Memoires 1976

[p. 7]

New York

5 april 1976

Prachtig mooi weer. Droomde dat mam op reis ging. Ik denk naar Zuid-Afrika. Ik huilde hevig. Waarom?¹

Zit in Central Park met Memoirs of a Dutiful Daughter van Simone de Beauvoir.² Ik vind meteen al een regel die me aanspreekt na mijn eigen ervaringen op De Horst: ‘I was condemned to be an outcast from childhood. I sought refuge in my own reflection.’ Bladerend zie ik dat André Gide eens tegen haar zei: ‘Live dangerously. Refuse nothing’ (p. 273). Dat was Bung Karno's credo.

Twee lijsterachtige, zwarte vogels vliegen krijsend en schreeuwend voorbij. Dit wijst op vliegende keet.

Ik ben nog steeds op zoek naar een advocaat die mijn zaak tegen Time op zich neemt.³ Advocaat Aaron Frosc zei me met nogal bevende stem: ‘I am not a trial lawyer anymore.’ Je vergeet dat ook die mensen een jaartje ouder worden. Vervolgens belde ik Robert Delson, de advocaat van de Indonesische regering in New York, die ik in de dagen van vriendschap met ambassadeur Zairin Zain in 1961 leerde kennen. ‘Let me first ask you, since I represent Indonesia, what are your relations with the Indonesian Government?’ Ik dacht: man dat heeft er geen flikker mee te maken, dus ik antwoordde maar wat. ‘Ik heb niets meer met Indonesië te maken sinds ik in 1966 voor het laatst in Jakarta was,’ loog ik erop los. ‘Nor did I write a single line about them.’ ‘Okay, we could do it,’ aldus Delson, wetende dat ik geen fondsen had ‘but only on a time basis.’

‘I thought, perhaps we could make a deal for old time's sake.’ ‘I could not do that,’ zei Delson. ‘We have 40 lawyers working for us.’

‘What would your fee be?’

‘Hundred dollar an hour, 1000 dollar ten hours and so on.’

Ik zei dat ik erover zou denken, maar hij wist ook dat ik als journalist me zoiets niet kon permitteren.

1 Mijn moeder overleed in 1974.

2 Simone de Beauvoir, Memoirs of a Dutiful Daughter, Harper Colophon Books, New York, 1959.

3 Zie voor details Memoires 1975-1976.

[p. 8]

Ik vertelde Margaret Mead gisteren over het boek van Ira Progoff en zijn dagboek-workshop-methode. Zij schreef de gegevens in een carnet. Ze raadde me aan een bezoek aan Ned O'Gorman te brengen die de ‘Children's Storefront’ in Harlem runt, waar ook Guillermo en prinses Christina schijnen te hebben gewerkt. ‘He is an upper-class Irishman, that I take sometimes to dinner-parties so he can raise money for his school,’ zei ze.

All in the family bracht vanavond een episode waarin Archie Bunker gives mouth to mouth breathing to a lady, who turns out to be a transvestite. A ‘useful’ item.

6 april 1976

Ik heb een boek voor Peter gevonden. Own Your Own Life door Richard Abell.⁴ Hij vertelt hoe zijn vader als kind een telescoop in de tuin plaatste en zijn zoon de maan wilde laten zien. ‘Hell, I didn't want to see the moon. I was lonesome. I wanted him to put his arm around me and tell me he loved me.’ Maar Abells vader was zelf te verkrampt voor zo'n ontboezeming. Een halve eeuw later was Richard Abell een bekende psychoanalyticus en deed hij een soortgelijke ontdekking. Hij kwam tot de conclusie dat hij door het verkeerde einde van zijn telescoop naar zijn patiënten keek. De telescoop was Freudiaanse theorie. Verder vertelt hij op het Esalen Instituut in Californië hoe hij de Gestalttherapie ontdekte. Dit is een persoonlijk verhaal dat op Peters lijf is geschreven.

Bestudeer altijd met verbazing hoe mensen door hun ochtendblad heen bladeren. Er is een reportage van 3/4 pagina in de Times over buitenlandse politiek door Helmut Sonnenfeldt. Wie leest dat? Wie spelt het uit? Hoogstens de specialisten.

Bracht een opbouwend en plezierig bezoek aan Mr. Harry Torczyner, de vriend van Mora Henskens, een jood, geboren in Antwerpen, gevlucht naar Holland, Haagse schoolvereniging en opnieuw gevlucht in 1940 naar de vs, vanwege de Duitse invasie. Volgde de Columbia Law School. Hij is nu als internationaal advocaat gevestigd in Manhattan. Hij schijnt ook Ivoorkust te vertegenwoordigen. Mora gaf al eerder een hint dat er ook vreemde manipulaties van prins Bernhard in Ivoorkust waren gesignaleerd. Torczyner schijnt hier een dossier over te hebben. Ze zoeken het maar uit. Hij vertegenwoordigt de familie Picasso, de familie van de kunstenaar Magritte, Karel Appel, vroeger Isabel Peron en wie weet, straks mij. Het werd

4 Richard Abell, Own Your Own Life, David McKay Publishers, New York 1976.

[p. 9]

een plezierige ontmoeting, maar ik vroeg me af hoe nice hij in werkelijkheid is. In Amsterdam werkt hij samen met Mr. L.M.A. Tripels. Hij kende Lee Eastman van naam en vertelde dat deze advocaat zich nooit kon permitteren Time te attaqueren, want daarvoor is hij een veel te publicity minded lawyer. Een dochter van Eastman is met een van de Beatles gehuwd.

Hij gaf me een speechje van vijf minuten over libel-processen. Om te winnen zou het nodig zijn om van De Telegraaf het eerste ontwerp van het artikel Pink House of Orange te pakken te krijgen. Ook de eerste drafts voor het artikel zou van de redactie van Time via de rechter moeten worden opgevraagd. Dan zou kunnen worden aangetoond dat er opzet in het spel was. In ieder geval zou je aan de afgezwakte teksten kunnen zien dat er advocaten aan te pas waren gekomen om te voorkomen dat een smaadproces zou kunnen slagen. Alleen dan was opzet bewezen. Het leek me heel lucide wat hij zei. In mijn bijzijn belde hij iemand van het legal department bij Time die hij kende, omdat hij hem jaren geleden had ingeleid in de schone kunsten, een hobby van Harry. Er werd een afspraak gemaakt. Tot mijn verbazing op het kantoor van Torczyner zelf. Hij behandelde het gesprek superbe en zei bijvoorbeeld: ‘Don't think I come to you out of weakness (...).’ Dat was trouwens ook het bezwaar dat Joe Borkin had tegen de toon van de brief van Lee Eastman aan Time.

Harry legde uit dat er ‘punitive damages’ zouden zijn binnen te halen van Time of ‘damages resulting from libel’. Een jongere partner, Sam Wiseman, kwam binnen. Hij las het Time-stuk nauwkeurig en was het er mee eens dat, ondanks zekere innuendoes, het artikel wel degelijk schadelijk voor mij was. Er werd een brief geconcipieerd. Voorlopig behoefde ik hem slechts court costs te betalen. Zolang deze niet de 5.000 dollar zouden overschrijden, ging ik akkoord en tekende⁵. We bleven echter aan de praat.

Torczyner: ‘Geen twee landen hebben zoveel met elkaar gemeen als de vs en de Sovjet-Unie. They switch in foreign policy just as easily without anyone having a say in it. Both societies are totally reliant on managerial skills, whether you receive a cheque from General Motors or the Government, what is the difference? Both governments are as much against “gauchists”, terrorism, dissidents and minorities, as the other. When you arrive at Onassis Airport - zoals hij jfk sarcastisch noemde - they ask you if you have no meats, plants, or no money over 500 dollar

5 Ik heb de brief van Lee Eastman niet meer of deze is in het dossier van het Time-proces in Dallas terechtgekomen. Zie ook bijlage 1.

[p. 10]

with you. In Moscow they ask you naively if you have no weapons on you and you declare your money.’ Hij was ook gekant tegen Kissinger ‘who does not really see the problems. Can you imagine a Jew going to Fürth in Germany and accept the gold medal of the town? His father even said, he felt home again.’ En wat dacht Torczyner van de vn? ‘C'est un bordel.’

7 april 1976

Stralende zon. Mam is much on my mind. Ben opnieuw naar het ziekenhuis gegaan om Person te bezoeken. Ro was er ook. Ik gaf hem de drukproef van mijn USSR-boekje. ‘Ik hoop dat we je nog zullen zien,’ zei mevrouw Person. ‘Dat zal zeker gebeuren,’ zei ik, maar waar haalde ik die zekerheid vandaan? Wilde ik hen geruststellen? De dag dat ik 's ochtends in het ziekenhuis mam een zoen gaf, was ik er ook zeker van haar de volgende dag terug te zullen zien.

Sprak met Jacqueline, baronesse de Gunzburg, die insinueerde dat Oliver Stone mogelijk gay was. ‘Welnee, in de verste verten niet,’ antwoordde ik. Wanneer sommige dames aan de dijk worden gezet, is dat de standaard uitvlucht. Jacqueline en Najwa zijn vriendinnen.⁶ Zij was verbaasd dat mam was overleden: ‘She was such a lady,’ herhaalde zij tot mijn verbazing, zich haar bezoek met mij aan mam in Bilthoven herinnerende.

Gisteravond dineerden Mora en ik met Lad Johnson, de secretaris van de Indonesische Kamer van Koophandel, die ons later afzette bij Ingmar Bergmans film Face to Face. Weer zo'n gederailleerd verhaal, waar we trouwens uitliepen na de scène met de fles met slaappillen. Bergmans films hebben geen tempo. De kudde blijft als zoutzakken zitten en slikt alles.

C.L. Sulzberger meldt dat Juliana en Bernhard een bezoek aan de vs zullen brengen. Dat verwondert me, zeker na de Lockheed-affaire. Sulzberger rakelt natuurlijk het hele schandaal nog eens op, tot en met het feit dat er weliswaar twijfelachtige beschuldigingen circuleren dat Bernhard de luchtlanding bij Arnhem aan de Duitsers zou hebben verraden, doelend op de affaire King Kong. Iedereen roert tegenwoordig in smerige potjes.⁷

Voor het eerst in lange tijd twee kaarsen gebrand in St. Patricks, voor mam en Peter.

Bezocht Ira Progoff, de man die de dagboek-workshop-metho-

6 Najwa Sarkis was de eerste vrouw van Stone, die hij na zeven jaar had verlaten. Zie vorige delen Memoires.

7 Uiteindelijk zou Sulzberger zelf ten onder gaan omdat hij zich met de cia had ingelaten.

[p. 11]

de heeft uitgewerkt to build an inner momentum in a person's experience.⁸ Zijn flat was via een terras verbonden met een kantoor waar twee secretaresses werkten. Hij moet er uit want ‘this is a cooperative building so every tenant is a policeman of sorts. They will no longer let me use an apartment as office.’

Progoff: ‘Er wordt geen aandacht besteed aan de spiritual development van mensen. Wetten en politieke stellingen dragen nauwelijks bij tot de verbetering van mensen zelf. Ik werk met mensen, met personen. Interpersoonlijke contacten halen evenmin iets uit. Wanneer er iets gebeurt moet dit in het diepste van de mens plaatsvinden. Om die reden heb ik de Intensive Journal methode ontwikkeld omdat het de enige weg is om de mens in zijn kern te bereiken.’ Hij vertelde van 1952 tot 1955 colleges te hebben gevolgd bij C.G. Jung, ‘but I never became a Jungian psychologist’.

Progoff vindt dat huis-, tuin- en keukendagboeken worden geschreven uit een noodzaak tot self justification. Ik denk dat dit een aspect van ieder dagboek is, maar het hoeft allerminst uitsluitend dat aspect te reflecteren. Mijn dagboek is voor een belangrijk deel een getuigenis van een belevenis: mijn leven. Tegelijkertijd is het een reportage van de mise-en-scène waar zich dat leven tegen afspeelde, verspreid over een aantal continenten.

Hij vertelde dat Pierre Teilhard de Chardin, de priester die zich inzette om te denken over religie en wetenschap, la raison et la mystique dans l'esprit humain,⁹ voor hij zijn brein op een andere golflengte overschakelde, zes maanden ziek was en niet in staat was zijn werk te doen. Hij gebruikte die periode om de creative impulsen in zijn geest te bundelen. Vervolgens vond hij een weg om uiting aan zijn ontdekkingen te geven. Progoff is van mening dat de door hem ontwikkelde methode in staat is de creativiteit van een mens te coördineren en misschien ‘onontgonnen terreinen’ in de hersenen tot ontwikkeling te brengen. Waar ik echter voortdurend naar op de loer lig, terwijl ik naar hem luister, is op welk moment Progoff hen, die zich voor zijn ‘breinontwikkelingsmethode’ openstellen, als patiënten ziet of als mogelijke Teilhard de Chardins. Progoff insisteert dat zijn methode ‘niet analytisch’ is. Hij neemt als voorbeeld Robert Frost, die ‘een ingeving’ krijgt, zijn bezigheden stillegt om de nodige ruimte te geven aan zijn scheppende brein.

Ik vraag of hij Gandhi's Truth kent en de methode van Erik

8 Ira Progroff, At a Journal Workshop, Dialogue House Library, New York 1975. Zie Memoires 1975-1976

9 Pierre Teilhard de Chardin, Le Phénomène Humain, Editions du Seuil, 1955.

[p. 12]

Erikson een leven te ontrafelen en te ontleden.¹⁰ ‘Ik werk op een andere wijze. Eriksons uitgangspunt was de wijze waarop Sigmund Freud de psyche benaderde. Dit is voor mij irrelevant. Het gaat mij er voornamelijk om: wat doet een mens in de toekomst met zijn leven. Je kunt het universum en de mens op twee manieren benaderen, op mechanistische wijze of op creatieve, spirituele wijze. Freud dacht in termen van specifieke reacties van specifieke organismen. Jung verdiepte zich meer in de diepte van de ziel, waar zich “zaden” bevonden die tot bloei zouden kunnen komen. Hij realiseerde zich de onbekende mogelijkheden van de ontplooing van die nog onbekende gebieden. Kijk maar naar hoe Freud een boekje schreef over de jeugd van Leonardo da Vinci.¹¹ Het is eerder een psychiatrische analyse van de jonge Leonardo en raakt niet werkelijk het ontstaan van het creatieve proces in diens mind aan. Dat is ook een vrij onbenaderbaar aspect van Leonardo's brein. Toch zijn er manieren om er tot door te dringen.’

Progoff vertelde dat zijn methode als sleutel heeft: ‘Feeding back into oneself. There are various energies in one's life that are never “talked” about.’ Dit probeert hij in zijn workshop wel te doen, al onderstreept hij dat persoonlijke privacy wordt geëerbiedigd. Ik vraag me af hoe dit samen kan gaan. Neem een gebed, een dialoog met jezelf. Hoe kan je er in een workshop überhaupt over spreken?

Progoff geeft een voorbeeld van een in San Francisco door hem belegde Intensive Journal Workshop waar door 198 personen aan werd deelgenomen, waaronder priesters, psychiaters en Freudianen. ‘Wat ik probeer te activeren was het Jungiaanse concept van het individu dat zich ontplooit tot creativiteit aan de hand van dit ene in de ziel diep verborgen “zaadje”. En ik val hierbij niet noodzakelijkerwijze terug op archetypen.¹² Je zou het aldus kunnen formuleren: the Journal feedback method is working with subjective life objectively. The conditioning is not what makes the artist. Albert Schweizer was a healer, but he was also a musician. A traitor can at the same time be a prophet. The role of my workshop is to give “a seed in the soul” a definite place in the life of a person and possibly in a concentrated way.’

10 Erik H. Erikson, Gandhi's Truth: On the Origins of Militant Nonviolence, W.W. Norton & Co., New York 1969, 448 pp., een boek dat ik in 1969 heb uitgespeld in de gevangenis.

11 Sigmund Freud, Leonardo da Vinci and a Memory of his Childhood, W.W. Norton & Co., New York, 1964, samen met Peter uitgespeld in 1968.

12 What C.G. Jung called the premeval content of the racial unconscious consisting of inherited ideas and predispositions.

[p. 13]

Hij vervolgde: ‘We have two key concepts: the Log-section, in which facts are gathered and written down; and next we have a Feedback-section, which means we work actively with the material.’ Ik probeerde hem regelmatig in de richting van mijn eigen dagboek aan de praat te krijgen, maar hij ging er nauwelijks op in. Hij stelde er geen enkele vraag over. Het interesseerde hem kennelijk geen moer dat ik 35 jaar minutieus notities had gemaakt. Integendeel, wanneer ik iets in die richting zei negeerde hij dit volkomen en haalde een ander boek uit zijn kast of een document uit zijn laden. Hij was zich echter wel bewust dat Gerard Croiset bestond. Ik bleef het toch proberen en vroeg hem of het belangrijk was kennis te nemen van de correspondentie tussen mam en grootmoeder Poslavsky, vooral omdat het hier ging om twee mensen die een gigantische invloed op mijn leven hebben gehad.

Progoff reageerde als volgt. ‘Wanneer je van die correspondentie kennisneemt, is het zaak jezelf in een staat van volkomen rust te plaatsen en dan in een aantal regels uitdrukking te geven aan hetgeen je voelt op dat moment in relatie tot je moeder. Dan keer je in stilte tot jezelf terug en probeer je de volgende stap te bepalen met betrekking tot die gevoelens. Het leven is niets anders dan een lange reeks stepping stones. Niet voor niets wordt de mens wel afgeschilderd als een bergbeklimmer. Zo kent ieder mensenleven een aantal betekenisvolle kruispunten van wegen. Je zou kunnen zeggen: een leven wordt bepaald door twaalf stepping stones, die zich meestal vrijwel onopgemerkt en spontaan voltrekken en zéér ten dele of geheel onbewust worden gepasseerd. Wij proberen in onze workshops deze cruciale keerpunten bewust te maken, te accentueren en op die manier te verbreden en te versterken, laten we zeggen, positief te benutten voor verdere ontplooiing van de persoonlijkheid towards our ultimate aim, the whole human being.’

‘Maar waarom zou je dit beter in een groep kunnen realiseren dan via de klassieke methode van psychoanalyse?’ vroeg ik hem.

‘Het is alsof men in een groep more easily discovers the thread that continuously runs through everyone's life. A workshop also provides an environment that is suitable. The element of the sole patient facing the doctor is being eliminated.’

‘But when I enter St. Patricks and burn a candle, I undergo a deep experience all by myself, alone, even while in fact it's also a kind of “workshop” experience with others praying elsewhere in the nave of the church,’ wierp ik tegen.

[p. 14]

‘In our workshops, I assure you, the individual remains absolutely private.’

Ik was niet overtuigd, maar zei ten afscheid: ‘You are like the bee, dr. Progoff, fertilizing the flowers.’

In het Random House-gebouw, waar ik een koffie nam, liep een man langs mijn tafeltje en zei hardop, alsof hij tegen zichzelf sprak: ‘All homosexuals are castrated from now on.’

Henry Kissinger heeft in Londen 28 Amerikaanse ambassadeurs toegesproken.¹³ Ik ben perplex en moet er iets over zeggen. De man zit vol tegenspraak. Hij spreekt over democratische processen in termen van de 19de eeuw. Hij beklaagt zich er over dat wanneer communisten eenmaal de macht hebben gegrepen, zij alles in het werk stellen die macht te behouden. What else is new? Maar hij stelt tegelijkertijd dat er nooit met lokale communisten, dus alleen met het Kremlin, onderhandeld moet worden. Over democratische grondbeginselen gesproken. De navo zou moeten worden gereconstrueerd indien in een der lidstaten de communisten aan het bewind zouden komen. De Amerikaanse obsessie voor communisten is pathologisch en niet normaal. Aan het Binnenhof besteedt men nauwlijks aandacht aan de cpn. Het gevolg is dat ze een te verwaarlozen factor zijn.

Amerika is een land van beautiful people, vooral ook fysiek. In tegenstelling tot de Sovjet-Unie, waar de meeste mensen nog altijd een boerse middelmatigheid uitstralen. Het zal generaties duren voor ze in de ussr types als Volodja Molchanov op grote schaal hebben gefokt. Maar waarom vergelijken?

Lad Johnson was zo vriendelijk me op te halen en naar jfk te rijden voor de finair-vlucht terug naar Amsterdam. Het zou een lot uit de loterij zijn als mijn speciale stewardvriendje op het toestel zat, de blond beauty uit Helsinki.

De Telegraaf toont prins Bernhard met een vrolijk plaatje op de voorpagina - opgewekte prins - die in Rotterdam een expositie van Mexicaanse industrieën opent. Verbergt hij de ernst van de situatie of vermijdt hij zijn positie realistisch onder ogen te zien?

Het Algemeen Dagblad drukte een portret van Dirk Keijer op de eerste pagina af. Hij was naar Moskou afgereisd als gedelegeerd commissaris van het Russisch-Nederlandse computerbedrijf Elorg in Hilversum. Vladimir Khlystof, die voor Elorg in Nederland werkte, is blijkbaar als spion uitgewezen en schijnt al vervangen te zijn door een andere Rus, een zekere Klykov. In

13 The New York Times door David Binder, 7 april 1976.

[p. 15]

De Telegraaf verklaarde Keijer dat het bedrijf ‘schoon’ was en dat ze een bezoek aan de bvd hadden gebracht die dit ook bevestigde. De spionage van Khlystov zou los van Elorg staan. Vreemd zaakje.

Minister van Justitie, Dries van Agt, heeft meegedeeld dat ‘de drie van Breda’ (oorlogsmisdadigers) voorlopig niet zullen worden vrijgelaten. Het zegt veel van ons nationale karakter. We zijn niet beter dan de nazi's zelf. Wat moet je met een groepje uit elkaar vallende oude heren? Ze hebben al meer dan 30 jaar vastgezeten. Wat is anders de betekenis van een boetedoening?

Ik raas door The Final Days van Woodward & Bernstein heen.¹⁴ Al Haig, de uit Washington weggewerkte commandant van de navo - samen met Luns in Brussel, wat een paar - heeft Richard Nixon veel meer ellende bezorgd dan nodig was. Dat hij een asshole was, is bekend. Leon Laworski, de jurist die de smeerlapperij van Watergate moest onderzoeken, moest op advies van Fred Buzhardt, de advocaat van Nixon, zoveel mogelijk op een afstand worden gehouden. Buzhardt had namelijk uitdrukkelijk geadviseerd een bepaalde tape niet aan Jaworski te geven omdat dit te veel aan het rollen zou brengen. Haig verwierp Buzhardts advies en gaf opdracht de bewuste geluidsband toch aan Jaworski te geven, waarop deze de volgende dag om 25 banden meer vroeg (p. 115). En nadat die waren afgeluisterd, werden nog eens 42 tapes opgeëist. Nixon was niet alleen omringd door mediocrities, maar door traitors. Hoe heeft Haig deze missers al die jaren steeds weer politiek overleefd?

14 Bob Woodward & Carl Bernstein, The Final Days, Simon and Schuster, New York, 1976