bij het weekblad De Nieuwe Linie speelt zich een minidrama af. Hoofdredacteur Gerard de Bruyn is niet opgewassen tegen de uit vier dames bestaande redactieraad waarin Marianne van Ophuijsen en Mario van Soest als twee kenaus elkaar constant in de haren vliegen. Ze willen de krant in een feministisch kletsblaadje veranderen. Gerard, die veel te lief is, spartelt weliswaar als een vis op het droge tegen, maar kan niet tegen het gekrakeel van deze juffrouwen op. Hij liep op Amerbos binnen en vertelde dat men materiaal dat ik uit de vs had toegezonden in editorials had verwerkt, volgens het bekende recept van met andermans veren pronken. Het kan me weinig schelen, maar het is wel tekenend voor dit journalistieke gespuis. Hoe zijn ze ooit bij De Nieuwe Linie terechtgekomen?

Carel Enkelaar leeft bij de illusie dat wellicht Aurelio Peccei van de Club van Rome financieel zou kunnen helpen bij het ontrafelen van de zaak-George de Mohrenschildt en diens betrokkenheid bij de moord op jfk. Hij begrijpt uitstekend dat Georges plotselinge opname in een zenuwinrichting wijst op een escalatie in de situatie rond deze man. Hij wil meewerken om er meer onderzoek naar te doen. Hij zond een telex naar Gerard Croiset, die met zijn vrouw Adèle en zijn secretaris, de heer West, in Japan is.

Bij uitgeverij Van Gennep is een rel geweest wegens het ontslag van een juffrouw, waarop twee vrouwelijke redacteuren van De Nieuwe Linie autolak op de muren bij Van Gennep hebben aangebracht. De tijden veranderen steeds sneller. Het vrouwvolk verkeert in de veronderstelling dat men zodoende meer en beter naar hen luistert.

Friso Endt is warempel in Moskou. Het draait allemaal om de zaak-Pieter Menten, op gang gebracht in Accent door Hans Knoop, in een laatste vertwijfelde poging de verkoop van zijn kwijnend bestaan leidend blaadje nieuw leven in te blazen. Het sovjetministerie van Justitie werkt mee. Er zijn in Lwow, Po-

11 Zie Memoires 1976.

[p. 12]

len, 150 mensen gehoord, die iets van de executies op 7 en 30 augustus 1941 aldaar zouden afweten waarbij Menten aanwezig zou zijn geweest. Dertig mensen hebben gezien dat Menten bevel gaf groepen gevangenen te executeren. Ook Ed van Kan van de tros is op oorlogspad op dit gebied. En aan sovjetzijde schittert als tolk mijn vriend Vladimir Molchanov.¹²

Op 11 november 1976 was Endt ook al in Moskou, ditmaal met een groep van 170 zakenlieden die deelnamen aan een tentoonstelling over de Nederlandse industrie. Bij die gelegenheid publiceerde Friso Endt een zeer curieus verhaal: vladimir, wie ben jij? Eigenlijk zegt zo'n verzonnen verhaal over de man die je in Moskou als tolk behulpzaam heeft willen zijn, meer over de schrijver dan over Vladimir. Endt lapt een lange reeks vermoedens en insinuaties aan elkaar, bijvoorbeeld dat hij hoorde dat het persbureau Novosti een dependance van de kgb zou zijn. Wel: zijn eigen krant de nrc is in die zin een dependance van Luns en de bvd. Toen ik iets deed wat Luns slecht uitkwam - in 1957 vijf jaar te vroeg verkondigen dat Nieuw-Guinea een verloren zaak was - werd ik via Luns en de buitenen binnenlandse inlichtingendiensten op staande voet ontslagen als medewerker in Jakarta door de nrc (en Het Algemeen Handelsblad en Het Vaderland). Wat dit betreft weet men in Den Haag ook van wanten. Dus wie is een verlengstuk van wie? Endt probeert Molchanov verdacht te maken. Ik begrijp niet waar dit voor nodig is en wat voor functie dit heeft. Hele rijen Amerikaanse journalisten zijn ontmaskerd dat ze sedert jaren op de loonlijst van de cia staan - waaronder de meest bekenden, zoals C.L. Sulzberger van de New York Times. De hemel mag weten wie onder onze geachte collega's in Nederland contacten onderhouden, of onder een hoedje spelen, met onze spionagediensten. Ik in ieder geval niet.

Ik begrijp uit een ander knipsel¹³ dat Roelof Kiers van de vpro, terwijl ik in de vs was, een televisie-epos van 180 minuten over Indonesië op de buis heeft gebracht. Kiers was zelf in Jakarta en sprak met Mohammed Hatta, Ruslan Abdulgani en de oud-generaals Nasution en Simatupang. Hij noemde Hatta ‘de boeiendste’ van het stel. Ik denk dat hij Hatta het boeiendst vond omdat de oud-vice-president het dichtst bij de statements kwam die de ignoramus in Indonesische zaken, Kiers, wilde horen. ‘Door het optreden van Sukarno,’ aldus diens oud rivaal Hatta, ‘is er in Indonesië een militair regime gekomen. Het had eigenlijk heel anders kunnen zijn.’

12 nrc Handelsblad, 15 december 1976.

13 Typhoon, Dagblad voor de Zaanstreek, 30 november 1976.

[p. 13]

Abdulgani is uiteraard van de vier genoemde heren de boeiendste man, die van het eerste tot het laatste uur in nauw contact met Bung Karno heeft gestaan, niet Hatta, die in 1956 als werkelijk ‘onbruikbaar’ van het toneel diende te verdwijnen. Ik herinner me Hatta uitstekend uit de jaren 1956-1957 tot en met onze laatste ontmoeting in 1966. Aardige man, die het contact met eigen land in belangrijke mate had verloren en in veel opzichten dacht als een westerling. Hij deed dit ook wat betreft de oplossing van Indonesische problemen als jong ontwikkelingsland dat met een westers politiek stelsel was opgezadeld. Met ‘geleide democratie’ probeerde Sukarno een synthese te bereiken tussen de realiteiten van zijn land en volk en een acceptabele wijze van overheidsbestuur. Indira Gandhi, die met soortgelijke problemen worstelde, wordt ook al van regelrechte dictatoriale neigingen beschuldigd in westerse hoofdsteden (en media). ‘Indonesië-specialist’ Kiers kletste in de ruimte toen hij de coup van 1965 aanroerde. Hij sprak Nasution en Simatupang na, dat 1965 een communistische staatsgreep zou zijn geweest. Hatta had er ook een handje van die uitleg aan de gebeurtenissen te geven. Wie weet gaat het met die staatsgreep wel als met de moord in Dallas, dat we nooit meer het naadje van de kous te weten zullen komen. De scenario's Dallas en Jakarta hebben veel van elkaar weg.

16 december 1976

Ben al vroeg in het Okura hotel omdat ik een inleiding moet houden op een comprint-bijeenkomst over het Club van Rome-rapport Grenzen aan de groei en daaruit voortvloeiende activiteiten.¹⁴

Mr. Nico Drost, die de tijdschriftengroep van de vnu in haar Raad van Bestuur vertegenwoordigt, heeft tegen de Haagse Post (Daan Dijksman) gezegd dat het hem verdroten heeft 700.000 gulden over de balk te hebben moeten gooien, ‘maar wat moet je het zwaarste laten wegen?’ Drost: ‘Over deze zaak heb ik geen twijfels.’ Ik kijk eens grondig naar het portret van de man. Het verbaast me niets.

14 Zie bijlage 2.

[p. 14]

Carel Enkelaar belde om te zeggen dat in de kelders van de nos dozen met talrijke filmrollen waren gevonden waaronder mijn 40 minuten durende film met George de Mohrenschildt. Hoe kan die film, waar ik een kort geding om moest voeren om deze boven tafel te krijgen, nu ineens terecht zijn? Is er met mijn De Mohrenschildt-film misschien net zo mysterieus omgesprongen als de nog altijd spoorloos verdwenen foto van De Mohrenschildt?

17 december 1976

Andrei Sakharov is erin geslaagd een handeltje tot stand te brengen waarbij de dissident Vladimir Boekovski zal worden uitgewisseld tegen de Chileense communist Luis Corvalan. Mooi onderwerp voor een dissidentenavondje, te organiseren door Van het Reve, Scheepmaker, Vondeling en Amalrik. De Herald Tribune meldt dat Amalrik in New York heeft gezegd dat zijn uit 1970 daterende voorspelling dat de ussr 1984 wellicht niet zou halen, diende te worden heroverwogen. Het sovjetregime zou nu volgens zijn herziene visie wat langer blijven zitten.

Van sovjets wordt altijd gezegd dat zij zich stipt aan gemaakte afspraken houden. Ik ontving twee brieven van Nosvosti.¹⁵ Het einde van het liedje is dat ze niet alleen de reeds afgesproken Club van Rome-interviews niet zullen uitgeven, maar ook het europa-boek laten schieten.¹⁶ Misschien is het in hun geval een compliment.

Hans Geleijnse van de gpd, weer een nieuwe ster aan het firmament, schrijft me met zoveel woorden dat ze naar zijn mening niets van het door mij vanuit de vs toegezonden materiaal konden gebruiken. Ook het proces van Jack Anderson tegen Nixon en Co. - waar ik als enige via Joe Borkin de stukken van had - paste meer in een vakblad voor journalisten.

Ik belde Peter in Londen. Hij is behandeld aan zijn rug en voelt zich veel beter.

15 New York Herald Tribune, 17 december 1976, door Raymond Anderson.

16 Zie bijlage 3 en bijlage 4.

18 december 1976

De cia zou volgens een uiterst geheime Amerikaanse studiegroep de Sovjet-Unie systematisch verkeerd beoordelen, waardoor het beleid tegenover Moskou steeds ‘te soepel’ zou zijn geweest. Men adviseert evaluaties over de ussr niet langer door de cia te laten verrichten maar rechtstreeks bij het Witte Huis zelf onder te brengen.

[p. 15]

Schreef vandaag artikelen van tijdens mijn reizen verzameld materiaal.

Ik moet dit onderstrepen: Keke vertedert me voortdurend als hij met zijn lieve kopje als een mens naar me kijkt om te zien of ik er echt nog wel ben. Dat komt door het trauma van de kennel. Tegelijkertijd zie ik in de hond mijn ouders voor me. Dat maakt me dan weer intens triest. Hoe was dit liedje van vroeger: er stond een scheepje op de kast; het was miljoenen waard, als moeder ernaar keek (de rest vergeten) en vader trok aan zijn baard. De moeder hoorde een lieve naam waar oe en ie (moekie) in voorkwam. Zoiets was het. Het kind was verdronken bij het willen pakken van zijn bootje aan de waterkant. Als ik naar Keke kijk, overkomt me iets dergelijks.

19 december 1976

Ik had een lang telefoongesprek met de Britse schrijver Bryant May. Hij had mevrouw Hartini Sukarno geschreven om kopieën van brieven van Bung Karno te bemachtigen. Hij beklaagde zich erover dat hij geen antwoord kreeg. Zoals hij erover sprak, lijkt hij een interessant boek over Indonesië te hebben geschreven.

Schreef voor de Nieuw Revu het verhaal over Arcosanti, de stad van Paolo Soleri in de woestijn van Arizona¹⁷.

17 Zie Memoires 1976 en het fotokatern.

20 december 1976

Lieve brief van Peter uit Londen. Hij bedankte me voor mijn bezoekje. ‘I felt very close and affectionate to you and feel very clearly that our relationship is still growing and expanding.’ Ik voel precies hetzelfde.

Mevrouw Hornkamp arriveerde uit Purmerend om het huis schoon te maken. Zij had een lading trieste verhalen over dames die kanker hadden, hoe haar, inmiddels overleden, man zich dood had gewerkt, hoe haar enige dochter dicht bij een zenuwinstorting was geweest en tenslotte hoe zij een hoedje had gezien dat prachtig bij haar nieuwe wintermantel paste, met een rand van bont. Maar de hoed kostte 350 gulden en lag buiten haar financiële bereik. Ik keek in mijn portemonnee en gaf haar 200 gulden. Ze was totaal van de kaart. ‘Zoiets is mij nog nooit gebeurd.’ Ik weet dat mam het ook zou hebben gedaan. Ik kreeg spontaan een zoen. Om haar op haar gemak te stellen vertelde ik een paar extra artikelen in België aan humo te hebben verkocht, ik kon het missen.

[p. 16]

Vanmiddag heb ik een langdurig bezoek aan advocaat L. Tripels gebracht, de man die samen met Charles Röell De Telegraaf te woord had gestaan. Hij bleek een confrère te zijn van Harry Torczyner in New York, met wie hij een warme relatie onderhoudt. Hij vertelde dat hij Henk van der Meyden had duidelijk gemaakt dat indien de naam Röell in de krant zou opduiken, hij onmiddellijk een proces aan zijn broek zou krijgen. Tripels vertelde dat mevrouw Röell hem iedere dag een half uur belde om over alle familieproblemen te spreken. Charles heeft geprobeerd van haar los te komen. Hij is ongeveer vijf jaar in Canada geweest waar hij voor de Xerox Corporation werkte. Maar zijn moeder wist hem naar Holland terug te krijgen. Hij schijnt dagelijks in bed te blijven met kalmeringsmiddelen en noch hij, noch zijn moeder durven zich nog buiten te vertonen.

Ik legde uit wat ik zelf van de familie Röell had ondervonden en hoe Inez¹⁸ absoluut het slachtoffer van haar moeders waanzin was geworden. Ik bevestigde dat mijn warme gevoelens tegenover Charles niet waren veranderd, alhoewel er weinig was dat ik zou kunnen doen om hem te helpen zolang hij onder de spell van zijn moeder existeert. Bovendien is het waarschijnlijk langzamerhand te laat voor assistentie in welke vorm dan ook. Diep triest. Charles was toen ik hem in 1948 leerde kennen een aantrekkelijke kerel, een huzaar van Boreel.

Om 18.00 uur ontmoette ik Jaap Jansen. Ze hebben bij Van Gennep een aantal werknemers in dit collectief ontslagen als gevolg van het drama van die eerste met congé gezonden juffrouw. Het gelazer was niet van de lucht. Jaap kwam mee naar Amerbos. Hij gaf me een helder overzicht. ‘Er worden nu karrenvrachten vuil over ons uitgestort.’ Medewerkers die er al jaren werkten waren een kort geding tegen Jaap en Rob van Gennep begonnen. Woensdag aanstaande zal er een uitspraak zijn. Mr. H.M. Voetelink is Jaaps raadsman.

Ik heb weer gelazer met mijn telefoon. Sinds ik terug ben kan ik na een gesprek geen volgend nummer draaien. Ik alarmeerde de storingsdienst en moest bij de buren gaan bellen. Zojuist werd een gesprek met Wim Klinkenberg na een klik helemaal verbroken. Het is schandalig wat ze doen, maar je bent machteloos in dit land met kgb-methoden. Wim vertelde trouwens dat Vladimir Boekovski had voorgesteld dat men nu ook maar generaal Pinochet tegen Leonid Brezhnev diende uit te wisselen. Die man ziet ze vliegen. Je gaat haast denken dat het nog niet zo gek is dat ze hem hebben opgesloten. Wim was er ver-

18 Zie Memoires 1925-1953 en volgende delen.

[p. 17]

der van overtuigd dat oud-hoofdredacteur Gerard van den Boomen, nu werkzaam bij het anp - dan weet je het wel - bezig is achter de schermen te bewerkstelligen dat Wim en ik niet langer voor De Nieuwe Linie kunnen schrijven. De vraag is natuurlijk wie of wat Van den Boomen inspireert aldus bezig te zijn.

Vassily Solodownik, de sovjetambassadeur in Zambia, heeft openlijk toegegeven dat de ussr mensen opleidt voor de vrijheidsbeweging in Zuid-Afrika. Niet dat dit nieuw is of dat het anc een verlengstuk van Moskou is, maar het is nuttig dit niet over het hoofd te zien. Er zijn ook weer schermutselingen geweest in het gebied dat Casper van den Wall Bake¹⁹ nu gelukkig gaat verlaten.

19 Casper werkt al geruime tijd aan een ontwikkelingsproject in Ovambo, niet ver van de grens van Zuidwest-Afrika (Namibië).

21 december 1976

Nachtmerries over mams laatste levensdagen. Vandaar dat ik de dag met Rachmaninov begon, om de onrust der neuronen te harmoniseren. Wilde mam niet meer leven? Gaf zij het op?

Bracht twee rozen naar het graf van mijn ouders.

Ik lunchte met Carel Enkelaar en Klaas Jan Hindriks in de Jonge Graaf te Hilversum. Na problemen met Panoramiek in het verleden, zou de beste methode zijn om met Appelboom Productions in zee te gaan en daar programma's te maken. Panoramiek van de nos zou deze dan aankopen. Ze vroegen of ik op de hoogte was van de activiteiten van prins Bernhard in Oost-Europa. Ik weet hier niets van. Carel: ‘Prins Bernhard moet weg, maar dat betekent niet dat de monarchie weg moet. Na Watergate hebben ze ook het Witte Huis niet opgedoekt.’ Inderdaad. Ik benadrukte echter dat een koningshuis anno 1976 eigenlijk een in hoge mate achterhaald instituut is en het beste met de muziek mee kan verdwijnen. ‘Bernhard werkt aan een come-back,’ aldus Enkelaar, ‘wat duidt op het Nixon-syndroom: de realiteit en ernst van de situatie niet onder ogen willen zien.’

We hebben ook overlegd hoe de kwestie-Dallas aan te pakken en financiële partners te vinden, bijvoorbeeld via Strengholt en de Grote Provinciale Dagblad Pers.

22 december 1976

Mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt belde op na een operatie vanwege een infectie en zei uitstekend te genezen, maar liever nog geen bezoek te krijgen. Haar stem klonk vertrouwd. Zij

[p. 18]

had mijn boekje over de Sovjet-Unie grondig gelezen en op enkele passages na kon het haar goedkeuring wegdragen. Zij had ook The Russians van Hendrick Smith uitgespeld, maar bleef mijn boekje ook de moeite waard vinden. Van haar komende deed me dit zeer goed.

Gerard de Bruijn heeft me duidelijk gemaakt dat hij De Nieuwe Linie naar links van de PvdA wilde sturen en dit schijnt vooral de ppr niet te zinnen. De Gaay Fortman had Gerard duidelijk gemaakt dat Wim Klinkenberg als medewerker van De Nieuwe Linie onacceptabel was. Om 16.00 uur zal op de redactie een veldslag worden geleverd. Ook al ben ik er niet voor uitgenodigd, ik wil erbij zijn, zeker nu Klinkenberg in Joegoslavië is. Arriveerde samen met professor M.S. Arnoni, om 16.00 uur. Er waren verder nog alleen dames aanwezig. Spoedig verschenen dr. Anton Constandse, Jan Nagel, Jaap van Ginniken en anderen. Arnoni vroeg waarom hij was uitgenodigd en kreeg ten antwoord dat er een fout was gemaakt. Het was duidelijk dat Marjo van Soest loog. Ook Wim Wertheim arriveerde. We spraken met elkaar. Hij vertelde dat ambassadeur Sukardjo Wirjopranoto²⁰ hem in New York eens had toevertrouwd dat Jawaharlal Nehru graanhulp van de vs had aanvaard op voorwaarde dat hij problemen zou veroorzaken langs de grens met China. Nehru was akkoord gegaan ondanks de informatie van de Indiase chief-of-staff dat ze geen enkele kans hadden zich tegen de Chinezen staande te kunnen houden. Later, tijdens een diner in Moskou met de toenmalige Indonesische ambassadeur aldaar, Adam Malik, had deze de mededeling van Pak Kardjo tegen Wertheim bevestigd.

Inmiddels ging Hiero Oosterbaan, blijkbaar de kassier van De Nieuwe Linie, op een stoel staan en kondigde aan dat er nog maar 8.000 gulden in kas was en dat het blad bezig was de rode lijn te overschrijden. De man had de ogen van iemand die doorgedraaid was. Gerard de Bruijn en Marianne Ophuijsen waren slechts ontslagen om op salarissen uit te sparen. Het collectief van negen betaalde redacteuren had met zes stemmen voor en een onthouding, besloten ontslag aan te vragen.

Constandse nam het woord. Hij was eerder met een papier rondgegaan en had handtekeningen verzameld. Ik tekende ook voor Wim Klinkenberg. Constandse zei van mening te zijn dat de medewerkers hadden moeten worden geraadpleegd en om die reden dienden de ontslagaanvragen te worden teruggenomen, zeker totdat iedereen zou kunnen worden gehoord. Het antwoord van de dames was dat het te laat was de ontslagen te-

20 Ambassadeur Sukarjo was een vriend van mij. Zie Memoires 1961 en volgende jaren.

[p. 19]

rug te draaien. Bovendien zou er een aantal weken overheen gaan, dus er was genoeg tijd om over alles te praten. Dit waren de breinen die de krant naar de knoppen hadden geholpen. Met een dergelijke logica kom je ook nergens. Professor Wertheim was het met Constandse eens. Ook Nagel en Van Ginniken mengden zich in het rumoer. Maar de dames wensten niet te wijken. Toen professor Arnoni op een stoel ging staan en in het Engels begon te spreken, omdat zijn Nederlands een zwaar accent heeft, weigerden de dames naar hem te luisteren en begonnen ostentatief hard te praten en te lachen zodat hij zich niet verstaanbaar kon maken. Hij moest maar Nederlands praten. Dezelfde gek van vorige keer, een vriendin van Marjo van Soest, was er nu weer, in een ribfluwelen overall met blauwe laarzen. Wertheim werd razend, greep in en zei dat ze allemaal hun mond moesten houden. Het hielp niets. Wat zijn dit voor shitmensen? Ik kan me überhaupt niet voorstellen hoe dergelijk tuig ooit op die plaatsen terecht is gekomen. Van Soest schreeuwde dat iedereen tegen meer feminisme in het blad was geweest, waarop Constandse rustig zei: ‘Het gaat erom welk politiek feminisme....’

Het eind van de chaos was dat er voor 15 januari een nieuwe vergadering zou plaatsvinden. Gelukkig is Klinkenberg dan terug. Ik mag Arnoni helemaal niet. Hij noemde en passant dr. Margaret Mead ‘cuckoo’ maar ‘highly spirited, eccentric with stick and long robes.’ Time meldde trouwens deze week dat zij bezig was vijf miljoen dollar te verzamelen voor een Margaret Mead Chair in antropologie bij het American Museum of Natural History, waar zij nu 50 jaar werkzaam is.

23 december 1976

Ik heb een kerstboompje (met kluit) op de markt gehaald en cadeautjes voor Peter klaar gelegd.

De Utrechtse advocaat B. Simon heeft de zaak-Pieter Menten op zich genomen. Mr. L. Tripels vertelde me dat Menten dikwijls in de stoel had gezeten waar ik in zat. ‘Ik heb hem wel adviezen gegeven dat wil ik ook wel blijven doen, maar de man is zo zeldzaam eigenwijs dat het geen zin heeft hem iets te adviseren. Hij doet het toch anders.’

Het is duidelijk dat geen advocaat uit het topcircuit de heer Menten met a seven foot pole zal aanraken. Zover is het roddelen zuilensysteem van ons lieve landje al gekomen. Tripels dacht dat Menten toch niet lang meer zou leven gezien zijn zeer slechte gezondheid. Hij is nu 78. Ik vind het maar een achterhaalde heksenjacht.

[p. 20]

Ontmoette Max Appelboom. Het ziet er rooskleurig uit. Dat wordt een prima samenwerking.²¹

Van 17.00 uur tot 19.00 uur was ik bij ambassadeur Romanov van de Sovjet-Unie. De demonstratie van joden voor het gebouw onder leiding van rabbijn Soetendorp en PvdA-Kamerlid Henk Molleman gaat vrolijk verder. Gisteren gebruikte een andere PvdA'er, Piet Dankert, in de ambassade de lunch met ambassadeur Romanov. ‘Er gebeuren gekke dingen in Den Haag,’ aldus de Volkskrant vanmorgen. ‘De kaviaar en gerookte zalm smaakten best, de wodka en de wijn waren van voortreffelijke kwaliteit - maar toch zat er een bijsmaak aan. De ontspannen sfeer aan tafel werd wreed verstoord door Dankerts partijgenoten op het Binnenhof. Ze kwamen op het lumineuze idee Dankert te bellen om hem te verwittigen van de demonstratie....’ De ambassade weigerde Dankert te storen en hen met hem door te verbinden. Nadat driemaal woedend de telefoon op de haak was gesmeten, hadden de Russen de heer Dankert doorverbonden, maar de lunch ging gewoon verder. Romanov zou Dankert een achteruitgang hebben aangeboden, ‘maar het Kamerlid volgde de koninklijke weg en verliet met opgeheven hoofd de voordeur.’ Ik vertelde de ambassadeur wat er in de krant had gestaan. Hij was flabbergasted en gaf een heel andere lezing van het bezoek van Piet Dankert. Hij zei zich niet te kunnen indenken wat de motivatie van de demonstranten was om aldus op te treden. ‘I am getting rather furious, Willem, about the anti-Soviet mood in the Netherlands.’

Hij had tal van constructieve onderwerpen met Dankert besproken. Er was eindelijk, na jaren, een antwoord gekomen op de sovjet aide-mémoire om reisbeperkingen voor diplomaten in elkaars landen op te heffen. Den Haag ging nu akkoord, maar Den Helder was nog steeds off limits, ook voor de sovjetambassadeur. De ambassadeur vertelde eveneens een ontmoeting te hebben gehad met minister Ruud Lubbers, oud-premier Piet de Jong en ‘six chaps around a table to set up a coordinating council for offshore drilling’ tijdens een bezoek van de sovjet-onderminister voor Handel. Hij noemde als deelnemers shell, ihc, Boskalis en enkele andere bedrijven. De onderminister had gevraagd: ‘Does this all mean that we now have to pay 25 percent more?’ ‘No, they were only coordinating.’ De sovjets hadden een aantal praktische vragen gesteld, waar ze echter van Nederlandse zijde geen antwoord op hadden gekregen. ‘They clearly were not ready for concrete

21 Het bleek niets voor te stellen; het zou nooit tot enig project komen met Max Appelboom.

[p. 21]

steps.’²² ihc had reeds een belangrijk contract verloren aan een firma uit Hamburg die met een voordeliger prijs op de proppen was gekomen.

Ik toonde hem de laatste brieven van het persbureau Novosti. ‘We ourselves do not know what is going on,’ aldus de ambassadeur. ‘There is an entire overhaul, as we see in Washington with the Carter Administration. An entire sweep is being organized, like a fresh broom. I am disappointed myself at what is going on.’ De ambassadeur had eveneens een gesprek van drie uur met André Spoor gehad. Hij wilde beslist niet door de nrc worden geïnterviewd, maar na 15 januari wilde hij wel een artikel voor de krant schrijven. Ik vroeg of hij nog een lunch voor journalisten wilde geven. ‘Definitely: we will do it after you come back.’ Ook dacht de ambassadeur dat Luns in 1977 de navo zou verlaten en mogelijk door Max van der Stoel zou worden opgevolgd. Ik zei te weten dat beide heren van ‘opposite sides of the political spectrum’ om onduidelijke redenen als bloodbrothers poseerden, maar dat Max in Brussel ondenkbaar was. Misschien was het maar een proefballonnetje à la Romanov.

Toen ik bij Romanov wilde vertrekken, nam hij me mee naar de ramen en wees naar een groenachtige oplegger voor de deuren van de ambassade waarop met grote letters circus stond. Hij schudde zijn hoofd. Ik geneerde me voor het kleingeestige gedrag van de idioten buiten. Wat moet zo'n man in godsnaam van ons denken? Hij wandelde met me mee naar de hekken. We zagen hoe er juist een televisiecamera werd geïnstalleerd. Ik liep op de heren af en vroeg wie ze waren: het nos Journaal. Ik vroeg ze: ‘Denk je niet dat er andere belangrijker zaken dan deze shit hier zijn te melden?’ ‘We zijn het met u eens, maar we voeren slechts onze opdracht uit.’

Ik wil echt proberen naar Casper in Zuid-Afrika te gaan en tien weken weg te blijven. Maar wat moet er met Keke gebeuren? Ik heb andermaal broer Theo geschreven dat ik nu meer dan twee jaar voor de hond van mam heb gezorgd en dat ik vind dat hij het die tien weken op zich moet nemen. Theo schrijft opnieuw dat Nellie en hij onder geen beding op Keke willen passen. Ze wonen in een flat. Nellie moet dikwijls naar de stad. Ze gaan weekends naar vrienden in Liechtenstein. Het was geen onwil, maar onmacht. Drie of vier dagen was het maximum dat zij zich over de hond zouden kunnen ontfermen. Ik

22 En dit was bijna drie jaar nadat premier Kosygin in Moskou minister Van der Stoel samenwerking op dit gebied had aangeboden.

[p. 22]

word een beetje misselijk van hun excuses en gebrek aan gevoel van enige verplichting ten aanzien van onze moeder. ‘Vorige week was hier weer een stray dog op het terrein met als resultaat: een kip werd alle staartveren uitgetrokken en een haan vluchtte het bos in, welke pas na uren zoeken weer werd gevonden.’ Ik kots van die houding en zogenaamde humor waarmee ik word afgescheept en het zelf maar moet zien te rooien.

Eerder vandaag belde ik advocaat mr. B.J.F. Simon in Utrecht. Hij is helemaal niet joods, zoals de kranten meldden. ‘Ik ben de hele nacht gebeld,’ vertelde hij, ‘door mensen die mij bedreigden.’ Dat is Nederland. Alleen omdat hij de zaak-Pieter Menten op zich nam. Hij vertelde aan de Colombia University rechten te hebben gestudeerd en zich later aan een Toronto Law School te hebben gespecialiseerd. ‘Ik ben door een journalist van Het Parool gebeld, die vroeg of ik werkelijk in een concentratiekamp had gezeten en zei dat ze bezig waren mijn antecedenten na te trekken.’ Hij was ontsteld van deze reacties. Ik zei dat ik hem belde om hem te feliciteren dat hij de moed had gehad de zaak-Menten op zich te nemen, vooral nadat ook op televisie werd gezegd dat hij was bedreigd. Ik vertelde hem wat ik van mr. Tripels had gehoord en dat Bob van Dijk van Story met nadruk had verteld dat Hans Knoop de zaak-Menten zuiver had aangezwengeld om zijn noodlijdend blaadje te redden. ‘This is trial by publicity. Minister van Agt is opgejaagd door de pers naar Zwitserland gevlogen, waarna de uitwijzing van Pieter Menten uit dat land is gevolgd,’ zei hij terecht.²³

Ben ook nog naar het gerechtshof geweest om persoonlijk mijn adhesie te betuigen aan de zaak van uitgever Van Gennep en Jaap Jansen. Ik kwam te laat en zag al van verre een groep juichende proleten - sorry voor deze betiteling, maar het herinnerde me te veel aan wat ik bij De Nieuwe Linie had beleefd. Ik wist dat het slecht was afgelopen. Van Gennep verloor het kort geding. Het lijkt wel of Nederlandse rechters er behagen in scheppen uitspraken te doen waardoor linkse communedenkers elkaar nog verder in de haren vliegen om elkaar af te maken. Hoe kan Jaap de ontslagen mensen weer in zijn bedrijf opnemen? Hoe kan een rechter zoiets verlangen? Men wordt met de dag gekker.

Koot zegt vanavond op televisie dat Hare Majesteit de Koningin gewoon van Bernhard moet scheiden en met de oude Wil-

23 Zie ook voorpagina Herald Tribune, 23 december 1976.

[p. 23]

lem Drees moet trouwen. Zover is het al gekomen. Ik herinner me dat ook mr. L. Tripels me vertelde dat toen de Commissie van Drie in Californië arriveerde (na uitgebreid met Bernhard te hebben gesproken) en de attitude aannam van: ‘hoe durven jullie zulke dingen allemaal van onze prins te zeggen’, de heren bij Lockheed pas werkelijk boos werden en een laatje opentrokken. Ze zeiden tegen de heer Donner en diens collega's: ‘You have no idea to what extent we have tried here to save him.’ Toen kwamen de stukken die de corruptie aantoonden op tafel.

Liep ook binnen bij de afscheidspartij van Joyce van der Meer van cbs in Den Haag. Twee politiemannen regelden het verkeer. Hoe krijgt ze zoiets voor elkaar? Het werd duidelijk toen bleek dat de commissaris van politie zelf aanwezig was. Nogal vreemd eigenlijk. Ik heb die juffrouw nooit echt vertrouwd. De Amerikaanse diplomaat David Gillespie zei dat minister Van Agt minstens even religieus was als Jimmy Carter. Ik zei luid en duidelijk hierop: ‘But Van Agt is crazy, chasing Menten to Switzerland.’ De commissaris van politie van Den Haag keerde zich hierop gedegouteerd om en ik heb hem niet meer gezien. Joyce leek spontaan toen ik binnenkwam. Zij introduceerde me bij de Amerikaanse ambassadeur McCloskey die zei: ‘I know you, I know your face,’ wat dit ook mocht betekenen. Ik zei tegen de man dat ik verbaasd was over de terrible publicity inzake prins Bernhard in de vs - en noemde het artikel in Atlas magazine - ‘In spite of his mistakes, Bernhard is a pillar of Atlantic unity!’ De ambassadeur trok een zeer ernstig gezicht en liep door.

Ik blijf zeer van streek over de houding van broer Theo. Ik zei langs mijn neus weg dat hij alleen naar Nederland was gekomen voor de afwikkeling van de erfenis van mam en daarna zag je hem niet meer. Maar Ronald Gase antwoordde terecht: ‘En hij is speciaal voor de persconferentie van je nieuwe boek hier geweest.’ Ik schaamde me dat ik het had gezegd en zal het niet meer herhalen.

24 december 1976

Ik heb geen oog dicht gedaan vanwege de houding van broer Theo. Om 03.30 uur belde Ben, mijn half Russische vriend, op. Vreemd, ik dacht aan hem bij het slapen gaan. Hij heeft het nog steeds moeilijk, ook met zijn vriend. Maar deze nacht was doordat ik wakker was geworden helemaal geruïneerd. Vanmorgen belde ik mevrouw Offereins. Zij zei dat nu Theo de hond niet wilde hebben, zij Keke desnoods in huis zou nemen

[p. 24]

in plaats van in de kennel. Dat stelt me grotendeels gerust. Mijn houding tegenover Theo en Nellie is echter bepaald. Waarom zijn zij zo anders dan ik? Van broer Hendrik heb ik sedert mams begrafenis niets meer gehoord. Je houdt geen mens over. Amusant eigenlijk om te lezen dat de crook generaal Ibnu Sutowo van Pertamina nu in de clinch is gegaan met de in Genève gevestigde scheepsmagnaat Bruce Rappaport.²⁴ Het gaat nu niet over 300 miljoen, zoals met Cornelis Verolme en Louis Worms in 1966, maar over twee miljard dollar voor een Pertamina tankervloot. Meneer Rappaport is een boontje dat om zijn loontje komt want als hij zich behoorlijk over de gangster in Jakarta had laten inlichten, had hij kunnen weten geen zaken met deze ‘ster’ van het Suharto-regime te moeten doen. Nu schelden ze onder ede op elkaar en de zaak dient voor het New York State Court.²⁵

Intussen heeft de voormalige burgemeester van San Francisco, Joseph Alioto, zijn libel suit tegen Look magazine verloren. Hij was beschuldigd van maffiaconnecties en eiste 12,5 miljoen dollar schadevergoeding. De jury eindigde in een impasse waardoor het proces, dat al zeven jaar aan de gang was, als mistrial werd afgedaan. Dat belooft weinig goeds voor mijn juridische actie tegen Time.²⁶

Daan Dijksman en John Jansen van Galen schreven een omslagverhaal voor de Haagse Post²⁷ over het dagblad De Telegraaf. Ik weet niet of ik het er beter zou hebben afgebracht, maar veel relevante vragen werden niet gesteld. Ze behandelden (pagina's 32 en 33) sommige van mijn eigen obscure en smerige ervaringen met deze krant, maar verzuimden ten ene male ook maar enige verbintenis te leggen met de werkelijke achtergronden van bijvoorbeeld het smokkelen van een fotograaf van De Telegraaf in mijn huis door Henk Hofland en de aanwijsbare bemoeiingen van de bvd in die aangelegenheid. Wat heb je aan een dergelijk artikel wanneer het de werkelijke scheve schaatsen van overheid en krant zorgvuldig omzeilt en links laat liggen?

Hans Knoop is erg blij dat Pieter Menten weer in Nederland is. Hij hoopt dat zijn eigen acties als journalist hiertoe hebben bijgedragen. Opvallend hoe die mensen te hoop lopen om Menten opgeknoopt te krijgen. De heren zijn voor het navor-

24 In 1966 voorkwam ik een soortgelijke deal van Verolme met Ibnu Sutowo door in het weekblad De Spiegel de corruptie bloot te leggen.

25 Herald Tribune, 23 december 1976.

26 Ik had Alito's zoon in San Francisco bezocht, omdat hij als advocaat de zaak van zijn vader leidde.

27 Haagse Post, 18 december 1976.

[p. 25]

sen en uitpluizen van de rotzooi, door prins Bernhard en Joseph Luns veroorzaakt, niet thuis, maar de lafaards verkiezen liever de small fry boven the big fish. Om doodziek van te worden. Ambassadeur Romanov grapte: ‘Thanks to Allah, the Menten affair is business conducted directly between the Dutch embassy in Moscow and our authorities over there.’ Hij vertelde dat ambassadeur Huydecoper van Nigtevecht een telegram had gezonden om informatie en waarna de zaak recht-streeks via die kanalen was gelopen. Een Nederlandse onderzoekscommissie van de Menten-affaire zou spoedig naar Moskou vertrekken.

In afwachting van Peters komst lees ik nog zoveel mogelijk verzamelde artikelen.

Aardig briefje van de president van Yale University, Kingman Brewster Jr. Ik zond mijn beide bij Putnam verschenen boeken, Limits to Growth deel 1 en 2, bestemd voor de Yale Library.²⁸ ‘We had long heard tell of whole worlds that had vanished, of empires that sunk without a trace, gone down with all their men and all their machines into the unexplorable depths of the centuries. We, later civilizations, we too now know that we are mortal,’ aldus schreef Paul Valéry in The Crisis of Mind in Western Civilization.

Hoe het met de crisis van breinen is gesteld, onderstreept andermaal het Stockholm International Peace Research Institute (sipri) dat bekend heeft gemaakt dat in 1975 aan bewapening 280 miljard dollar is uitgegeven: ‘the accelerating weapons race devours the world's resources.’ Sedert de Tweede Wereldoorlog is 4,5 triljoen dollar besteed aan oorlogs- en vernietigingsmiddelen. Amerika, de Sovjet Unie, Frankrijk en Engeland alleen hebben in die periode niet minder dan 76 verschillende types aanvalsvliegtuigen op de markt gebracht, met 144 varianten van interceptor fighters. En ondanks deze absurde uitgaven en verspillingen voelt niemand zich in de wereld veiliger. Er liggen bij de grootmachten 17.000 nucleaire koppen gereed om op raketten te worden afgeschoten. Duizenden andere atoombommen kunnen met bommenwerpers worden afgeworpen. Ga maar door. De gegevens kunnen ongelimiteerd worden aangevuld om aan te tonen dat we met zijn allen op een fatale koers zitten, zoals Valéry stelde.

Waar het natuurlijk werkelijk om gaat is niet Pieter Menten, maar de toekomstkansen voor jonge mensen, onder de 25 jaar, in de vs en West-Europa, die steeds verder teruglopen. Het

28 Zie bijlage 5.

[p. 26]

aantal werkzoekenden onder de 25 jaar is sedert 1973 verdubbeld tot vijf miljoen werklozen, of: een op de drie jonge mensen is zonder werk.²⁹ Wat zijn de psychische gevolgen van een dergelijke noodtoestand? Meer dropouts, meer misdaad, drug-abuse en prostitutie? Van de 105 miljoen arbeidskrachten in de Europese Economische Gemeenschap is elf procent van de jongeren onder de 25 jaar werkloos. Van de groep zestien tot 25-jarigen hebben 1,7 miljoen van de vijftien miljoen jongeren geen uitzicht op werk. In de jaren na de oorlog, toen er economische vitaliteit heerste, werden tien miljoen gastarbeiders de eeg binnengehaald. Het is duidelijk dat er in deze hoek problemen op komst zijn, want bij een dergelijke stijging van werklozen onder autochtonen zullen buitenlanders steeds meer als probleem gezien worden. Ik vind een dergelijk artikel van het allergrootste belang.

In Ebony³⁰ is een waanzinnig artikel van zes pagina's door Charles Sanders verschenen over de zogenaamde Reverend Ike, oftewel de zwarte dominee Frederick J. Eikerenkoetter iii, die een fortuin heeft verdiend met professionele godsverlakkerij. De apostel Paulus had zich vergist toen hij verkondigde dat

29 The New York Times, 12 december 1976, door Clyde Farnsworth.

30 Decembernummer 1976.

[p. 27]

geld de wortel van alle verdorvenheid was. ‘Het is juist het gebrek aan geld dat de oorzaak is van alle ellende in de wereld,’ verkondigt deze man, die via zijn schuinsmarcheerderij multi-miljonair is geworden. Dat de ziekelijke kletspraat hem geen windeieren heeft gelegd, blijkt uit het feit dat hij 24 auto's heeft verzameld, waaronder achttien van het type Rolls Royce. Komt de dominee 's ochtends in een paars wandelkostuum beneden, zal de chauffeur de paarse Rolls uit de stallen halen. Hij bezit zes kastelen, villa's en appartementen en draagt nog slechts Brioni-kostuums van 2.000 dollar per stuk. Dit moet straks in mijn boek over Amerika worden opgenomen.³¹ In de Sovjet-Unie zijn dergelijke excessen ondenkbaar. Ik vraag me af wat meer in het belang van de kudde in haar geheel is, een samenleving waar zoiets onmogelijk is, of een waar je aan de hand van dergelijke schofterigheid jezelf tot in het extreme kan verrijken.

31 Amerika valt, Loeb & Van der Velden, Amsterdam 1979, pp. 19 en 20.

Kerstmis 1976

Deze feestdag betekent helemaal niets meer voor me. Het enige vervelende is dat je voor drie dagen brood moet inslaan. Televisie biedt Corelli - met Rogier van Otterloo nota bene - en gezang en gezemel daterend uit de Middeleeuwen. De kudde danst gedachteloos vrolijk verder. Niemand is zich ervan bewust of vraagt zich af of Kerstmis nog een mondiale functie kan en moet hebben, en het door een denkfout verwoestende omhakken van bomen in alle windstreken. Zelfs Keke is obstinaat en criant vervelend en poepte uit balorigheid in mijn werkkamer. We hebben tenslotte allemaal buien dat we in de contramine zijn.

In Peking zijn ze eveneens goed gek geworden. In het partijblad Jenmin Jig Pao werd bekendgemaakt dat de weduwe van Mao, Miss Chiang Ching en haar drie medebendeleden, ter dood zullen worden veroordeeld en dat er geen vergevingsgezindheid moet worden toegepast. Bovendien protesteert de The Washington Post dat China ‘gewetenloos’ bezig is met atoomproeven en op 17 november opnieuw ontoelaatbare hoeveelheden giftig Iodine 131 in de atmosfeer zou hebben geloosd. ‘Who do the Chinese think they are?’, vraagt de belangrijkste krant in de Amerikaanse hoofdstad, waar men er zelf geen gat in zag om twee Japanse steden met atoombommen van de kaart te vegen. De Post adviseert de opvolgers van Mao voortaan hun atoomproeven ondergronds uit te voeren en dan

[p. 28]

liefst in China zelf, dan heeft niemand in de wereld er verder last van.³²

32 The Washington Post, 24 december 1976.

Schiphol

12.00 uur. Peter is geland. Edwin is meegekomen. Hij is nog steeds hoteldebotel van Peter, heel begrijpelijk, maar uitlatingen dat hij niet zou tolereren dat een andere jongen in zijn bijzijn een hengeltje naar Peter zou uitgooien, baren me zorgen, want ik weet dat Peters leven vol is van dit soort contactpogingen. Ik maak me over de felheid van Edwins verliefdheid eigenlijk zorgen. Zolang ik Peter ken, binnenkort tien jaar, hebben de boys op hem getippeld. Dit zal nog wel een tijdje zo blijven. Ik voorzie moeilijkheden.

Richard Thieuliette kwam voor het avondeten ook naar Amerbos. We waren allemaal samen. We zaten lang aan tafel en Peter nam een verzameling van wel vijftien vitaminepillen in. De waarschuwing van zijn moeder herhalende zei ik niet te denken dat hij een dergelijke lading extra energie nodig had. Richard viel me bij en zei dat interne organen ook nog wat te doen moesten hebben, maar mijn opmerking irriteerde Peter. Hij wist precies wat hij deed, had er alles over gelezen. De rest van de avond verliep zonder strubbelingen. Ze gingen trouwens nog laat de stad in.

26 december 1976

Peter stond betrekkelijk vroeg op en wilde naar zijn moeder in Tilburg. Hij vertrok en omhelsde me zeer affectionate. Het deed me aan de omhelzingen van mam denken. Hij las trouwens de brief van broer Theo en vond deze ook ‘naar en koud.’ ‘Hij wil geen hondenpension,’ zei hij. Dat was het precies. Ik heb tegen Theo nog maar weinig te zeggen. Keke wil steeds meer uitgelaten worden, maar dikwijls heb ik er geen zin in, zoals gisteravond toen we aan tafel zaten, maar het moet gewoon.

Ik schreef mijn laatste gesprek met dr. Philip Handler³³ voor de gpd en Nieuwe Revu. Hij vertelde dat er dagelijks 250.000 mensen op de wereld bijkomen. Ik vroeg hem hoe de wereld er bij een dergelijke bevolkingsaanwas over een eeuw uit zou zien. ‘Dan zullen de berekeningen van sommige specialisten werkelijkheid zijn geworden,’ antwoordde hij. ‘Over een eeuw zijn er misschien twaalf miljard mensen met in het gunstigste geval net voor iedereen genoeg voedsel. Dan zal ieder-

33 President van de National Academy of Sciences in Washington dc, een der belangrijkste Amerikaanse think tanks.

[p. 29]

een volmaakt arm zijn. We zullen dan niet meer over mensen spreken maar over een soort kolonies van sociaal levende dieren. De mens is dan een sociaal insect geworden. Het enige belang vormt dan het voortbestaan. Dan spreekt niemand meer over de menselijke individualiteit. Dat is voor mij het afschrikwekkendste beeld van de toekomst. De steden zullen tienmaal zoveel mensen herbergen als vandaag. Is dat niet het beeld van een krankzinnige wereld? Ik kan mij in elk geval niet voorstellen hoe een stad van 50 miljoen inwoners eruit zal gaan zien. Dat zijn geen steden meer. Dat zijn bijenkorven. Mierenhopen.’³⁴

Peter belde enthousiast vanuit Tilburg. Er waren wel dertig familieleden bij zijn moeder geweest en het had een kwartier geduurd voor iedereen hem had gezoend. Hij was vanwege zijn show in Londen enthousiast ontvangen. Zijn moeder had gevonden dat hij magerder in zijn gezicht was geworden. In de trein had hij Weg met de psychologie van professor Pieter Vroon gelezen. ‘Hij zegt wel interessante dingen, maar hij kan niet schrijven.’

Voor het diner in restaurant Indonesia was Peter weer terug in Amsterdam. Ik vond dat hij straalde. Hij is kennelijk in uitstekende vorm, doet wat hij graag wil doen, gaat ook weer een show voor hom in Duitsland lopen. Salieri had hem een voorstel gedaan voor een nieuwe show in Londen, ik denk dat hij daar voorlopig blijft.

Vanmiddag sprak ik een paar uur met Edwin van Wijk alleen. Hij is aardig, al blijf ik onmiskenbaar op enkele punten gereserveerd. Verder is het niet mogelijk om weer te geven wat er deze twee dagen in me is omgegaan. Tijdens een erwtensoepje bij Dikker & Thijs keek ik naar Peter en had de grootste moeite mijn tranen te bedwingen. Hij voelde het want hij zei: ‘Willem, ik zal altijd naar Amerbos terugkomen.’ Hij is nu toch wel heel sterk een deel van mij. Het huis lijkt erg leeg nu de boys zijn vertrokken Het was zo'n wervelend bezoek, het lijkt of ze niet zijn geweest.

Jan Cremer belde en vroeg me mee te gaan eten. Ik ging er met tegenzin heen maar ben achteraf blij te zijn gegaan. Ik trof hem aan met Kozak en Helmi. De relatie met zijn vriendin loopt kennelijk ten einde. Ze hebben nog weinig tegen elkaar te zeggen. Drie jaar is meestal lang voor Jan. Ze waren op Korfoe. Hij wilde weg, vooral weg van haar. ‘Ik heb misschien wel een paar honderd vrouwen gehad waarvan ik er 40 min of meer

34 Uiteraard geef ik slechts een passage uit het artikel weer.

[p. 30]

leerde kennen en acht hebben wat voor me betekend. Je moet toch mijn boeken eens lezen,’ zei hij ontwapenend.

Zijn moeder was twintig en zijn vader 61. Jan was twee jaar toen zijn vader overleed. Hij is weeshuis in- en weeshuis uitgegaan en kon daarna eigenlijk nooit meer alleen zijn. Hij ziet geen kans om alleen te slapen. Hij herinnerde zich een paar jaar geleden op een rustige zondagmiddag vanuit de Jisperveldstraat naar Amerbos te zijn gekomen, waar ik alleen en op mezelf was, piano had gespeeld en zat te lezen. ‘Dat ben ik nooit meer vergeten,’ aldus Jan. Hij had me erom benijd. ‘Ik kan niet alleen zijn. Ik kan niet zonder vrouwen, maar ik kan ook niet met vrouwen.’ Hij vertelde in 1970 eens voor een raam op de zoveelste verdieping van het Esso Motor Hotel te hebben gestaan, huilend, met een fles in zijn handen en te hebben overwogen zelfmoord te plegen. Hij had zich die avond tenslotte maar lazarus gedronken. Vroeger ging hij 's avonds gewoon de straat op om een vrouw te zoeken of een hoertje mee te vragen: ‘soms vrouwen die eigenlijk met geen tang aan te pakken waren,’ maar uitsluitend om niet alleen te hoeven slapen.

Ik probeerde hem gerust te stellen dat er helemaal niets met hem aan de hand was, dat hij hoogstens ergens een paar losse moeren in zijn hoofd had. Ik maakte duidelijk dat er maar een weg was om te leven en dat dit betekende dat je de werkelijkheid der dingen aanvaardde, inbegrepen dat leven een wrede bezigheid is. Hij vertelde dat de man met wie hij de film over de eskimo's had gemaakt - de film die Peter in Londen zag en bijzonder vond, terwijl hij hier nog moet worden vertoond - een paar weken geleden hoofdpijnen kreeg. Hij ging naar een ziekenhuis en men ontdekte dat hij een tumor had. Men kon niets meer voor hem doen en had hem opgegeven. ‘Hij kan nu iedere dag dood gaan,’ aldus Jan. Ik antwoordde dat we eigenlijk in de oertijd ‘voer’ voor andere en grotere wilde dieren moeten zijn geweest: ‘de dieren die we nu in Artis achter tralies hebben gezet. Onze nieuwe vijanden zijn nu de vele vormen van vervuiling van geest en lichaam die ons vroegtijdig naar de knoppen helpen.’

‘Toch wil ik blijven geloven dat er een ideale vrouw bestaat,’ zei hij.

‘Niemand weet hoe we in onze bovenkamer werkelijk functioneren, we blijven in wezen “ondingen” en dat zal zich altijd blijven reflecteren in alles wat we doen, ook naar andere mensen toe. We zijn allemaal het slachtoffer van twintig eeuwen chaos en verwarring, wat we “beschaving” noemen. In wezen

[p. 31]

zijn we hunebedbouwers gebleven. Verlang niet of verwacht geen perfectie want dat is niet des mensen.’

Hij luisterde niet echt. Hij sprong van de hak op de tak. Hij vertelde dat litho's die vijf jaar geleden nog 6.000 gulden kostten nu 75.000 gulden opbrengen. Het Financieele Dagblad had geschreven dat men niet in Karel Appels moest investeren maar in Jan Cremers. Anton Veldkamp van De Telegraaf had hem verteld dat Sukarno had gezegd: ‘In Nederland wil ik Jan Cremer ontmoeten.’ Ik probeerde ook hem er van te doordringen dat hij zich verantwoordelijk behoorde te voelen voor de twee jongens van zijn eerste vrouw. Hij liet me foto's zien. ‘Verdiep je in hen en er zal een nieuwe wereld voor je opengaan,’ zei ik. Ik voelde me weer close met Jan, die nu 36 jaar is. Hij zegt ook steeds minder mensen om zich heen te hebben, die hij werkelijk vertrouwt, waardeert of waar hij mee kan praten. ‘Als je me zou vragen: ga je morgen mee naar Japan, dan zou ik je antwoorden dat ik het al heb gezien,’ zei hij.

‘Dan denk ik toch dat je eenzijdig bezig bent,’ antwoordde ik. ‘Er zijn 130 miljoen mensen in dat land. Er is oneindig veel te ontdekken en te leren. Ik herinner me dat je het ook niet de moeite waard vond om Gerard Croiset te ontmoeten, maar dat is een beperkte attitude.’³⁵

Tenslotte vertelde hij een nieuw wijf op het oog te hebben. Ze had op de omslag van Viva gestaan. Hij las een gedicht van vier regels voor dat hij haar wil zenden. Hij keek eigenlijk al vijf jaar naar haar uit, maar iemand had hem verteld dat zij ook belangstelling voor hem had. Hij denkt dat dit zijn dream girl kan worden.³⁶

35 Ik had een kaart gehad van Croiset uit Japan: ‘Alles goed.’

36 Dit was Babette Sijmons.

27 december 1976

Probeer de tekst van de kerstrede van koningin Juliana te begrijpen. Het is eigenlijk klinklaar gebazel. ‘Het licht schijnt in de duisternis. Dat kun je heus wel zeggen: duisternis. En in het donker hebben we - velen van ons - het moeilijk met licht, wanneer we te somber en te vol zorgen zijn om het te zien en om naar lichtpunten uit te kijken,’ aldus de eerste alinea. Ik kan er met mijn pet niet bij. Mr. L. Tripels meende dat haar gepraat over de duisternis het gevolg was van de Lockheed-affaire en de problemen rond prins Bernhard. Ik vind dat iemand haar had behoren te zeggen dat dergelijke bullshit niet uit haar naam de straat op had mogen te gaan.

[p. 32]

28 december 1976

Kerstwensen van broer Theo en Nellie en mijn vriendje van het Baarns Lyceum, Wicher de Marees van Swinderen, die ik vorig jaar in Phoenix, Arizona heb teruggevonden.

Er arriveerde ook een niet gedateerde brief namens dr. Jermen Gvishiani met wie ik in Wenen aan een boek ben begonnen en die nu, tegen onze afspraak in, laat meedelen voorlopig geen tijd te hebben.³⁷ Dit is een diepe teleurstelling. Van hem had ik deze brief nooit verwacht. Ambassadeur Romanov heeft gelijk, want zijn brief is door een onbekende, V. Orlov, getekend. Waar is zijn vertrouwde medewerker Victor Krylov? Er schijnt inderdaad een bezem door de machinerie in Moskou te zijn gehaald.

De Gids³⁸ houdt zich bezig met het drama rond het koninklijk huis van 1976. Men doet warempel aan een stukje psychohistorie. A. de Swaan, gastlector aan het Sociologisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam, schrijft: ‘Prins Bernhard is volgens de stukken omgekocht, was afperser en werd zelf afgeperst, trad op als handlanger van zwendelaars en buitenlandse agenten, heeft verduisterd en gelogen (...). Het is niet omwille van de koningin dat iedereen zich slapend houdt, maar om de lieve vrede tussen haar onderdanen. Dat is het burgerdrama. Het is ook passend, het koningshuis staat voor onderlinge verbondenheid van het volk. Die verbondenheid betekent dat wij met elkaar zijn opgescheept, op honderd manieren van duizenden afhangen en zonder elkaar niet kunnen (...), van geslacht op geslacht. Daarvoor staat het koningshuis. Het staat voor niets.’

37 Zie bijlage 6.

38 De Gids, nummer 9/10 van 1976.

[p. 33]

De Swaan: ‘Het erfelijk koningsschap past op het erfelijk burgerschap. De koningin heeft er niet om gevraagd. We hebben geen van allen om elkaar gevraagd. Zomin als de prins berecht zal worden, zullen wij het ooit met elkaar uitpraten. Stille dingen stil gelaten. De prins is bovenal gênant. Niets draagt zo bij tot onderlinge en onuitsprekelijke verbondenheid als gedeelde schaamte.’

Wanneer ik zoiets lees komen twee vragen op: What about maturity and what about meaning, of omgekeerd. De betekenis van een koningshuis relateert rechtstreeks aan het idee dat men over dit instituut in zijn hoofd heeft gevormd. Het pakket gedachten over de Oranjes in Nederlandse geesten is blindelings door voorgaande generaties meegeprogrammeerd. Geloof in God, geloof in Oranje, het is pure hersenspoeling. De neuronen - en ik denk nu aan professor José M.R. Delgado in Madrid - werden aldus gecodeerd en krijg dat er ooit nog maar eens uit. Welke rol speelt het groei- en rijpingsproces van de Nederlandse burger in het met hand en tand vasthouden aan het concept-Oranjehuis als bind- en smeermiddel om de kudde bij elkaar te houden. Hebben we tot in lengte van dagen een dergelijke ‘ezelsbrug’ nodig of lopen we op den duur gerede kans ‘volwassen’ te worden?

Hendrik Ruitenbeek, de Nederlandse psycho-analyticus in New York, die kennelijk over andere input om zich heen beschikt dan de ‘denkers’ hier, noemt zijn bijdrage in De Gids Vorsten op de sofa. Hij noemt Freuds briljante leerling Erik Erikson met zijn studie over Mahatma Gandhi ‘een groot psychohistoricus.’³⁹ Freud en Erikson beschouwden patiënten eerder als unieke, individuele levensgeschiedenissen dan als klinische gevallen. Ruitenbeek constateert dat er over de Oranjes maar weinig werd geschreven. Koning Willem iii was een bullebak en bezat alle slechte eigenschappen van de Romanovs via zijn moeder koningin Anna Paulowna. Hij behandelde zijn eerste vrouw koningin Sophia slecht, was autoritair en geloofde niet in de constitutionele monarchie. Willem iii had een maitresse, madame Musard, zoals Bernhard madame Pussy Grinda. What else is new? De kroonprins mocht niet met de gravin Van Limburg Stirum trouwen en vluchtte naar Parijs, waar hij tot het einde zijner dagen is gebleven. Koningin Wilhelmina deed hem af als ‘zenuwpatiënt’ en Ruitenbeek vermoedt dat hij homofiel is geweest.

Verder blijft Ruitenbeek nogal aan de oppervlakte. Hij spreekt

39 Zie Memoires 1970 toen ik dit boek in de koepelgevangenis in Haarlem heb uitgespeld.

[p. 34]

over de rivaliteit tussen Bernhard en diens broer, prins Aschwin. Prinses Armgard zou eens hebben gezegd dat Bernhard altijd goed in zijn geld zat en Aschwin steeds platzak was. Ruitenbeek vraagt zich af of Bernhard kans zag Aschwin zijn zakgeld afhandig te maken. Dat lijkt me ongepast. Vervolgens haalt Ruitenbeek uit Bernhards biografie van Alden Hatch aan hoe zijn dierenliefde zou zijn ontstaan. Het begon tijdens een vakantie toen Bernhard zag hoe een poes een nest jonge nachtegaaltjes had verorberd. In blinde woede holde hij naar binnen om zijn .22 te pakken en opende de jacht op de poes. Het beest vluchtte naar zijn eigen huis en toen het even in de deuropening bleef zitten schoot prins Bernhard hem door de kop. Dit zijn tenminste de woorden van prins Bernhard tegen Alden Hatch die als waar mogen worden beschouwd. Een man met een dergelijke mind zou je eigenlijk voorgoed moeten afschrijven. Voor mij is Bernhard dan ook eigenlijk een soort charmante vlegel gebleven, maturity afwezig, meaning minimaal.⁴⁰

Vrij Nederland⁴¹ weidt bijna een hele pagina uit over de problemen bij De Nieuwe Linie. De een zijn brood is de ander zijn dood. De Nieuwe Linie verkoopt nog maar 8.000 exemplaren per week. Bij het verdwijnen van De Nieuwe Linie zou althans een gedeelte hiervan Vrij Nederland ten goede komen. Gerard Mulder vond het nodig mij te citeren. Ik zou gezegd hebben dat de kabaal makende dames van de redactie eigenlijk eens goed gepakt dienden te worden ‘zonder dat Oltmans duidelijk maakte wie hij daarvoor mee zou brengen...’ Hij heeft gelijk, het genre incourante artikelen dat De Nieuwe Linie bij elkaar heeft weten te schrapen, is met geen pen te beschrijven. Is er iets ergers te bedenken dan man-wijven, zoals ik de horreur heb van wijf-mannen?

Lunchte in Lage Vuursche. Herinneringen aan mam. De dennenbomen zijn besneeuwd. Zij zou er intens van hebben genoten.

Bezocht Gerard Croiset. Hij vertelde over een experiment op de Japanse televisie, die hem had laten overkomen met Adèle en secretaris en 9.000 gulden honorarium had betaald. Hij had in een meditatietuin in Kyoto met zes vitale stenen een plek aangewezen, die hem sterke, positieve krachten had gegeven, waar volgens hem een zevende steen moest liggen. Waar hij zich momenteel vooral op concentreert is de gedachte te doen post vatten dat wanneer men iets denkt, die gedachteflits zich

40 Het Parool, 29 december 1976, kolom van Harry van Wijnen.

41 Vrij Nederland, 31 december 1976.

[p. 35]

sneller beweegt dan het licht. Hij zegt daarmee de theorieën van Albert Einstein te kunnen weerleggen. Gedurende zijn lange uiteenzetting over ‘buiten tijd en buiten ruimte’ viel ik bijna in slaap. Ik moet toch weer eens een gesprek met hem op de band opnemen.

Hij zei tussen neus en lippen prins Bernhard een paar maal op kasteel Warmelo te hebben ontmoet, evenals koningin Juliana. Hij schijnt prinses Armgard aan het einde van haar leven te hebben bijgestaan om haar pijnen te verzachten - zij leed aan kanker. Na Greet Hofmans, nu Gerard Croiset. Interessant.

‘Prins Bernhard beschouwt de hele wereld als plebs,’ aldus de paragnost, ‘en door zijn asociale levensopvattingen, dacht hij dat hij zich letterlijk alles ongestraft kon permitteren. Hij ging er van uit dat hem toch niets zou kunnen overkomen. Je moet maar eens aan Carel vragen hoe Bernhard hem in Zwitserland heeft ontvangen. Beatrix is eigenlijk even erg. Die denkt er net zo over. Het levensbeeld van die mensen is totaal verwrongen.’ Toen ik te berde bracht dat wellicht de benadering van koningin Juliana anders was, leek hij het daar niet erg mee eens te zijn: van hetzelfde laken en pak?

Bij thuiskomst lag er een lieve brief van Casper Bake, die er kennelijk vast op rekent dat ik bij hem kom. Maar nu heeft zijn oude vriendin Pauline Barnaard geschreven eveneens met een vriendin te willen komen. Ik vind dat zij voor moet gaan, want ik kan me geen geschiktere vrouw in Caspers leven voorstellen. Zijn oorspronkelijke affectie voor haar was lang prominent aanwezig.

Mr. L. Tripels heeft advocaat Harry Torczyner in New York geadviseerd mijn zaak tegen Time in de vs door te zetten, omdat een soortgelijke procedure in Nederland nauwelijks een substantiële vergoeding zou opleveren. Zo achterlijk zijn we hier. De media kunnen doen en laten wat ze willen want er zijn toch geen financiële consequenties aan verbonden.

Ik vroeg Gerard Croiset eveneens hoe het mogelijk was dat Peter voor het eerst van zijn leven een aura van lichten rond Edwin van Wijk had gezien. ‘Hij moet op een punt hebben gezeten dat hij een bewustzijnsverlaging kreeg en die aura kon zien.’ Ik vroeg: ‘Hoe kom je aan zo'n bewustzijnsverlaging?’ ‘We wisten toch al heel lang dat Peter gevoelig was....’ Daar liet hij het bij.⁴²

42 In 1967 toen ik Peter voor het eerst bij Croiset bracht zei de paragnost dat Peter een van de zuiverste aura's had die hij ooit had gezien

[p. 36]

30 december 1976

Het is nu erg koud.

Henri de Mink van de Inter Documentation Company in Leiden - International Micro Publishers - kwam naar Amerbos om een schatting te maken wat het op microfilm zetten van mijn gehele dagboek zou kosten. Hij plaatst honderd pagina's op een microfilmblad en 800 van die bladen kosten 10.000 gulden. Misschien dat ik dit snel moet laten doen. Dan hoef ik niet door de firma De Spiegel die rolluiken laten aanbrengen. Dan ben ik ook van de permanente angst af dat er iets met mijn dagboek kan gebeuren.

Theo Cammann, Peters vriendje uit Tilburg, en Ton Kors, journalist bij het Haarlems Dagblad kwamen langs. Ton voelt zich in Haarlem op een dood spoor.

Mijn gesprek met psychiater Arnold Hutschnecker stond in De Typhoon, maar zonder mijn naam. Ik belde hoofdredacteur Wit, die het ook niet begreep. De krant wordt in Haarlem gedrukt. De redactie had mijn interview enthousiast persklaar gemaakt, waarna hoofdredacteur Koning binnenkwam, het las en erg boos is geworden. Omdat de tekst al was gezet, heeft Koning toen mijn naam uit het zetsel laten verwijderen zodat ook De Typhoon met een naamloos artikel verscheen. Ik vroeg waarom mijnheer Koning dit had gedaan, een man die ik niet ken en nooit heb ontmoet. Ton Kors: ‘Dat weten we niet. De hele redactie was enthousiast over je stuk en vond het belachelijk wat hij deed. Maar je weet dit niet van mij.’⁴³ Ik belde naar Cees Meijer, mijn oude hoofdredacteur in Zaandam, die het een zeer vreemde gang van zaken vond en contact met Koning zou opnemen: ‘Dit muisje krijgt een staartje,’ zei hij. Ik schreef gpd-hoofdredacteur Jan van Beek een briefje. Ik weet eigenlijk precies hoe deze dingen zich voltrekken in het lieve vaderland. Den Haag heeft altijd onderonsjes met de hoofdredacteuren. Ik maak me weinig illusies over wat van overheidszijde in dit college van konkelaars over mij wordt gedebiteerd na wat ik zoal over de jaren, te beginnen bij mijnheer Luns in 1956, heb ondervonden van de zijde van de staat.

43 Later zou ik Ton Kors bij de Nieuwe Revu binnenbrengen, waar hij in 1992 nog zit. Zie ook bijlage 7.

31 december 1976

Een juffrouw Verwey van de Zuid-Afrikaanse ambassade belde dat er voor 15 januari over mijn visum geen besluit was te verwachten. Dit betekende dat ik Casper moest seinen: visum refused trip cancelled letter follows. Ik denk dat hij erg teleurge-

[p. 37]

steld zal zijn. Ik telefoneerde met Fred van der Spek (psp) en zei van mening te zijn dat als Zuid-Afrika dermate moeilijk deed over visa voor Nederlanders, waarom men dan niet eiste dat Zuid-Afrikanen een visum voor bezoek aan Nederland nodig hadden? Hij scheen het er mee eens te zijn en wilde er wat aan doen.

Ik heb nu maar eens via Ton Kors in de krant gezet dat de nos naar eigen zeggen de vermiste films van George de Mohrenschildt heeft teruggevonden.⁴⁴ Ze lagen ergens in een kelder in een doos met de naam Gré Brouwenstijn, de zangeres, erop. Eraan vast zou de doos met mijn interview hebben gezeten. En dan te bedenken dat Carel Enkelaar me had bezworen die film met grote zorgvuldigheid apart te zullen bewaren. Nu is alleen nog de aan mij opgedragen foto van De Mohrenschildt, die ik in zijn huis vergat, vermist.

Terwijl buiten de gebruikelijke onzin met vuurwerk aan de gang is, uitspattingen die de welvaartstaat betamen, blader ik in oude dagboeken. Ik vind een brief die mijn vader mij in 1948, toen ik aan Yale University studeerde, schreef, waarin hij zei dat ‘iedereen’ naar broers Hendrik en Theo vroeg - zij waren per auto op weg van Bosch en Duin naar Zuid-Afrika - en ‘niemand’ naar mij. Er was na mijn vertrek naar Amerika een onbetaalde nota van Begeer gekomen van 222 gulden: ‘Jij bent een ellendeling geweest,’ aldus mijn vader. Mam liet zich in dezelfde termen uit in 1948 en 1949. Diezelfde ellendeling is niet te beroerd om zich over hun hondje te ontfermen. Bovendien: wie is ‘iedereen’? Misschien is het mij wel meer waard dat een persoon met belangstelling naar mij vroeg, zoals mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt dan me verder wat aan te trekken van ‘men’.

44 Zie bijlage 8.

1 januari 1977

Het concept van mijn usa-boek is gereed. Ben nu bezig met het gesprek met Walt Rostov uit te werken voor de gpd.⁴⁵

Mijn vader vroeg zich nooit af waarom ik diepgaand verschilde van mijn broers. Zij pasten beter bij zijn eigen mind en train de vie. Zijn zuster, tante Yuut Mennega, die ik dezer dagen bezocht en vertelde over mijn gesprek met dr. Philip Handler, merkte recht voor de raap op: ‘Wat heb jij toch een totaal ander leven geleid dan de twee andere jongens.’

‘You are telling me’, zei ik. Soms denk ik dat mam meer van zichzelf in mij herkende, maar zich ter wille van vader koest

45 Zie bijlage 9, uit Brabants Nieuwsblad, 23 februari 1977.

[p. 38]

hield in dit opzicht. Ik denk dat tweeënhalf jaar Keke verzorgen opweegt tegen 222 gulden voor een zilveren sigarettenkoker bij Begeer, die ik overigens in Yale aan mijn Argentijnse vriend Freddy Heath cadeau deed.

Schreef acht pagina's van mijn boek over Amerika. Georges Simenon liegt wanneer hij ons wijsmaakt dat hij 80 pagina's per dag schreef.

Zeer lang telefoongesprek met André Spoor. Hij vertelde dat hij twintig uur met Bibeb voor het Vrij Nederland-gesprek was bezig geweest. Ik heb hem erop geattendeerd ambassadeur Romanov tegen de vijftiende te benaderen om te zien of hij een artikel voor de nrc wil schrijven. Ik pleitte er bij hem voor dat hij in een hoofdartikel een regel zou inlassen dat het opvalt dat men Pieter Menten wel aan de hand van alle beschikbare documenten erbij lapt en Luns rustig laat schieten. Ik vertelde hem in grote lijnen wat Walt Rostov verder had gezegd over de confrontatie jfk en Luns. André wil ook Anthony Lewis graag eens ontmoeten, die me vorige week schreef hem in maart te komen opzoeken.⁴⁶

Spoor vertelde dat hij toevallig op televisie een opname van Hans Knoop had gezien, gefilmd voor het kantoor van het weekblad Accent toen een champagneparty werd aangericht omdat Menten terug in Nederland was en hier terecht zou staan. Hij had hierop snel een vernietigende zin aan het adres van Knoop in een hoofdartikel in de nrc toegevoegd. Het is natuurlijk ook onvoorstelbaar dat zo'n individu een blad leidt. André begreep ook niet dat Willem Brugsma Knoop aanvankelijk een felicitatietelegram had gezonden, waarvan hij later in een stuk in de Haagse Post heeft gezegd het te hebben betreurd. Ik verwonder me niet al te zeer over deze scheve schaats van Brugsma. Er hebben bij hem altijd addertjes onder het gras gezeten. Hierover zou nu eens een beschouwing in De Journalist moeten verschijnen, maar daar zou een werkelijk onafhankelijke journalist voor nodig zijn maar die hebben we hier niet in het Madurodamse.

Spoor had ook het artikel in De Telegraaf over Charles Röell gelezen. Julian was met de kinderen in Zeeland. Toen hij iets wilde zeggen over ‘niet alleen zijn’, dus over de aanwezigheid van weer een andere dame, heb ik deze informatie afgebroken, want ik wilde er niets over horen.

Peter belde uit Londen voor het nieuwe jaar. Dinsdag heeft hij een auditie voor een Coca Cola-reclame.

46 In Boston gestationeerd commentator van The New York Times.

[p. 39]

Willem van Otterloo, de man is spierwit geworden, dirigeert op televisie de negende van Beethoven.

2 januari 1977

Oud-cia-agent Philip Agee, die een klacht indiende bij de Europese Commissie tegen zijn uitwijzing uit Engeland, heeft geen gelijk gekregen. Over rechten van de mens gesproken! Fred van der Spek heeft de regering gevraagd of men hem hier iets in de weg zou leggen indien hij naar Nederland zou komen. Als verlengstuk van Washington zullen ze er in Den Haag wel wat op weten te vinden om de man te weren. Ik zond een telegram naar Cambridge met het verzoek mij te bellen.

Ben mams vriendin, tante Meta de Vries, in het verzorgingstehuis gaan opzoeken. Ze vroeg of ik inmiddels misschien weer was getrouwd. Ik vond haar opnieuw ouder geworden. Ze vroeg ook naar mijn broers en naar tante Jetty, mams zuster, die zij ook uit haar studententijd kende. Wanneer je op de gang loopt en je ziet al die oude mensen op hun dood liggen wachten, word je er compleet ellendig van.

3 januari 1977

Was op de Amsterdamse Bank aan het Rembrandtplein. Als ik er van Herengracht-kant binnenga denk ik altijd aan de tijd van voor de oorlog dat we met onze vader, Theo en ik ieder aan een hand, mee mochten wanneer hij bankzaken ging regelen. Mams bankier, de heer Coté, noemde me ‘een vermogend man’, wat me nogal verwonderde, want ik voel me precies precies zo als in mijn jonge jaren toen ik nooit een rooie cent had. De acf-aandelen zijn nogal gezakt. Ik besprak de mogelijkheid om niet alles in het mandje van de kinine-aandelen te houden maar een gedeelte naar de vs over te brengen en aldaar te beleggen. Ik zal dit straks eerst met Wicher van Swinderen bespreken. De hypotheek op Amerbos blijft op 50.000 gulden staan, het bedrag dat ik aan tante Jetty heb moeten betalen.

In sauna Thermos kwam Sjoerd Rodermond van De Telegraaf op me af om te zeggen dat hij mijn gesprek met dr. Arnold Hutschnecker nergens op vond lijken. ‘Er zouden net zoveel psychiaters zijn te vinden die het tegenovergestelde zouden hebben gezegd.’

‘Dat is juist, maar ieder vak heeft zo zijn uitschieters, ook psychiaters, zoals je koekenbakkers en banketbakkers hebt. Hutschnecker is voor fijnproevers.’ Rodermond kan niet discussiëren. Kees Broos, die erbij was, kon de man ook niet volgen. Om 22.15 uur belde Philip Agee. Zijn zaak wordt 11 januari

[p. 40]

opnieuw behandeld. Hij is beschäftigt met de voorbereidingen. Het bracht me op de gedachte een publiciteitsstunt voor De Nieuwe Linie uit te halen en Agee 12 januari naar Nederland te brengen als gast van dit weekblad. Gerard de Bruijn vond het een prima gedachte. Ik informeerde Fred van der Spek dat Philip Agee zich niet bewust was dat hij de regering reeds had gepolst over mogelijkheden de man zich in Nederland te laten vestigen. ‘Hebt u hem dit verteld?’, vroeg hij. ‘Natuurlijk,’ zei ik en vroeg Fred of hij bereid was op Schiphol aanwezig te zijn wanneer Agee zou binnenvliegen. Hij ging akkoord. Ik belde Philip Agee terug. Hij voelde voor het plan. Zijn advocaten hadden hem verzocht Londen niet te verlaten, maar hij zou het morgen bespreken.

4 januari 1977

Ik kreeg een aardige brief van Frederick Ress⁴⁷ uit Minneapolis. Hij maakt me duidelijk dat ik te weinig over zijn relatie met Peter weet om er werkelijk een oordeel over te hebben. Hij heeft natuurlijk gelijk.

Twee journalisten van het Belgische blad Humo waren hier. Ze bleven maar doorvragen over de Sovjet-Unie, terwijl ik het juist over Amerika en Jimmy Carter wilde hebben. Er was bijvoorbeeld de vraag: ‘Als de ussr offers vraagt, zullen de arbeiders in de landbouw er dan niet meer onder lijden dan de ambtenaren?’ Ik kan zoiets niet volgen. Het was hen opgevallen dat Russen veel ernstiger uit mijn sovjetboekje te voorschijn waren gekomen dan in het algemeen westerlingen zich opstellen. Wanneer ik bijvoorbeeld Pravda-commentator Yuri Zukov zou vergelijken met John B. Oakes van The New York Times, ja dan kan ik inderdaad met Oakes gemakkelijker over weg, maar ik denk dat de kwaliteit van Zukov van een ander gehalte is. De vergelijking gaat eigenlijk mank, zoals je ook niet een piano met een klavecimbel kan vergelijken. Ze vroegen of ik het gesprek nog wilde lezen. Ik zei dat dit niet nodig was. Maar ik heb Guy Mortier gevraagd het me toch maar eerst toe te zenden. De fotograaf die ze meebrachten, maakte twee rolletjes opnamen, wat ik altijd belachelijk en volkomen verkwisting vind.

47 Dat was Peters Amerikaanse vriend.

5 januari 1977

Er is een eigenlijk nog misselijker brief van broer Theo gekomen om glashelder duidelijk te maken dat ik het niet in mijn

[p. 41]

hoofd zou moeten halen om Keke in Lugano te brengen. Een aaneenschakeling van uitvluchten.

Na het lezen van deze walgelijke brief had ik behoefde met Peter te spreken. Ik belde hem in Londen op. Maar ik noemde hem in het gesprek ‘Keke’, waarop hij reageerde. ‘Ik begrijp je slip zo goed, maar het is nu de vijfde keer, ik heb ze geteld.’ Ik antwoordde: ‘Ik krijg het er warm van en word helemaal rood van deze vergissing.’

In Den Haag ontmoette ik de Amerikaanse diplomaat Mart van Heuven. Hij herinnerde zich dat ik tijdens mijn studiejaren in New Haven aan Yale University bij zijn ouders thuis was geweest. Zijn vader was oogarts in Utrecht voor zij naar de vs emigreerden. Toen ik cello speelde in het New Haven Symphony Orchestra leerde ik zijn moeder kennen. Hij vertelde dat zij nog leefde en in Bradford, buiten New Haven, woonde. Hij studeerde aan de Yale Law School en ging de diplomatieke dienst in. Hij was eerder gestationeerd in Genève en Berlijn. We lunchten in Le Bistroquet.

's Avonds ontmoetten Carel Enkelaar en ik opnieuw Gerard Croiset om in de kwestie van George de Mohrenschildt en Dallas te duiken. Carel begon met mij te vragen hoe het bericht van de teruggevonden De Mohrenschildt-film in de pers was gekomen. Ik zei (en loog) dat ik was opgebeld door het Haarlems Dagblad. In werkelijkheid verzocht ik Ton Kors vriendelijk enige ruchtbaarheid aan de zaak te geven. ‘Had je je niet wat loyaler kunnen opstellen?’, aldus Enkelaar. Ook dat nog! Eerst, tegen alle uitdrukkelijke beloften van superveiligheid in, mijn film wegmaken en dan ook nog reclameren over loyaliteit. Je moet het lef maar hebben. De vpro had gebeld dat ze de gevonden film wilde uitzenden. Carel vertelde hen wijs te hebben gemaakt slechts het afval te hebben teruggevonden.⁴⁸ Gerard Croiset was geweldig op dreef. Hij vertelde dat het feit dat George de Mohrenschildt in een psychiatrische kliniek terecht was gekomen het gevolg was van toegediend vergif. Hij verdacht zijn vrouw Jeanne ervan dit op haar geweten te hebben.

Croiset: ‘Het is haar slechts om de materiële kant te doen. Zij wil hem helemaal onder de duim hebben. Hij komt straks na die behandeling in het ziekenhuis als een mak schaap terug en dan durft hij helemaal niets meer.’ Gerard zag een kamer met groene gordijnen. Daar lag het manuscript van het boek dat hij had geschreven, maar het was een kletsverhaal meer bedoeld

48 Uiteindelijk bleek hij inderdaad alleen maar een paar korte stukjes van mijn film te hebben teruggevonden.

[p. 42]

om in de publiciteit te komen. ‘Hij wil de waarheid niet vertellen.’ Croiset hield het voor mogelijk dat Jeanne de Mohrenschildt, wanneer zij er dik voor betaald zou worden, misschien aan het praten zou zijn te krijgen. ‘Je kan al veel te weten komen door met beloftes van veel geld te schermen, dan hoef je het haar nog niet eens te geven.’ Hij was van mening dat ik opnieuw naar Dallas moest gaan en proberen hen beiden te ontmoeten. Altijd komt de paragnost weer terug op de man op de ranch in Texas waar volgens hem het complot tegen jfk was gesmeed. Hij adviseerde opnieuw daarnaar op zoek te gaan.

Later, toen we weer beneden in de zitkamer waren zei Gerard tegen me: ‘Wim, er moet bij de plaats van de moord in Dallas een drugstore zijn, waar mensen ham en eieren eten. Het is in een straatje niet in de richting van het viaduct, maar de andere kant op. In die drugstore staat een mager mannetje van 54 jaar, bril op, bril af, met peper- en zoutkleurig haar. Daar moet je op af.’ Hij dacht wel dat De Mohrenschildt tegen de behandelende zenuwartsen een en ander gezegd zal hebben ‘maar die zeggen natuurlijk niets’. Hij dacht overigens niet dat plotselinge opname van George in een ziekenhuis een cia-operatie was, eerder het gevolg van acties van zijn vrouw Jeanne. ‘Maar als hij eruit komt, dan is hij wel een hoop vergeten.’

Ik roerde het onderwerp Jimmy Carter aan. ‘Die man is een idealist. Nee, hij is zeker niet gek, maar hij staat erg ver van de werkelijkheid af. Hij wil Amerika terugdraaien naar zoals het vroeger was en nu het hem is gelukt president te worden, is het hem in de bol geslagen. Maar over twee jaar komt hij er wel achter dat zijn plan niet uitvoerbaar is en dan zal hij doorslaan naar de andere kant. Dan komt er ook oorlog.’ Hij liet zich door Rosalynn Carter absoluut niet de wet voorschrijven, zoals dr. Arnold Hutschnecker meende. ‘Maar hij is nu al in de macht van zijn adviseurs en ook dit keer weer het oliekapitaal,’ aldus Croiset.

Enkelaar sneed de kwestie prins Bernhard aan. Volgens Croiset was er nog veel meer smeerlapperij, maar het werd onder tafel gehouden. ‘Bernhard is niet verantwoordelijk voor zijn daden,’ aldus de paragnost. ‘Hij is totaal asociaal en heeft nooit beseft waar hij eigenlijk mee bezig was. Hij speelde een rol. Pas nu daagt het in het oosten. Hij is dicht bij zelfmoord. Misschien heeft hij zelfs al een poging hiertoe gedaan, maar hij wordt nu scherp in de gaten gehouden.’ Daarop kreeg Croiset een beeld van het woord klm en zag vervolgens een lange, kale mijnheer, die alles moet weten, maar tezelfdertijd alles verzwijgt. Koningin Juliana weet lang niet alles. Gerard gelooft

[p. 43]

zelfs dat Bernhard in de oorlog geheimen heeft verkocht en heeft gespioneerd. Na de oorlog heeft hij zich alleen met het aannemen van smeergelden beziggehouden, maar met Oost-Europa heeft hij verder niets van doen.

7 januari 1977

Gisteren woonde ik om 14.00 uur een zitting bij van de Raad voor de Journalistiek met als voorzitter mr. R. de Waard en verder F. Kuitenbrouwer, ir. O. Postma, drs. H.W.M. van Run en mr. B.A. Schmitz. Het ging over mijn klacht tegen de hoofdredacteuren van de bladen van de Brabantpers, die allemaal een misselijk stuk van de slavist Vlijmen over mijn ussr-boekje hadden geplaatst.

Ik kende eigenlijk alleen Van Run. Niemand werd voorgesteld. Vlijmen zelf was aanwezig. De man hield vol dat het geoorloofd was over mij te schrijven ‘zich noemende journalist’. Ik had de Sovjet-Unie in mijn boekje verheerlijkt. Hij had wel veertig feitelijke onjuistheden in de tekst gevonden. Ik had verzuimd om als een echte journalist de feiten te verifiëren. Hierop viel ik hem in de rede en wees er op dat zelfs het Witte Huis er twee boekhoudingen op na hield, dat verifiëren, zeker in de Sovjet-Unie, geen eenvoudige taak was als rondreizend journalist. Dat de cijfers niet altijd klopten was tot daaraan toe, maar hij vond vooral de sfeer van mijn reisverhaal geen goede voorlichting. Ik wees er op - zoals ook op pagina een van mijn boekje werd vermeld - dat ik geen poging tot analyseren had gedaan, noch een oordeel wilde uitspreken, maar dat ik me zo getrouw mogelijk had gehouden aan de opgedane ervaringen. Ik benadrukte absoluut niet in mijn wiek te zijn geschoten door de kritiek van de heer Vlijmen, maar dat ik de toonzetting van zijn mening over mijn reisindrukken onacceptabel vond.

Henk Hofland heeft in de Haagse Post een artikel gepubliceerd: waarom Van Agt weg moet. Eerst had justitie de heer Pieter Menten laten ontsnappen, daarna had Van Agt kans gezien hem uit Zwitserland uitgeleverd te krijgen. Daarbij prees hij de rol van Hans Knoop, wat Van Agt weer een schouderklopje van De Telegraaf had opgeleverd. Maar wie betaalde de 30.000 gulden beloning uit voor de tip waar Menten was te vinden? Hofland vindt dat niet Justitie, maar Van Agt dit na zijn geknoei maar uit eigen zak moet dokken. Hij vindt verder dat de zaak-Menten, evenals de zaak-Bernhard en Lockheed in het parlement thuishoren, zoals het rapport van de Commissie van Drie de grondslag voor een parlementaire enquête had behoren

[p. 44]

te zijn geweest. ‘Hij moet niet alleen weg als minister van Justitie, vice-president en lijsttrekker van de Christen Democraten, hij moet helemaal weg uit de politiek.’ Ik heb Henk een briefje geschreven dat ik het zo van hem mag horen.

Jan Brokken publiceerde acht pagina's⁴⁹ over de gepensioneerde diplomaat Reijnier Flaes, die boeken schreef onder het pseudoniem F.C. Terborgh. Al zijn werk en dagboeken zijn bij elkaar en zullen na zijn dood naar het Letterkundig Museum gaan. Hij stipuleerde dat niets uit zijn dagboeken en nagelaten werk mag worden gepubliceerd tot 30 jaar na zijn heengaan. Het zou mij niets kunnen schelen of er vandaag aan de dag of over honderd jaar uit mijn dagboek zou worden geciteerd. De heer Flaes (75) heeft zich in Portugal teruggetrokken. Lijkt me een eenzame zaak, compleet tussen echte vreemden. ‘Over het doel van ons leven is niets bekend,’ zegt hij tegen Brokken: ‘dus men moet niet proberen daar een positief of negatief oordeel over te vellen.’

Leverde bij Max Appelboom een dossier in met voorstellen om acht programma's te maken.

Casper van den Wall Bake had kennelijk mijn telegram in Zuid-Afrika niet ontvangen en belde enthousiast uit Johannesburg op in de veronderstelling dat ik kortelings op Jan Smuts zou landen. Ik legde de situatie uit. Er was een kans dat hij bij zou tekenen en langer daar zou blijven zodat wij ons plan op een later tijdstip zouden kunnen uitvoeren. Het houdt me de hele dag al bezig dat ik hem heb moeten teleurstellen, zoals ook de rotbrief van broer Theo door mijn hoofd blijft spoken. Wat zou mam van die brief hebben gevonden?

Vanavond ben ik naar een uitvoering van Pelléas et Mélisande van Claude Debussy gegaan, een lyrisch drama in vijf bedrijven van Maurice Maeterlinck. Pelléas werd door een neger gezongen met een desastreuze stem. Het spektakel op de bühne is aardig, al versta je geen woord van wat er wordt gezegd, en het verhaal zelf interesseert me geen zier. Het staat voorgekauwd in een uitgebreid programma, maar ik lees het niet. Het gaat mij uitsluitend om de muziek. Ben na de pauze weggelopen en heb thuis de platen opgezet, waar ik eigenlijk veel meer van geniet. Theaterbezoek loopt voor mij altijd weer op een fiasco uit, omdat ik eigenlijk geen zin heb deel uit te maken van een amorfe kudde, die meestal zakken zuurtjes en kauwgom meebrengt. Of bonbonnetjes, met ritselende zilverpapiertjes. Merci.

49 Evenals het stuk van Hofland in de Haagse Post van 8 januari 1977.

[p. 45]

Nu pas arriveert een telegram van Casper Bake uit Johannesburg, terwijl ik allang met hem heb gesproken door de telefoon.

Keke is zo slim. Als hij nog wil eten, hij eet momenteel als een leeuw, gaat hij voor zijn lege bakje staan wachten, ook al is het middernacht. Afgelopen week bakte ik een paar maal flensjes en dat vindt hij helemaal het einde. Dan springt hij expres tegen me op als hij ze ruikt. Van blijdschap rent hij dan om de ronde tafel in mijn zitkamer. Broer Theo weet niet wat hij mist.

8 januari 1977

In de Haagse Raad zijn vragen gesteld, of het juist is dat in het waterwingebied van Kijfhoek en Bierlap kunstmatig fazanten worden uitgezet ter wille van het jachtvermaak van het Koninklijk Huis. Vrij Nederland schijnt hierover te hebben geschreven onder de aantrekkelijke titel De bio-industrie van het Koninklijk Huis. Het slaat natuurlijk ook nergens op, maar als je leest hoe prins Bernhard naar eigen zeggen een kat die vogeltjes oppeuzelt, door zijn kop paft, is het eigenlijk nauwelijks verwonderlijk.

Altijd weer schieten details later te binnen, waardoor ik weer besef dat een dagboek onvolledig is en blijft. Carel Enkelaar stelde bijvoorbeeld voor dat ik hem in mijn komende Dallas-jfk-artikel zou opvoeren als ‘een autoriteit van de Nederlandse televisie’, wat Croiset en ik meteen de grond in boorden. Toen stelde hij voor zijn zoon Marcel, die nu voor een public relations-bureau werkt, bij onze Dallas-onderzoekingen te betrekken. Het is begrijpelijk dat een vader zijn zoon een duwtje wil geven; toch maar liever niet. Carel blijft een slim Twents boertje.

Het lijkt kwade trouw van Marjo van Soest bij De Nieuwe Linie om mijn plan Philip Agee onder auspiciën van ons naar Amsterdam te halen, opzettelijk te torpederen. Om 12.00 uur kwamen we allemaal opnieuw bijeen op de redactie: A.L. Constandse, Erik Jurgens, Wim Wertheim, Wim Klinkenberg, iedereen was aanwezig. De sfeer was geladen. Het was to be or not to be. Ik had vooral met Gerard de Bruijn te doen. Wat ging er in hem om?⁵⁰

Bij de Nieuwe Revu zijn ze met elkaar op de vuist gegaan. Bovendien werd Ton van Dijk twee dagen geschorst, omdat hij weigerde te accepteren dat in een artikel dat hij schreef, werd geknoeid en geschrapt.

50 Om onbegrijpelijke redenen schreef ik verder niets op over die belangrijke vergadering bij de Nieuwe Linie.

[p. 46]

Friso Endt belde om te vertellen dat Vladimir Molchanov een brief aan de nrc had gezonden in reactie op het onzinverhaal van Endt: vladimir wie ben je? van 15 december laatstleden. Volodja zou Friso als een fascist hebben omschreven. Bovendien zond hij zijn brief in de Engelse taal, waaruit Endt maar even concludeerde dat Molchanov ‘dus’ zijn reactie niet zelf had opgesteld, met als implicatie: een kgb-antwoord.

Intussen slaagde de ncrv erin vanavond een overgelopen kgb-kapitein in beeld te brengen, die plechtig verkondigde dat 120 Nederlanders door de kgb waren ingeschakeld. Zij waren echter niet actief en wachtten de komende oorlog af. Daarentegen zouden 300 andere landgenoten actief voor de Sovjet-Unie werken onder leiding van 25 kgb-officieren. Je ziet, de koude oorlog staat voor niets. Het is echter een staaltje van organisatie - en kan alléén maar in samenwerking met de cia aldus worden gelanceerd - waar men toe in staat schijnt te zijn. Ik vraag me in goede gemoede af of de bvd eigenlijk echt denkt dat ook ik me zou lenen voor praktijken van inlichtingendiensten, inbegrepen de kgb, of dat ze alleen maar doen alsof, dit als overblijfsel van de wraakneming van Luns, omdat ik in de kwestie-Nieuw-Guinea gelijk kreeg. Indien er echt oorlog zou komen, zijn ze in staat mij op te pakken als sovjet-freundlich, wat toch werkelijk absurd zou zijn. Maar ze zijn er intussen wel in geslaagd, met medewerking van de bvd, De Telegraaf, Henk Hofland en Peter Zonneveld, om enkele ‘collaborateurs’ te noemen. Ik schijn die reputatie van pro-Moskou langzamerhand alom te hebben. Liep bij Gerard Croiset binnen en kondigde unilateraal aan dat ik hem voortaan ‘Gerard’ zou noemen. ‘Het wordt tijd,’ zei hij. Daarop toonde ik hem twee foto's die ik indertijd van officier van Justitie Jim Garrison in New Orleans had gekregen (in 1968). Croiset zei meteen al: ‘Garrison vertrouwt jou niet, want je bent in zijn ogen sedert 1968 bezig en er is nog altijd niets uitgekomen.’⁵¹ Over de foto van de Cubaan die Garrison verdacht, zei Gerard wat aarzelend dat het inderdaad een der schutters op jfk zou kunnen zijn. Hij kreeg een beeld van een duikboot en later noemde hij de man een van de vijf schutters. Ik zou hem in Florida kunnen vinden. Maar als de fbi er lucht van zou krijgen dat we hem op het spoor waren, zou hij worden afgeschermd.⁵²

De andere foto⁵³ was van een man, die volgens Croiset iets te

51 Dat Oliver Stone in 1991 met Garrison de film jfk maakte, was mogelijk de reden dat hij mij er niet bij wilde hebben.

52 Zie het fotokatern.

53 Die opname is in de strijd gebleven.

[p. 47]

maken had met de mannen, die de oliebaron Lester Logue om zich heen had verzameld. Hij waarschuwde dat Logue zelf niets zou loslaten. Logue was een collega van George de Mohrenschildt, met wie hij samen op Cuba naar olie had gezocht.⁵⁴ Van Logue wist ik, door een voor de nos gefilmd interview met Loran Hall, dat hij 50.000 dollar had geboden voor deelname aan het doodschieten van jfk. Croiset hield het voor mogelijk dat deze man in de commandopost had gezeten waarvanuit de aanslag op jfk werd gecoördineerd. Maar hij dacht tevens dat Logue reeds dood was. De Cubaan Emilio Santana woonde in Florida ergens dichtbij een gevangenis of een kazerne. ‘Wacht eens even, die man heeft in een gevangenis gezeten, maar nu is hij vrij.’ Van dit gesprek heb ik een bandopname gemaakt.

Ik bracht Keke weer naar de kennel in Bosch en Duin. Mevrouw Offereins zei: ‘Dat beestje heeft nog zo'n plezier in zijn leven. Twee jaar geleden was hij er zo erg aan toe, dat we dachten dat hij het niet zou halen.’ Hij wreef de laatste dagen steeds met zijn pootje langs zijn bek en nu bleek dat een achterste kies helemaal bruin is geworden en getrokken moet worden zonder verdoving, omdat hij daarvoor te oud is.

54 Zie Memoires 1968-1970.

9 januari 1977

Neem de tee naar Parijs. Een paar om niets giechelende Engelse grieten drive me to drink. Word waarschijnlijk oud.

Parijs, hotel Vendôme

Lag op bed naar Rachmaninov te luisteren en kreeg tranen in mijn ogen toen ik me bedacht dat een van de eerste dingen die ik tegen Peter moest zeggen⁵⁵ was: Laten we in godsnaam ervoor zorgen dat we geen vreemden voor elkaar worden. Toen hij op 10 juni 1976 mijn verjaardag vergat, was ik nog in de stemming hem voor altijd af te schrijven. Eigenlijk ben je een leven lang bezig met mensen uit je hart te bannen - uit je gedachten - die niet beantwoorden aan verwachtingen. Later wandelde hij binnen. Hij had van Charles de Gaulle een verkeerde bus naar Porte Maillot genomen. Hij zag er stralend uit en was in high spirits. Hij gaf me meteen foto's die hij voor me had laten afdrukken.

Nadat Peter had gesport zei hij: ‘Je kijkt me aan of je me voor het eerst ziet.’ Soms is dat gewoon ook zo. We namen een taxi naar ons lievelingsrestaurantje naast de flat van Dewi Sukarno,

55 Peter was per vliegtuig onderweg van Londen naar Parijs.

[p. 48]

de Bar du Théâtres. Zijn relatie met Edwin van Wijk ontwikkelt zich uitstekend: ‘Nooit keet. Maar,’ zei hij: ‘Frederick Ress zit nog steeds in mijn heart of hearts.’

We stopten later even bij Dewi. Kartika opende de deur. Ik was perplex hoe groot zij was geworden. Zij droeg een donkere jurk en zij verbaasde me to no end. Peter gaf haar ook een zoen. De trouwe Japanse verzorgster, mevrouw Azuma, was als altijd op haar post. Dewi was uit. Toen we weer weg waren, merkte Peter op: ‘Kartika wordt net zo geraffineerd als Dewi. Die leert nu al kleine leugentjes.’

Na een sauna in Rue Poncelet en een uitgebreid diner in Boeuf sur le Toit - we zaten tot middernacht aan tafel - hebben we heel intens zitten praten. Ik vertelde hem de brief van vader te hebben gevonden waarin hij me ‘een ellendeling’ noemde. Peter reageerde: ‘Je zult eens zien wat je later allemaal zal tegenkomen. Je hebt altijd alles weggeschreven.’ Hij herinnerde zich dat zijn vader hem ook soms had vervloekt met opmerkingen als: ‘Ik hoop dat je voor je overgang zakt.’ ‘Zoiets vergeet je nooit meer’, zei ik Peter. ‘Mijn moeder moest mij altijd verdedigen tegenover mijn vader, precies als bij jou.’ Mam stond altijd achter mijn vader en vice versa, maar ik vraag me dikwijls af of ze niet in haar hart met me sympathiseerde, zoals in de acht jaren na vaders dood toen we veel samen waren. Trouwens, soms nam ze het ook voor mij op tegen mijn vader, die heel erg driftig kon zijn. Toen ik nog klein was rende ik juist altijd naar mijn vader omdat ik me hevig verzette tegen de muzieklessen en het cellospelen, waar mam me toe dwong - en waar ik haar op latere leeftijd juist innig dankbaar voor ben gebleven.

Over het hoedje met een bontrand van mevrouw Hornkamp zei Peter: ‘Dat had zij natuurlijk haar hele leven willen hebben. Dat was voor haar een statussymbool.’ Waarom bedenk ik zoiets niet? Net zoals hij een opmerking over Kartika maakte, waar ik in geen duizend jaar aan zou hebben gedacht. Hij heeft ook straks weer een hom-modeshow in Keulen. Hij wilde van de show spijbelen. Edwin zou zeggen dat hij ziek was. Ik adviseerde dit niet te doen want hij kan het hom-geld maar al te goed gebruiken.

10 januari 1977

Gisteravond laat ging Peter nog alleen de hort op, maar was al om 03.00 uur thuis. ‘Allemaal aanstellers, ik had in niemand zin.’ Om 10.00 uur zijn we opgestaan. Het was prachtig weer. We wandelden via het park naar de Deux Magots.

[p. 49]

Café de la Paix 16.00 uur

I cry. I really cry. Ik mis Peter heel erg. Na hem naar Porte Maillot te hebben gebracht vroeg ik de taxi me bij La Madeleine af te zetten en brandde eerst twee kaarsen. Een paar uur geleden zaten we hier nog samen. Nu is hij weg. Maar we zijn closer than ever. Hij had mosterd en kaas voor Edwin gekocht. De kaas stonk dermate in de taxi dat ik tegen hem zei: ‘De chauffeur heeft een wind gelaten, want ik ben het in ieder geval niet.’ Hij zond Frederick Ress een kaart en schreef onder meer: ‘I feel for no-one as physical as I feel for you.’ Maar daarmee alleen red je het niet. Bij het afscheid nemen, kreeg ik een hele serie brokken in mijn keel.

Om 20.00 uur was ik bij Dewi Sukarno. Kartika was met een vriendinnetje huiswerk aan het maken. Na een reeks telefonades begonnen we te praten. Ik zei dat de plant in de hoek water nodig had. Echt Dewi: meteen mevrouw Azuma erbij met een ketel water. Toen viel zij met de deur in huis: ‘You want to know what happenend to Paesa?’ En zij liet er meteen op volgen: ‘He is in jail. I did not do it. Somebody else did.’⁵⁶

Ik was diep geschokt. Zij noemde drie verschillende bedragen die hem uit de gevangenis zouden kunnen bevrijden: 300.000, 240.000 en 200.000 dollar. ‘For that amount we can get him out. After he spent 2 million dollars of mine, I still gave him 300.000 to help save him, but I lost everything. I am being sued from all sides for not paying my bills. If I do not pay my taxes in January, they will come and get my furniture. I lost all Bapak's jewelry (en zij wees op haar handen zonder ringen) and next I will have to sell my sapphire-earrings, Bapak gave me.’

Ik was met stomheid geslagen. ‘How can we help Francisco?’ vroeg ik. ‘You only have friends as long as they think you are rich,’ antwoordde Dewi. ‘From now on, I will only have friends richer than me.’

‘Will nobody help?’

‘I am not a person, who can be someone's mistress.’

Dat is nog waar ook. Ze zei dat ik haar de afgelopen jaren niet wilde geloven, wanneer ze me waarschuwde dat Francisco de zaak aan het beduvelen was. ‘Dewi, he was your fiancé when you introduced me, I simply could not believe that he was just another crook.’

Zij antwoordde: ‘You are full of shit’, liep naar de telefoon en voegde eraan toe: ‘sometimes.’

56 Francisco Paesa was de Spaanse bankier, haar verloofde in 1970, met wie zij Villa Rajada in Gland bij Genève kocht en wie ik zowel bij de Club van Rome als in Moskou had geïntroduceerd. Zie: Memoires 1971-1972.

[p. 50]

Zij vervolgde: ‘The Swiss bankers broke his neck. They were jealous of him. First, they took away his bank. Do you know what that means? And then they took three additional years to completely crush him. I will still help him, if I can, but where to get 300.000 dollar? He would be out of jail tomorrow.’

Ik bleef haar verdenken. Ze zei dat niet zij maar iemand anders hem had aangeklaagd. Maar zoals ik Dewi kende, was zij tot alles in staat omdat zij van mening was dat hij haar had geflest. De aanval moet hem hebben verrast, want hij is niet iemand om gemakkelijk in een val te lopen. Dewi: ‘He really never did any business at all, because I saw the people come and go, and some of them were very strange. He never told me where he left the money I gave him or what he did with it.’ Ik herinnerde haar aan de door Francisco gesloten verzekeringen voor haar en Kartika. ‘I forced him to take out that very expensive insurance and said, that I was even ready to pay the first installment. But if the installments are not paid, there is no insurance.’

Er kwam een telefoongesprek binnen. Zij ging naar een andere kamer. Het duurde vrij lang. Ze was bezig met zaken doen. Ze kwam terug en verkondigde dat mevrouw Mao haar verdiende loon kreeg door samen te zweren met maarschalk Lin Piao. Terwijl Mao stervende was, vormde zij haar eigen troep. Er werd gebeld. Een medewerker van president Ali Bhutto van Pakistan was gearriveerd. Ik nam afscheid. Ze zei dat als ik kans zag 300.000 dollar bij elkaar te schrapen, zij me in verbinding met de advocaat van Francisco Paesa zou brengen.

Hoe moet ik tegenover mijn vrienden als Aurelio Peccei van de Club van Rome, dr. Jermen Gvishiani in Moskou en ambassadeur Romanov in Den Haag tekst en uitleg geven dat de man, die ik als persoonlijke vriend binnenbracht, in de bak zit? Ik zal Aurelio eerst inlichten en hem vragen hoe ik dit varkentje moet wassen. Ik heb me volkomen op Dewi verlaten dat de man safe was. ‘When you told me a few years ago by phone, when I was in Lugano, that Francisco was a crook, it was difficult for me to accept, because I had already developed a certain trust and affection for him,’ zei ik nog tegen Dewi.

‘I never said he was a crook,’ aldus Dewi. ‘But maybe he is, because he never returned any of the money I gave him, and still, I too continued to trust him.’

Dewi en ik zitten in hetzelfde schuitje. We dachten allebei via Paesa finders fees te kunnen verdienen en nu zit de man achter slot en grendel.

Belde Peter in Londen, die alweer in een overvolle Tristar was

[p. 51]

teruggevlogen. Hij was ook perplex van het nieuws over Francisco. We hebben ook samen in Gland aan het meer van Genève bij hen gelogeerd.

11 januari 1977

Dewi zei trouwens in het voorbijgaan dat ik haar zou hebben verraden aan het Nederlandse hof als bron inzake de Parijse vriendin van prins Bernhard, Pussy Grinda. Waar zij die onzin vandaan haalt mag de hemel weten. Ik vraag me af of zij uit wraak Bob Kroon - die zij in Genève kende - inschakelde om althans gedeeltelijk de informatie aan te dragen voor diens fameuze Time Magazine artikel the pink house of orange.

Neem de tee terug naar Amsterdam.

12 januari 1977

Bij thuiskomst lag er luchtpost uit Fort Worth van de moeder van Lee Harvey Oswald met de volgende boodschap (in antwoord op een brief van mij):

‘I am no longer seeing anyone, unless it is for a paid interview. Please not call or try to contact me unless by letter.’

Ik denk dat het niet best gaat met Mrs. Marguerite Oswald. Weer een mens dat als gevolg van de moord in Dallas de vernieling is ingegaan. Ongetekend, geen naam, niets. Ik heb haar sedert 1964 immers redelijk goed gekend.⁵⁷

Ton van Dijk zond me een vertrouwelijk, twaalf pagina's tellend rapport over zijn schorsing bij De Nieuwe Revu en daaropvolgende botsingen met collega's. Het is in de stijl opgesteld van ‘Jongens die ik uit de ww heb gehaald, vallen me nu aan’. Het is walgelijk wat er zich op die redactie heeft afgespeeld. Alhoewel: het heeft veel weg van de crisis bij De Nieuwe Linie.⁵⁸ Hans Wilbrink, Hans Waleveld en Simon Kapteijn hebben in drie pagina's punt voor punt geantwoord. Die tekst is me eveneens toegezonden en begint met de woorden: ‘Allemaal komedie’ (door Ton van Dijk).

Henk Hofland reageerde als volgt op mijn briefje dat ik zijn Dries van Agt-artikel ‘eindelijk’ de moeite waard had gevonden. Belde hem dat we toch eens samen moesten praten.

57 Zie Memoires 1963-1964 en volgende delen.

58 De documenten over de Nieuwe Revu-rel zijn in mijn dagboek.

[p. 52]

H.J.A. Hofland 9-1-77
Beste Wim,
Bedankt voor je bijval. Bij wijze van achtergrond nog het volgende. Je herinnert je dat in 1972 er een scherpe daling in mijn inkomsten plaatsvond. Daardoor moest ik er, ongeacht de inflatiecorrectie, omstreeks f. 40.000, - per jaar bijverdienen (of anders verhuizen, enz.). Het komt nu hierop neer dat als ik ongeveer 200 artikelen per jaar schrijf en het daarmee verdiende bedrag aanvul met de opbrengst van plusminus 100 radio-uitzendingen, ik het peil van vijf jaar geleden handhaaf. Reken de gemiddelde werkdag op tien uur, dan leert een deelsom dat ik iedere 18 uur een artikel schrijf. Ze kunnen dus niet allemaal even geniaal zijn.

Guy Mortier zond me de tekst van het gesprek met de humo-boys. Ik moest hem telefonisch een aantal correcties doorgeven. Waarom verwerken ze spreektaal toch altijd in leesteksten?

13 januari 1977

Tien jaar geleden was Marshall Green de cia-coördinator in Jakarta, te beginnen in 1965 met de staatsgreep tegen Sukarno. Nu is hij coördinator voor bevolkingsvraagstukken van het State Department en schrijft schijnheilige artikeltjes in The New York Times⁵⁹ over het vraagstuk hoe de bevolkingsaanwas op de planeet te bestrijden. Hoe werkt zoiets? Wie weten in de vs wat er over de hoofden van de mensen heen wordt uitgevreten door schurken als Marshall Green? Er kraait geen haan naar. Het gebeurt allemaal ongecorrigeerd. En de boer hij ploegde voort.

59 The New York Times, 10 januari 1977.

14 januari 1977

Paddy Chayefsky, die Network maakte, is gereed voor een interview.⁶⁰

60 Zie bijlage 10.

15 januari 1977

Speelde piano. Ik stond op om Han André de la Porte in Bus-

[p. 53]

sum te bellen, die ik al een paar maal niet aan de lijn had kunnen krijgen. ‘Op het moment dat jij belt, zitten we hier bij een open haard foto's te bekijken. Bij een foto van jou noemt mijn dochter je naam, en je belt. Griezelig.’ Ik denk dat dit slechts de theorie van Gerard Croiset bewijst dat gedachten sneller bewegen dan licht en geen tijd en ruimte kennen.

Waarom Joyce van der Meer van cbs er prijs op stelde mij bij een diner met de ambassadeur van de Filippijnen te betrekken, weet ik niet, maar ik zal gaan, al zie ik er nog al tegen op. Ik haalde eerst Joyce thuis af, die een logé had, de zoon van Dwight Eisenhowers chief of intelligence, een leraar kunstgeschiedenis, onlangs gescheiden, was in dienst geweest van de fbi en zou hebben gebroken met J. Edgar Hoover. De man was een idioot. Hoe komt zij aan zulke adressen?

De Filippijnse ambassadeur De la Rosa bleek een voormalig acteur te zijn - en zijn vrouw een actrice. Hij was zes jaar in Pnom Penh geweest en nu zes jaar in Den Haag. ‘Ik heb in Nederland met boeren geploegd, ik heb hier gejaagd en golf gespeeld, ik ben gaan kamperen en ik ken 85 procent van uw land,’ zei hij. Om 21.00 uur verliet ik de tafel om Keke te laten wandelen. Joyce vroeg aan mevrouw De la Rosa of zij niet voor de hond wilde zorgen als ik naar Zuid-Afrika zou gaan. Willem van den Berghe van de rvd maakte snel een foto van Keke op mijn schoot om bij zijn volgende kleurendia-avondje mij te kunnen laten zien met een zestienjarig schoothondje. Maar dat hondje vertegenwoordigt ‘een verhaal’. Hij wil na zijn pensionering een half jaar in San Francisco gaan wonen; de 63-jarige nicht die nog eenmaal de bloemetjes buiten wil zetten. Begrijpelijk.

[p. 54]

Toen ik om 01.00 uur thuiskwam rende Keke naar zijn etensbakje. Ik maakte wat voor hem. Toen hij stond te schransen, dacht ik: what an honour it is to be able to still feed my parents dog. Alles wat ik voor die hond doe en voel is uitsluitend op hen geïnspireerd. Ik, de ellendeling.

16 januari 1977

Sliep tot 10.30 uur en had weer enkele nachtmerries. Een ging over Casper, die droom herinner ik me verder niet. De ander handelde over mijn aankomst in de vs waar ik werd gearresteerd omdat ik anti-Amerikaans zou zijn. De bedreigingen en tricks waren niet van de lucht. Ik bood aan vrijwillig het land weer te verlaten. Toen ik wakker schrok was ik blij in mijn bed in Amerbos te liggen.

Belde Peter en bood hem een ticket aan om volgend weekeinde in Amsterdam te kunnen zijn. Ik vroeg me aanvankelijk af of het wel verstandig was en ik hem niet teveel verwende. Maar ik dacht: zolang het kan, life is short, moeten we het doen.

17 januari 1977

Om 09.00 uur belde Tamara Sachnazarova uit Moskou met de mededeling dat Novosti mij in mei twee weken naar de Sovjet-Unie uitnodigde. September was ook in orde. Ik koos die maand. Ik accepteerde de invitatie enthousiast en dacht: de bvd-meeluisteraars kunnen doodvallen. Volodja Molchanov kwam ook aan de lijn. Ik had net zijn kerstgroet ontvangen.

Uit Volodja's boodschap is het duidelijk dat wat in Polen in oorlogstijd is gebeurd, ook hem diep heeft geschokt. Hij was zowel met Hans Knoop als met Ed van Kan op pad om getuigenverhoren tegen Pieter Menten te vertalen.

Ik belde ambassadeur Romanov om hem op de hoogte te

[p. 55]

brengen. Hij had zojuist de sovjetminister voor Sportzaken van Schiphol gehaald. Even later belde De Nieuwe Revu of ik kon regelen dat een verslaggever naar schaatswedstrijden in Alma Ata mocht gaan. Terwijl ze enerzijds je diensten lijken op te zeggen, worden anderzijds gewoon favours gevraagd.

Het opzienbarendste nieuws van deze dag is voor mij dat Jimmy Carter de heer Theodore Sorensen van het jfk-Witte Huis tot directeur van de cia heeft benoemd en dat deze zich thans - ongetwijfeld onder druk - zou hebben teruggetrokken. Dàt is een onvoorstelbare setback, omdat het weer aantoont dat Carter ook door de knieën gaat voor de Maffia Inc., zoals Lyndon B. Johnson de cia noemde. Wat het feitelijk betekent, is dat de cia oppermachtig wenst te blijven. Sorensen, die ze door wat hij in de regering van John F. Kennedy meemaakte door heeft, is ten ene male onacceptabel, want hij zou ongetwijfeld de smeerlapperij van de cia beëindigen. Dit betekent meer van hetzelfde laken een pak: de cia kan ook onder Carter haar eigen beleid voortzetten, als Government within a Government, als staat binnen de staat. Het is een verschrikkelijke ramp wat is gebeurd, maar wie heeft het in de gaten?

18 januari 1977

Expresbrief van Casper Bake uit Johannesburg. Ook op aandringen van zijn vader heeft hij een punt achter Zuid-Afrika gezet. Hij is deze maand nog in Nederland. Dat betekent het einde van onze plannen voor een reis door Zuid-Afrika. Het schijnt pijnlijk te zijn geweest om zijn hond Dusty een ander tehuis te bezorgen, wat overigens goed schijnt te zijn gelukt. ‘Het einde van een goede vriend,’ schrijft hij.

The Washington Post meldt dat Sorensen zich inderdaad onverwacht heeft teruggetrokken na een aantal dagen het mikpunt te zijn geweest van ‘scurrilous and unfounded personal attacks’. Ze kunnen in Washington geen schone lei bij de cia gebruiken, laat staan iemand als Sorensen, die het klappen van de zweep kent vis à vis de cloack and daggar-activiteiten van de inlichtingendiensten.⁶¹

Ik bracht in Den Haag een bezoek aan de nieuwe Cubaanse ambassadeur, dr. Raphael Martorell. Hij was vriendelijk, maar leek me nieuw in het metier en niet iemand, die het buskruit heeft uitgevonden. Ik probeerde mijn contact met Cuba te herstellen en bepleitte dat een televisiegesprek met mijn oude vriend dr. Carlos Raphael Rodriguez van betekenis zou kun-

61 The Washinton Post door Lee Lescaze.

[p. 56]

nen zijn om voor Westerse oren uit te leggen, waar men in Cuba mee bezig was. Hij ging er niet op in en draaide een verhaal gebaseerd op Cubaanse propaganda af.

Philip Agee belde. Hij komt 27 januari naar Nederland. Ik probeerde Gerard van den Boomen te overtuigen Agee als gast van De Nieuwe Linie te laten komen. Maar hij stelde de vraag wat het blad er beter van zou worden. Ik dacht: moet ik nu werkelijk voorkauwen dat de verkoop erdoor zal stijgen?

19 januari 1977

De Hongaarse ambassadrice had geschreven, bereid te zijn Jan Cremer en mij voor de lunch te ontvangen. Jan wil nu eenmaal, vanwege zijn Hongaarse moeder, de banden met dat land aanhalen. Ik had hem gevraagd om 10.30 uur gereed te zijn om te worden afgehaald, maar hij stond zich nog te scheren. Hij schijnt niet te begrijpen dat ik dit voor hem heb geregeld. Pas om 11.00 uur was hij klaar maar hij zag er vreselijk uit. Hij was pas om 06.00 uur thuisgekomen. Vriendin Helmi heeft definitief haar congé gekregen. Hij toonde een foto van zijn nieuwe vriendin, Babette Sijmons, die uit een gefortuneerd gezin kwam. Haar vader was architect en collectioneur van schilderijen van Karel Appel.

Ambassadrice Anna Bebrits trachtte het gezellig te maken. Maar Jan had overduidelijk een geweldige kater en zei bijna niets terwijl haar verhalen nogal vermoeiend waren en niet al te spannend. Eigenlijk voelde ik me gedurende het hele bezoek onprettig. De zaakgelastigde, die mede aanzat, was helemaal hopeloos. De maaltijd was uitstekend, maar daar kom je niet voor. Mevrouw Bebrits beklaagde zich dat Boedapest al drie of vier maanden geleden op Buitenlandse Zaken hier een aantal voorstellen had ingediend, waar maar steeds geen reactie op kwam. Dit werkte ontmoedigend; dezelfde litanie over het ministerie van Max van der Stoel, als van ambassadeur Romanov.

Jan van Beek heeft Bibeb inderdaad bij Irene binnengebracht. Zij heeft al tweemaal zes uur met de prinses gesproken. De tekst was naar Parijs gezonden. Bibeb: ‘Misschien deinst ze nu weer terug, maar het is een serieus gesprek.’

Jan van Beek zei dat ik voor de gpd 25 interviews of reportages per jaar mag schrijven: ‘een paar meer is ook goed.’ Maar nadat ik dr. Hutschnecker (psychiater) had ingeleverd en vervolgens met Bruce Mazlish kwam, de psychohistoricus, reageerde hij met: ‘weer een psychiater?’ Ik wilde dat ik eens per week een artikel over de psyche in de krant kon krijgen, want tenslotte draait alles om die soep in ons hoofd.

[p. 57]

20 januari 1977

Droomde dat er bij De Nieuwe Revu iedere keer één redactielid tegen mijn artikelen stemde. Intussen hebben ze in december drie interviewpagina's van me afgedrukt.

Ik merk dat ik in de auto steeds meer tegen Keke begin te praten. Het is grappig wat voor geluiden hij maakt, alsof hij op zijn manier iets terug wil zeggen. Mam zou me eens moeten kunnen horen.

Jacob Gillespie van de Amerikaanse ambassade helpt me warempel een gesprek met senator Sam Nunn te krijgen. Een streep aan de balk. Die ambassade heeft absoluut nooit een vinger voor me uitgestoken. Lang geleden schreef Henk Hofland op verzoek van de cia, zonder mij een kopie te geven, een verhaaltje over wie ik was voor die club. Zal ik het ooit te zien krijgen?

Jimmy Carter is geïnstalleerd. Met een wat hoge stem kondigde hij zijn plannen aan. Misschien dat Georgii Arbatov het wel als een voordeel beschouwt dat er nu een religious freak op het Witte Huis zetelt. Het lijkt in ieder geval of Carter meent wat hij zegt.

21 januari 1977

Heb Klaas Jan Hindriks van Panoramiek van de nos een woedend briefje geschreven over het meer dan walgelijke verhaal dat over Henry Kissinger werd uitgezonden. Er werd met geen woord gerept over diens schandelijke manipulaties in combinatie met Richard Nixon in Vietnam, Laos en Cambodja, die honderdduizenden slachtoffers hebben geëist. Gisteravond zat Klaas Jan er echter weer zo genoeglijk bij in de uitzending over Carter dat ik hem vanmorgen opbelde om mijn boze briefje maar niet te lezen, ook al was het waar. Hij vertelde dat de uitzending over Kissinger door Pieter de Vink was verzorgd die een nos-man is die echt van toeten noch blazen weet. Ik antwoordde: ‘All right, maar jij bent uiteindelijk verantwoordelijk voor het uitzenden van die onzin.’ Uiteraard zou Carel Enkelaar, als hoofd programmadienst, Klaas Jan op zijn vingers hebben moeten tikken, maar die weet over dergelijke zaken - inbegrepen over Henry Kissinger - nog minder dan De Vink. Gisteravond was opnieuw een avond georganiseerd ten huize van Gerard Croiset in Utrecht om diens gaven uit te testen inzake het mysterie van de zogenaamde Bermuda Driehoek. Er waren veel mensen komen opdraven, te beginnen met Carel Enkelaar zelf, die als een veldheer rondwandelde en het com-mando van de operatie op zich had genomen, zijn vrouw Linie, zoon Marcel, collega Kees Buurman, nos-Radio, de heer

[p. 58]

Stephan Schoor (voorheen van het Wereld Natuur Fonds) een zekere Robert, die het boek van Croiset voor uitgeverij Strengholt persklaar maakt en een harem van niet nader aangeduide dames. Er werd een bandopname gemaakt.

Gerard na afloop: ‘En hoe vond je het?’ Hij wil altijd even napraten. ‘Het gaat erom te bewijzen Willem dat we het milieu met gedachten precies zo kunnen vervuilen als met uitlaatgassen van auto's en vrachtwagens.’

Ik zie dat ik 125.000 gulden rood sta bij de amro, voornamelijk veroorzaakt door de halve ton van tante Jetty voor het huis. Dat is te veel. Ik wil alles op alles zetten de 100.000 niet te overschrijden.

Telefoneerde met Nel Oosthout⁶² dat ik bij Willem van den Berghe er op had aangedrongen dat in november, bij haar 50-jarig toneeljubileum, de koningin aanwezig zou zijn en haar een onderscheiding zou worden uitgereikt. ‘Van mij mag ze officier worden,’ zei Van den Berghe nogal onaardig.

62 Mijn vriendin sedert vele jaren; de voordrachtskunstenares.

22 januari 1977

Vandaag is standjesdag. Peter Michielsen, redacteur van Het Parool, schreef in zijn krant nogal kritisch over mijn boekje over de ussr. Hij verduidelijkt nu in een brief dat ik het zijns inziens volkomen verkeerd heb aangepakt. ‘Ik vind dat kritiek op het Westen thuishoort in vraagstellingen aan Westerse politici, journalisten en dergelijke en niet in die aan Oost-Europeanen. Net zoals ik vind dat kritiek op het Oosten thuishoort in vragen aan Oost-Europeanen. Ik ben het met je kritiek in de meeste gevallen eens, maar ik geloof dat je die aan de verkeerde personen hebt geuit. Dat vind ik een manco van je boek, omdat het een belangrijk aspect - het verduidelijken van de standpunten van Oost en West in wederzijdse kampen - ondergraaft. Ik hoop dat je me die opbouwend bedoelde kritiek niet kwalijk neemt.’ Allerminst. Maar ik ben het faliekant oneens. Voor mij bestaan er geen grenzen bij het vragenstellen, als ik op reis ben, noch in Oost-Europa of waar ook ter wereld.

Fred Sanders van de gpd zendt de gesprekken met Walt Rostov en Bruce Mazlish terug omdat ze verkeerd in elkaar zouden zitten. Ik schrijf zoals ik schrijf, maar ik zal proberen hen op hun wenken te bedienen.⁶³

Bibeb is nog eens bij prinses Irene geweest en zendt een kaartje uit Parijs. Zó is die vrouw. Zij erkent gewoon dat het mijn idee was en ik de contacten legde.

63 Zie bijlage 11.

[p. 59]

En tenslotte schrijft Gerard van den Boomen: ‘Het spijt me erg, maar we zijn allemaal van mening dat de gedachten die Margaret Mead in je laatste stuk openbaart niet van dien opzienbarende aard zijn dat we ze in de De Nieuwe Linie kunnen publiceren.’

23 januari 1977

Schiphol

Ik wacht op Peter, maar er landt eerst een toestel uit Johannesburg waar Casper Bake in moet zitten.

Op weg naar Amerbos praatte Peter honderduit. Het gaat uitstekend met hem en Edwin in Londen. Frederick Ress had vanuit Minnesota het theater opgebeld: a loving call waardoor Edwin de rest van de avond erg stil was geweest. Haal je de duvel!

In het toestel had hij zich afgevraagd of ik in mijn komende manuscript over de vs ook gegevens over de voedsel- en bio-industrie zou opnemen.

Over zichzelf zei hij dat Frederick hem nog steeds bezighield, maar de relatie met Edwin ontwikkelde zich rimpelloos. ‘Hij is een schat. We don't get on each others nerves and in sex he is reversable. He can be very passive, wat ik zalig vind en dan ineens explodeert hij. Zowel in seks als wat hem betreft, gaan we alleen maar up.’

‘Ik heb jou nooit geschreven dat je een ellendeling was,’ zei ik later.

‘Nee,’ zei Peter, ‘maar als je om een of andere reden razend was, dan schold je me uit voor allerlei dingen en dan wist ik niet meer wat ik moest doen. Dan pakte ik maar weer mijn koffertje.’ Hij dacht dat het sinds 1967 vier keer was gebeurd. We dineerden om 20.30 uur in La Belle Epoque en zaten om 23.00 uur nog aan tafel te praten. Ik verbaas me steeds weer over zijn innerlijke joie de vivre, die nu duidelijk aanwezig is bij hem. Hij ging met Theo Cammann uit.

[p. 60]

24 januari 1977

Tot mijn verdriet moet ik zeggen dat ik vanmorgen woedend was. Hij had me verzekerd niet laat thuis te zullen komen, maar keerde pas om 06.00 uur op Amerbos terug. Hij kroop als altijd naast me in het grote bed in mijn slaapkamer, maar ik was niet blij maar van streek. Ik dacht: Peter is toch eigenlijk precies zo als de rest. Ik kan hem net zo goed vergeten. Gisteren zei ik nog tegen hem: ‘Je houdt eigenlijk niemand over, kijk maar, Bertie Hilverdink, Henk Hofland, Martin Portier, John van Haagen. Van Loet Kilian houd ik ook niet meer.’ ‘Dat is heel wat wanneer je dat zegt,’ zei hij toen. En voegde er met een aarzeling aan toe: A comedy of errors.

Weer was ik op Schiphol in tranen toen Peter naar Londen terugvloog. Ik heb hem niet erg tender omhelsd, omdat ik weer de hopeloosheid van zo'n kort bezoekje besefte. Zo onaf. Zo helemaal niet totaal. Zo kort. Nog zoveel te zeggen. Hopeloos ook vanwege onze specifieke situatie. Hoe zoiets onder woorden te brengen? Alles is voor niets. Zijn kopje staat er nog. Het huis is nog helemaal vervuld van Peter. Hij belde later om te zeggen dat hij veilig was gearriveerd.

25 januari 1977

Was totaal verrast. David Russell⁶⁴ belde vanuit Houston op. ‘I just got back in town and found the message that you have been looking for me. I don't want to seem rude.’ Dit was een lichtpunt.

Daarna belde Casper Bake. Hij was zojuist via Luxemburg uit Zuid-Afrika gearriveerd. Heerlijk zijn stem dichtbij te weten. Toen ik zei dat ik dacht dat hij beter in Zuid-Afrika zou kunnen blijven werken, was hij dermate overrompeld dat hij eerst dacht dat ik het alleen maar sarcastisch bedoelde.

Het is 21.30 uur. Ik zit op de grond voor mijn stoel waarin ik anders naar de televisie kijk. Keke ligt er met gesloten oogjes in te slapen. Ik krijg tranen in mijn ogen als ik naar het beestje kijk. Hem zo te zien liggen vertedert me totaal. Vooral ook te weten dat het het lievelingshondje van mijn ouders was. Straks ben ik weer op reis en dan zal hij weer zo lang zonder affectie zijn.

avro's Televizier houdt zich met een modeshow in Parijs bezig, waarop een robe wordt getoond ter waarde van 4 miljoen waar 400 diamanten op zijn genaaid, geleverd door een Amsterdamse jood en waar een gepantserd voertuig voor het ver-

64 Mijn vriend uit Texas, die in 1974 bij me logeerde toen mam overleed.

[p. 61]

voer aan te pas kwam. Ook Dewi Sukarno was bij die idioterie aanwezig. De jurk werd door Saudi-Arabië aangekocht. Wat een misdadig, asociaal gedoe.

Elliott Richardson, de vader van mijn vriendje Henry op Harvard, is door Jimmy Carter tot reizend ambassadeur benoemd. Hij zal de vs ook op de Conferentie over het Zeerecht vertegenwoordigen.

26 januari 1977

Slaagde erin Abram Khatchaturian in het Dorchester Hotel in Londen te bereiken. Hij is in Engeland om platen op te nemen. Ik ga hem 6 februari opzoeken.

De keuken wordt verbouwd. Het is een totale bende in huis. De hoeveelheid puin, stof en rotzooi die het met zich meebrengt, is nauwelijks voorstelbaar. De herrie die wordt gemaakt door hakken en boren, is haast ondraaglijk. Ik concentreer me op het nieuwe Amerika-boek.

27 januari 1977

Bij D.S.K. Schoor te Soestdijk begon om 14.30 uur een persconferentie van de Werkgroep voor Parapsychologie in aanwezigheid van Gerard Croiset en diens collega Warner Tholen. Het onderwerp was het experiment dat rond de problemen in de zogenaamde Bermuda Driehoek werd gehouden. Dit is het mysterieuze gebied waar voortdurend schepen en vliegtuigen in verdwijnen. Enkelaar speelde opnieuw de eerste viool en met opvallende voortvarendheid. Zoiets is hem toevertrouwd.

Voor me zat een jongen van het anp uit Utrecht met precies hetzelfde haar als David Russell uit Texas. Hij heette George Vogelaar, had een aardig hoofd en zei dat we door Gerard Croiset werden opgenaaid. Ik denk dat hij getrouwd is, maar zijn ogen stonden goed.

Ging na afloop naar Lage Vuursche. Daar herinnerde ik me in stilte hoe ik jarenlang aan hetzelfde tafeltje met mam dineerde. Bij thuiskomst lag er een brief van Wicher de Marees van Swinderen uit Phoenix, Arizona, die heel serieus inging op de vragen die ik hem had gesteld. Hij wilde nadenken over een mogelijke investering in onroerend goed. ‘Er komt heel wat meer bij kijken dan een down payment van 25.000 dollar op een condominium van 60.000. Er zijn enige andere mogelijkheden en soms moet je geduld hebben tot het juiste moment.’ Ik weet één ding heel zeker: als ik ooit iets in Amerika investeer, doe ik het via Wicher, want dat is een vriend die ik blind vertrouw.

[p. 62]

Casper kwam naar Amerbos. Hij zag er bruingebrand uit en droeg een blazer met afschuwelijke knopen. Er stond ook nog Pierre Cardin op. Hij zoekt een baan. Morgen breng ik hem naar Amersfoort naar een bedrijf dat zich met irrigatieprojecten overzee bezighoudt. Casper is duidelijk volwassener geworden en is daardoor voor mij mooier en aantrekkelijker dan hij was. Zoals ik Peter per telefoon zei: ‘Zijn ogen vertellen een ander verhaal.’ Hij vertelde hoe gevaarlijk het in Ovambo was geworden. Er heerste een volledige oorlogssituatie. Zuid-Afrikaanse soldaten sneuvelden.

Er is een tweede, veel langere brief van Peter Michielsen gekomen om te bedanken voor mijn ‘sportieve’ antwoord. Met veel van zijn inzichten ben ik het verder eens. Zijn vrouw is Roemeense en nu vier jaar in Holland, maar ze zou liever vandaag dan morgen naar Roemenië teruggaan. Na wat ik zelf in dat land heb ondervonden, moet ik zeggen dit slechts te kunnen begrijpen uit een oogpunt van Sehnsucht naar familie en vrienden. Michielsen zegt na bezoeken aan dat land tot de conclusie te zijn gekomen ‘dat er naast misstanden ook zeer veel positieve zaken bestaan.’ Dat is precies mijn conclusie over de Sovjet-Unie.

28 januari 1977

Hans Geleijnse van de gpd schrijft dat ze mijn verhaal over de ontwikkelingen in de televisiewereld in de vs, gebaseerd op mijn gesprek met scriptwriter William Bast in Hollywood, niet kunnen gebruiken. Mijn gesprek met Club van Rome-onderzoeker Mihailo Mesarovic (In het jaar 2000 staan er 8000 atoomcentrales in de wereld) daarentegen, heeft reeds op het gpd-net gestaan. Ook Geleijnse zeurt over de door mij aangedragen informatie; de inhoud is prima, maar de vorm waarin ik die inhoud de lezer bekend wil maken, moet ik verbeteren.

29 januari 1977

Morgen moet ik een bezoekje brengen aan mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn. Ik zie er eigenlijk tegen op na het Bibeb-‘incident’, waarbij ik haar als liefste vriendin uit mijn jeugd had genoemd in een gesprek met Vrij Nederland. Zij is nu in de tachtig. Ik moet kalm zijn en begrip tonen maar mijn vermogen om lief te hebben, of me met wie dan ook verbonden te voelen, is eigenlijk naar de knoppen. Wat was de houding van mijn dierbare Erik van der Leeden? Waar is Frits van Eeden? Of Martin Portier? Waar is Loet Kilian? Er is weinig van vroegere attachments over. Erik, Martin en Loet zijn getrouwd

[p. 63]

of hebben vriendinnen. Frits zit aan een Amerikaan geklonken. Aunty die ernstig ziek is geweest, zei dat ik maar een uurtje mocht blijven. Mijn ‘hart’ is dood, met uitzondering voor Peter. Ondanks alles heb ik nog altijd geloof in hem.

De verbouwing gaat verder. Als ik in de vernieuwde eetkeuken sta, dank ik mam (en vader) in stilte dat zij dit allemaal mogelijk hebben gemaakt.

The Washington Post publiceert een editorial: india: the right direction. Het komt in de breinen van de Amerikaanse commentatoren natuurlijk niet op dat India nooit de verkeerde richting is opgegaan. Pas nu begrijpen de hengsten in Washington en elders welke de realiteiten waren waar mevrouw Indira Gandhi tegen op moest zien te boksen. ‘Let credit be given where it is due: Indira Gandhi, harshly criticized here and elsewhere for ending the practice (however flawed) of democracy in India 19 months ago, has begun to reverse the course.’ Onzin. Mevrouw Gandhi heeft de democratische grondbeginselen nooit losgelaten. Wie haar kent weet dat dit in strijd met haar hele wezen zou zijn geweest. Ze moest echter optornen tegen de problemen van het grootste democratisch bestuurde ontwikkelingsland ter wereld en had ‘harde-handmethoden’ nodig om enigermate orde en discipline te handhaven. Mevrouw Gandhi werd bij haar pogingen enerzijds de democratie niet de das om te doen en anderzijds de sterke-armmethoden te gebruiken, niet voor niets vergeleken met president Sukarno, die eveneens koortsachtig zocht naar een aangepaste vorm van Westminster-democratie voor het vijfde grootste land ter wereld (en tweede grootste ontwikkelingsland). Ook Bung Karno werd blindelings een dictator genoemd en een anti-democraat, wat dezelfde onzin was als de beschuldigingen ten aanzien van mevrouw Gandhi. ‘What happened’, aldus The Washington Post, ‘to give the imperial Mrs Gandhi the confidence to permit this step back from personal dictatorship?’ De kaffers in Amerika begrijpen niet dat zij helemaal nooit een dictator is geweest, evenmin als Bung Karno. Sukarno was in hart en nieren een politiek leider, die de Indonesische democratische krachten, nationalisten, communisten en religieuze groepen, in balans wilde houden en ieder tot zijn recht wilde laten komen, ook de in Washington zo gehate pki. Het was echter Suharto die de eerste dictator van Indonesië zou worden en aan de wensen van Amerika en het Westen, waaronder Nederland, tegemoet zou komen. De man die de Indonesische democratie vernietigde is in de ogen van de idioten elders ‘de grote held’. Hoe lang moet het nog duren voor men er achter

[p. 64]

komt in Washington, Den Haag en elders, opnieuw op het verkeerde paard te hebben gewed?⁶⁵

65 The Washinton Post, 29 januari 1977.

30 januari 1977

Het is een feit, dacht ik bij het scheren, dat mejuffrouw Boekhoudt in haar zitkamer foto's van haar star pupil prinses Beatrix neerzette en nooit een foto van mij, terwijl ik haar enige ‘leerling’ tien jaar voor Beatrix ben geworden. Ook niet de foto van Beatrix en mij in Mexico, die ik haar gaf. Daarvoor ben ik te controversieel geworden om die eer te beurt te vallen. Het zegt echter veel van haar oprechtheid tegenover mij. Begrijpelijk, want de andere star pupil wordt koningin. In de grond van de zaak is dit niet in orde. Er bestaat nu eenmaal niet zoiets als een koninklijke en niet-koninklijke affectie of oprechtheid.

Het is prachtig stralend weer. Ik had geen betere dag kunnen uitzoeken om naar Baarn te gaan.

Aunty zag er prima uit, onveranderd, vooral haar ogen. Misschien vertoonde haar gezicht meer rimpels, maar zij droeg zwarte ‘pumps’ en was every inch a lady. Ik zei dat ik me vanwege haar ziekte had voorbereid op het feit dat ze mogelijk achteruit was gegaan, maar dat het tegendeel een feit was. Zij had een poliep in haar blaas gehad. ‘Artsen zijn soms zo eigenwijs. Ik wilde meteen naar een uroloog, maar ik werd eerst naar een internist gezonden. Al die proeven die ze nemen zijn niet zo leuk.’

We hebben over van alles en nog wat gesproken. Geen woord dit keer over Beatrix of de affaire-Bernhard. Het was alsof we beiden de kwestie koningshuis automatisch links lieten liggen. Zij is trouwens altijd in hoge mate discreet inzake de Oranjes. Daarnaast kom ik meestal aan haar wensen tegemoet zelfs niets te noteren, wanneer we wel over de koninklijke familie spreken. Al met al toch een prettige en reinforcing visite.

Via de nvj had ik bij de Zuid-Afrikaanse ambassade geprotesteerd tegen het getraineer inzake mijn visum. De ambassadeur heeft vriend Terpstra een persoonlijk briefje⁶⁶ geschreven op grond van rechtlijnig denken: bijvoorbeeld dat een aanvraag minstens dertig dagen voor vertrek moet zijn ingediend. Die mensen lopen net zo achter als de sovjetbureaucratie.

Carel Enkelaar zendt me het verslag van de gesprekken op 5 januari in Utrecht met Gerard Croiset over de moord op jfk en de huidige situatie van George de Mohrenschildt.

66 Brief d.d. 21 januari 1977.

[p. 65]

31 januari 1977

Ik ontving een keurig boekje ter gelegenheid van het feit dat Nederland eindelijk per 1 januari 1977 lid is geworden van het International Institute of Applied System Analysis op kasteel Laxenburg nabij Wenen. Ik ben hier al zeven jaar, ook in de pers, over bezig. Voorzitter van de vaderlandse branche is professor dr. P. de Wolff. Beter laat dan nooit.⁶⁷

67 Onbegrijpelijk waarom Den Haag niet eerder handelde.

1 februari 1977

Gisteravond heb ik Will Boezeman van de vereniging Nederland-ussr een maaltijd bij Djanoko aangeboden. Het klinkt misschien onaardig: ik vind haar toegewijd, aardig, maar teveel dans la lune. Zolang kapitalisme en multinationals in het Westen regeren, zal er geen verbetering komen. Dat zal pas plaatsvinden ‘na de revolutie!’ Zij hield haar zonnebril op en zei wat hysterisch: ‘Je weet nog altijd niet welke kleur ogen ik heb.’ Helaas: I couldn't care less.

De Franse bitch Claudine Longet is veroordeeld tot dertig dagen gevangenisstraf voor het doodschieten van haar lover Vladimir (Spider) Sabich, ‘a beautiful ski champion’. Damn it! Ik vraag me trouwens ook af wat er gebeurd kan zijn met die 22-jarige football-player die pardoes door een neger in Boston voor zijn raap werd geschoten. En nog een drama: een Portoricaanse jonge acteur, Freddie Prinze (22) heeft zichzelf door zijn hoofd geschoten. Hij had zojuist een multi-million dollar contract in Las Vegas gesloten. Tegen zijn manager had hij gezegd: ‘Is this what it is? Is this what life is all about? Even my friendships are related to popularity ratings.’ Hij had zich een kopie van de beruchte Zapruder-film van de moord op jfk aangeschaft en keek er dikwijls naar, wat zijn depressie nog had vergroot, zodat hij psychiatrische hulp had ingeroepen. Weer een slachtoffer van het Amerikaanse ‘paradijs’.⁶⁸

Ik bezocht mijn vaders zuster, tante Yuut Mennega, die iets curieus vertelde. Op 31 januari was zij, ter gelegenheid van de verjaardag van Beatrix, om 07.00 uur ondanks de koude on-

68 Dezer dagen publiceerde ik een artikel over de werkloosheid en negativiteit onder de Amerikaanse jeugd.

[p. 66]

middellijk uit bed geklommen om te gaan staan. ‘Mijn respect voor het Wilhelmus is diep. Ik ga zelfs voor het Amerikaanse volkslied staan.’ Van zoiets word ik stil. Gaat de wereld er op vooruit of achteruit?

Nadat ik een brief geschreven had aan mijn oude vriend Gerard Vermeulen van Panorama, ontving ik een antwoord van adjunct Jan Heemskerk. Hij geeft precies weer hoe moeilijk mijn situatie is. Zelfs Margaret Mead is te hoog gegrepen voor de lezers van zijn blad. Ontving trouwens een aardige brief van haar⁶⁹. Zij wenste me onder meer een voorspoedige reis naar Zuid-Afrika toe.

Fotograaf John de Rooij (41) is aan een hartverlamming overleden. In 1965 wist hij de scoop van zijn leven te bemachtigen door Beatrix met de toen nog onbekende Claus von Amsberg in de bosjes van Lage Vuursche te fotograferen. Weer een wasted life, als Spider, de jongen uit Boston en Freddie Prinze.

69 Bijlage 12.

2 februari 1977

Je poot stijf houden, werpt zelfs bij de Nieuwe Revu vruchten af. Aardig gesprek met Hans Waleveld. Hij erkende dat ze contractuele verplichtingen hebben en ‘je gesprekken (interview-pagina's) zijn ook wel van niveau’. We gaan voorlopig samen verder. Dat scheelt. Er lopen verscheiden processen tegen het blad. Hans Wilbrink was vandaag nog in de rechtszaal. Sonja Barend wenst 20.000 gulden schadevergoeding voor een omslag die zij beledigend achtte.

Joop den Uyl heeft in de Eerste Kamer meegedeeld dat volgens een nieuwe regeling met koninklijke paleizen, Soestdijk ‘op den duur’ - dat betekent na de dood van Juliana en Bernhard - te huur zal zijn. Voor wie en wat zou die tent geschikt kunnen zijn? Een optrekje voor Albert Heijn als hij met pensioen gaat? Wie anders?

West-Duitsland levert generaal Suharto voor 250 miljoen Duitse Marken duikboten. Dat is natuurlijk ook precies wat Indonesië dringend nodig heeft. Ze worden allemaal steeds gekker.

3 februari 1977

Het gesprek van prinses Irene met Bibeb is verschenen.⁷⁰ Hare koninklijke hoogheid beschouwt zichzelf als socialiste. Ik denk dat zij hemelsbreed met Beatrix verschilt. Beatrix is een ‘op haar ponteneurtje’ staande prinses. Irene ook, want ze begrijpt

70 Vrij Nederland, 5 februari 1977.

[p. 67]

niet waarom Bibeb vraagt of zij zich nog koninklijke hoogheid laat noemen. Natuurlijk doet Irene dat. Ik denk dat de invulling van het zogenaamde ‘van koninklijke bloede zijn’ door Irene echter veel humaner, echter en menselijker wordt ingevuld dan door Beatrix. Prins Karel Hugo komt ook sympathiek over, zoals Irene over hem spreekt. Verstandig, in de trant van Claus. Irene reageert meer als vrouw op Karel Hugo dan Beatrix - die de broek aan heeft - op Claus doet. Er is een duidelijk gespannen moment, wanneer de prinses weigert iets over haar ouders te zeggen ‘zeker niet in Vrij Nederland, waarin zulke vreselijke stukken over mijn vader hebben gestaan’. Dat mag waar zijn, maar haar lieve vader heeft dan ook de nodige vreselijke stunts uitgehaald. Irene kan van Vrij Nederland niet verwachten dat er wordt gereageerd met dezelfde emoties als een bloedeigen dochter op dergelijke scheve schaatsen zal reageren. Al met al weer een van Bibebs betere artikelen.

In New York is de corrupte Indonesische oliegeneraal Ibnu Sutowo van afpersing beschuldigd. Dit heeft de Amerikaanse Beurscommissie bekendgemaakt, die zich ook in negatieve zin over prins Bernhard heeft uitgelaten. Ibnu zou 54 Amerikaanse firma's min of meer hebben gedwongen drie miljoen bijeen te brengen om een Indonesische restaurant in Manhattan te helpen financieren.⁷¹

Ik zie dat Anatoly Gromyko, de zoon van de beroemde vader, benoemd is tot directeur van het Afrika Instituut van de Sovjet Akademie van Wetenschappen. Hij is de Arbatov voor het Afrikaanse continent.

71 Het is afgezaagd, maar toen ik in 1966 in De Spiegel waarschuwde dat Ibnu een schurk was, werd ik alom in den lande voor rotte vis uitgemaakt.

4 februari 1977

Prins Bernhard is warempel benoemd tot voorzitter van de adviescommissie ter bestrijding van woestijnvorming in de wereld. Den Haag denkt: als we maar doen of onze neus bloedt, vergeet iedereen de ellende van vorig jaar vanzelf. Misschien hebben ze nog gelijk ook.

In Leningrad is Yuliya Voznesenskaya vijf jaar naar weet ik waar verbannen, omdat zij in drie gedichten de sovjetstaat zou hebben besmeurd. Dat zou natuurlijk niet moeten kunnen gebeuren. Wanneer je zoiets leest, vraag je je af of je nog ooit een stap in dat land zou moeten zetten.

De verbouwing heeft mijn huisje volmaakt gemaakt. Ik kijk nu van mijn werkkamer helemaal door naar de openstaande deuren van de eetkeuken met balkon. Ik zei tegen mevrouw

[p. 68]

Hornkamp⁷² dat als ik in bed lag ik in gedachten mijn moeder voor dit alles bedankte. ‘U was geloof ik erg gek met haar,’ zei ze. ‘Nee mevrouw dat niet, maar de laatste acht jaar van haar leven - volgend op de dood van mijn vader - hadden we aanzienlijk meer contact.’

Friso Endt meldde dat Vladimir Boekovski, de vrijgelaten sovjetdissident, op het Europese managementsymposium in Davos heeft verklaard dat de bam-spoorlijn, die momenteel in Siberië wordt aangelegd, door ‘slavenarbeid’ tot stand komt. Dat is het project waar ik in mijn sovjetboekje hoog over heb opgegeven. Er zouden politieke gevangenen voor worden gebruikt met handboeien om, die uit Amerika werden geïmporteerd, zoals ook de kogels in de geweren van de bewakers uit het Westen afkomstig zouden zijn. Wie heeft er gelijk?

De hond is helaas weer in de kennel.

72 Mijn hulp uit Purmerend.

5 februari 1977

Schiphol

Casper logeerde bij me. We hebben samen met Frank Heckman gegeten. De zoon van een generaal en de zoon van een vice-admiraal; een blonde Hollandse jongen, Casper, en een Indische jongen, Frank. Er bestaat een diepgaand verschil tussen beiden. Twee dierbare vrienden.

Jimmy Carter doet vreemde dingen. Geweldig dat hij gratie heeft verleend aan alle dienstweigeraars inzake de illegale oorlog in Vietnam. Maar dan benoemt hij de volgende dag een zwarte nanny, die eerder wegens moord in de gevangenis heeft gezeten, als oppas voor zijn dochtertje Amy op het Witte Huis. Wat wil hij bewijzen?

Hans Geleijnse van de gpd vertelde dat Henk Kolb, gpd-correspondent in Washington, woedend was over mijn artikel waarin dr. Arnold Hutschnecker de nodige kritiek op de Carters had geuit. Waarom?

Londen, Hilton hotel, room 2420

Peter kwam al gauw hier naartoe. We lunchten op de eerste verdieping. Hij had een nieuwe folder voor zijn modeshows laten maken. Gezellig. Zijn show in het Phoenix Theater wordt slecht bezocht, vooral na een aantal valse bommeldingen van mensen die tegen naakt op de buhne zijn. Er gaan geruchten dat Carte Blanche op 8 april gaat sluiten.

We dineerden met Edwin bij ‘Bianca’. Ben nog eenmaal naar

[p. 69]

de show gaan kijken maar viel tegen het einde in slaap. Er zijn inderdaad gedeelten, die niet kunnen. Je geneert je naar dergelijk, laag-bij-de-gronds entertainment te zitten kijken. Maar ik genoot toch wel van de scènes met Peter. Ik ben dan in gedachten altijd weer bij zijn moeder.

6 februari 1977

Vanmorgen had ik een memorabele ontmoeting in suite 820-822 van het Dorchester hotel met mijn oude vriend en maestro Abram Khatchaturian. Toen ik binnenkwam zat hij in pyjama aan het ontbijt. Een beeldhouwster, Barbara Worth, was al aan het werk. Khatchaturian herhaalde dat de sovjetproductie van Spartak als film slecht was. We zouden de nieuwe minister van Cultuur moeten benaderen en het Politbureau via dr. Jermen Gvishiani. Hij zei dat toen hij ziek was zowel premier Aleksei Kosygin als Gvishiani en zijn vrouw hem in het hospitaal waren komen opzoeken. Ook hadden zij soms dagelijks de artsen gebeld om te vragen hoe het met hem was, terwijl specialisten van het Kremlin ter beschikking waren gesteld. Ik zou dr. Gvishiani moeten vragen of hij wilde komen dineren bij Khatchaturian, that is so much easier to discuss these matters. Hij was bereid privé 10.000 roebel in de productie te steken. Vladimir Vasiliev was in zijn laatste jaar als danser. Indien we de film met hem in de hoofdrol wilden maken, moesten we opschieten. De Armeniër Assadour Guzelian vertaalde. Ze maakten soms grapjes in het Armeens.

Hij had van Edward Heath een boek gekregen, ‘with admiration and respect’, vol met foto's van zijn vele optredens in Londen met de Philharmonic, programma's en andere memorabilia.

Khatchaturian had Carte Blanche gezien en had ervan genoten. Het was eens iets anders dan misdaad en seks. ‘Ich bin müde, müde von immer dasselbe,’ zei hij. Misschien heeft hij er met Russische ofArmeense ogen naar gekeken, maar als Carte Blanche geen seks is, dan is mijn naam haas.

Lunchte nog op de valreep met Peter.

panam naar New York.