Logo DBNL
Memoires 1976 (2007)

Memoires 1976

(2007)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[Amsterdam (vervolg)]

force, something mysterious hidden in the soul of the child itself. Unfortunately, this is not the case.’

Wat hij met klem benadrukte was dat het ‘Zelf’ in voortdurende beweging was. ‘We are continually changing. Selfknowledge is continually shifting. You cannot capture yourself really.’ Zelfkennis was ongetwijfeld van belang, maar wat nog belangrijker was: ‘We need to construct ourselves. We have the capability to construct physically and certainly functionally our brain. Parents, teachers and people in general should come to realize that they are physically molding the brains of children. And there is no choice for them. Perhaps the most terrifying is our modern knowledge, that in order for brains of children to grow physiologically, in order to be shaped physiologically, they need to receive sensory inputs from the outside. This very molding, shaping, transforming, structuring is determining the anatomy and physiology of children's brains. The outcome of this process we call the psyche and the personality. But the outcome in reality is just another myth. As long as you think about yourself, you are supposed to discover yourself. New knowledge about the brain makes it possible to construct Self on our own. When we are aware of and know the facts about the neuro-physiology of our brains and when parents and teachers are likewise made aware of the facts before them, it would be possible to intelligently construct a new personality.’

‘Do you realize, Willem, that symbols are literally transformed in chemical symbols inside the neurons?’ Deze informatie schokte me in het bijzonder, omdat al onze ‘kaartenhuizen’ in onze minds over de wereld en over onszelf immers uit symbolen zijn opgebouwd. ‘I am speaking in prose,’ vervolgde hij. ‘We made the fantastic discovery that prose is molding the depth of the brain. Enzymes, the chemical composition of the structure of proteins, are shaped by sensory messages, that come from the environment. In this way messages obtain a meaning. Is this meaning material or immaterial? Meaning is only a symbol. A symbol is an agreement on the meaning of a given symbol, therefore immaterial.’

‘And genes?’ vroeg ik nieuwsgierig.

Delgado: ‘Genes carry only the determinant to allow you to receive messages. But genes will not give you the symbolic meaning of the message. A gene, for example, will allow the structure of the larynx,278 which enables you to speak. Genes will not

present you with speech itself. Genes give you the capability of learning. Genes give you the enjoyment of music, a talent for mathematics, becoming an excellent doctor or lawyer, but genes will not teach you music or biology or anything else. Genes give you only possible directions of development of your mind, but the directions of development will be given by messages, that the mind receives coming from the outside and the environment, not the genes.’

‘It seems not to be an intelligent question what is more important, genes or the environment, since they seem both to be vital,’ concludeerde ik.

Delgado: ‘That is the old question of nature versus nurture. Each plays its own role. But personality and communication are all directed by culture, by language, by learning, therefore by personal experience, and not by genes. Today, science has discovered the means to study and investigate the role of the genes, as well as the role of the environment towards the mind. There is no dichotomy. Today, we are certain, that genes give you a brain - that is empty. Actually, it is not only empty, it is not yet formed, it is unshaped. For its anatomical shaping, for the development of neurons and all the rest, the brain does not depend on genes but on the life experiences of the individual. I realize, this is a new transcendental conception. What we now know is that man, in the future, will depend on our imagination and intelligence how we would like to construct this person. The mere thought of this being possible and within our grasp horrifies some people, and others outright reject it. It seems to amount to an infringement of personal freedom.’

‘It would also mean, finally, an end to playing Russian roulette with hormones,’ merkte ik op.

Delgado: ‘Exactly, that is one argument. A second is, that people might feel or think they are “free” but in reality they are not.’

‘Children are actually being brain-washed from the craddle onwards in blindly accepting beliefs and symbols and are being robotized into absorbing concepts from their peers which hardly have anything to do with free choice. Who is being born a roman catholic or a communist? We are being turned into automatically accepting theories and symbols which have little in common with today's realities.’

Delgado: ‘Precisely. Freedom means, the endless possibility of choice. The more choices the more freedom. Once a person understands his limitations, he is already a more free man. People believe they are free but in fact are the prisoners of a

distant past. I consider myself a truly free person. I know my limitations and in this way, I can really choose. But, then, freedom is not unlimited either. Freedom has its biological limitation. What we should no longer do is to follow the instinctive determination of our biology. Until we stop doing that we cannot really educate ourselves. Science should from now on concentrate on the question of what kind of human beings we would like to construct in the future.’

‘That should be an interesting question in the Soviet-Union, especially in view of their muddled concept of a new Marxist Man.’

Delgado: ‘They know a lot about behavioral shaping.’

‘So does Mao, especially with a gun in your back. But what do they know, the Marxists and Leninists, about the inside of Man?’ ‘We should first ask them: for what kind of purposes do they aim at creating new human beings: is it for the state, for the individual or for mankind?’ ‘The principal question to be asked now is, what ethical principles will guide future education?’

‘Yes, and mainly, how to break the vicious circle of telling youngsters the same nonsens century after century,’ benadrukte ik.

Delgado: ‘Right. What do we want: do we like to have new generations, that live by their instincts as has always been done? That is alright. Or do we want future human beings that become slaves in socialist empires? That is alright as long as we realize that to be our ultimate goal in life. Or, do we intend to further generations of young people, like in the United States, who assume, and are convinced they are free, while in reality it is a complete fallacy? Some of these so-called democratic countries that shout from the roof tops how free they are in fact are not free at all. And why? Because the people that think they are “free” are unaware of the physiological determinant of behavior. They, too, are unable to escape their prisons of the past. Therefore, what I am saying to you is, we all need far more physiological, psychological and anatomical knowledge about our brain and how it works in order to plan - and I really mean plan - our future freedom. Freedom is not a thing that will appear by chance. We must educate people to become truly free.’

‘Science then could assist in furthering more individual freedom. No-one in the ussr has ever even given that possibility a thought. But then rises the question: every human being possesses a virtually unique mind be fitting his life and his experiences. Is this mind his private property, yes or no?’ vroeg ik hem. ‘There seems to be no real escape from brainwashing.’

‘The Soviets will be happy to hear that, because they program children from the playpen onwards to become faithful Communist believers.’

‘Actually, the problem in the West or in the East is basically the same: how are we going to structure future generations? There is no escape from this question. The baby, when it is a young infant, has not yet a developed brain, let alone that it would be able to choose. Maybe a young child begins to distinguish a choice of inputs. The baby cannot choose its own environment, its preference of language, let alone its system of values. A baby is in many respects absolutely helpless. This alone makes it necessary to decide what symbolic meanings we are to pass on to the infant. That goes for both the East and the West. It goes for everyone on this planet, as a matter of fact.’

‘If people could be made aware of the predicament they are in, perhaps they would agree to a changed course of action once they understand its necessity,’ stelde ik.

Delgado: ‘A new behavioral and ideological value system should be flexible. It should be flexible enough to escape it as well. We present children as it is with rigid systems of which no escape is possible. They are being turned into virtually “laws of the mind”. Few succeed in escaping them at a later age. But if we present new basic frames of reference, basic ideas and explain there is no other choice, these are the facts of biology, neuro-fysiology and all the rest, we are forced to present them to you, think critically of this new system of beliefs, use your own intelligence and go ahead and evolve into a new kind of man or woman. We must choose a new system and direct the evolution of mankind.’

‘There seem to be tremendous risks involved. Who chooses or makes the decisions where to go from here?’

‘The only way to decide is to bring together as many people as possible, as intelligent and as powerful as possible, and together examine and think about the prospect of a new way of passing on life to future generations. Together they will have to make new proposals and bring solutions. Or, try to choose the best among different proposals. Perhaps, there are needed a number of solutions since there is maybe not one final solution for all of mankind. Flexibility is needed. The same way as we need flexibility in the pool of genes. We in any case need variability in the pool of ideas.’279

Hij vertelde, wat voor mij allemaal nieuw was, dat mensen met een zeer onvolwassen stel hersens worden geboren. ‘The brain matures under direction of sensory inputs.’ Een baby wordt in een recordtempo, in nauwelijks twee of drie jaar, klaargestoomd en beschikt over een door anderen gegrondvest cultuurpatroon dat van de zijde van de baby kritiekloos in de neuronen wordt gebeiteld, of in neurofysiologische termen: in de neuronen wordt gecodeerd. Hij wees op het gigantische voordeel van de onvolwassenheid van hersenen bij het pasgeboren kind, omdat in een betrekkelijk korte tijdspanne eeuwen van ervaringen aan wereldse waarden en geschiedenis het kinderbrein konden worden binnengebracht.

‘Ik zie het voordeel, maar wanneer de mind doctors hun kennis verder perfectioneren staat de wereld ook een dodelijk gevaar te wachten: het klaarstomen van een menselijke eenheidsworst.’

Delgado: ‘In my opinion the way I think television has emerged as a far greater peril to man, far more dangerous even than the atomic bomb, than our discoveries in the field of the human mind. Scientists only pass on scientifically founded information. But who uses this information? Who are the most dangerous men in future educational processes? Those are the politicians, the educators, the directors of television-programs and the media in general, not the scientists. They are the men who shape the minds of masses in entire countries, unfortunately they are not the scientists who do this. What we are doing in our laboratories is putting electrodes onto the brains of apes and perhaps succeed a bit in changing them.’

‘What you are saying about television and the human mind is of the greatest importance.’

‘It is, because what is television really doing? Television enters the intimacy of people's homes and changes ideas and experiences of millions and millions of people in a thousand subtle ways. Actually, it changes in such a way, that television viewers are virtually defenseless against carefully pre-meditated lies and propaganda. The television viewer is not conscious of the harm or the benefit of the “information” they are being fed, because they are even totally unaware, that while something is being said on the television screen, it literally changes the chemistry and therefore the anatomy of the brains of viewers. This scientific fact is unknown to the television viewer. Nevertheless, it is a fact. When we talk, you and I, there is no greater intimacy in changing the depths of ourselves than through simple conversation. Naturally, the greater the emotional impact, the deeper

the imprinting of these ideas in our minds. The most complete sexual intimacy cannot be compared with the intimacy of ideas, that are truly shared. The latter is by far more intimate,’ legde Delgado uit.

‘Because ideas enter the brain, they likewise penetrate, they become coded for ever. Sperm enters and leaves the body, at the most, in the form of a baby in which all ideas have to become born later by implanting them.’

‘Exactly. Ideas go far deeper than for instance a caress. A caress occurs at level-instincts. Ideas move at the level of the intellect. When you caress the person with new ideas, you actually caress the brain, and that way you far mora caress the person then when you caress the skin.’

‘So that is what you are doing to me right now?’

Delgado: ‘I am. Creativity depends for a great deal on the person with whom you are creating.’

‘I know that feeling from playing string quartet,’ vertelde ik hem.

‘Part of what I am saying to you is inspired by yourself. In part, this occurs through the way in which questions are asked. In essence thinking is a partnership. Creativity will not happen by a single man or woman all by himself. Fecundity means two people. One of the beautiful things of science,’ aldus Delgado, ‘is brain fecundity. Scientists fertilize each other at great distances like palm trees in the desert. When we read a book, something is created inside ourselves, because of new ideas, by someone far away or dead centuries ago.’

‘The memory of playing string quartet is deep in me.’

Delgado: ‘Well, it must have been much more than four people tuning their instruments. In playing music together more than information is exchanged, emotions, moods and feelings are experienced and shared. And accomplished musicians will also feel an interplay with an audience and often be able to play even more beautiful. Creativity is a product of love. If you love your audience, if you are in tune with it, the audience will extract more “information” and original ideas from the depth of your brain.’

‘This is exactly what I experienced through many years of lecturing in America. I always felt strong communication with audiences, basically, because I cared.’

Delgado: ‘To talk, or give a lecture, is another creative act. To a certain extend one reacts to an environment. That's why the environment is so important. You do not only create each time you make another speech, you create new ideas as well.’

‘This is how I have literally experienced lecturing over the years. But I like to turn once more to the dream of creating a new Marxist Man. How real is it?’

Delgado: ‘Well, they are trying to create this new creature in accord with their Marxist system. Which is the system they embraced? If you imprint a child, even with silly things, like images of Father Stalin and so on, the impact will remain in the child for ever. What I question is the intelligence, the reason, if you want, for this new Marxist Man. Do they have in the ussr a clear image who this new Man should be? Because this is what is fundamental. But let's be factual. They are indeed creating a new generation of a different kind of man then they were in the past. And they are succeeding in this kind of creation, it seems. I do not question that strong educational means, they are using, are harvesting results. What I question is the aims and the purpose of this system. If this purpose is in agreement...’ ‘With reality,’ vulde ik aan.

Delgado: ‘Not only with reality, but with Marxism and its ideals, I would for one advise them - and I have done so already - to think again and ask why they do what they are doing. Which kind of man should this Marxist creature be? Should it be completely obedient, completely submissive, completely productive in the interest of socialist society? Or should this new Marxist Man be an intelligent, politically minded, social minded creature? If Communism would be able to create such a person, wonderful, but in that case Moscow would be also a far more pleasant place in the world than it is today. As I have said at a press conference in Moscow: “A socialist country should try to be more social. Their masses should be laughing, and be playful and humorous, and they would behave in a far more friendly manner to each other as well as to visitors. The Communists must obtain a clearer idea and better knowledge of biology, history and the future of men will they ever be able to uplift themselves from the present state they are in”.’

‘Would it be possible, and now I think in pure Club of Rome terms, to design a global ideal for Man, what a planetary Man should be, who lives in harmony with the earth instead of destroying it? Would it be possible to conceive a format for such a person?’

‘Yes, I do have such a vision. Until very recently such notions ranked under the chapter of wishful thinking. The ideal future Man lived only in the brains of theologists, but this dream of Man loving his neighbor and turning the other cheek is a thing of the past now. The remedy of religion hasn't worked for

2.000 years, so let's turn to different options and solutions. To obtain full agreement on an universal pact in ideology and education would be fairly easy if it were based on biological realities, taking into account the possibilities and limitations of these realities. First: we must take another close look at the Man himself. What are the limitations of the brain and the body? What are our possibilities? Next, we have to develop new skills, new possibilities, as we are doing, for instance, in the same way as we learn how to handle a supersonic plane. We are in need of new skills to handle human beings the same way as we need new skills in social behavior, or find a new social adaptation to handle happiness for individuals living in the nuclear age. It is not enough to teach people to be truly free. We also have to teach them how to be social, to be independent and to be happy. Unfortunately, we are not equipped, when we are born, with the capability to develop these skills by ourselves. They have to be taught, the same way as we are being taught the “principles of mathematics”.’

‘We could develop computers to teach these skills to millions, much faster than ever.’

‘A computer is only a calculating machine that helps to figure out equations faster,’ wierp Delgado tegen.

‘But couldn't we program computers according to a new model of man and pass on information to children through electronic means, instead of parents and teachers that heap the garbage of the centuries onto their minds?’

‘Today, no. Because we do not know what kind of future Man we want. But, yes, this is exactly what we should be trying to develop and engineer. Computers are also insufficient as means of transfer. They mainly teach facts. We also have to teach children to handle emotions and happiness.’

‘Yes, like Barbara Ward has warned “computers do not blush”. But I could envisage a combination of teaching programs on both computers and television sets to guide kids of 4, 5 or 6 years old towards becoming this new planetary Man, that will save us all from final destruction.’

Delgado: ‘Right. Emotionality, though, is a vitally important factor in the life of human beings. But what we need first is decisions: what Man do we want? Up to now, the Man of the future is entirely left to chance. We need new ethics. Marxist ethics, so-called Western democratic ethics, it makes no difference. We need a new God.’

Ik vroeg professor Delgado of er ergens in de wereld een interdisciplinary gesprek over deze onderwerpen op gang was geko-

men. ‘To my knowledge, no,’ aldus een der bekendste neurofysiologen in de wereld. ‘It should be a multi-disciplinary and multi-national approach, because remember, the neuro-physiology of all people in the world is the same. We may be speaking of “red” China or “white” South Africa, but the biology of all human creatures is identical. What is different is the way in which the neurons were shaped, that's all.’

‘Perhaps unesco could develop such an initiative?’

Delgado: ‘Writers like yourself could play a decisive role.’

27 september 1976

Ineke Jungschleger vond het nodig om met de uitzending over de pianiste Rosemary Brown de draak te steken en deze op te hangen in haar rubriek in de Volkskrant aan Bolke de Beer en diens geestelijke vader, die jammer genoeg nog geen signalen uit het hiernamaals had gegeven. Deze juffrouw deed overigens niet onder voor een ander typisch Hollands orakel, Gerrit Komrij, die in de nrc zijn zegje erover deed in zijn televisiekritiek: ‘de pseudo-deskundigen’ door Jack van Belle erbij gesleept gingen op alles heel serieus in, zoals het kermisexploitanten betaamt.’ Wanneer een Hollander (of Hollandse) wordt geconfronteerd met iets wat niet eerder in zijn kraam te pas kwam, is het vaste afweermiddel, ridiculiseren. Wat de boer niet kent dat vreet hij niet.

Het blad van de vriendschapsvereniging Nederland-ussr heeft een belachelijke kritiek over mijn sovjetboekje gepubliceerd. Ik zond een protestbrief en werd vervolgens opgebeld door Wil Boezeman-Boekhoff, die het artikeltje had geschreven. Mijn antwoord was veel te agressief en emotioneel van toon en zoiets konden ze niet publiceren. Ze verkondigde dat juist de economie in Oost-Europa steeds krachtiger werd, waarop ik antwoordde dat hun schuld al 35 miljard dollar bedroeg en dat suiker thans in Polen op de bon was. Ik merkte trouwens aan een aantal details dat zij mijn boekje niet echt had gelezen.

Het kon niet missen. Piet Grijs babbelt ook mee over de uitzending van het parapsychologisch verschijnsel Rosemary Brown.280 Grijs doet de volgende voorspelling. ‘Professor W.H.C. Tenhaeff overlijdt (nee, dat is niet de voorspelling). Op de begrafenis zien wij het beteuterde gezicht van drs. H. van Praag281 (ook dat is niet de voorspelling die nu komt). Nauwelijks is de kist de grond ingezakt of Tenhaeff wurmt zich eruit en voor een kosmisch acteur zijn baard kan afpakken, rent

hij naar Van Praag toe die hij twintig jaar lang allerlei parapsychologische geheimen blijft toefluisteren, waarvan Van Praag ons enkele doorvertelt. Als deze voorspelling straks uitkomt, heb ik ook eens een wonder meegemaakt. Piet Grijs.’

Zag met Ernst Jan Engels de film All the President's men. Het verhaal is zoiets als Lockheed. De ware toedracht en de belangrijkste rottigheid kom je nooit te weten.

Journalist Jack Anderson is voor 22 miljoen dollar een proces tegen Richard Nixon en negentig van diens medewerkers begonnen op beschuldiging van een campagne, die vijf jaar duurde, om de goede naam en faam van deze journalist te vernietigen. Dat is beter werk. Zo pak je zoiets aan. Zijn advocaat is Joseph Borkin, indertijd raadsman van president Sukarno in Washington en van mij een persoonlijke vriend sedert onze eerste ontmoeting in Italië in 1956. Borkin zou mijn zaak tegen Time moeten nemen, maar dat wil hij niet.

28 september 1976

Erasmus Universiteit, Rotterdam

Aardige en goed bezette ontmoeting met studenten onder auspiciën van het Studium Generale met als onderwerp mijn ussr-boekje. De zaal was eigenlijk van 11.30 tot 12.30 uur tot de nok toe gevuld. Nadat ongeveer de helft was vertrokken naar andere colleges zijn een honderdtal studenten gebleven om na te praten. Zowel de heer Tomofiev als de heer Prokchorov van de sovjetambassade waren aanwezig. Er waren wel vragen als ‘Kent u Russisch?’, met andere woorden: wat weet je van het land af? Maar in de vs heb ik geleerd op lezingen en tournees dergelijke varkentjes te wassen. Een oudere heer stak zijn hand op, want blijkbaar lopen mensen van buitenaf ook binnen. Ik vroeg: ‘Bent u eerstejaars?’ Hij zanikte dermate vervelend dat ik hem onderbrak, maar studenten vonden dat ik hem moest laten uitspreken. Al met al was het plezierig.

Wim Kamerman, die het Studium Generale leidt, zei: ‘Deze rechtse universiteit heeft ook een paar kabouters,’ waarmee hij wilde zeggen dat ondanks de rechtse sfeer men mij toch maar eventjes had uitgenodigd. Een aardige student kwam zeggen dat hij met Tomofiev had gesproken: ‘De eerste Rus die ik in mijn leven heb ontmoet.’ Op een vraag dat Helsinki nooit van de grond zou kunnen komen, zolang de kapitalisten in het Westen aan de macht waren, heb ik de heer Tomofiev gevraagd deze te beantwoorden, wat hij met gemak en redelijk goed deed.

Een verrassende brief van Jan van Hoeve, de voorzitter van het

voc-bestuur op Nijenrode in de jaren 1946-1947. Hij heeft kennelijk mijn sovjetboekje uitgespeld en zegt er een aantal zinnige dingen over. Hij herinnert zich uit 1946, en dat valt me zeer op, dat we op een avond met een groepje van Hotel de Mallejan terug naar het kamp op de Paasheuvel liepen en ik een aantal denkbeelden rond de Untergang des Abendlandes te berde bracht. Hij was het er toen niet mee eens, en nog niet, alhoewel mijn sovjetboekje hem, zegt hij, aan het denken heeft gezet.

29 september 1976

Jan Luijten berichtte in de Volkskrant uit Bonn dat regeringswoordvoerder Klaus Bölling de aantijgingen van Franz Joseph Strauss, dat bondskanselier Helmut Schmidt in 1971 als minister van Defensie in een soort Northrop smeergeldenaffaire verwikkeld zou zij geraakt, ontkent. Strausz had daarbij aan een ontmoeting tussen Bernhard en Schmidt gerefereerd. Bernhard zou tijdens een luchtvaartshow nabij Keulen de toenmalige minister Schmidt hebben gevraagd een vertegenwoordiger van Northrop te ontvangen inzake de aankoop van een nieuw wapensysteem. Schmidt was er niet op ingegaan en had zich verbaasd over de activiteiten van de prins. Die man is al jaren als een soort handelsreiziger in wapentuig bezig geweest. Hoe is dit mogelijk? Daar had de bvd nu eens achteraan moeten gaan. Helmut Schmidt had overigens in een brief aan de toenmalige Nederlandse minister van Defensie, Willem den Toom, naar deze ontmoeting verwezen. Het blijft een smerig zaakje en Bernhards blazoen blijft bevuild.

Wim Kamerman vertelde ook dat Bas de Gaay Fortman een week eerder niet half zoveel studenten had getrokken als ik. Zoiets verwondert me.

30 september 1976

Peter belde gisteravond laat. Hij heeft zich kapot gewerkt deze laatste dagen. Vandaag is de première van Cart Blanche met ‘iedereen’ aanwezig, inbegrepen de critici van de media. Zo verschijnt hij nu toch maar in West End in Londen op de bühne. Hij benadrukte tweemaal blij te zijn dat er niemand speciaal voor hem naar de première kwam, maar dat is ook steeds zijn uitdrukkelijke wens geweest. Maar nu vroeg ik me in vertwijfeling af of ik niet toch had moeten gaan. De Zuid-Afrikaanse acteur in zijn show schijnt holderdebolder van Peter te zijn, ‘maar ik helemaal niet,’ verzekerde hij me.

De rel over prins Bernhard in Bonn duurt voort. De heer

Strausz zegt dat Schmidt 100 miljoen Mark aan prins Bernhard heeft beloofd voor aankoop van de Cobra p-530 van Northrop. De man zal het niet helemaal uit zijn duim zuigen.

Professor mr. L.C. Hulsman, hoogleraar strafrecht aan de Erasmus Universiteit, is blijkbaar ook zo'n kabouter, waar Wim Kamerman aan refereerde. Hij schreef in het universiteitsblad Quod Novum dat een vervolging van prins Bernhard heel goed mogelijk was geweest. Dit had moeten gebeuren wegens oplichting van de firma Lockheed. ‘Dat dit niet is gebeurd, zal verregaande gevolgen hebben voor de rechtsongelijkheid in ons land.’ Aan de hand van artikel 326 van het Wetboek van Strafrecht gaat hij gedetailleerd in op de rol van de prins. ‘De wet spreekt over “iemand anders bewegen tot de afgifte van enig goed of het aannemen van een schuld”. Dit was de opzet van pb en hij is in die opzet geslaagd. Via brieven zette de prins Lockheed onder druk.’ Volgens de wet hanteerde hij hierbij oplichterijmiddelen via het gebruik van ‘een weefsel van verdichtsels’. Hiervoor zijn meer dan een leugen nodig en moeten onwaarheden onderling zijn verbonden. Indien de regering-Den Uyl haar verdenkingen zou hebben gebaseerd op ‘oplichting’ was er volgens professor Hulsman ‘alle reden geweest voor een opsporingsonderzoek’. Bernhard zou van zijn bed in Soestdijk moeten worden gelicht met alle gevolgen van dien. Koningshuis exit. Het wordt steeds duidelijker dat we door het oog van de naald zijn gekropen.

Verslaggevers van Het Vrije Volk,282 Frederik Foppen, Geert-Jan Laan en Rien Robijns, hebben rechtstreeks van twee Lockheed-functionarissen in Los Angeles vernomen dat de fameuze Victor Baarn die in de stukken voorkomt, inderdaad prins Bernhard zelf is geweest. Het staat nu vast dat Bernhard persoonlijk naar Zwitserland overgemaakt Lockheed-geld afhaalde dat op de naam Victor Baarn was getransfereerd. Het zijn cia-methoden, maar voor mij staan de verbindingen van de prins met de inlichtingendiensten al heel lang vast.



illustratie

Antwoordde hierop Aurelio per telegram om te weten te komen hoe laat hij op Schiphol zou arriveren en dat ik hem zou komen afhalen.

De Telegraaf publiceert een foto van de tros-top ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van deze omroep. Ik kijk nog eens goed naar de smoelen van Louis Leeman, André Meurs, Cees Baay en Frans van der Elst en het verbaast me niet echt wat me met dit stel Hilversumse bazen is overkomen. Hat radio- en televisiedorp trekt een bepaald soort mensen, die dan vrijwel onmiddellijk in ‘het grote Hilversumse gokspel om te overleven’ worden meegezogen en dus gecorrumpeerd.

Mevrouw Hazeu vertelde dat zij bij vrienden in Heelsum was geweest. ‘Ken jij Willem Oltmans?’

‘Ja ik ken hem dertig jaar en ik ben erg dol op hem,’ had zij gezegd. ‘Maar ze dachten dat je communist was.’ Zij wil mij De witte das van Godfried Bomans toesturen, wat me niets interesseert. In Den Vaderland Getrouwe had ik meer moeten schrappen en nooit het woord ‘slijmjurk’ moeten gebruiken. Toen ik over Delgado en diens denkbeelden sprak zei ze: ‘Dat kan niet. Dat geloof ik niet.’ Zij zag er weer zeer gracieus en verzorgd uit. Ik ben ook dol op haar, al vindt zij eigenlijk niets van wat ik schrijf de moeite waard. ‘Neem jezelf niet te serieus, Wim,’ zei ze over mijn dagboekenproject. Ik vraag me altijd af - en je behoeft ze meestal slechts aan te kijken - hoe serieus mensen die dat zeggen zichzelf nemen.

1 oktober 1976

Ik zou samen met Gerard de Bruijn van De Nieuwe Linie een interview met minister Jan Pronk hebben gemaakt. Hij ging alleen en de gevolgen zijn dan ook duidelijk, ondanks een uitgebreide soufflage van professor Wertheim.283 Wertheim schreef trouwens in een artikel over de Colombo-conferentie van niet-

gebonden landen dat het portret van Bung Karno levensgroot in de zaal hing. Dat heb ik dan toch samen met de minister van Buitenlandse Zaken, Tissa Wijeyeratne, kunnen bekokstoven.284

Ik belde Peter. Zijn stem klonk mat. De première in Londen was een groot succes geworden. Na afloop was er tot het krieken van de dag een feest geweest.

Henk Hofland vroeg of ik in Welingelichte Kringen van de vpro over mijn sovjetboekje wilde komen vertellen. In Arti trof ik Rik Zaal, een zekere Van Traa (pvda), die deed of hij alles over Duitsland wist en Kuitenbrouwer van de nrc, die me altijd sympathiek is. Het enige nuttige dat ik uit Hofland kon wurmen was dat hij een parlementaire enquête inzake Luns en Nieuw-Guinea op zijn plaats vond. Onder vier ogen herbevestigde hij dat de documenten over smeergelden van minister Von Brentano naar Joseph Luns voor een stem in de navo - waarmee ex-cia-agent Werner Verrips indertijd leurde - vervalsingen waren geweest. Het was duidelijk een val van de inlichtingendiensten, die er van uitgingen dat ik uit haat voor Luns alles zou aangrijpen - desnoods vervalste documenten - om hem aan te vallen. Maar zo werkt dit bij mij niet. Ik trapte er dan ook niet in. Henk zei een boekje te hebben geschreven over de opstand op de ‘Zeven Provinciën’. Wat een lol. Eigenlijk was het programma geklets in de ruimte, zoals meestal bij Welingelichte Kringen. Kees Broos belde later op om dit nog eens te onderstrepen. Aan mijn sovjetboekje kwam men ‘per ongeluk’ niet toe. Toen ik de euvele moed had in antwoord op een vraag over Andrei Amalrik te zeggen dat ik de indruk had dat men in Moskou blij was van de man af te zijn, werd hiertegen heftig geprotesteerd, met meneer Van Traa voorop. Ter introductie had de vpro een gezellig tekstje bedacht: Hofland en ik haatten elkaar en toch waren we in een programma. ‘Superstar Willem Oltmans’ werd ook nog gezegd. Eigenlijk zou je je ver van dergelijke vertoningen moeten houden, maar dan verkoop je helemaal nooit een boekje.

De heer Leeman van de tros zendt een afscheidsbrief.285 Ik heb hier eerder voldoende uiteengezet hoe er altijd weer wat tussen kwam. Er is voor Bob Kroon en mij bij aktua geen plaats. Leemans brief lijkt zo redelijk, maar wat werkelijk gebeurde was dat het tros-experiment toevallig samenviel met de onthullingen in Time over Beatrix en Claus als pink, een kletsverhaal dat door Kroon de wereld in was geschopt en door

Wibo van de Linde, ook tegenover Time, aanvankelijk terecht was bestreden. Mijn bindingen met de tros en aktua dienden om me voorlopig ‘koest’ te houden over die controverse binnen de tros zelf. Er was voldoende tijd verstreken, de teugels konden weer worden gevierd.286

Britse bladen brengen groot opgemaakt dat de banden tussen Lee Harvey Oswald en de cia thans vaststaan. Dit is belangwekkend omdat mijn vriend George de Mohrenschildt ervan verdacht moet worden een belangrijke schakel in die ‘link’ tussen Oswald en de cia te zijn geweest.287 Er zijn documenten vrijgekomen die dit bevestigen ondanks dat Richard Helms, indertijd hoofd van de clandestiene operaties van de cia, onder ede dit bij een eerdere gelegenheid had ontkend.

Ik wil hier volstaan met er op te wijzen dat deze opzienbarende onthullingen over de betrekkingen tussen Oswald en de cia vier maanden voor George de Mohrenschildt mij in opperste paniek verzocht hem uit Dallas mee te nemen naar Nederland omdat hij er zeker van was dat men hem nu wilde vermoorden, in de openbaarheid kwamen. Dit zou, na een kort verblijf op Amerbos in Amsterdam en zijn mysterieuze verdwijning in Brussel, inderdaad gebeuren. George de Mohrenschildt zou in Florida dood worden aangetroffen in het huis van zijn dochter.

3 oktober 1976

Vrij Nederland288 opent met een reportage van Igor Cornelissen over Bernhards vriend Hans Teengs Gerritsen. Hij wist te melden dat directeur Carl Kotchian van Lockheed de jongens van Het Vrije Volk had verteld dat prins Bernhard Victor Baarn was. De Zwitserse advocaat H. Weisbrod was feitelijk een georganiseerde dekmantel voor de louche praktijken van de prins. En wat hij verder te berde brengt van Teengs Gerritsen is een samenraapsel van gegevens uit Bernhards biografie door Alden Hatch en allerhande informatie over spionageactiviteiten, verraad, het Englandspiel en andere hoogst onverkwikkelijke affaires waar Bernhard blijkbaar een leven lang middenin heeft gezeten. Toen Teengs Gerritsen in Londen op verkenning ging, om na te gaan waar de bron van het verraad kan hebben gezeten - vrijwel alle in de oorlog boven Nederland gedropte geheime agenten werden prompt gearresteerd - bleek dat ‘toe-

vallig de nacht tevoren brand in de archieven was geweest.’289 Ik moet iets over Keke zeggen. De hond blijft me vertederen in een mengelmoes van herinneringen aan mijn ouders, een constante bron van verdriet. Wanneer ik kip voor hem prepareer beschouwt hij dit als een opperst feest. De pret begint al als hij de kip ruikt. Maar soms kan hij vervelend zeuren en piepen, dan krijg ik het er warm van en dreig met een krant een tik te geven. Hij duikt dan in elkaar, wat me pijn doet om te zien.

4 oktober 1976

Herman Wigbold, hoofdredacteur van Het Vrije Volk, belde: ‘Je hebt gelijk.’ Dit gaat over de schoftenstreken van Luns uit de jaren 1955 (Conferentie van Genève) tot en met 1962 (overdracht van de Papoea's). Daar is hij dan laat achter.

Wigbold vertelde een ontmoeting met Werner Verrips te hebben gehad in Het Hof van Holland in Hilversum, drie dagen voor diens fatale auto-ongeluk bij Sassenheim. Ben Elkerbout had hem dit gesprek aangeraden. ‘Ik zag door de bomen het bos niet meer, door wat die man allemaal vertelde en vroeg hem de zaak op een rij te zetten en nog eens terug te komen.’ ‘The (American) nation is confronted by a choice between mediocrity and mystery,’ waarschuwt James Reston. Het is veel erger: de vs zijn een geval van collective madness.

Dr. An Salomonson heeft een gesprek met de Indonesische ambassadeur generaal Sutopo Yuwono over acht kolommen op de opiniepagina van de nrc gepubliceerd. Dit op de dag dat Amnesty International meldt dat opnieuw 3.000 mensen naar het concentratiekamp van meneer Suharto op Buru zijn getransporteerd. Er zullen nog eens 20.000 anti-Suharto gezinde Indonesiërs worden verbannen. En hier komt freule Salomonson met een absoluut kletsverhaal in de nationale kwaliteitskrant. De man was nota bene afkomstig van de Indonesische inlichtingendienst bakin en beweert glashard niets te maken te hebben gehad met de gigantische slachtpartij van een miljoen mensen in 1966. ‘Wij hadden geen apparaat om deze slachtingen te voorkomen. Wij waren ten einde raad,’ zegt deze gediplomeerde hypocriet tegen mevrouw Salomonson, die alles perfect opschrijft en het de lezers presenteert als de waarheid. Zij beweert zelfs dat Den Haag nooit goedkeuring zou hebben gegeven, indien de ambassadeur boter op zijn hoofd zou hebben gehad. Ontstellend hoe zo'n dame zich laat gebruiken, en nog ontstellender dat deze krant de onzin afdrukt.

Ik belde Frits Schaling290, die Salomonsons artikel ook shit vond. Vervolgens belde ik dr. Go Gien Tjwan om bepaalde antecedenten van deze Indonesische meneer na te trekken. Tenslotte schreef ik een brief aan de nrc.

5 oktober 1976

Bracht een bezoek aan de Zuid-Afrikaanse ambassade om een visum te bespreken om naar Casper te gaan. Een meneer Bekkers stond me te woord. De achterdocht straalde van zijn gezicht. Hij beklaagde zich dat minister Jan Pronk anderhalf miljoen gulden aan swapo, de zwarte oppositie in Zuidwest-Afrika had geschonken, die slechts een kleine groep vertegenwoordigde met tal van marxisten in hun midden.291 De pers hier zei niets over wat Zuid-Afrika deed om een oplossing te vinden. Toen ik het woord Namibië gebruikte voor Zuidwest-Afrika riep hij geagiteerd: ‘Ziet u wel, u bent al gehersenspoeld, u spreekt over Namibië.’ Hij dacht dat wanneer ik naar zijn land zou reizen ik toch in een van de twee stromingen terecht zou komen: vóór of tegen Zuid-Afrika.292 ‘En indien u toch een voor ons gunstige reportage zou schrijven, zou er immers geen letter van door de gpd worden gepubliceerd? Uw artikelen zouden niet verder dan een redacteur komen.’293

Hij beheerste zich perfect, maar ik voelde hoe boos en teleurgesteld hij was over wat, naar zijn gevoel, zijn land ook hier in de media werd aangedaan.

Daniel Schorr heeft toch tegen de overmacht in Washington het loodje gelegd en is formeel bij cbs opgestapt. Hij is echter benoemd tot professor in de journalistiek aan de University of California in Berkeley.

Vandaag werd bekend via paladijn Ernst van den Beugel dat prins Bernhard eveneens definitief per brief zijn functies bij de Bilderberg heeft neergelegd. Hij begon dit initiatief in 1954 in hotel de Bilderberg in Oosterbeek.

Op de sovjetambassade ontmoette ik veel bekenden. De receptie was ter ere van het vertrek van kolonel Anissimov en de komst van kolonel A.F. Rybakov als militair attaché. Generaal Knulst en Ann waren aanwezig. Ambassadeur Romanov keek naar mijn commandeurslintje van Prince Paul Théodore Paléologue294 en zei: ‘You look like a general.’ Sommige men-



illustratie

sen stellen zichzelf voor. Ik hoorde een mevrouw zeggen: ‘Ik had me hem heel anders voorgesteld,’ op welk soort uitschieters ik reageer alsof ik Oost-Indisch doof ben.

Henk Hofland zei in Arti bij de vpro-radiouitzending vlak voor ik wegging: ‘Je ussr-boekje is zeer aanvechtbaar.’

‘Je hebt het niet gelezen,’ zei ik.

‘Ja, maar ik heb het voldoende doorgebladerd’ Dat is een van mijn zogenaamde oudste vrienden die me in de journalistiek haalde.

6 oktober 1976

Heb voor het eerst in lange tijd weer een ontmoeting met Carel Enkelaar gehad, ditmaal in De Jonge Graaf in Hilversum. Hij zei dat wat hem het meest had gekwetst mijn artikel in de Nieuwe Revu was geweest waarin ik hem ‘een ordinaire verduisteraar’ had genoemd. Ik had bijna gezegd: ‘Hoe zou jij het noemen, wanneer je bij een vriend in huis een foto vergeet mee te nemen, die daarop wegraakt, teruggevonden wordt, en opnieuw wegraakt?’295 Ik zei dat ik me misschien te sterk had uitgedrukt, maar dat ik het wel aldus had gevoeld. Hij ontkende opnieuw ten stelligste de foto achterover te hebben gedrukt. Waar is die dan? ‘In tien minuten hebben we die verwijdering tussen ons nu uitgesproken,’ aldus Carel, ‘en dat is toch wel wat.’ Hij had zelfs Croiset en diens zoon, ook helderziende,

erbij gehaald om de foto terug te vinden. Dat was nieuw voor me, daar heeft Gerard nooit iets over verteld.

We spraken verder over prins Bernhard en het was hem opgevallen dat ik me soms voor en soms tegen de koninklijke familie uitliet. Ik antwoordde dat dit exact weergaf wat ik dacht en voelde. ‘Aan die familie zijn plussen en minnen verbonden en al sta ik au fond achter ze - hoe achterhaald en absurd het instituut van de erfelijke monarchie ook mag zijn - dat verhindert me niet to call a spade a spade, ook ten aanzien van hen.’ Ik denk dat hij mijn standpunt wel begreep.

Hij vond dat ik me als journalist uitsluitend had moeten bepalen tot het schrijven van artikelen en nooit aan petities mee had moeten doen of brieven naar kranten had moeten zenden. ‘Je bent zeker mijn start in de journalistiek vergeten,’ zei ik. ‘In Jakarta in 1956-1957 werd mij zelfs door de nrc verhinderd te rapporteren over wat waar, in hoge mate ter zake doende en in het landsbelang was. In reactie tot deze censuur zond ik met anderen een adres aan de Staten-Generaal, waartoe iedere Nederlander het recht heeft, ook een journalist. Dat heeft geleid tot een actie van de Staat en de bvd om mij bij alle drie de kranten die ik vertegenwoordigde, onmiddellijk ontslagen te krijgen. Sedertdien ben ik door Den Haag vogelvrij verklaard.’296 Ik geniet zeer van de politieserie Starsky and Hutch, ook omdat het twee lekkere kerels zijn. Ze zijn zelfs aantrekkelijker dan de cowboys Smith en Jones, alhoewel ik in alle vier gevallen mijn handen niet thuis zou kunnen houden.

7 oktober 1976

Droomde dat ik ergens for old time's sake langs een hotel op de Veluwe reed. Ik nam Keke mee naar binnen, die door een kat in zijn neus werd gebeten. Ik drukte de bek van de kat open en er gebeurde iets met een oog.

Peter belt. De zaal is nog steeds uitverkocht. Hij maakt het prima in Londen.

Carel Enkelaar vindt trouwens dat prins Bernhard niet langer te handhaven is en helemaal van het toneel zou moeten verdwijnen.

Vladimir Kouznetsov schrijft me vanuit Brussel, waar hij nu is gestationeerd.297 Hij hoopt dat we elkaar spoedig als van ouds zullen spreken.

Ambassadeur Romanov belde dat de schrijver Yuri Nagibin was gearriveerd en graag Bob den Uyl en Theun de Vries zou

ontmoeten. Ik zal hem te eten vragen. Rom scheept me wel met steeds meer klussen op, maar it's alright; ze zijn al genoeg geïsoleerd op die ambassade.

Ik zoek eigenlijk nog steeds naar psychologische inzichten in de Lockheed-affaire. Ik belde met Jan Foudraine. Hij vond dat ik er een sociaal-psycholoog voor moest zoeken en dat het denkbaar was dat een sociaal-psychologisch onderzoek misschien zelfs gewenst was. Ik belde vervolgens de heer Pfeiffer bij Ambo, die betwijfelde of er mensen gevonden zouden kunnen worden die in een zo delicate zaak hun nek zouden durven uit te steken. Hij dacht dat professor Trimbos misschien iets wilde doen.

In Thermos ontmoette ik een Indonesiër die vertelde dat Guntur Sukarno met een smeekbede naar Joop Avé van het protocol van Suharto was gegaan om de schilderijen van Bung Karno terug te krijgen. Volgens deze informant schijnt de stunt te zijn gelukt.

8 oktober 1976

Het sipri-instituut voor vredesvraagstukken in Stockholm zegt dat 35 landen binnen negen jaar een atoombom kunnen vervaardigen en dat een atoomoorlog onvermijdelijk is. sipri schat dat de vs ongeveer 9.000 kernkoppen hebben en de ussr 3.000. In 1985 zullen deze aantallen tot 18.500 en 9.500 zijn opgelopen. Hoe intens absurd. Daar begint je dag mee.

In Washington is het House Select Committee geïnstalleerd onder voorzitterschap van senator Thomas Downi van Virginia. De chief legal counsel is Richard Sprague, een voormalige openbare aanklager uit Philadelphia. De moorden op jfk en Martin Luther King moeten opnieuw worden onderzocht. Ook president Gerald Ford zal moeten komen getuigen over zijn bemoeiingen met de Warren Commissie, die om te beginnen heeft verdoezeld wat er gebeurde.

Robert Kroon is met een televisieteam inderdaad op het eiland Buru geweest. Die man is al jaren bezig om Suharto in de kaart te spelen en schoon te praten. Anthonie Dake werd eens in de nrc beschreven als ‘de butler van Suharto’. Deze Bob Kroon lag gewoon letterlijk aan de voeten van admiraal Sudomo, die in Indonesië de kwestie van de politieke gevangenen behandelt. Het is overduidelijk waarom de Salomonsons en Kroons in dit land de kansen krijgen om den volke ‘in te lichten’ over wat er in Indonesië zou gebeuren. Intussen smijt Jan Pronk met miljarden in de richting van het generaalsregime. Het kan verkeren. Wibo was nog even naar Amnesty International in Lon-

den overgewipt om aan de reportage van Kroon een objectief tintje van tegengas te geven. Wat een nep.

Henk Hofland was weer bezig in Welingelichte Kringen Van Traa over Duitsland aan het woord te laten. Natuurlijk zemelde hij over meneer Weinreb die op een persbijeenkomst bij de Rijksdrukkerij in Den Haag had verkondigd dat als gevolg van verraad zeventig Nederlanders tijdens de bezetting waren gedood. Intussen blijkt dat Rusland-deskundige Rik Zaal nu is afgezakt tot het presenteren van popplaatjes. Tezelfdertijd ziet hij kans in het vpro-programma Nova Zembla vier programma's over de ussr te lanceren. Ik kwam Peter Flik van de vpro tegen die het met me eens was: ‘Rik Zaals verhalen zijn gezeik.’ Intussen lukt het hem wel op de radio te komen en mij niet. Het is al te duidelijk waarom.

Professor Forrester laat weten dat zijn computermodel over Amerika na midden februari 1977 ver genoeg zal zijn gevorderd om er een televisie-interview aan te wijden. Maar nu heb ik geen tros aktua meer.

9 oktober 1976

Dr. Go Gien Tjwan belde om te zeggen dat in de Frankfurter Allgemeine een artikel is verschenen waarin gesteld wordt dat Indonesië de laatste dagen van het regime-Suharto beleeft. Als dat eens waar was. Het zou een zegen voor het land zijn. De film van Kroon was dr. Go meegevallen, al vond hij het hoogst verdacht dat Kroon juist nu met die reportage kwam, net op het moment dat Amnesty een anti-Buru-campagne was begonnen. Frits Schaling vond Kroon versus admiraal Sudomo ‘een schandelijk staaltje van in-de-mond-leggen journalistiek.’ Tot mijn verrassing werd ik gebeld door Bung Karno's oud-minister en vriend Mohammed Said Reksohadiprodjo, die ik tien jaar geleden met een nos-televisieteam in Jakarta had gefilmd en met wie ik verscheidene ‘krontjong’-avonden op paleis Bogor met Bapak en Ibu Hartini had meegemaakt. Voor mij was Pak Said een vriend. Maar hij belde uit het huis van lobbyist Martojo, wat min of meer suspicious was, want Martojo is een man, waar ik geen enkele zekerheid over heb.

Ik reed naar Den Haag om hem te ontmoeten. Gaf hem Den Vaderland Getrouwe. Pak Said was very much the same. Maar hij leek Suharto te willen goedpraten. Hij zei zinnen als: ‘Geloofde je de kwaadsprekerij over Bung Karno? Waarom dan de roddels over Suharto klakkeloos aannemen? Misschien wist Suharto niet dat Bung Karno in isolatie in Wisma Jaso werd gepest. ‘Er zijn altijd overijverige mensen, die meer dan hun

plicht willen doen,’ aldus Bung Karno's oude vriend. Martojo vulde aan: ‘Tenslotte was Sukarno de hoogste chef van Suharto geweest.’

Ik was perplex, niet zozeer van Marto, maar vooral van Pak Said. ‘Bung Karno is gewoon dood gepest en op bevel van Suharto persoonlijk. Hoe is het mogelijk dat u als Indonesiërs niet door de Smiling General298 heen kan kijken. Suharto minachtte en haatte Sukarno juist omdat de president hem door had en nooit voor vol heeft aangezien. Sukarno wilde het legercommando aan generaal Pranoto overdragen. Suharto pleegde hoogverraad. Ik begrijp niet, Pak Said, dat u dit niet wil erkennen. Bapaks dood was de wraak van een door en door ordinaire man, die Suharto heet.’ Maar nogmaals, ik houd het voor zeer goed mogelijk dat de ontmoeting met Pak Said weer een stunt van de inlichtingendiensten is geweest.

Beide heren probeerden me te doen geloven dat Suharto zich strikt aan de door Bung Karno uitgevaardigde Super Semar van 1967 had gehouden, wat een leugen is, want de eerste verplichting die Suharto daarbij op zich nam, was de veiligheid en het welzijn van president Sukarno te garanderen. Als íets niet is gebeurd is het dàt wel. Pak Said ging zelfs zover dat hij me probeerde wijs te maken dat Suharto had verhinderd dat generaal Pranoto naar Bung Karno op de vliegbasis Halim toe zou gaan, omdat hij gedacht zou hebben dat die basis in handen van de communisten was. ‘Voor zover ik weet heeft Bung Karno ook nooit aan Suharto gevraagd waarom hij Pranoto had verhinderd zijn bevel uit te voeren,’ aldus Pak Said. Haal je de duvel; de insubordinatie van Suharto was al begonnen.

Pak Said: ‘Suharto wist dat hij dom was, daarom stelde hij in 1966 de knapste technocraten die beschikbaar waren, aan. Orde en rust waren essentieel voor een economisch herstel.’ ‘Ja, daarom liet Suharto een miljoen mensen een kopje kleiner maken,’ reageerde ik.

‘Hoe had het anders gemoeten? Bung Karno maakte fouten. Suharto maakte fouten. Moest het Indonesische volk de dupe worden?’ aldus Pak Said.

‘Zeker, Bung Karno maakte fouten, maar hij was geen massamoordenaar, zoals de man die u nu probeert uit de ellende te praten.’ Maar ze bleven beiden ten gunste van Suharto spreken en waren van mening dat Suharto geen blaam trof. Hij was de gevangene van krachten die in Indonesië aan het werk waren. Ik vroeg me niet alleen af hoe ze de onzin door hun keel

konden krijgen, maar ook hoe zij zich hadden voorgesteld mij met al die leugens te kunnen beïnvloeden.

Pak Said: ‘Suharto is Javaan. Hij zegt steeds: “als jullie maar niet te vlug gaan.” Hij weet dat hij geen hogere of universitaire opleiding heeft gehad, zoals Bapak. Maar hij heeft zelf nooit van het generaal of president zijn geprofiteerd. Zijn neef kwam bij mij en vertelde nooit door Suharto te zijn bevoorrecht.’ Ook ambassadeur Sutopo Yuwono was een prima kerel, daar waren ze beiden van overtuigd. ‘Hij is niet anders dan een ambtenaar geweest, die zijn plicht heeft gedaan.’ Dat zeiden de nazi's, die voor Hitler werkten, toch ook! Wir haben es nicht gewußt! Pak Said: ‘All Indonesians must be blamed for the mistakes of Suharto. And, if Suharto is overthrown, who will guarantee us that the next government will not be even more to the right? And how much Indonesian blood would have to flow with an elimination of Suharto?’

Hij is door de Nederlandse regering uitgenodigd en geeft een aantal lezingen hier te lande. Hij is betrokken bij de Taman-Siswabeweging in Indonesië, welke ook gebruik maakt van een boodschap van Bung Karno.



illustratie



illustratie

De beweging werd in 1922 in Djokjakarta door Ki Hadjar Dewantara gesticht en richt zich op ‘working for the individual, for the nation and for mankind as a whole’. Het is een nation-building body gericht op politieke, economische, geestelijke en culturele vrijheid voor het Indonesische volk. Taman Siswa betekent garden of students. Wat kan Den Haag bewogen hebben juist hem uit te nodigen naar Nederland te komen voor lezingen? Als aanbeveling brengt hij mee consultant for mental development van het Indonesische leger te zijn.

Ton van der Graaf kwam voor de vpro naar Amerbos voor een gesprekje over de laatste Club van Rome-activiteiten. Een good-looking blonde stagiaire, in het tweede jaar op de School voor de Journalistiek en in love met radio.

10 oktober 1976

Haalde Aurelio Peccei van Schiphol en we reden naar het Okura Hotel. Morgen spreekt hij op comprint international in de rai, een congres van ‘world leaders in the international printing, publishing and allied graphic communications industries to examine the forces of market and technological change and their impact on books, business forms, magazines, newspapers, packaging and commercial printing in the next five years.’

Ontmoette Max Clarkson, co-chairman van de conferentie en Dean van de Faculty of Management Studies aan de universiteit van Toronto, een nogal vulgaire man. Ook Pehr Gustaf Gyllenhammar van Volvo was al gearriveerd met zijn vrouw. Een man die me interesseerde was Douglas Cater van het Aspen Institute for Humanistic Studies en eens een assistent van lbj. Ik sprak met hem over het effect van de televisie op het brein en noemde professor José Delgado als mijn bron. Dit had meteen zijn aandacht. We raakten in een verwoed gesprek verwikkeld. Delgado moest naar Aspen komen om er te spreken. Hij zei dat de debatten tussen Jimmy Carter en Gerald Ford op een bokswedstrijd hadden geleken, maar hij dacht dat Carter er het psychologische voordeel uit had gehaald. Hij hoopt kennelijk dat Carter wint.

Aurelio was op zijn praatstoel. Ik keek de kring eens rond en dacht: hoe komt ik er tussen. ‘The future of the world,’ aldus de voorzitter van de Club van Rome ‘will be in the hands of people with ideas. I don't think national states can solve our problems. The cities of the world should get together and move. The media report: “The ministers of foreign affairs of Europe meet.” Who are these people? The Italian Foreign Mi-

nister represents nothing from Italy. Who knows who is the French foreign minister?’

Ik: ‘But the entire world knows who Henry is!

Aurelio: ‘Israel and Egypt, as countries, will get into a war. But Tel Aviv and Cairo won't.’

Clarkson: ‘But what mandate, what power will those cities have?’

Aurelio: ‘Let me speak cynically. Were I now to speak with students, I would say, the universities of the world should take the lead. Or, if you want, the churches. The nation-state remains a hindrance and will never solve anything.’

Cater: ‘But would cities have the vitality they need to tackle such a job? Let me be the devil's advocate. What we are really searching for is a new muscle structure for the world.’

Clarkson: ‘I like that thought,’ en hij maakt een aantekening.

Cater: ‘I hope you say that too, tomorrow.’

Aurelio en ik hadden geen zin om aan tafel te gaan. We gingen naar zijn kamer. Hij gaf mij de gemakkelijke stoel en zat zelf op het bed. Ik sprak over mijn reis naar Roemenië en mijn ervaringen daar. ‘Mircea Malitza is lazy,’ zei hij. ‘I asked him to write three pages on the future of the humanities. He keeps saying its almost finished, but nothing happens.’ Hij had ook een ontmoeting met onze vriend dr. Jermen Gvishiani gehad, ‘but he walks on eggs at the moment, following his father's illness.’ De progressieve krachten rond het Kremlin hadden het dus momenteel weer moeilijk. Voorlopig stond dr. Gvishiani op de lijst van deelnemers voor de Club van Rome-vergadering in Algiers later deze maand.

Ik vroeg wat nu verder de plannen van de Club van Rome waren. ‘Well,’ aldus Aurelio, ‘Alexander King is a dear friend of mine, but he does not know the world. Hij gaat nu wel mee naar Algiers, maar ik heb een lange reeks trips moeten maken om alles voor elkaar te krijgen.’ Vervolgens zal dr. Gvishiani een kleine Club van Rome-ontmoeting in Moskou beleggen voor 1977. Venezuela is gepland voor september 1977. En plannen voor Zweden? Ik noemde de naam van Frits Böttcher maar Aurelio interrumpeerde: ‘He has no imagination.’299 Dat is me meer dan bekend. Hier zeggen we: hij is een droogkloot.

Soms verbaas ik me over het karakter van Aurelio, of misschien zag ik hem nooit helemaal zoals hij werkelijk was. Toen ik zei dat Jan Pronk premier Den Uyl op een Club van Rome-vergadering kon meebrengen, zei hij nogal onnodig scherp: ‘No. I

can bring Den Uyl any time.’ Hij zei dit zo beslist, ik was geshockeerd. Maar het is waarschijnlijk wel waar. Het werd laat. Ik zag van een interview af.

11 oktober 1976

rai-gebouw

Aurelio belde me om 07.30 uur. Hij was vergeten een stropdas in te pakken. Ik zal hem er een brengen.

Ik luisterde naar Aurelio's toespraak tot het congres. Ik ken zijn denkbeelden langzamerhand van zo nabij. ‘The planet is sick,’ waarschuwde hij. ‘We do not know the exact nature of the illness.300 We do need a holding position until we learn more about it. But there is a need to inform the public, more then ever before. The relative impotence of politicians to do the right thing - even if they knew what should be done - often is an unpopular matter. The need for the press to present the problems - not in a sensational way - but as a challenge to humanity is likewise greater then ever before. New thinking, new approaches are necessary.’301 En dan zegt hij met nadruk: ‘We in the Club of Rome are not doom-makers, but doom-breakers.’ Vanmorgen aarzelde ik nog om Aurelio te waarschuwen voor zijn eeuwige ‘eh, eh, eh's’ want dat is zo irritant om naar te luisteren. Maar ik wist dat het geen zin had hem erop te attenderen: zo spreekt hij nu eenmaal. Hij zou eigenlijk een cursus public speaking moeten volgen, want het is zeer onplezierig om naar hem te luisteren. Hij spreekt over ‘we need better men and better women’, maar hoe ‘beter’? Dat woordje vermijd ik als de pest want het zegt verder niets.

Aurelio Peccei: ‘We are always talking about new energy, new institutions and so on. But why look for solutions outside ourselves? We must turn around our own views by 180 degrees, because without changing these, we will continue to make the wrong use of our newly found energy and not solve anything.’ Wat me bovendien opviel was dat Aurelio het rio-rapport dat vandaag is verschenen aanroerde, maar de voornaamste architect ervan, Hans Linnemann niet noemde, en wel Jan Tinbergen en zijn Nobelprijs.

Ik heb Douglas Cater mijn geluidstape met professor Delgado gegeven om te kopiëren. Ik kreeg later het gevoel dat hij teleurgesteld was. Hij vroeg of Delgado de mededelingen die hij deed wetenschappelijk kon staven. Hij had het gevoel gekre-

gen dat professor Delgado te zeker van zichzelf was. Hij vroeg ook, waarom hij Yale weer had verlaten en naar Madrid was teruggekeerd.

Om 19.00 uur heb ik de Comprint cocktailparty bijgewoond. Maar om 19.45 uur nam ik Douglas Cater mee naar restaurant Indonesia om nog eens rustig te kunnen praten. We zaten tot 22.15 uur aan tafel. Hij stelde op een gegeven moment voor dat er een groep van twaalf personen zou worden gevormd, maar vrijwel meteen verlaagde hij het tot tien en zelfs tot zes personen, die wereldwijd zouden aanbevelen welke boeken er dienden te worden opgenomen door de Book of the Month Club. Hoe onpraktisch deze gedachte eigenlijk was bleek vrijwel meteen toen ik de vraag stelde: ‘En wie had je gedacht dat er in dit comité zitting konden nemen?’ Kissinger, Rockefeller, Galbraith? Wie? Hij vond mijn Limits to growth-gesprekken als uitgegeven bij Putnam in New York uitstekend, ook wat de redactie betrof. Na de Indonesische maaltijd zei hij wat van Amsterdam te willen zien, inbegrepen de walletjes. Omdat hij moeilijk loopt reed ik hem er langzaam doorheen waar hij van genoot. Wat zou het prettig zijn wanneer er uit dit contact nu eens een positief resultaat in Aspen of elders zou voortvloeien.302

13 oktober 1976

Lieve brief van Casper uit Ovambo. Een vriendin, die bij hem logeerde, had - waarschijnlijk ongevraagd - een brief van mij gelezen en was dermate jaloers geworden over het intense con-tact tussen Casper en mij dat ze het pand met spoed had verlaten en naar Windhoek was teruggekeerd. Zij moet hem een ultimatum hebben gesteld. ‘Tant pis,’ schreef hij. ‘Ik houd niet van chantage.’

Soms hoor ik van mensen uitspraken over Bernhard. Mijn vriendelijke, aardige huisarts, C.C. Delprat merkte op: ‘Het is met het Oranjehuis als met het Concertgebouw. Je gaat ook niet in Putten naar een Mahler-uitvoering.’ En mijn hoogbejaarde, vriendelijke tandarts Van Raap op de Prinsengracht zei: ‘Vroeger woonde hierin de buurt een schatrijke voddenkoopman. Hij had een zoon, die een oplichter was. Zijn moeder zei dan wel eens: “Mijn zoon is een schoft, maar ik ben de enige die dit mag zeggen.” Zo is het ook met Bernhard,’ aldus de tandarts.

Siebe Minnema, mijn Nijenrode-vriendje, belde dat hij en zijn

collega's een nuttig gesprek met de Hongaarse ambassadrice hadden gehad. ‘We hebben een programma van actie opgesteld om tot zaken te komen in Hongarije.’ Hij leek tevreden met het door mij gelegde contact.

Panoramiek liet vanavond een door een buitenlandse equipe gefilmd gesprek zien met mevrouw Indira Gandhi. Nadat de meest vervelende vragen waren gesteld verscheen Pieter de Vink, de expert, in beeld. Wat er vervolgens uit de bek van deze Hilversumse televisie-‘commentator’ kwam was onthutsend. Hij hield het voor mogelijk dat zij het slachtoffer van haar eigen dictatoriale neigingen zou kunnen worden en zij had in de film opnieuw haar talent voor theater getoond en meer van dergelijke klinkklare onzin. Met welk ‘gezag’ komt zo'n man de huiskamer binnen om de televisiekijker, die geïnformeerd wil worden, nog verder van huis te helpen? Waanzin.303

14 oktober 1976

Wanneer ik de pootjes van Keke achter me aan hoor trippelen als ik naar de keuken ga om een broodje kaas te prepareren, roert me dit.

John van Haagen304 reageert op een brief van mij, die hij een tijdje liet sudderen om eerst zelfanalyse toe te passen. Hij vergelijkt mijn Baarns Lyceum, Nijenrode en Yale met zijn achtergrond van Indische jongen, na-oorlogse vluchteling uit Java, mulo, duiven met een katapult beschieten in het Vondelpark, marine, jarenlange dienst op onderzeeërs en nu machinist bij de Graan & Elevator Maatschappij in de Rotterdamse haven. Hij heeft een vrouw en vijf zonen. Hij schrijft: ‘Mijn waarheid is zorg voor een aantal mensen, die hoe dan ook in de samenleving moeten meedraaien en zich daarin moeten handhaven. Als zij door mijn zorg slagen, heb ik ze mede geprogrammeerd. Mijn waarheid is dat ik barst van woede nu ik me realiseer hoe ik zelf indertijd geprogrammeerd ben geworden.’305

Rik Zaal krijgt vier pagina's over zijn ussr-programma in de radiobode van de vpro. Het zij hem gegund, maar waarom verwijst hij, volkomen uit verband, naar ‘baron Oltmans’ wanneer hij in dit artikel spreekt over ‘op de zwarte markt gekochte roebels’? Om te beginnen heb ik nooit roebels zwart verhandeld. Ten tweede vond ik Zaal aardig, hielp hem aan

nuttige sovjetcontacten, nam hem mee naar de sovjetambassade en in een reactie is het enige wat hij van zijn kant doet, iets idioots over me zeggen.

Professor Trimbos die ik belde is van hetzelfde laken een pak. ‘De politiek probeert de Lockheed-affaire met de gouden mantel der liefde te bedekken. Wat waarschijnlijk niet de bedoeling was, maar de hele affaire-Bernhard is toch in de linkse hoek terechtgekomen, want het zijn de linkse bladen die erop doorhameren. Nu krijgt de hele Bernhard-affaire alsnog een links-radicaal kleurtje.’ Maar verder had hij over de geschiedenis Lockheed en Bernhard niet nagedacht en misschien was het antwoord op de vraag hoe de zaak sociaal-psychologisch in elkaar had gezeten wel zo banaal, dat niemand zich er verder mee bezighield.

Ik vertelde over mijn jongste gesprekken met professor Delgado in Madrid. Professor Trimbos was niet verbaasd dat televisie de neurochemie van de hersens aantast.

In het studentenweekblad Propria Cures306 is een vrij lang stuk verschenen, de vrijwillige muilkorf, dat de achtergronden van Lockheed bespreekt en de rol van het koningshuis. Het werd ondertekend door Felix Vulpen. Aan alles, zoals details van de onverdraagzame abonnee - een stokpaardje van hem - voel en denk ik dat dit verhaal door Henk Hofland werd geschreven. Er komt een zinsnede in voor waarin staat dat terwijl alle Nederlandse hoofdredacteuren wachtten op de publicatie van het rapport van de Commissie van Drie, er een vroegtijdig initiatief werd genomen ‘door de oplichters Klinkenberg en Oltmans die in de Nieuwe Revu kletskoekverhalen geplaatst wisten te krijgen en daarna dezelfde onzin in enigszins gewijzigde vorm aan De Nieuwe Linie verkochten.’ Ik besprak deze zinsnede vanmorgen met Klinkenberg en de nvj. We besloten de zaak te negeren.

In Vrij Nederland307 in de fameuze rubriek Terzijde staat: ‘Leeman van de tros een gangster? Dat lijkt alleen maar zo.’ Ik ben dus niet de enige in dit land die vraagtekens plaatst bij die club.

Ik herinner me hoe Aurelio Peccei op Schiphol in mijn auto stapte en ‘Oh, my little one’ zei toen hij mams hond achterin ontdekte. Toen ik tegen Douglas Cater zei, dat het feit dat Peccei zijn secretaresses Elena 28 jaar en Anna 18 jaar in dienst had mij het een en ander over Aurelio vertelde, antwoordde hij: ‘You and I have the same way of looking at things.’

Vriend Oey Hong Lee van de University of Hull, Department of Politics, heeft een boek geschreven, Power Struggle in Southeast Asia, waarin hij mijn brief aan senator Frank Church, over cia-gewroet in Indonesië, heeft opgenomen. Ook de brief die Dewi Sukarno en ik aan president Gerald Ford over dit onderwerp opstelden, werd afgedrukt.

Libel suits zijn ‘in’. Richard Nixon gaat een Chinese dame, Marianne Lui, helpen bij een eis tot schadevergoeding van vijf miljoen dollar omdat de National Enquirer haar naam had genoemd in verband met een romantische verhouding met Nixon. De hertogin van Windsor kreeg tweemaal 80.000 francs van Franse media voor de niet geautoriseerde publicatie van een foto, waarbij zij ondersteund door drie mensen in haar tuin strompelt. Ik moet de zaak tegen Time doorzetten.

Mevrouw Hornkamp, mijn hulp, kreeg tranen in haar ogen toen ze tegen me zei: ‘Als uw hond er niet meer is zult u hem missen.’ Dit deed me aan reacties van mam op sommige zaken denken. Mejuffrouw Büringh Boekhoudt krijgt tranen in haar ogen als zij over haar oud-leerlinge Beatrix spreekt. Dames als mam, mevrouw Hornkamp en aunty worden niet meer gemaakt.

Toen ik Jan van Beek308 vroeg waarom ik nooit geld kreeg, antwoordde hij doodgemoedereerd: ‘Ik stuur je liever ineens een goed bedrag dan iedere keer een fooi.’ Dat hij mij onderbetaalt, heeft hij dus uitstekend door. Maar dat je dan zoiets zegt.

15 oktober 1976

Wim Kamerman van het Studium Generale aan de Erasmus Universiteit bedankt me voor de lezing over de ussr. ‘Ik hoorde van verschillende kanten positieve en lovende commentaren. De belangstelling was zeer behoorlijk, zeker voor een eerste bijeenkomst in een reeks en de discussie tijdens de lunch vond ik zeer geanimeerd. Al met al erg geslaagd!’309

Harry Hagedorn heeft het lef om te schrijven: ‘Zoals je weet zijn wij altijd bijzonder zuinig en zorgvuldig met onze uitgezonden programma's. Wij bewaren en bewaken die als de Britse kroonjuwelen, welke waardeoordelen we ook aan die films toekennen.’310

Er arriveerde een brief van drs. F. Boersma van de lerarenoplei-

ding Zuidwest Nederland te Delft. In het studiekader van leraar geschiedenis werkten studenten aan een rapport over de kwestie Nieuw-Guinea en het dekolonisatieproces in Indonesië. Of twee studenten Aart van der Want en Eric van der Linden mij mochten bezoeken. Dat is prima.

Er is een Russische film op het eerste net, waarin zoveel wreedheid rond dieren voorkomt, dat ik er niet naar kan kijken. Schapen die worden afgeslacht door wolven en wolven die worden neergeschoten door jagers. Merci. Televisiemakers zijn uitgepraat, dus dan maar dit.

16 oktober 1976

De regering heeft bepaald dat prins Bernhard commissaris van de Jaarbeurs mag blijven. Daar is waarschijnlijk toch niet bij te schnabbelen. De Royal Air Force heeft bepaald dat pb zijn titulaire rang van luchtmaarschalk eveneens mag behouden. Zo blijft er toch nog wat over.

Televisiemaker Gied Jaspers had in het blad De Limburger de heer Leeman van de tros een ‘gangsterfiguur en niet integer’ genoemd. De president van de Amsterdamse rechtbank, de mij bekende mr. W.J. Borgerhoff Mulder, heeft Jaspers thans verboden deze beschuldiging te herhalen. Hij moet deze zelfs herroepen. Nu begrijp ik ook de opmerking in Vrij Nederland. Ze zijn bij de tros geen gangsters in de strikte zin van het woord, maar gewoon onfatsoenlijk en zeker niet integer. Zo'n uitspraak van een rechter raakt eigenlijk kant noch wal.

Er gebeuren wel meer rare dingen in dit ‘vrije land’. J.H. Kinket leidt voor de Wereldomroep mensen uit de derde wereld op voor het radiobedrijf. Vreemd dat ze zich daar ook al mee bezighouden. In een interview met Spreekbuis maakte Kinket de opmerking dat van de zijde van Philips het opleidingscentrum meer als een permanente tentoonstelling van nieuwste Philips-apparatuur werd beschouwd. Ook Jan Pronk en Ontwikkelingshulp waren bij het project betrokken. Kinket had bijvoorbeeld gezegd dat Pronk en zijn mensen ‘geen bal verstand hadden waar het over ging.’ Die uitlatingen kostten Kinket zijn baan. De Wereldomroep begon een ontslagprocedure. Hoe is het mogelijk?

De Dortse gereformeerde dominee M. Ton heeft de euvele moed gehad in een preek te stellen dat het gedrag van prins Bernhard wel degelijk het vertrouwen van het volk in het vorstenhuis heeft geschokt - natuurlijk is dit gebeurd - en alhoewel prins Bernhard hem twee uur op Soestdijk te woord stond, handhaaft hij zijn uitspraak. Tezelfdertijd zei hij: ‘Ik blijf de

prins een warm hart toedragen.’ Ik hoorde hem op de ncrv zeggen dat we nu onze energie niet moesten verspillen met kritiek op prins Bernhard, maar die omzetten in gebed voor koningin Juliana, prins Bernhard ‘en allen die hoog zijn gezeten’. Die man is niet wijs. Hij zou toch moeten weten dat alleen zijn Heer hoog is gezeten?

In Thermos ben ik naar de fuck room op de bovenste verdieping gegaan. Hier liggen op twintig matrassen naast elkaar de boys nagenoeg in het donker te wachten op grijpgrage handen en enthousiastelingen. Sommige jongens liggen op hun buik om gepenetreerd te worden, anderen op hun rug om gezogen te worden. Ze kijken niet eens door wie ze worden beklommen. Er zijn oude knarren bij met hangbuiken, maar dat schijnt niet te hinderen, als ze maar een penis naar binnen voelen komen. Het is eigenlijk een scène rechtstreeks uit Artis.

Later in de droge luchtkamer op de kippenstokken, zoals ik dat noem, kwam een jongen met een keiharde body en kuiltjes in zijn reet naast me liggen. Hij bevoelde mijn penis en stopte die zonder blikken of blozen in zijn anus, die wijd open leek, misschien wel door het vele gebruik, de hemel mag het weten. Er was verder geen enkel probleem. Ik kwam binnen de kortste keren in die jongen klaar. Het voelde bijna natuurlijk zo vanzelf ging alles. Ik aarzelde wel even, maar het was moeilijk de verleiding van dit smakelijke geval te weerstaan. Nu vangen vijf dagen van doodsangsten aan voor je weet of de visite je een druiper heeft opgeleverd.

17 oktober 1976

Ronald Gase kwam langs. Vriendin Liesbeth is naar Calais om platwormen te zoeken. Dit is blijkbaar onderdeel van een serieuze studie.

Gisteravond ging ik naar Studio Kom de film Siddharta te zien, naar het verhaal van Hermann Hesse. De filmbewerking was dermate platvloers en vulgair dat ik het pand in looppas verliet.

18 oktober 1976

Een kaart van Richard uit New York: ‘I will come back to you before you get to me.’311

Als altijd bij het slapen gaan draaide ik muziek: Images van Debussy. Dit vaste avondconcert zal ongetwijfeld ook invloed hebben op de neurochemie van de hersenen. Werkt muziek over de hele linie harmoniserend?

Dewi Sukarno belde uit Parijs: ‘Can I ask a favor from you?’ Er woont in Zeeland een schrijver, de Brit Bryant May, die twee jaar werkte aan een boek van 500 pagina's over Indonesië en foto's nodig heeft. Of ik hem aan André Spoor wilde voorstellen.

De Libanese student, die laatst in Yerevan met een verlopen visum was gestrand en die ik met mijn tolk Genia Makarova geprobeerd heb te helpen, is terug in Beiroet en zit in zak en as. Hij schrijft me via Rhodos in Griekenland - waar een soort postkantoor voor het geïsoleerde Libanon schijnt te zijn - of ik wil helpen. ‘A vrai dire, vous m'avez rendu ma bonne humeur et mon équilibre pendant un quart d'heure de notre brève rencontre à l'aéroport de Yerevan.’ Hij was in Damascus en Aman geweest om te proberen weg te komen, maar alles was mislukt. De omstandigheden in Libanon wijzigden zich van mauvais à pire. Er is een burgeroorlog aan de gang en er is geen kans op verbetering; kan ik hem helpen naar Holland of Frankrijk te komen? Ik heb hem die rampavond een hart onder de riem willen steken, maar nu rekent hij op mij. Hij heeft geen eigen middelen om weg te komen. Wat kan ik doen?

19 oktober 1976

Woonde in Rotterdam de presentatie van het rio-rapport van de Club van Rome door professor Jan Tinbergen bij. Ik bladerde door de pagina's. Mijn eerste indruk was een verzameling gemeenplaatsen en wensdromen. Ik vroeg waarom Oost-Europa niet bij de studie was betrokken en kreeg het botte antwoord dat twee specialisten uit Polen het hadden gelezen. Ik vroeg Tinbergen point blank: ‘Hoe denkt u hiermee verder te komen wanneer er tien regels aan publiciteit en publieke opinie worden gewijd.’

‘Dat is uw taak,’ aldus de professor. Ik had eigenlijk een aantal regels rechtstreeks uit dit rapport moeten citeren en hem dan de vraag stellen: ‘Wat denkt u dat ik hiermee kan doen?’

Wouter van Dieren schreef dan ook prompt in de nrc vanavond: ‘rio-rapport boordevol wensdromen.’ Hij noemt de nieuwe Club van Rome-studie niet conform de werkelijkheid, de wereld zoals deze is, maar meer een verhaal over de wenselijkheid zoals de wereld naar de mening van de onderzoekers zou moeten zijn.312 Hij kan wel eens gelijk hebben. Mijn indruk is heel negatief, maar ik zal het eerst lezen. Zo zie je wat er gebeurt als niet-Amerikanen zich met deze onder-

werpen bezighouden. Je vervalt meteen in een totaal andere orde van denken en informatie verwerken.

Ik liep tegen Han Mulder aan, de man die me in een radioprogramma beneden de gordel had geïnterviewd over mijn ussr-boekje. Hij zei nu: ‘Ik had het inderdaad niet gezien of gelezen. Ik had alleen wat aantekeningen.’ Ik heb maar niet gevraagd: En wat voor aantekeningen waren dit dan? want het is duidelijk met wat voor soort collega je hebt te maken. Ik bleef zo vriendelijk mogelijk. Op 1 november zullen we nog eens een programma maken.

Cor Wiebenga belde om te vragen of ik hem wilde steunen als kandidaat voor de sectie freelancejournalisten want hij werd van alle kanten tegengewerkt. Dit doe ik volgaarne.

20 oktober 1976

Al vroeg belde ambassadeur Romanov. Die trekt zich geen fluit aan van de afluisterpraktijken van de bvd. Hij ging akkoord met een lunch op 8 november, te geven door Bruna, waarbij mijn europa-boek zal worden gepresenteerd. De kaft ziet er prima uit. Ambassadeurs Bebrits van Hongarije en Blomstedt van Finland hebben de uitnodiging geaccepteerd. Blomstedt wilde weten of Bernhard eigenlijk nog generaal was. Welke nu de positie van de prins was, kon hij zich niet voorstellen, zei hij. Den Uyl had gezegd dat Bernhard al zijn functies zou neerleggen, maar de pers berichtte dagelijks dat de meeste posities zouden worden voortgezet. Gisteren had hij in De Telegraaf gelezen dat de prins zijn adjudanten zou behouden. Hij wist kennelijk niet wat aan Helsinki te berichten.

Een juffrouw van Hollands Diep heeft een artikeltje geschreven: ‘Dandyisme’ en zet alweer bij voorbaat mijn komende europa-boek in een kwaad daglicht. Onbegrijpelijk. Ik zou nooit meer een woord tegen deze mensen moeten zeggen. Hoe meer ik over de voortdurende shit die ik in dit land ondervind nadenk, hoe meer ik ervan doordrongen raak dit land voor goed de rug toe te moeten keren. Maar het is in de vs ook niet eenvoudig, met onvoldoende kennis van het Engels, een boterham te verdienen. Je bent vanuit Amsterdam mobieler dan vanuit Californië. Ik moet het journalistieke hinkeldepinkel hier maar voortzetten.

Ontmoette Wim Klinkenberg in Arti, waar hij zat te praten met een journalist uit de ddr.313 Ik vroeg hem hoe het mogelijk was dat de muur in Berlijn nog altijd overeind stond. ‘Wat

zou u doen wanneer ze vuil in uw land willen storten?’ zei hij. ‘Dan plaatst u toch een hek?’ We reden samen naar Boemerang bij de vara, waar de vriendelijke Gaby de Wagt voor de radio een gesprekje met me voerde over de verkiezingen in de vs.

Joop van Tijn is bij Achter het Nieuws van de vara vertrokken uit protest over de positie van Willem Brugsma daar. Een soortgelijk gevechtje voerde Bob Kroon bij aktua.

21 oktober 1976

Bob van Dijk van Story wil graag tips van me blijven ontvangen, à raison van 100 gulden per tip: ‘Maar het is voor jou en voor ons beter wanneer we deze samenwerking onder de tafel houden.’ Voor het stukje met foto over Peter in Londen krijg ik 400 gulden.

Ik schreef de heer Leeman van de tros vandaag: ‘Ik ben langzamerhand van mening dat ik onbehoorlijk door uw organisatie ben behandeld in de vijftien maanden dat ik er in enige mate mee was verbonden. Daarom deel ik u hierbij mede, dat ik geen enkele communicatie uwerzijds meer zal aanvaarden.’ En na uiteengezet te hebben hoe men had nagelaten de lopende zaken, zoals een programma in Roemenië of de komende Club van Rome-vergadering in Algiers, af te handelen, besloot ik: ‘Bij de tros is niemand te vertrouwen, u blijkbaar ook niet.’

22 oktober 1976

Bracht Keke weer naar de kennel. Mevrouw Offereins nam hem eerst in huis wat de overgang gemakkelijker maakt.

Ik heb een uitnodiging aangenomen voor een forum over politieke gevangenen in de Sovjet-Unie, waarin dissident Andrei Amalrik, H. Wolzak, Nico Scheepmaker en Kamervoorzitter Anne Vondeling zullen zitten, dus ik ben de enige die het tegen die batterij dissidentenjagers zal moeten opnemen. Ik ging er vanuit dat de ontmoeting door de vereniging Nederland-ussr was geregeld maar Wim Klinkenberg belde (‘je moet je brieven beter lezen!’) dat het door ‘een stel misdadige Karel van het Reve-mensen’ was georganiseerd. Het meisje dat me had gebeld zei: ‘We zijn arme studenten.’ Ik had al gezegd er niets voor te willen hebben. De posters waren al gedrukt.314

Ik lees een interview met Jimmy Carter in Playboy. De handdruk met de man in Central Station in New York had me al de nodige vraagtekens doen plaatsen, maar wanneer je nu open en

bloot leest dat hij vijfentwintig maal per dag bidt, hij homoseksualiteit als een zonde beschouwt en nog meer onzin van dat genre, dan realiseer je je slechts dat de man a dud is. Het gesprek zelf is voortreffelijk, omdat het vele zijden van 's mans karakter blootlegt. Maar in totaliteit blijft mijn oordeel negatief. Hij verschijnt in een gedaante van a typical us asshole.

23 oktober 1976

Lugano

Nam gisteren de trein via Zürich naar hier, waar ik door broer Theo en Nellie werd afgehaald. Zat tot 02.30 uur met Theo te praten. Ik liet hem een drukproef van het europa-boek zien dat ik aan hem en Nellie heb opgedragen.

Vanmiddag reden we naar het Comomeer waar we een bezoek brachten aan mijn vriendin, mevrouw Nellie Hazeu. Zij beschikt over een heerlijk huis met een uniek uitzicht. Ik liet ze praten terwijl ik over de bergen keek en me realiseerde hoe alleen we in de wereld zijn. Mijn gedachten dwaalden af naar Peter in Londen, naar Erik, Loet, Frits en Frank, en hoe weinig ik ze eigenlijk zie of ontmoet wanneer ik geen levenstekens zend of achter ze aan zit.

24 oktober 1976

Stond om 04.45 uur op en Nellie was zo lief koffie te zetten. Had weer een verschrikkelijke droom gehad.

Bezoekjes als deze laten bij mij een lichte kater achter. Ik denk dat broer Theo op den duur would drive me to drink. Hij steekt met letterlijk alles de draak. Je weet nooit wat hij wel of niet meent. Je komt in de verste verte niet tot intimiteit. Als ik vraag wat hij denkt dat er van zijn 50.000 gulden investering in Kaapstad terecht zal komen, zegt hij: ‘Die heb ik afgeschreven.’ Maar Nellie beklaagt zich tegenover mij dat hij op het vrekkerige af zuinig is en haar allowance heeft afgeschaft om te bezuinigen. Laat ik verder maar niets zeggen.

In de express naar Zürich reist een ijshockeyteam uit Lugano mee in gele ski-jacks. Er is een absoluut zalig ventje bij: lang, jong, jeans, lachebek. Hij voelde dat ik hem in de gaten had. Hij keek echt terug. De schat.

Begon in De man met de witte das van Godfried Bomans. Mevrouw Hazeu wil dat ik dat lees. Het begint met gezeik over koningin Wilhelmina. Het zegt me niets.

Maria Stuart schreef na negentien jaar gevangenschap in de nacht voor haar terechtstelling, 18 februari 1587, een brief. Een facsimile staat in de Neue Züricher. Het drukt innerlijke kracht

uit. Zou Beatrix over deze details van juffrouw Büringh Boekhoudt hebben geleerd?

Had een ernstig gesprek met Theo, want hij is tenslotte in die onderwerpen afgestudeerd, over de waarde van de acf-aandelen die we hebben geërfd. Hij haalde uit zijn brandkast een certificaat van 100 gulden van ‘Redjang-Lebong’315 uit Indië om zijn argument kracht bij te zetten dat mams aandelen in ‘behangpapier’ konden veranderen. Amerbos was een betere investering. ‘Of course, when we get out of the present economic slump they could rise up to 600 again.’316 Ik werd er niet veel wijzer van. Ik denk dat het geen zin heeft eeuwig op kinine-aandelen te blijven zitten en te hopen dat ze veilig blijven. Theo zelf blijft voorlopig de status quo handhaven want hij zegt dat niemand weet hoe het zal verlopen.

Vloog van Zürich naar Algiers, waar de ontvangst ter gelegenheid van de Club van Rome-vergadering plezierig was met spandoeken en vlaggen. Er liep een man met een levensgrote camera rond die alles wat los en vast zat filmde. Ik wachtte 75 minuten op een visum en las Bomans uit, waar ook wel grappige momenten in zitten.

25 oktober 1976

Sidi Feruch, Algerije; Hotel du Port

De eerste tegen wie ik gisteravond aanliep in dit hotel was een jonge Zweed (35), getrouwd, die hier drie maanden was geweest om Algerijnen staalconstructie te leren. Hij droeg jeans en een zwart shirt, had bijzondere ogen en een suntanned blonde kop. Hij vond Algerije een gevaarlijk land en waarschuwde dat je beter je mond kon houden dan zeggen wat je dacht. Toen ik vertelde dat ik negentig minuten op een visum heb moeten wachten, zei hij: ‘You must be a very important person, because normally it takes a minimum of ten hours.’ Sommige vertrekkenden, die al in vliegtuigen zaten, liepen de kans er weer uitgehaald te worden voor ondervraging wat soms drie of vier dagen in beslag kon nemen. Hij ging morgen terug naar Zweden, wat hem nerveus maakte. Hij zei: ‘When I get back in Stockholm, I think I will explode.’

Je kunt hier geen brief versturen naar Zuid-Afrika (Casper van den Wall Bake). Ik heb er maar zoveel postzegels op gedaan als voor Australië nodig zijn, om de gok te wagen.

De eerste die ik vanmorgen zag was professor Adam Schaff

(Polen). Hij vertelde dat Moskou eindelijk een delegatie van zeven man had afgevaardigd naar een Club van Rome-meeting onder leiding van Academician Oleg T. Bogomolov.317 Ik begrijp dat ook minister Jan Pronk is gekomen. Ik zie enkele tronies van Buitenlandse Zaken, die indertijd rond Luns zwermden wanneer hij in de vn was.318

De bijeenkomst heet Pacem in Maribus.

Kurt Waldheim zond een boodschap, die werd voorgelezen door Philippe de Seynes.

Jan Pronk hield een uitstekende rede. Hij stelde de vraag wat er politiek moest worden gedaan om wat rapporten en geleerden constateren dat noodzakelijk is om de planeet te redden, in daden om te zetten. Hij verwees terecht naar de vele resoluties die jaar in jaar uit in het vn-hoofdkwartier werden aangenomen maar vervolgens - in Theo's woorden - tot behangpapier werden gereduceerd. ‘Welke kansen zijn er voor reële, fundamentele veranderingen?’ vroeg Pronk. Door de oliecrisis beginnen de rijke landen in de wereld zich te realiseren dat zij met de derde wereld zullen moeten onderhandelen. De publieke opinie, de vakbonden, alle mensen moeten zich nu bewust worden dat er een meer gelijk verdeelde situatie in de wereld behoort te ontstaan. Ik moet die rede snel in handen krijgen.319 Adam Schaff stelde voor samen te lunchen en bracht zijn Poolse collega Joseph Pajetska mee. De Italiaanse filmmaker Pietro Angelo voegde zich bij ons. Schaff vond de rede van minister Pronk uitstekend: ‘He sounded almost like a Communist.’ Toen ik een suikerklontje bij de koffie nam, merkte Schaff op: ‘We are exporting this sugar to Algeria, while in Poland sugar is being rationed.’

Het vreemde van deze conferentie is dat het rio-rapport dat het onderwerp van gesprek zou zijn, niet voorradig is. Ik bracht dit te berde tijdens de press briefing vanavond. Ik kreeg later veel kritiek, zoals van Janine Delauny dat ik veel te scherp was geweest. Elsevier heeft het gedrukt en verstek laten gaan. Later kwamen een sovjetjournalist, Valentin Borissov320 en een Bulgaar op me af om te weten te komen wie ik precies was. Zij waren het uiteraard met me eens.

Schoot Elena Tognarelli aan, Peccei's eerste secretaresse. Zij meende ook dat Aurelio in de zaak van het niet voorradig zijn van het rapport, snel diende te interveniëren. Ik legde Aurelio

de situatie uit en adviseerde via Tinbergen in te grijpen. Hij ging onmiddellijk op professor Tinbergen af Ir. J. van Ettinger, de verantwoordelijke man van het Bouwcentrum in Rotterdam, werd erbij gehaald: ‘I don't discuss this matter in the presence of Willem Oltmans,’ zei deze opgeblazen idioot. Ik wilde meteen vertrekken, maar Aurelio trok me naar zich toe. Ik zei: ‘It's alright, as long this matter is cleared up fast.’ Het is bij Hollandse kruideniers altijd weer hetzelfde: ze stellen de boeken die nodig zijn niet beschikbaar. Want, wie betaalt? Professor Eduard Pestel vertelde me trouwens dat hij persoonlijk had afgerekend voor de boeken die beschikbaar waren bij de Club van Rome-vergadering in West-Berlijn.

Gelukkig werd ik bijgevallen door een journalist van het Franse l'Humanité en iemand van de Franse radio. Ze zeiden naar Algiers gekomen te zijn voor het rio-rapport: ‘But we should have gone to Rotterdam’.

Mijn vriend professor Aklilu Lemma321 uit Ethiopië sprak over de anarchie in zijn land. ‘We live in terror. People with brains are being killed. At one evening they simply shot 28 of our brightest students.’ Ik onderstreepte hoe weinig deze gruwelijkheden in de rest van de wereld bekend waren. Hij was zich dit ten volle bewust. Hij probeert een aanstelling bij een van de organen van de vn in New York te krijgen om het vege lijf te redden.

Alexander King en Eduard Pestel zijn allebei van mening dat de Club van Rome uit de hand dreigt te lopen. Ze zeiden: ‘Aurelio is now mesmerized by these big meetings,’ aldus King. Ik bracht onmiddellijk naar voren dat de beperkte ontmoeting in Madrid hier niet toe kon worden gerekend. Nee, dit was waar. ‘Madrid was the right size and the correct political scope and of proper influence,’ daar waren ze het over eens. Vervelend om Aurelio's naaste medewerkers zo te horen spreken en aangezien mijn loyaliteit wel bij Peccei ligt, moet ik ze feitelijk bijsturen. Aurelio gaf me vanavond in een reception line, terwijl ik met een Algerijnse minister stond te praten, de stropdas terug die hij in Nederland van me had geleend.

Ontmoette Henri de Mink, managing director van een Inter Documentation Company met kantoren in Zug (Zwitserland) en Leiden. Ze zouden mijn dagboek voor 4 à 5 centen per pagina op microfilm kunnen zetten. Hij wilde zelfs overwegen Den Vaderland Getrouwe in het Engels uit te geven.

26 oktober 1976

Hoorde Van Ettinger nog tegen dr. Peccei zeggen: ‘You never told me to bring so many books.’ ‘Nor did I tell you to bring no books at all,’ reciproceerde Aurelio ad rem. Van Ettinger opereert voor het eerst internationaal en gedraagt zich als een Hollandse kruidenier. Those are the worst in the business. Mihailo Mesarovic vertelde gisteravond dat wanneer de goegemeente door zou gaan energie te gebruiken op de huidige voet, in het jaar 2.000 minstens 8.000 atoomcentrales nodig zullen zijn. Je moet er niet aan denken. Dan zit de mensheid op een gigantische atoombom. Ik vroeg hem: ‘Did you also figure out how much nuclear waste 8.000 atomic plants will produce by the year 2.000 and how to get rid of it all?’

‘No,’ antwoordde hij. ‘We try to say in a delicate way, that it will be impossible to process or store the nuclear waste at all.’ Waarom dit op delicate wijze verkondigen? Het moet op de meest plastische, rauwe manier denkbaar wereldkundig worden gemaakt, wil het de koppen van de mensen werkelijk bereiken.

Mijn Indiase vriend, de welbespraakte Romesh Thapar, stelde voor dat ik een interviewboek zou maken met aan de dijk gezette politici, inbegrepen de Alexander Dubeck-groep in Praag. Het onderwerp zou moeten zijn: ‘What to do about the world’.

‘You dedicate the book to me.’ Hij zei dat Indira Gandhi terrible was. Zijn blad was nu gesloten. Haar zoon Sanjay was volgens mijn collega ‘a very powerful Mafioso’.

President Houari Boumédiène van Algerije woonde vanmorgen de conferentie bij. Ik liep tegen ambassadeur Lodewijk van Gorkum aan en zei dat ik minister Pronk dikwijls had bekritiseerd vooral ook vanwege zijn Indonesië non-beleid, maar dat ik de rede van de minister hier prima had gevonden. ‘Dat weet ik,’ aldus Van Gorkum. Ik liet de heer Pronk een kaartje brengen: ‘Ik heb u dikwijls bekritiseerd vanwege uw financiering van de Indonesische Pinochet-kliek, maar uw rede hier was indrukwekkend. Ik zal dit aan de gpd rapporteren.’ Later liep ik tegen Pronk aan: ‘Bedankt,’ zei hij.

‘Excellentie, dat hoeft niet. Ik wil best eens off the record praten, bel maar eens op.’ Later zag ik hem in een zijgang met de Indonesiër Sudjatmoko in gesprek.

Voor wat de Rus Bogomolov had te zeggen, ben ik gaan zitten. Moskou vond het rio-initiatief very useful. ‘The socialist countries have been supporting initiatives designed to reshape international economic relations (...). Accordingly, Soviet

scientists take a positive view on the intention of the Club of Rome to respond with a scientific project to the Declaration and the Program of Action for the establishment of a new international order as adopted by the Sixth Special Session of the un General Assembly.’ Professor Bogomolov tekende verder aan dat in het rio-rapport wordt gedemonstreerd dat de problemen van de ontwikkelingslanden are treated mainly according to western philosophy. Naar zijn mening overlappen de belangen van de socialistische landen en de derde wereld elkaar. Hij gaf op een lucide manier aan via welke condities de problemen zouden kunnen worden opgelost:

- ‘the unlimited sovereignty of each country over its natural resources;

- the unrestricted right of every nation to select the way of its development, in order to have the appropriate social conditions for releasing all creative potentialities of the native population;

- arresting the exploitation of the developing countries' people by the foreign capital in general and by the transnational corporations in particular;

- eliminating all kinds of discrimination and inequality in international relations and making use of international division of labour for the benefit of all national economies.’

 

Na de rede van de Rus fluisterde professor Adam Schaff me toe: ‘Don't tell anyone. I am supposed to attend a luncheon with the executive committee of the Club of Rome, but I am going to have a look at the kashbah.’

Romesh Thapar stelde voor samen te lunchen. Hij introduceerde me bij Russell W. Peterson, de president van New Directions in Washington. Dr. Margaret Mead is zijn chair person. Ik vertelde dat ik met haar was bevriend. ‘Anybody who is a friend of Aurelio Peccei and Margaret Mead does not need an introduction,’ zei hij. Ik bestudeerde de lijst met illustere namen in zijn organisatie. Ik zal hem in Washington bezoeken om meer duidelijkheid te krijgen. Er is een mogelijkheid dat ik lezingen voor ze zou kunnen geven over milieuproblemen en het werk van de Club van Rome.

Woonde nog een aantal werkgroepen bij maar verlang ernaar om naar huis te gaan.

27 oktober 1976

Het regent cats and dogs.

Met een Air France Airbus naar Orly voor de overstap naar Amsterdam. Een steward brengt me de Herald Tribune. Terug in de wereld.

Professor Tinbergen sprak ik nog op de valreep. ‘Laten we niet zo plechtig doen, ik heet Jan,’ zei hij. ‘En jij heet Wim, is het niet? Zoveel verschillen we niet. Hoe oud ben je?’

Ik lees Démocratie Française van Valéry Giscard d'Estaing.322 Voor mij totaal oninteressant.

Neusweek produceert een cover story, born again. De pathologie der massa kan niet op. Ze zijn gewoon mesjoche. De aandacht op dit nerveuze fenomeen wordt veroorzaakt door Jimmy Carters ‘bekering.’ Zelfs Gerald Ford heeft, om de Carter-concurrentie te bestrijden, verklaard dat hij dagelijks in de Bijbel leest en dikwijls in de Oval Office van het Witte Huis gebedsdiensten houdt. Opeens is ook het leven van Ford, zegt hij nu, veranderd door de invloed van Jezus Christus op zijn brein. Niet minder dan vijftig miljoen Amerikanen zijn de laatste tijd herboren in Christus. Het is een epidemie van ongekende omvang. Nadat de Watergate (cia)-inbreker Charles Cols on in de gevangenis tot inkeer kwam en zich ‘overgaf’ aan de Heer, is nu ook mijn oude vriend Eldridge Cleaver overstag gegaan. Als Black Panther-revolutionair zag hij eens Fidel Castro en Mao Tse-tung als zijn idolen en geloofde in hun oprechte vriendschap, zoals hij me bij een eerder bezoek aan Algiers vertelde. Nu is hij ook in de kerk terechtgekomen. Hij vertelde: ‘I was looking at the moon an saw the man in the moon and it was my own face. Then I saw the face was not mine but of some of my old heroes. There was Fidel Castro and there was Mao Tse-tung while I watched, the face turned to Jesus Christ, and I was very much surprised. I don't know when I had last cried, but I began to cry and I didn't stop. I was still crying and I got on my knees and said the Lord's Prayer.’ Als dit geen encyclopedisch voorbeeld is van een hallucinatie of een valse perceptie, dan weet ik het niet meer. Cleaver zag ze vliegen, nam zijn hallucinaire beelden voor werkelijkheid aan en ‘wist’ toen zeker dat hij zich diende aan te geven om zijn straf uit te zitten. Ik herinner me dit verhaal van verschijningen in de maan niet, ook al heeft hij het me wellicht in Californië verteld toen ik hem na zijn vrijlating weer ontmoette.

28 oktober 1976

Amsterdam

Mijn europa-boek is binnen en ziet er prima uit.

Jan van Beek vertelde dat hij ‘ieder roerseltje’ van Carel Enkelaar sedert 1946 had leren kennen. In het Hilton op de Antillen had Carel zijn collega Jan tot in de kleinste details verteld wat er met de bewuste foto van George de Mohrenschild (die van mij was en ik in zijn huis vergat) was gebeurd. ‘Omdat jij hem zo hard hebt aangepakt, zal hij jou die foto nooit teruggeven,’ aldus Van Beek. ‘Mij dunkt, ik ben hem niet van de ene op de andere dag gaan aanpakken: aanvankelijk kwam het niet bij me op dat hij wat mij toebehoorde niet zou teruggeven.’

‘Ik ken Carel, hij houdt van zulke machtsspelletjes.’ Volgens Van Beek zou Enkelaar ook een plan hebben om Bernhard om te zagen, maar daar zei hij verder niets over.

Van Den Haag reed ik naar de Jonge Graaf in Hilversum en gaf Carel Enkelaar mijn europa-boek. Ik stelde voor dat we aandacht zouden besteden aan de vergadering van het World Life Fund in San Francisco. Hij zou Ed van Westerlo me laten bellen (wat niet gebeurde). Over wat Jan van Beek me eerder vertelde, deed ik of mijn neus bloedde want we moeten verder en de diefstal van mijn foto rust niet op mijn geweten. Vooral omdat de cia zelf heeft toegegeven dat er een ‘link’ bestond tussen Lee Harvey Oswald en de intelligence community322 besprak ik met Carel hoe wij de jfk-affaire nieuw leven in zouden kunnen blazen. Moeder Oswald heeft dit altijd tegen me gezegd. Bovendien zijn er aanwijzingen te over dat George de Mohrenschildts eigen contacten met de inlichtingendienst sinds de Tweede Wereldoorlog intens waren.

Hij ging akkoord me 4.400 gulden te betalen voor de met De Mohrenschildt gemaakte tapes323 en was bereid de inkomsten van onze jfk-onderzoekingen 50-50 te delen, ook omdat onze derde partner, Gerard Croiset, niets voor zijn medewerking wilde hebben. Hij zei dit in een brief te zullen vast leggen. Ik antwoordde dat dit niet nodig was, maar Carel zei: ‘Nee, je krijgt die brief wel, want anders heb je geen bewijs als ik er eens niet meer mocht zijn.’

29 oktober 1976

Ik ontmoette André Spoor, die 8 november in Londen zal zijn en om die reden de perslunch voor mijn europa-boek niet

kan bijwonen. Jan Buis van Bruna had paniek gezaaid door mij te zeggen: ‘De pers laat het afweten.’ Zoals het er nu voorstaat hebben we een keurig gezelschap bijeen met vier ambassadeurs en zes journalisten.324

Liep met Spoor mee naar Dorrius waar Henk Hofland en andere stafleden op hem wachtten. Henk zei: ‘Als je data van de Oranjes in een computer stopt, komt er zonder meer uit dat zij niet goed snik zijn.’ Verder beklaagde Henk zich dat een idioot in een boek had geschreven en op televisie had gezegd dat hij met opzet een kat zou hebben doodgereden. Henk had een advocaat genomen, omdat de man in kwestie nooit in zijn auto had meegereden en hij bovendien nooit een kat had vermoord. Ed van Westerlo belde toch. Hij wilde per telefoon uit San Francisco worden ingelicht over de rede van Aurelio Peccei. Daarna zou hij besluiten wat het Journaal zou doen. Drs. J.M. van der Pluijm bevestigde dat Bob Groen voor de Volkskrant mijn perslunch zou bijwonen.

Willem Smitt, die ik bij Story sprak toen ik het artikel over Peter aanbood, gaat een eigen concurrerend blad beginnen, dat Privé gaat heten en waarvan Henk van der Meij den de promotor wordt. Dan weet je het wel. Ik houd niet van overlopers, maar wie weet wat werkelijk is gebeurd. Het is oorlog onder de roddeljournalisten. Het komt allemaal neer op geldmakerij. Medio maart 1977 komt Privé op de markt. We hebben er een nieuwe mind polluter in het vaderland bij.

30 oktober 1976

Peter heeft in Londen een bomalarm in zijn theater gehad.

Mijn oude vriend Dick Sprague325 meldt dat hij zeer nauwe banden heeft aangeknoopt met congreslid Henry Gonzalez uit Texas, die een der voornaamste backers is van het hernieuwde onderzoek naar Dallas in Washington. Hij wordt zelfs de voorzitter van het betreffende comité na januari. Ook onderhoud Dick contacten met zijn naamgenoot Richard Sprague, de voornaamste jurist op de bok. Onze vriend Bernard Fensterwald326 zou kaltgestellt zijn, want congreslid Gonzalez zou hem geïdentificeerd hebben als een cia-man. Ik weet dat Dick dit al heel lang dacht. Het kan juist gebleken zijn, alhoewel in Washington alles mogelijk is. Mark Lane is ook buiten de inner circles van het comité gehouden, wat ik nog onbegrijpelijker vind. ‘The committee is hiring 180 people and building its

own fbi, knowing it cannot trust the Government's cia, fbi and Justice Department. I think Richard Sprague is a good man.’327

Hella Rottenberg van de Stichting Rusland Bulletin - wat dit ook moge zijn - nodigde me 20 oktober uit tot het forum over politieke gevangenen in de Sovjet-Unie. Er zou ook een film van Jan de Graaff van Achter het Nieuws worden vertoond.

De ontmoeting vond plaats om 20.00 uur plaats in een bovenzaaltje van hotel Krasnapolsky waarbij het nos Journaal en Harmen Siezen aanwezig waren. Nico Scheepmaker opende de bijeenkomst en refereerde aan een boekenstal achterin waar alle populaire werken lagen uitgestald en recommandeerde ze allemaal behalve één, mijn ussr-boekje. Ik reageerde expres niet en deed of ik het niet had opgemerkt. Maar je weet natuurlijk alweer meteen hoe laat het is. Bij het scheiden van de markt gaf ik Scheepmaker mijn sovjetboekje, evenals Anne Vondeling. Scheepmaker: ‘Gelukkig dat ik het heb gekregen, want ik zou het nooit hebben gekocht.’ Zoals Tage Domela Nieuwenhuis later terecht opmerkte: ‘Met die woorden verlaagde Scheepmaker zichzelf.’ Natuurlijk deed hij dit, want du moment dat een journalist zich op die manier in de kaart laat kijken, kan je hem afschrijven. Ook Jacques Haenen328 was aanwezig.

Een jongen, die ik eerst met Alexander Münninghoff had zien spreken, stelde twee schriftelijke vragen.329 Ik antwoordde: ‘Het rund dat me een vraag stelt over de inval in Praag....’ Later zei de voorzitter het woord ‘rund’ met tegenzin te hebben doorgelaten.330

31 oktober 1976

Hans Geerlofs belde dat Richard Thieuliette terug was uit Amerika. Hij ging hem in Parijs ontmoeten om te vertellen dat hij niet meer (bij hem) in Amsterdam moest terugkomen om problemen hier te vermijden. Wat een drama. De meeste love relationships eindigen uiteindelijk aldus.

Gerard de Bruijn van de Nieuwe Linie kwam mijn laatste artikel terugbrengen met de mededeling dat de redactie, waaronder een aantal dames, had besloten het niet te plaatsen. Ik antwoordde, wat hem zéér verbaasde geloof ik: ‘Geen probleem dan herschrijf ik het gewoon.’ Kijken wat ze dan zeggen.

Vanavond speelde een Belgisch meisje, dat in Moskou studeerde, Carramouche van Darius Milhaud in Jonge mensen op weg naar het concertpodium. Prachtig. Ze vertelde dat in haar ouderlijk huis drie concertvleugels staan.

De moeder van Tage had over mijn bezoekjes aan haar gezegd: ‘Wat ziet die rare man in een huisvrouw?’ Die heeft mij dus ook voor het laatst gezien.331

Vadertje Stalin en de appeltjes van Oranje is in het Nijmeegse studentenblad Glamoer verschenen.332

Het houdt me voortdurend bezig dat die arme hond weer in de kennel moet als ik op reis ga.

1 november 1976

In een brief die ik heden verzond, heb ik dr. Anne Vondeling de volgende vraag gesteld:

Hoe komt het dat u in al die jaren, elf om precies te zijn, nooit een samenkomst hebt bijgewoond in verband met de politieke gevangenen in Indonesië, maar wel met rasse schreden naar een koude-oorlogsbeweging vis-à-vis de ussr komt? Overigens hoop ik dat u mij hebt geloofd toen ik (tijdens het forum) zei dat allen die strijden voor een wijziging van de toestand in Indonesië u dankbaar zijn dat u opnieuw die toestand tweeënhalf uur met de Indonesische ambassadeur hebt besproken. Ik zou haast zeggen godzijdank. Men moet namelijk aan het lot van deze mensen daar (als op Buru) gewoon niet denken, die al elf jaar ver van vrouw en kinderen, zijn opgesloten.

2 november 1976

Had een langdurig gesprek met John Jansen van Galen en Daan Dijksman - ik prefereer nog altijd Daan - over alle hangende kwesties inbegrepen De Telegraaf. Zij vertelden dat ze van hogerhand werden getipt dat het nu beter was de zaak Bernhard te laten zitten ‘en dan doet de vaderlandse pers dit gewoon.’ Gaf sovjetdiplomaat Timofiev een kopie van de tape, die ik tijdens het forum in Amsterdam had opgenomen.

Ik moet wel lachen. Een dienstweigeraar, Toof Brader, weigert voor de Raad van State te verschijnen zolang prins Bernhard er deel van uitmaakt. Zover is het al.

Newsweek heeft een omslagverhaal over het regime Suharto dat nu tien jaar aan het bewind is.333 Het luidt Indonesia's fading hopes. De Indonesische economie gaat nog steeds gebukt onder de uitwerking van het wanbeleid van generaal Ibnu Sutowo bij Pertamina ‘and there may be more shocks to come’. Newsweek zegt dat het regime zelf de geruchten heeft verspreid dat er een coup zou komen. ‘Corruption is the cancer that ondermines Suharto's strength,’ aldus Richard Smith, de schrijver van het artikel van 4½ pagina. Eindelijk, tien jaar na mijn waarschuwingen en details in De Spiegel334, komt dit Amerikaanse tijdschrift met het verhaal dat generaal Ibnu Sutowo ‘committed Pertamina to longterm charters of hire-purchase agreements on 25 tankers - often in contracts written up at twice the prevailing market rate.’ Dat waren de smerige zaakjes waarin Cornelis Verolme en meneer Louis Worms in 1966 betrokken waren en waar zij een ‘garantie’ van de regering voor meenden te moeten krijgen. Ik had in 1966 gelijk en heb (helaas) in 1976 gelijk wat Suharto en consorten betreft.

Washington wil Malcolm Toom benoemen als ambassadeur in Moskou. Het Kremlin is tegen die benoeming, omdat hij een hardliner zou zijn. De Washington Post, sinds 1952 ‘neutraal’ bij presidentsverkiezingen, heeft zich uitgesproken vóór Jimmy Carter.

3 november 1976

Nico Scheepmaker wijdde een hele kolom aan ons sovjetdissidentenforum. Waarom hij mijn naam erboven moet zetten mag Joost weten.335

Dineerde met Gerard Croiset in La Belle Epoque. Hij vroeg mij een brief van een echtpaar Picard uit Genève te vertalen over een vermist meisje waarover hij de juiste aanwijzingen had gegeven. Hij vond dat ze maar een rechercheur naar Utrecht moesten sturen. Hij sprak over mijn kort geding inzake de De Mohrenschildt-film tegen de nos en Enkelaar. Hij herinnerde eraan in de rechtszaal te hebben geroepen: ‘Willem, moet dit nou?’ Ja, hoe anders want ik had die film toen nodig en ze verdomden het werkelijk te zoeken. ‘Je moet het nooit meer doen,’ adviseerde hij. Ik denk ook niet dat ik dit nog eens zou willen meemaken. Het viel me op dat het enige wat hij over de Bernhard-kwestie wilde zeggen was dat liet in de doofpot zou worden gestopt.

De Nieuwe Revu publiceerde een reportage over de poolhonden op Groenland die langzaam bij hun haren worden opgehangen zodat hun haren overeind gaan staan en de vachten via die methode meer ‘waard’ zijn. Ik kreeg het er warm van. Beschaving anno 1976. Zo slaagt de Nieuwe Revu erin de haren van haar lezers overeind te krijgen en daar wordt dit blad tenslotte om gekocht. En ik schrijf ervoor omdat ik langzamerhand nergens anders terecht kan, dankzij Luns en consorten. Ik krijg trouwens weer nachtmerries van de gedachte dat mijn Keke straks weer in het cachot moet.

Ik herinner me dat ik met Amalrik sprak na afloop van het forum. Het was anders dan Scheepmaker vermeldde. Ik refereerde aan Ahram Khatchaturian, Galina Ulanova en professor A.N. Leontiev, de psycholoog, als opmerkelijke persoonlijkheden en vrienden, waarop Amalrik ins blauen hinein antwoordde: ‘Leontiev is de man die het mogelijk heeft gemaakt dat het zo slecht gaat met de psychologie in de Sovjet-Unie. De regering gebruikte zijn gezag om die studie tegen te houden.’ Toen wist ik zeker dat hij bazelde. Waarschijnlijk wist hij niet wie Leontiev was.

Op de radio hoorde ik het lied Op de grote stille heide wat me als kind altijd aangreep, misschien omdat mijn vader ook in die termen sprak.

Peter begon met: ‘Willem, ik mis je.’ Hij vertelde dat hij meer en meer in nude scenes werd gedrongen en dat het hem niet beviel. Ik stop straks in Londen op weg naar New York.

Broer Theo belde om te vragen wat ik van de overwinning van Jimmy Carter vond. ‘Zeer griezelig,’ heb ik gezegd. Wim Venema van Diogenes schreef dat mijn voorspelling dat Carter zou winnen, was uitgekomen. Theo was uiterst verheugd dat Henry Kissinger zou oplazeren. Ik idem dito.

Woonde een redactievergadering bij van de Nieuwe Linie, bestaande uit vier dames en Gerard de Bruijn die geen woord zei, maar me later toevertrouwde intens genoten te hebben. Besloten werd dat mijn artikel zou worden vervangen door een brief van mij aan de redactie, wat ik botweg heb gedaan. Geen wonder dat het blad op de fles gaat.

In Ethiopië zijn 23 ‘dissidenten’ doodgeschoten. Roept Max van der Stoel nu ook de ambassadeur bij zich?

4 november 1976

Carter heeft met 3.500 stemmen in Ohio en 3.500 stemmen in Hawaï gewonnen. Kan dit waar zijn? Het hele antiquated systeem met kiesmannen en alle andere tricks stinkt. Straks zeggen

ze: ‘Hadden we Ford en Kissinger nog maar. En wat gebeurt er als Carter wordt vermoord? Dan hebben we president Walter Mondale.

5 november 1976

Carter zegt redelijke dingen. God zegene de greep.

Tot mijn stomme verbazing is in De Telegraaf, voor het eerst sinds onze oorlog in 1957 begon, een aardig, sympathiek stuk verschenen. Mijn artikel over professor Delgado werd o.a. via de gpd in het Nieuwsblad van het Noorden336 gepubliceerd. Leo Derksen wijdde er een lovende passage aan in zijn televisierubriek.337 Zou dit mogelijk een gevolg kunnen zijn van mijn indringende brief d.d. 29 oktober aan H. Goeman Borgesius en J.G. Heitink gezamenlijk, waarbij ik hen andermaal verzocht ‘deze oorlog’ nu eindelijk, vijftien jaar na de overdracht van Nieuw Guinea (want daarom was het immers allemaal begonnen) te beëindigen?

Toonde in Den Haag mijn Orde Baru I-film uit 1966 aan Pak Said en de heer en mevrouw Martojo. Vrijwel meteen bij deze nieuwe ontmoeting stak ik tegen Pak Said van wal dat ik teleurgesteld was uit zijn mond vergoelijkende woorden aan het adres van Suharto te moeten horen. Hij was immers een van Bapaks oudste vrienden Ze reageerden nog al in de war en misschien was ik te scherp, maar ik ben geladen op mensen, die na de dood een vroegere vriendschap vergeten en dan maar met alle winden meedraaien. Het was eigenlijk heerlijk om Bung Karno weer eens helemaal te zien zoals hij was.

Later woonde ik een receptie van ambassadeur Romanov bij. Nu was het ter ere van de 59ste viering van de Great October Revolution. Iedereen was er. Oud-minister W.K.N. Schmelzer antwoordde toen ik hem, refererend aan Den Vaderland Getrouwe, ‘de gladde aal uit de Haagse hofvijver’ noemde: ‘Dat ben ik nog steeds.’

‘Ik hoop u nog eens in de regering terug te zien.’

‘Misschien gebeurt dat nog wel eens,’ zei hij.

Ambassadeur Blomstedt van Finland schoot me aan en zei wat zurig dat het hem was opgevallen dat zijn president het enige staatshoofd in mijn europa-boek was. ‘Daarom kreeg hij de ereplaats bovenaan, want hij was in Helsinki de gastheer van Europa,’ antwoordde ik. Het was hem verder opgevallen dat ik Olaf Palme bekritiseerde in het voorwoord.

‘Waarom niet? Na al dit rare geroddel tussen Palmes kantoor

en dat van zijn president, alleen omdat ik over de heer Kekkonen in de Nieuwe Revu had geschreven? Tenslotte zijn de lezers van nr ook burgers van het nieuwe Europa of niet? Daarenboven heb ik mijnheer Den Uyl ook bekritiseerd, omdat hij zich net zo aanstelde als Palme,’ onderstreepte ik tegenover de heer Blomstedt.

Bij thuiskomst werd ik verblijd met een brief van mijn vriendje uit North-Carolina, Andy Reed. Hij had een Certfcate of Special Merit gewonnen voor een short story uitgereikt door het Southern Writers Consortium. Verder is hij nog altijd thuis, leest veel en werkt in zijn tuin.

6 november 1976

Tage Domela Nieuwenhuis schreef dat hij geen tijd had omdat hij dit weekeinde deelnam aan het studentenorkest.

Bracht een kort bezoek aan professor Frits Böttcher. Hij was alleen. Ik vrees dat Lucia en de baby boy zijn vertrokken. Er werd niet over hen gesproken en niets wees op een baby in huis.338 Het was een doffe, trieste boel om hem heen, helemaal bij de professor passende. Hij geeft nu ook weer colleges. Zijn Club van Rome-activiteiten lijken ook op een laag pitje te staan. Hij had Aurelio in Genève rechtuit gezegd dat hij te oppervlakkig was en te veel bla-bla-bla had, wat Peccei woedend had gemaakt. Maar volgens Frits had ook Nelson Rockefeller in Philadelphia zich op de Club van Rome-meeting kritisch uitgelaten: ‘Feitelijk een klap in het gezicht van Aurelio.’ Daar weet ik niets van en ondanks alle kritiek die ikzelf op hem heb, blijf ik van mening dat Aurelio een authentieke figuur is waar de meeste van zijn critici niet aan kunnen tippen. ‘Hij heeft Mussolini-neigingen: hij duldt geen tegenspraak,’ aldus Frits Böttcher.

Gisteravond arriveerden om 20.20 uur drie studenten van de lerarenopleiding in Delft: Aart van der Want, Gert Kant en Eric van der Linden. Ze vertrokken pas om 01.30 uur. Het onderwerp was Indonesië en Nieuw-Guinea. Het geklets was niet van de lucht, maar ze waren wel aardig. Ik kom tijdens zulke ontmoetingen altijd weer op nieuwe ideeën.

Harry van den Bergh van de pvda had een uitnodiging gezonden voor een Round Table Conference on Peace and Security in het rai Congres Centrum. Ik ben naar de perslunch gegaan, maar mijn hemel wat een tijdverlies. Woorden, woorden en nog eens woorden. Ik gaf Willy Brandt een exemplaar van mijn eu-

ropa-boek Ik deed hetzelfde bij Max van der Stoel339 en Piet Dankert en ben opgestapt. I left the playground, since I smelled losers all around.

Ben eigenlijk de hele dag al upset over de brief van Harry Torczyner.340 De slagingskans om iets tegen Time te ondernemen lijkt nihil, want ze vragen me het onmogelijke. Hoe kan ik aantonen lezingen te hebben verloren vanwege de negatieve publiciteit in Time?

Woonde de opening bij van een fototentoonstelling van Vincent Mentzel. De plechtigheid werd verricht door Wim Duisenberg, die lullig vanaf een papiertje wat prevelde.

Zwerven, zwerven, zwerven, ik ben er moe van.

Luns was in Londen om in het Hyde Park hotel over de navo te spreken voor de vereniging van solozeilers. Gevoel voor humor heeft hij wel.

7 november 1976

Er kwam een tweede brief van diplomaat Vladimir Kouznetsov uit Brussel.341

Het is noodzakelijk er hier melding van te maken, hoe ik sedert Kouznetsov begin zeventiger jaren op de sovjetambassade in Den Haag werkte, met hem bevriend was gebleven. Ik ontmoette hem een aantal malen in Moskou toen hij was teruggezonden naar zijn ministerie en nu, hij is inmiddels werkzaam op de ambassade in Brussel, wilden we het contact weer opnemen. Een ontmoeting bleek vooralsnog, nu ik naar Amerika reisde, onmogelijk.
Pas op 5 maart 1977 zou ik samen met George de Mohrenschildt naar Brussel rijden om met Kouznetsov te lunchen in hotel Metropole. Beide heren ontmoetten elkaar in de lobby en spraken Russisch, waarna De Mohrenschildt ons een half uurtje alleen zou laten om wat in Brussel te gaan wandelen, een uitstapje waarvan hij nooit zou terugkeren; niet lang daarna was George dood.
Er is veelvuldig gespeculeerd over die verdwijning in Brussel en het zogenaamde kgb-contact dat plaats zou hebben gehad.
Deze brief was de aanloop om die zaterdag de vijfde maart - ik had toen net weer een brief van Kouznetzov ontvangen - tegen De Mohrenschildt te zeggen: ‘Let's go to Brussel.’ Hij ging akkoord; Keke zat op zijn schoot.

Men had gezegd dat Blokker in de Volkskrant een misselijk stukje over mijn ussr-boekje had geschreven. Ik vroeg hem me dit te zenden. Hij antwoordde dat hij het inderdaad ‘een lullekoekersboekje’ vond en dat ik zijn chef-d'oeuvre maar bij de afdeling documentatie moest opvragen. Nog nooit een stap in de Sovjet-Unie gezet hebbende, is Jan Blokker natuurlijk de aangewezen man om wat ik erover schreef te kunnen beoordelen en aldus te kwalificeren.342

Onbegrijpelijk dat mevrouw Mao nu terecht moet staan. ‘Every revolution, and even every war, creates illusions and is conducted in the name of unrealizable ideals.’343 Het laatste Informatie Bulletin van de Chinezen in Den Haag kondigt de oprichting van een gedenkhal aan voor ‘de grote leider en leraar.’344 De collectieve Mao-illusie nadert haar einde. Je zou kunnen zeggen: is mentaal opgebrand. De perceptie van de mogelijkheden was getroebleerd. Ik moet er nog eens achter zien te komen waar illusies eindigen en in hallucinaties overgaan. Vooral, omdat de meest ‘normale mensen’ er van tijd tot tijd last van schijnen te kunnen krijgen.

8 november 1976

Woonde op de sovjetambassade - Bob Groen en anp'er George Arbous waren er ook - de overhandiging bij van een sovjetonderscheiding aan een 80-jarige dame. Het was de oorkonde van de stad Tiblisi in Georgië. Zij had gedurende de oorlog een aantal sovjetkrijgsgevangenen helpen ontvluchten. Er werden liederen uit Georgië gezongen en ambassadeur Romanov had moeite zijn tranen te onderdrukken. Ook de burgemeester van Texel was aanwezig. Rom stelde me voor aan de nieuwe Cubaanse ambassadeur, een arts, van wie ik de naam ben vergeten. Ik vroeg hem wanneer ik dr. Carlos Rafael Rodriguez345 zou kunnen gaan interviewen.

Snelde terug naar Amsterdam om op tijd te zijn vooreen maaltijd met Han ten Geuzendam die bedrijfspsychologie studeert en lid is van de Vereniging Nederland-ussr. Een rustige, slimme jongen.346

Jan Cremer, de schrijver, zal op 27 november in de Printshop aan de Prinsengracht weer een serie grafieken tentoonstellen (20 procent rijkssubsidie), die de naam tulpen 1976 draagt. Ik ben er dan niet.

9 november 1976

Had een inspirerende ontmoeting met Gerard Croiset en Carel Enkelaar over de jfk-affaire.

Croiset deed opmerkelijke uitspraken. Lee Harvey Oswald had misschien zelfs helemaal niets met de moord in Dallas te maken. Het was inderdaad een cia-operatie geweest, maar meer wilde hij niet zeggen.347 Hij zei ook waarom hij niets meer wilde zeggen: ‘Te gevaarlijk.’ Er waren vier schutters. George de Mohrenschildt wist voor 80 percent af van de moord waarover hij had gehoord via zijn broer Dimitri de Mohrenschildt. Hij gaf allerlei nieuwe saillante details.

Verslag bijeenkomst Oltmans, Coiset en Enkelaar
9 november 1976
Willem de Zwijgerstraat 21
Aanwezig: Croiset, Oltmans en C.E.
Croiset herinnert aan zijn uitspraak van ruim een jaar geleden, inzake een nieuw onderzoek dat in 1976 zou zijn te verwachten. ‘Dan wordt het weer tijd iets te doen’, heeft hij toen gezegd.
‘Nu is het tijd om iets te gaan doen’, aldus Croiset vandaag. Maar voegt hij eraan toe: ‘we zijn met zijn drieën. Zou het niet goed zijn om er nog iemand bij te halen uit Amerika, die persoonlijk ook vragen stelt’.
Vervolgens zegt Croiset het te betreuren dat Oltmans indertijd niet naar de boerderij is gegaan, die hij heeft beschreven en waar naar zijn mening het complot is gesmeed en waarvoor Oltmans een uitnodiging had. In die boerderij daar heeft gewoond - misschien leeft of woont die man daar niet meer - een van de oliemensen die er belang bij had dat Kennedy niet meer zou blijven leven vanwege de geweldige financiële stroppen, die zij zouden krijgen als Kennedy zijn wet erdoor gekregen had. Op de tweede plaats waren er Cubanen die er belang bij hadden dat Kennedy niet verder meer zou leven omdat hij in staat was een atoomoorlog op Cuba te beginnen. Het bevel tot deze oorlog was al in een vergevorderde staat van voorbereiding. Tot het brein van de moordorganisatie behoorde deze man op de boerderij. De Mohrenschildt wist hier heel veel van via zijn broer. De Mohrenschildt wist 80% niet van zichzelf maar van zijn broer. Daarna is De Mohrenschildt zelf opgetreden. De relatie tussen Oswald en De Mohrenschildt - en nu komt er iets heel voor-
naams voor - was een officieel instantie, ik kan niet precies zeggen welke, die zijdelings een grote invloed op de moordorganisatie heeft gehad. (Croiset heeft zijn mededeling op de cassetterecorder met opzet vervaagd en onjuist weergegeven, maar na de cassetterecorder te hebben gestopt heeft hij exacte mededelingen met betrekking tot deze organisatie gedaan.)
Er waren drie groepen, die betrokken waren bij de moord op Kennedy. De bedoeling achter de moord op Kennedy was dat zij met betrekking tot het oliekapitaal niet door zouden gaan, de atoomaanval op Cuba te voorkomen en de afremming van een aantal politieke ontwikkelingen. Daar komt nog bij dat er spanningen bestonden tussen de familie Kennedy en - zoals Croiset het noemde - de gewone man die ook wel eens president wilde worden. De familie Kennedy was een clan. Tegen deze clan kon een particulier mens niet op.
Verschillende organisaties zagen in het verdwijnen van de clan-Kennedy een mogelijkheid tot een naar hun mening beter bestuur van Amerika.
Desgevraagd doet Croiset doet nog enkele nadere mededelingen.
De bewoner van de boerderij zag eruit als Johnson. Hij had het figuur dat Johnson heeft. Breed, militair, grote farmershoed. Kortom Johnson in farmerstenue. Hij was een groot organisator. Zeer bekend. Iedereen kent hem in de omgeving. Hij jaagt ook veel, maar misschien is dat daar algemeen. Daar kan ik eigenlijk alleen maar meer over zeggen als je daar geweest bent, die figuur hebt gevonden, althans wanneer ik een foto daarvan krijg. Het zijn maar voorlopige mededelingen, die toch uitgewerkt moeten worden, aangetekend moeten worden, foto's van gemaakt moeten worden. Al die foto's moeten hier op tafel komen. Ik ben erg bang dat die man niet meer leeft. Daar is nog een andere man in huis. Die heeft net zo'n kruintje als ik. Het middenstuk helemaal kaal en de rand is zwart. Het is een man van ongeveer 1,66 m.
Naar mijn mening is die eerste man, die grote man die ik beschreven heb, dood, maar die tweede man leeft naar mijn mening nog. Die man heeft een merkwaardige secundaire betrekking in dat huis, terwijl het toch een primaire man is. Hij doet zich heel klein voor, maar in wezen is hij het brein. Hij is nu zo'n 58 jaar. Het brein dat overal bij was en alles weet. Hij heeft ook nog een litteken, maar dat kun je niet zien. Hij heeft een litteken aan de kuit van zijn rechterbeen.
Die spoorrails.... Er moet sabotage gepleegd zijn op de spoorrails even voordat de aanslag plaatsvond. Waarom weet ik echt niet.
Ik zie een hoge watertank. Daarbij lopen spoorrails; die spoorrails zijn ontwricht om een spoorwegongeluk te forceren dat niet gebeurd is. Het heeft met de zaak iets te maken.
Dan die man die dat schot gelost heeft achter de houten schutting door die gleuven heen. Die het dodelijk schot gelost heeft. Die man is zoals ik al gezegd heb gevlucht. Niet zo gek ver weg. Naar achteren toe, niet naar voren toe en is daar in een auto gestapt. Die auto is gereden; eerst na 20 kilometer hebben ze gestopt bij een huis, daar woonde iemand van een soort ondergrondse, een soort terrorist, die wel bekend is in Dallas.
Croiset corrigeert dan en zegt dat laatstbedoelde man woont op een afstand van nog geen 2 kilometer van de plek van de moord. Dan 20 km verder, daar is een wegrestaurant; daar kwamen vier mensen bij elkaar. Dat kan ik op de kaart nog wel aanduiden. Daarna zijn ze ongeveer 50 km gereden. Bij elkaar zo'n 75 km en op 75 km moet de situatie zijn die ik indertijd beschreven heb. Dat betreft die winkel waarachter een riviertje liep, waar aan de andere kant een soort bergen waren, waar die hut was waarin die op een Cubaan lijkende man woonde. Deze man heeft nog geen veertien dagen na de moord in die winkel die ik heb beschreven een geweer geruild dat bij de trekker, bij het slot kapot was. Hij heeft dat geweer laten repareren of geruild of zoiets. In elk geval heeft hij daar een geweer ingeleverd dat bij het slot kapot was.
Nu heel iets anders: Er moet een geheim rapport bestaan dat in het bezit is van de familie Kennedy zelf. Waarom komt dat rapport niet naar buiten. Naar mijn mening zijn aan de familie Kennedy alle namen bekend. Voor het welzijn van het land noemen ze die niet. Pas als de hele generatie is uitgestorven zal men veel meer aan de weet komen. Het feit dat men de hersenen van Kennedy verborgen hield is uitsluitend om het bewijs tegen te gaan dat niet van boven is geschoten, maar zoals Croiset het zegt, rechtstreeks. ‘Eigenlijk nog meer van onderen af’. Die hersenen zijn trouwens helemaal niet zoek. Men zegt dat ze zoek zijn, ze staan nog steeds op de plek die ik al eerder heb beschreven, maar of het links of rechts is weet ik niet en dat weet ik meestal nooit.
Tegen Oltmans: ‘Als je in Dallas bent moet je ook naar het tegenovergestelde kijken van wat ik heb gezegd’. Desgevraagd bevestigt Croiset dat de beschreven auto dezelfde is als die hij al eerder heeft beschreven. Hij voegde eraan toe: ‘Dat was de eerste auto. Dan komen die vier bij elkaar. Toen hebben ze een andere auto genomen.’ Croiset zegt voorts dat er vier mensen bij betrokken waren plus Oswald. Naar Croisets mening heeft Os-
wald er heel weinig mee te maken. Misschien wel niets. Het is allemaal van buitenaf in elkaar gezet.
En daar weet deze De Mohrenschildt heel veel van. Die kleine man op de boerderij van ongeveer 58 jaar die scheert veel koeien of paarden met een tondeuse en maakt die dieren dan klaar voor een tentoonstelling of zo. Hij werkt in elk geval veel met een tondeuse met staarten van koeien of paarden.

Om 22.35 uur belde mejuffrouw Büringh Boekhoudt, wat zeer ongewoon was. Ik had haar twee boeken gezonden met een briefje. Hierin somde ik andermaal op dat ik eigenlijk nooit meer kon vergeten dat ze me had kwalijk genomen haar naam in 1973 in een gesprek met Bibeb voor Vrij Nederland te hebben genoemd. Vooral omdat dit ‘kwalijk nemen’ zuiver gebaseerd was op rekening houden met Beatrix, wat ik onzin vond. Geloof best dat het een aardige vrouw kan zijn en dat ze rekening wilde houden met gevoeligheden rond het hof - voor mij allemaal gezeik - maar dat rechtvaardigt haar niet tegenover mij (haar oudste leerling) publiekelijk afstand te nemen, want dan mist de vriendschap en affectie haar authentieke basis. ‘Ik vond het al verdacht,’ zei ze ‘dat je niet meer kwam.’ Ik schreef haar een tweede briefje dat ik haar absoluut niet had willen kwetsen maar wel meende dat zij kennis moest nemen van mijn verminderde aanhankelijkheidsgevoelens.

Bob Groen zei gisteren eigenlijk iets heel aardigs: ‘Ik zag je wel eens op de redactie van het Algemeen Handelsblad en dan dacht ik: daar heb je de grote Oltmans, maar je kwam dan natuurlijk voor Henk Hofland.’ Ten overvloede: aardig, niet vanwege dat ‘grote’ maar vanwege de openheid en warmte die in de zin verborgen zaten.

Bezocht tante Meta de Vries348 in haar verzorgingshuis. Ze was zo blij en verrast. Zij droeg mams koraalketting, die ik haar had gegeven. Ik bracht foto's mee van mam en haarzelf als studentes te Amsterdam. Maar ze herkende niets, niet met en niet zonder bril. Heel triest. ‘Lijken die tijden u lang geleden?’ vroeg ik. ‘Nee, helemaal niet,’ was haar antwoord.

Liet Keke laat uit maar de onverdraaglijke stank van akzo Noord, waar men weer chemische uitlaatgassen de ruimte in liet gaan, maakte dit eigenlijk onmogelijk. Tegen middernacht toch even gaan lopen. De overtollige gloeilampen die in huiskamers branden zijn ergerlijk. Sommige flats hebben acht of zelfs tien lampen aan. En dan die honderdduizenden verlichte

flatgebouwen, die 's nachts in heel Nederland blijven branden; waar komt de energie de volgende eeuw vandaan? Daar denkt deze generatie verder niet over na. Ik zie de verkwisting met open ogen. Iedere stadsbus die langs dendert verspreidt giftige gassen, waarvan je voelt dat je de lucht niet moet inademen. We zijn machteloos. Er is ter waarde van 10 miljoen gulden prei vernietigd, omdat werd ontdekt dat op een terrein van 170 hectare het giftige onkruidbestrijdingsmiddel Camparol was gebruikt waardoor de grond werd verontreinigd. We worden met de dag gekker.

Acht november is een ‘mijlpaaltje’ van enig formaat geweest. Mijn zesde boek verscheen. De lunch in het Promenade hotel, aangeboden door Bruna, is uitstekend verlopen. Menu: 1) Amuses-bouches, 2) filet mignon Résidence, légumes divers, pommes parisiennes en 3) parfait Promenade. Mevrouw Anna Bebrits sprak eerst. Romanov produceerde een agressief verhaaltje. ‘Keihard,’ zei Bob Groen later. Hij leek voor een keer echt in de contramine. Ambassadeur Blomstedt bedankte mij voor het boek en bracht zelfs een heildronk op mij uit, waarop Anna Bebrits zei: ‘You see, that mistake I made, I forgot it, which shows how difficult the diplomatic life is.’ Ambassadeur Lodewijck van België citeerde uit een boek dat 400 jaar geleden werd geschreven en parallel was aan de teneur van mijn boek.

Henk Bruna had een toespraakje gehouden en vroeg me of ik een kopie daarvan wilde hebben voor mijn dagboek. Duidelijker kon het niet.349 Louis Sinner van het Algemeen Dagblad leek me de enige die mijn boek kennelijk helemaal had gelezen. Hij hield een aardige speech, alleen in erbarmelijk slecht Engels.

Han Mulder hield zijn belofte en maakte een radioprogramma over mijn europa-boek. Henk Hofland en Harry van Wijnen waren ook in de studio. Henk bietste als vroeger sigaretten en rookte ook een stinkende sigaar. Hofland heeft nog wel iets aardigs, maar toch, ik herken hem niet meer. Van Wijnen dacht dat de zaak-Bernhard mede was voortgekomen uit luiheid van journalisten.

Mulder begon met te vragen hoe ik de reizen financierde, die mijn boek mogelijk hadden gemaakt. Ik zei het een vrij onbeschofte vraag te vinden. ‘Ik ben ook niet geïnteresseerd in de kleur onderbroek die je draagt.’ Ik vertelde dat om te beginnen Bruna een voorschot van 10.000 gulden had gegeven. Vervolgens sprak hij over mijn idee voor een persbureau voor geheel Europa en vervolgens waarom ik geladen was op Joop den

Uyl. Ik was misschien te scherp in mijn antwoord. Hij vroeg mij ook wat naar mijn mening Westerse journalisten konden leren van sovjetjournalisten. Het werd een ratjetoe. Op het laatst zei hij: ‘En je hebt acht seconden om nog iets te zeggen over Finlandisatie.’

‘Dat bedoel ik nu met “floppy” westerse journalistiek,’ heb ik geantwoord. De belangrijkste vraag van het hele gesprek met acht seconden aan de staart.

10 november 1976

Moest de arme hond weer naar de kennel in Bosch en Duin brengen. Het brengt me close to tears. Er was een blinde Afghaan, die zo dankbaar was dat ik hem aanhaalde. Mevrouw Offereins vertelde dat de eigenaars hem niet terug willen hebben. Vreselijk. Dierenleed is iets verschrikkelijks. Ik vraag me ook altijd af of ik mijn beestje zal terugzien wanneer ik langer op reis ga.

Bezocht de diplomaat Jacob Gillespie op de Amerikaanse ambassade. Een zak die absoluut nul komma nul medewerking schijnt te gaan geven. Ik vroeg waar ik statistisch materiaal over de usa kon vinden. Misschien bij de National Press Club in Washington. Hij zou daar een mijnheer Kohl kennen, die ook zou kunnen helpen bij het benaderen van mevrouw Ladybird Johnson, senator Sam Nunn, gouverneur Jerry Brown en een van de kinderen van Robert Kennedy.

Gillespie was eens in Leopoldville gestationeerd en kende diplomaat Thomas Kanza, mijn vriend, en was het er mee eens dat president Mobutu een scoundrel was. Ik zei het walgelijk van de vs te vinden om die boef eerst aan de macht te helpen en dan verder ook tegen beter weten in aan de macht te houden met gigantische dollarinjecties (à la Suharto) van Washington en haar Europese satellietstaten. ‘What is the alternative?’ vroeg hij nota bene ook nog.

Was in Antwerpen om een lezing over mijn europa-boek bij de Boekenbeurs voor Vlaanderen te geven. Het was redelijk bezet en merendeels door jongeren, wat bemoedigend was. Maar ze gedroegen zich slecht, want ik moest zelfs zo ver gaan te zeggen: ‘If you go on talking among yourselves, I will leave.’ Onbegrijpelijk dat ik nu pas vermeld een bezoekje aan Peters moeder in Tilburg te hebben gebracht. Peter heeft de handen van zijn moeder. Zij was gelukkig alleen. Zij vroeg zich af of Frederick Ress niet zeer upset was geweest dat Peter niet meer naar Minnesota was gekomen en in Londen de planken was opgegaan. Ik was het met haar eens, maar dit was een kans voor

Peter om onafhankelijk te worden. Ook maakte zij zich zorgen dat Peter zoveel pillen innam (vitaminen): ‘Dat heeft zijn lichaam niet nodig.’ Haar toon en bezorgdheid deden me aan mam denken. Zij had zijn adres in Londen niet, maar ik heb het haar gegeven want zij wilde hem schrijven. Was erg blij er te zijn geweest.

Bij thuiskomst lag er een briefje van mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt.350

11 november 1976

Probeerde broer Theo in Lugano te bereiken. Ik ben bezorgd over hem. Hij is een van de drie directeuren van een bedrijf maar noemt de andere twee crooks. Hij was al op pad.

In de vn wordt een motie besproken, ingediend door de vs, de ussr, Japan en ook Nederland, die o.a. het verbod betreft inzake het kunstmatig opwekken van stormen, vloedgolven en wat dies meer zij ‘voor oorlogsdoeleinden’. Zoiets is namelijk niet vanzelfsprekend. Men realiseert zich niet meer hoe gek we al zijn geworden. Amerika zal in ieder geval tegen toelating van Vietnam tot de vn stemmen. Ook zoiets absurds. Ze maken zich tot de risee van de wereld, wat ze verder een worst zal zijn. De reden is trouwens dat er nog 800 Amerikanen uit de oorlog worden vermist.

Nadat ik met de heer J. Coté van de amro had gesproken, werkte mijn telefoon weer enige tijd niet.

British Airways naar Londen

Bibeb schreef een interview met André Spoor voor Vrij Nederland. ‘Imiteert Willem Oltmans zo perfect,’ schreef zij ‘dat je zou zweren dat hij in hem verborgen zat.’ Dit naar aanleiding van de kwestie Hofland-Oltmans destijds, die aanleiding werd tot het afzien van de hoofdredacteursfunctie door Hofland.351 Deze versie van het verhaal suggereert dat Hofland nooit met boosaardige opzet De Telegraaf-fotograaf meenam naar mijn feestje met de Russen. ‘Ik ben blij dat Henk bij de krant is gebleven,’ zegt Spoor. ‘Er is wel eens beweerd dat wij elkaars stoelpoten aan het doorzagen waren. Maar er is nooit een conflict geweest. Wel hebben we ons vaak tranen gelachen.’ Als er geen kwade opzet in het spel was, en ook geen andere negatieve argumenten voor Hoflands gedrag konden worden aangevoerd in deze zaak, waarom werd dan vanuit de redactie zelfs geëist dat hij uit de hoofdredactie zou worden gesmeten? Tot

op de dag van vandaag ken ik de werkelijke toedracht van meneertjes rol in deze nog altijd niet.352 Spoor noemt Henk terecht ‘een talent’.

Mevrouw An Salomonson, die van 1958 tot 1975 de nrc in Wenen vertegenwoordigde, is onderscheiden met het groot ereteken van verdiensten van Oostenrijk. Wanneer zij over onderwerpen schrijft waar ik mij in heb verdiept, klopt er meestal niets van.

Jan Siebelink schrijft vijf pagina's over Marcel Proust in de Haagse Post.353 Hij vindt het vreemd dat Proust pas na de dood van zijn moeder in 1905, hij was toen 24 jaar oud, werkelijk homo durfde te zijn. Hij was steeds angstig geweest dat mama zijn voorkeur voor mannen zou ontdekken. Maar dit begrijp ik eigenlijk uitstekend. ‘We moeten niet vergeten,’ schrijft Siebelink ‘dat Proust zijn homoseksualiteit als een afschuwelijk gebrek zag dat hem diepe gevoelens van schuld tegenover zijn moeder heeft gegeven.’ Ik had absoluut geen schuldgevoelens over mijn eerste contacten met Bertie Hilverdink in 1950 en al helemaal niet tegenover mijn ouders, maar het bracht mijzelf in verwarring. Ik sprak er pas met mam over na mijn 40ste jaar. Wie zegt dat Proust dit, was hem meer tijd vergund geweest, niet ook zou hebben gedaan?

‘Na 1910 verlaat Proust zijn kamer nauwelijks meer, tenzij om gegevens te verifiëren of om nieuwe te verzamelen in het rendez-vous-huis dat hij zelf exploiteert om de sodemitische aristocratie te observeren bij het bedrijven van haar monstrueuze seksuele anomalieën,’ meldt Siebelink. Intussen werkte Proust als een bezetene aan A la recherche. Gide bladerde er doorheen, verstrooid en min of meer geërgerd, stuurde hij het terug. Na vernederende afwijzingen van Fasquelle en Ollendorff uitgevers, wilde Grasset het uitgeven, maar op kosten van Proust zelf en in 1.750 exemplaren. Het boek blijft bij het publiek onopgemerkt. In 1914 krijgt Gide het manuscript opnieuw in handen. Deze keer geeft hij zich gewonnen. Hij schrijft aan Proust ‘smartelijk spijt’ te hebben van zijn eerder reactie. ‘Je m'y vautre’ (Ik wentel me rond [in dit manuscript]).

Nog een detail: Proust is verliefd geworden op een taxichauffeur, Alfred Agostinelli. Hij neemt hem in huis als privé-secretaris, maar hun liefdespad ging niet over rozen. Alfred voelde zich gevangen en vluchtte. Proust gedroeg zich jaloers en autoritair. Met alle te zijner beschikking staande financiële middelen probeert hij Alfred terug te winnen, maar de jongen

is voorgoed verdwenen, wordt piloot en verongelukt een jaar later.

Richard Thieuliette wilde tien jaar geleden al dat ik Prousts meesterwerk zou lezen. Wanneer? ‘De indrukken uit de tijd moeten duurzaam gefixeerd worden,’ aldus deze schrijver, ‘dat is de opdracht van de kunstenaar.’ Ziedaar mijn dagboek.

Londen

Peter, met de gebruikelijke zonnebril - hij wil zijn ogen om een of andere reden waar mogelijk niet bloot geven en schermt ze af - zag er een beetje uitgeput uit. Hij is voor zijn gevoel nog bij Frederick Ress. Hij stuurde hem 200 dollar. We verzonden een aanvullend telegram naar Frederick vanuit het postkantoor op Trafalgar Square. Peter wilde op het avondeten trakteren. Het werd de eerste ontmoeting met Edwin van Wijk, zijn Zuid-Afrikaanse collega, die holderdebolder van hem is. ‘Ik hoop dat je lief voor hem zult zijn,’ zei Peter.

‘Willem, vanmorgen zag ik voor het eerst van mijn leven een aura met kleuren om het hoofd van Edwin. Het was een schok voor me. Je denkt natuurlijk dat het onzin is, but I am serious.’ Ik vroeg of hij de avond tevoren may have smoked pot.

Hij bracht me naar een knus souterrainappartementje. Hij lijkt nu zijn plekje in Londen te hebben gevonden. Vanavond ga ik naar de show. Hij leek bezorgd dat ik er niets aan zou vinden. ‘Don't worry, ik kijk toch alleen maar naar hoe jij je voelt.’ Toen ik incheckte in het Hilton hotel was er een controle op wapens zoals op airports. Zover is het nu al.

Henk Hofland besteedde twee pagina's aan het fotoboek over de Sovjet-Unie samengesteld door Karel van het Reve maar wat mijn boekje betreft, heeft hij de hik. Die man is geen vriend. Hij is een typische overlopen.354

De jongens hadden om 20.00 uur een kaartje bij de kassa van het Phoenix Theatre voor me klaargelegd. Peter beleeft toch wel een groot avontuur hier in Londen. En al zal hij uiteindelijk waarschijnlijk toch naar Frederick Ress gaan, ik moet hem sowieso volkomen vrij laten en hem zijn eigen leven laten leiden.

Ik vond Carte Blanche afschuwelijk. Ik werd afgedraaid door de dikwijls slechte smaak en vulgariteit van sommige scènes. Peter met een levensgrote kunstpenis rondvliegend, er ook nog bij zingend en vooral zijn mooie body aan het volk tonende! Het schijnt niet de naaktheid zelf te zijn die schokgolven veroor-

zaakt, maar het is de bedoeling van Ken Tynan om door zijn acteurs en actrices het publiek opgewonden te krijgen. De scène met de motorfiets is puur bedoeld om de mensen seksueel in beweging te krijgen. Ik zat al tijdens de voorstelling te bedenken wat ik er in hemelsnaam tegen de jongens over zou kunnen zeggen. Het liefste zou ik Peter adviseren zo snel mogelijk de plaat te poetsen en zich terug te trekken. Maar welke Nederlandse acteur speelt op West End en dan nog wel in een musical van Tynan, ook niet de eerste de beste? Bovendien geeft het hem financiële onafhankelijkheid.

Ze namen me na afloop mee naar Dutch Treat, dat door twee Nederlanders wordt gerund. We hebben tot 03.00 uur zitten praten, ook over alle mogelijke aspecten van love and relationships. Edwin bleek een zeer alerte, serieuze en aardige jongen te zijn, zoals ik had kunnen verwachten dat een vriend van Peter zou zijn. Ik vrees dat hij totaal in love met Peter is, terwijl Peter hem erg aardig vindt. Wanneer Frederick Ress naar Londen zou komen, zou zich waarschijnlijk een milde ramp voltrekken.

12 november 1976

Londen is een pest. Het verkeer is onmogelijk. De stank penetrant. De mensen zijn traag. Nooit taxi's te vinden. Subways rijden niet na middernacht. Geen wonder dat Londen een aflopende zaak is. Wie gaat er nog voor zijn plezier heen?

Ze hebben vandaag, omdat het vrijdag is, ook een matinee. Volgens Peter komen dan gefrustreerde zakenlieden binnenlopen die naar de blote jonge mensen komen kijken voor ze een weekeinde met vrouw en kinderen zitten opgesloten. Ging zelf naar La nuit Américaine van Truffaut maar vond er niets aan. De film kreeg vele Oscars, zeker omdat andere films nog meer shit zijn want anders begrijp ik het niet.

Het regent non-stop, typisch Londens weer. Ik kan me niet herinneren wanneer mijn voeten voor het laatst zo door en door nat zijn geweest.

Isaac Stern vroeg Henry Kissinger naar diens toekomstplannen nu Carter de zaak heeft overgenomen: ‘I have got to find a job playing second fiddle,’ aldus Henry.

Ben voor een tweede keer naar de musical gaan kijken.

13 november 1976

Wanneer ik een White House watcher was, zou ik er vooral op letten of Jimmy Carter als directeur van de cia George Bush aanhoudt. jfk hield Allan Dulles aan, wat zijn undoing zou worden.

De helft van de gekleurde briefkaarten op krantenstalletjes is gewijd aan Elisabeth ii en de koninklijke familie. Het is allemaal vrij knots. Zelfs de vuilnisauto's hier dragen wapens met de mededeling ‘by appointment of hm the Queen’. Er worden papieren klaprozen verkocht ter herdenking van de Eerste Wereldoorlog.

Lunchte met Peter in een health food restaurant. We hadden eindelijk gelegenheid samen wat te praten. Hij was het met me eens dat we daar aan toe waren. Hij had een psychologieboekje gekocht en merkte op: ‘Willem, het was de eerste keer dat ik in iets begon te lezen en niet wist waar het over ging.’ Hij vertelde over een Amerikaan die hem 200 dollar had geboden als hij er in zou toestemmen met hem en diens lover - een zanger - naar bed te gaan. Hij zegt dat allerlei weirdo's hem dagelijks bij de stage door opwachten. Hij heeft trouwens al weer zijn 50ste voorstelling van Carte Blanche gehad.

14 november 1976

Er was weer zoveel wat hij deze dagen heeft gezegd en wat ik had willen opschrijven, zoals bijvoorbeeld toen we een kerkje nabij zijn huis passeerden: ‘I love to hear the singing and on sundays they sing all day.’ We kochten in een platenzaak de 2de en 3de symfonie van Rachmaninov en diens 1ste en 4de pianoconcert. Dat zijn heerlijke tapes voor in de auto. Hij zei verschillende keren: ‘Pas goed op jezelf in Amerika.’ Hij bracht me naar de panam terminal. Hij is de laatste in de wereld, van wie ik nog in tranen afscheid neem. Pure and true emotions vermolmen gedurende de Spaziergang die leven heet, zoals dit in een oude boom gebeurt. Hij gaat straks joggen in het park.

Ik belde hem nog van Heathrow. ‘Ik omhels je, lieve Willem.’ Wat geef ik hier toch altijd maar beperkt weer wat we echt samen beleefden of met elkaar bespraken.

Professor Stanley Lesse355 vestigt in The Futurist356 de aandacht op het belang van mental health in de toekomst. ‘Prophylactic measures357 of a psychological nature should become part and parcel of the socio-political structure. In the future, the psychotherapist and indeed the political scientist must be profoundly concerned with the influence of economic and political institutions on the psychological well-being of the individual.’

Hij spreekt over ‘positive support for the individual's egostructure’. Lesse lijkt ego te baseren op het Freudiaanse begrip van Id, instincten en aangeboren behoeften, tegenover Superego (geweten, schaamte, schuldgevoelens) met dan het Ego als product van invloeden en interactie met de buitenwereld.

‘Psychosocial stress in the future will have different sources from those of today,’ schrijft Lesse. ‘In great measure because the group ego will supersede the individual ego in importance. The individual, rather than being preoccupied by his personal self, will probably find it increasingly necessary to change his orientations to fit in a part of the integrated group in order to be accepted by his society, or indeed to survive. Future man may very likely experience illness as being detached from the group and health as being integrated into the group, with one of future man's great concerns being the threat of physical and psychological seperation from the group. Indeed, psychiatrists are beginning to observe such separation anxiety with increasing frequency among persons working in large institutions.’

Verlatingsangst, de angst van het kind zich van de moeder los te maken, lijkt fris en vrolijk te zullen worden voortgezet in het leven van jonge, zelfstandige mensen in een strijd op leven en dood iets van hun zelf en hun oorspronkelijke authenticiteit te kunnen bewaren in de waanzinnige maalstroom, die de rat-race naar een spectaculaire carrière en een hoger inkomen wordt genoemd, opdat verlangens zullen kunnen worden gecompenseerd met het bezit van een tweede auto, een tweede huis en een tweede vakantie. We zijn met zijn allen totaal op de verkeerde weg in de zogenaamde geavanceerde wereld. Ik denk dan altijd aan het beeld van de dames aan het werk in de sawahs van Java en Bali uit 1957. Hoe men bij het ondergaan van de zon een matje uitrolde, zich naar Mekka keerde en voorovergebogen in gebed verzonken de aarde kuste. Verlatingsangst verwordt tot een vorm van een permanente, levenslange veldslag niet zo zeer tussen right en wrong, maar tussen het behoud van een authentiek, onvervalst, onvervuild, unverwrongen Ego vis-à-vis een Zelf dat onder de voet werd gelopen en platgewalst onder de nietsontziende druk van het Super Ego. Met het Id zal bij het bereiken van de volwassenheid waarschijnlijk voldoende zijn afgerekend, maar dan begint het volle leven en komen de vloedgolven van de op het individu aanstormende ‘wereld’. De laatste opgeworpen dijken en weringen tegen de lawine van sociaal-psychologische vervuiling bezwijken onder de nietsontziende druk van de moderne samenleving. De individuele egostructuur, waar professor Lesse over spreekt, wordt

zonder pardon door de opdringende kudde onder de voet gelopen. Van een echt, onvervalst Ik zal niets overblijven. Voor de mens van de toekomst geldt aanpassen, een eenheidsworst worden, of worden verpletterd. Dat is het toekomstbeeld van het collectief, zogenaamd aangepaste, Zelf. Het individu in de 21ste eeuw? Een machinaal verpakte, sociaal-economisch voorgesorteerde en geprogrammeerde robot.358

De psychohistoricus dr. Lloyd de Mause trekt al enige tijd mijn aandacht. Hij schreef dat de moeder van Adolf Hitler in 1907 per ongeluk was vergiftigd tijdens een behandeling voor borstkanker door een joodse arts. Later zou Hitler de joden als de kanker omschrijven, die uit de boezem van Duitsland diende te worden verwijderd. Psychohistorie houdt zich bezig met de bestudering van psychologische motieven en modellen waaraan de geschiedenis ten grondslag ligt. De 44-jarige De Mause is de opkomende naughty boy in deze betrekkelijk nieuwe vorm van studie.

London-New York, panam

Op 18 februari 1976 sprak De Mause voor de Bicentennial Meeting of the American Association for the Advancement of Science in Boston. ‘What caused America?’ riep hij uit. ‘What was it that changed a group of totalitarian, bigoted, head-hunting and witch-hunting Englishmen into a nation of fiercely independent Yankees in but one century?’

‘What caused a giraffe?’ aldus De Mause verder. Het is eenzelfde type vraag. ‘Both are answered by evolutionary descriptions. The giraffe is the product of bio-specialization from certain mammalian parents through selection and isolation of a deviant population at a specific moment in biological evolution within a certain natural environment. America is the production of psycho-specialization from certain psychological parents through selection and isolation of a deviant population at a specific moment in the evolution from childhood within a certain group environment.’ De Mause interesseert me in hoge mate. In 1948 stak ik de oceaan over in een ouderwetse Constellation met vier propellermotoren. Nu zit je in een Jumbo met straalmotoren en geniet van alle comfort en vooral snelheid. Geen tussenlandingen meer.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


landen


datums