Memoires 1976

[p. 16]

Amsterdam

8 april 1976

Amerbos

De post was veelzijdig. Casper van den Wall Bake schreef uit Ovambo, Zuidwest-Afrika dat hij zich nu voornamelijk met irrigatieproblemen bezighield. ‘Het gebeurt allemaal op zijn janboerenfluitjes en ik moet dit nu volgens het boekje gaan uitzoeken, maar het interesseert me zeer, want deze kant wil ik later op.’¹⁵ Ze hebben nu op hun project aan de grens met Angola bescherming van het Zuid-Afrikaanse leger gekregen. Veertien man, die posten met mitrailleurs hebben bemand. Ook is zijn huis nu met zandzakken beschermd. Hij vraagt ook: ‘Wat is er waar van het Lockheed-verhaal? Ik kan het me nauwlijks voorstellen.’ Niemand kon dit aanvankelijk, maar zo is het nu eenmaal.

Karina Sukarno (9) bedankt in een keurig briefje voor de uitgebreide verjaardagskaart (anderhalve meter lang met sprookjesverhalen om aan de muur te hangen), die ik haar voor haar verjaardag op 11 maart heb gezonden.

Henry Richardson, mijn vriendje op Harvard¹⁶, schrijft een goed studiejaar te hebben gehad, waarbij hij zich richtte op interdisciplinary social theory, precies zoals hij dit wenste. Hij volgde colleges van Daniel Bell¹⁷ over de philosophical foundations of liberalism, met daarnaast colleges van Karl Deutsch over information in international relations from a theoretical point of view. Hij hoopt dat we elkaar snel ontmoeten ‘for I have some diverse thoughts about what to do after I graduate from Harvard’.

Aurelio Peccei spant zich weer voor me in teneinde een interview met de Roemeen Mircea Malitza voor mijn europa-boek te bemachtigen.

Jan Cremer zendt een kaart (met vriendin Helmi) uit Vancouver, Canada. Hij lijkt dat plan te hebben doorgezet.

B.F. Skinner meldt dat hij de, mede door mij aangezwengelde, plannen om naar China te gaan, heeft laten varen. Om te beginnen is hem voortdurend een visum geweigerd. Maar hoe

15 In 1992 is Casper een zeer succesvol management consultant.

16 Zie vorige Memoires.

17 Zie Grenzen aan de groei, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht, 1973.

[p. 17]

kan zo'n man denken dat hij weinig van een dergelijke reis zou opsteken? Mao experimenteert met positive reinforcement, niet met duifjes in kooien maar met echte mensen.

Peters Rocky Horror Show draait op volle toeren. Het Parool beschreef hem op 19 maart als: ‘een smakelijke jonge heer (...).’ Wel ja. W. Boswinkel sprak ook aardig in de nrc. Hij zegt niets over Peters optreden maar illustreert zijn kritiek met een anp-foto van Peter in volle glorie.

De vpro zond de cassette van het programma Nova Zembla waarin mijn dagboek was opgenomen.¹⁸

Mijn vriendin, de pianiste Betsy Dornay-Culp (93) is, na bij een val een heup te hebben gebroken, in het Rosa Spierhuis overleden.

Volksschrijver Gerard Reve debiteerde in de Nieuwe Revu een nieuwe hoeveelheid enormiteiten. Joop den Uyl is ‘een door en door valse en oneerlijke man’. Als er een ding is waarvan je Den Uyl niet kan beschuldigen is dat hij schurkachtig gedrag vertoont. Hij is een zemelende, socialistische slapjanus, maar door en door oneerlijk? Nee. Reve ziet de Lockheed-zaak als agitatie en een stormloop tegen het koningshuis en de grondwettelijke vrijheden in het vaderland. Volgens deze meneer moeten de smeergelden via de echtgenoot van het staatshoofd blijkbaar volgens de grondwet worden gedekt. ‘Wij hebben te maken met de eeuwige domheid van het gepeupel,’ aldus de volksheld, die er manikiale marxisten bij haalt en meent dat het portret van Den Uyl op dat van A.A. Mussert lijkt. Op de regelrechte vraag of prins Bernhard schuldig is zegt Reve: ‘Ik vermoed dat die beschuldiging ongegrond is. Ik vermoed dat zij niet waar is.’

Ik ben altijd van mening geweest dat die man nagekeken zou moeten worden, mits er nog iets aan te redden valt.¹⁹

Gerard Reve

18 De cassette bevindt zich in de collectie tapes bij mijn dagboeken.

19 Nieuwe Revu, 16 april 1976.

[p. 18]

9 april 1976

De dag begon met een telefoontje van de Finse ambassadeur H. Blomstedt dat de Nieuwe Revu van 26 maart 1976 onder zijn aandacht was gekomen, waarin ik, volgens de nieuwe afspraak met Ton van Dijk, een uittreksel van het voor mijn europa-boek bestemde gesprek met president Urho Kekkonen als speciale interviewpagina had laten opnemen. Hij beschouwde dit in strijd met de afspraak dat het interview voor het europa-boek bestemd was. Hij had daarin gelijk. Maar ik moet ook verdienen en kan van de wind geen reis naar Helsinki maken. Zelfs mevrouw Hornkamp, die in de kamer aan het stoffen was, kon horen hoe het gesprek met Blomstedt me had aangegrepen. Er schijnt naar aanleiding van dit Nieuwe Revu-artikel in de Haagse Courant een kop te zijn verschenen: Kekkonen wil Europa Finlandiseren. Dat slaat natuurlijk nergens op. En ik vond ook dat Blomstedt van een mug een olifant maakte. Ik zei dat ik het ‘kinderachtig’ van hem vond zich hierover in die mate op te winden. De hele zaak maakte me woedend.

Peter Belde. Frederick Ress is inmiddels naar Minnesota teruggekeerd. Die relatie is niet op zijn pootjes terechtgekomen zoals werd gehoopt. Ik begrijp dat er veel verwikkelingen zijn geweest, die ik liever oversla. Gisteren was hij in de Keukenhof met de cast van de show om De Rocky Horror Narcis in ontvangst te nemen, die hij met champagne (als Rocky) zou dopen. Maar Hugo Metsers had de fles champagne weggegrist en was Peter een slag voor geweest. Hij had bovendien lang niet al mijn brieven uit Amerika gekregen.

Ik haalde hem af. We gingen naar Thermos, onze oude routine.²⁰ Hij kwam mee naar Amerbos, waar ik de spulletjes had klaargezet die ik uit de vs voor hem had meegebracht. ‘Waar heb ik dat aan verdiend?’ vroeg hij.

We prepareerden samen ons gebruikelijke vismaal. Halverwege het eten zei hij: ‘Fred en ik zijn uit elkaar.’ Ik was perplex maar probeerde dit niet te tonen.

20 Zie vorige Memoires.

10 april 1976

Als donderslag bij een heldere hemel arriveerde een brief van L.J. Leeman van de tros. Hij refereert aan het feit dat Wibo van de Linde mij tijdig informeerde dat er een artikel vol leugens over mij in Time zou verschijnen, aangezien dit uit de koker kwam, althans voor een deel, van een andere tros-medewerker, Robert Kroon. Het is niet duidelijk of de Time-

[p. 19]

perikelen ertoe hebben bijgedragen, maar het lijkt of een proefperiode tot september a.s. met aktua televisie thans toch werkelijkheid wordt.

Dat de heer N.J.C.M. Kappeyne van de Coppello er vanaf ziet samen met mij aan zijn memoires te werken verbaast me niet, zeker niet na alle negatieve publiciteit van de laatste weken.

Een absoluut heerlijk dag met Peter aan het strand in Zandvoort, als vanouds. Hij sliep ook weer boven, op de plek waar hij hoort. Hij vroeg 35 gulden te leen, wat nooit gebeurt. Toen ik hem honderd gaf, kreeg hij tranen in zijn ogen, terwijl geld juist het laatste is waar je je ooit door zou moeten laten beroeren.

Sidi Mursid, de zoon van generaal Mursid uit Jakarta, stond onverwachts voor mijn deur. Hij wil een koekjesfabriek gaan beginnen en vroeg om contacten bij Verkade.

Suharto heeft volgens de nrc ‘een nieuwe misdaad begaan’ door nu pas de communist Sunari Sarpo (45) te laten doodschieten voor diens zogenaamde betrokkenheid bij de coup van 1965. Dan te bedenken at Suharto zelf de kogel verdient wegens hoogverraad van Bung Karno. Noorwegen gaat dertig schepen bouwen voor de Indonesische kustvaart, wat verdacht veel op de deal van 1966 tussen Verolme, Louis Worms, Ibnu Sutowo en andere Indonesische corruptoren lijkt, hetgeen toen door mijn publicatie in De Spiegel de grond werd ingeboord.

Wim Klinkenberg meldde dat Friso Endt uit de vs was teruggekeerd met hoogst opwindende informatie over prins Bernhard. Hij vertelde dat Juliana en Bernhard een lijn trekken in het Lockheed-schandaal, desnoods tot het bittere einde. Dit betekent dat ze niet al te gekke maatregelen tegen de prins kunnen nemen, want anders geeft Juliana er de brui aan, wat het einde van het koningshuis betekent. Men kan dan namelijk verwachten dat Beatrix niet in de voetstappen van haar moeder zal treden, wanneer deze laatste vanwege een schandaal over haar man met de muziek mee is. Wie weet kiezen de Oranjes eieren voor hun geld en maken zij van de gelegenheid gebruik elders te gaan wonen en zo van het gezanik met de gouden koets af te zijn. Wim zei dat Henk Hofland en Harry van Wijnen een boek schreven over prins Bernhard dat al in juni bij Contact gaat verschijnen. Wim denkt ook dat Kappeyne zich vanwege de publiciteit heeft teruggetrokken en dat zelfs ambassadeur Romanov de betrekkingen nu op een laag pitje zal gaan zetten. Dit laatste geloof ik voorlopig ‘nog’ niet. De rectificatie van Accent is nog altijd niet binnen. Daar moet ik

[p. 20]

ook weer achterheen. Cees van Drongelen van de avro schrijft dat de producer van Jonge mensen op weg naar het Concertpodium niet heeft willen meewerken om via Romanov een Rus in het programma te krijgen. Er zijn momenten dat ik dermate kots van alles, dat ik dit land en alle shit die ik er ondervind voor altijd achter me zou willen laten. En dan werkelijk voor altijd.

11 april 1976

Nieuwe schok. Ik had aktua onder meer voorgesteld een gesprek met mijn speciale contact Lord Chalfont²¹ te filmen. Nu kom ik er achter dat dit interview achter mijn rug om werd gemaakt toen ik in Amerika was, zoals Pieter Kroonenburg van de tros me bevestigt. Ze zijn met gebruikmaking van mijn naam binnengekomen en op die manier vraag je je af wat de brief van Leeman over samenwerking feitelijk betekent? Later vandaag zei Wibo dat Henri Schoup ook kranten las en op eigen houtje Chalfont in Monaco had ‘geschoten’, los van mijn schriftelijke voorstel aan aktua een interview met hem te filmen. ‘Je moet niet zo achterdochtig zijn Willem,’ aldus Wibo. Ik geloofde er geen woord van. Ze liegen allemaal, je blijft machteloos. Wibo zei dat hij Leeman had geïnspireerd zo'n aardige brief te schrijven. Wibo weet heel goed dat aktua een ereschuld jegens mij heeft, na wat Robert Kroon in Time flikte. ‘Kom vrijdag even binnenlopen,’ vroeg Wibo ook nog. Ik vind een notitie, die mam voor me opschreef. Zij vroeg me Die Voël-legende van J. Wedepohl, een Zuid-Afrikaan, te zoeken. Ik heb het indertijd niet kunnen vinden.

Eigenlijk had ik tegen Wibo van de Linde moeten zeggen: ‘Toen ik aanvankelijk ook Jay Forrester in mit voorstelde om te filmen, liet je ook meneer Schoup meteen naar Amerika bellen, maar mijn pappenheimers langzamerhand kennende, had ik de deur van Forrester dichtgetimmerd en de stunt mislukte. Chalfont is er te goeder trouw ingetrapt.’ Het is voor mij nog altijd te penibel om ze helemaal in hun hemd te zetten, door ze te laten weten dat ik door heb dat ze oneerlijke spelletjes spelen.

21 Zie ook mijn europa, Torenboeken, Baarn 1976.

12 april 1976

Ton van Dijk deed aardig maar zei dat, omdat Der Stern lullig had gedaan met de afrekening, hij genoodzaakt was 1.000 gulden van de toegezegde 3.000 gulden voor de Lockheed-infor-

[p. 21]

maties (en Bernhard) af te trekken. Hij had net gezegd dat Wibo van de Linde een ‘hoogst onbetrouwbaar individu’ was. Ik deed of ik zijn handelswijze prima vond, maar dacht er het mijne van. Ik heb genoeg interviewmateriaal om een extra verhaal te schrijven: Daniël Schorr, L. Fletcher Prouty en bijvoorbeeld de nieuwe James Dean, de vondst van Bill Bast in Hollywood.

Een meisje, dat bij Athenaeum werkt belt: ‘Mijn vriend zit gevangen in Moskou.’ Zij wil praten.

Wim Klinkenberg heeft er bij De Nieuwe Linie doorgedrukt dat ze ons samen op de voorpagina zetten. Dat is precies wat nu niet zou moeten gebeuren. Ik ben er verder niet tegen. Gerard de Bruijn liet me het concept zien waar ik op het nippertje nog zinnen tussen kon lassen als ‘De aardige kant van Bernhards karakter,’ refererende aan de trouw aan zijn vrienden bijvoorbeeld.

We zijn een frisse neus gaan halen op het strand. We hebben ver gelopen en daarna ging Peter trimmen. We beginnen meer en meer erover te praten om in de vs te gaan wonen. Ik belde broer Theo in Lugano, die het een prima gedachte vond.

Peter zei dat Frederick Ress een motto had: ‘If you can't improve silence, you better shut up.’ Er kwam trouwens vanmorgen een expresse van hem voor Peter uit Minnesota.

Ik belde Verkade om te zien of ik Sidi Mursid kon helpen. Een functionaris vertelde dat zijn bedrijf een fabriek in Indonesië opzette. Dan valt die mogelijkheid weg.

Ik nam contact op met de heer J.G. Heitink van De Telegraaf en vertelde een vertrouwelijk gesprek met Victor Zorza in Washington te hebben gehad en dat deze journalist me had verzocht de mogelijkheden af te tasten in plaats van voor Trouw (dan is dat blad meteen van die onzin gezuiverd) voor De Telegraaf te schrijven. Heitink was zeer vriendelijk. Hij zou het met de heer Goeman Borgesius opnemen, die momenteel met vakantie was. Ik onderstreepte dat ik het nauwlijks met de artikelen van Zorza eens was, maar dat ik als democraat naar alle meningen luisterde en aangezien ‘helaas’ De Telegraaf het belangrijkst was, hoorde hij, Zorza, daar thuis. ‘Dat mag u gerust zeggen,’ lachte Heitink. De man zal nauwelijks begrepen hebben dat ik hem opbelde na de zoveelste smerige poets die ze me onlangs bakten. Maar dat maakt het voor mij nu juist zo gemakkelijk een dergelijke stunt uit te halen.

Buitengewoon gezellig met Peter in Belle Epoque gegeten en opnieuw over Californische toekomstmogelijkheden gesproken. Hij wil werken en zich zo onafhankelijk mogelijk maken.

[p. 22]

En dan te bedenken dat we nog niet zolang geleden dachten dat hij in Minnesota zou gaan studeren.²² Omdat ik zei dat ik met een kritisch oog naar mijn dagboek bleef kijken, zei hij opeens: ‘Willem, jij bent een fenomeen.’

Bezocht met Aize de Visser van Bosch & Keuning ambassadeur Romanov en persattaché Vladimir Opalev om te bespreken hoe we bij het verschijnen van mijn ussr-boekje ook de sov-jetambassade het beste in de organisatie zouden kunnen betrekken, bijvoorbeeld door aanwezigheid van de ambassadeur. Romanov was in high spirits maar Aize keek eerst de kat uit de boom. Romanov vertelde in geuren en kleuren wat er allemaal was gebeurd met de Rus, die was teruggekomen op de ambassade.²³ Het ministerie van Buitenlandse Zaken had willen controleren of hij vrijwillig was teruggegaan. Rom had drie diplomaten meegezonden toen de man op het ministerie een gesprek ging hebben. Hij was zaterdag j.l. terug naar Moskou afgereisd. De ambassadeur vertelde ook dat Vladimir Molchanov een visum was geweigerd om met een jeugddelegatie (als tolk) mee naar Holland te reizen. Toen ik in dit verband de Helsinki-verklaring noemde maakte de ambassadeur een gebaar van ‘allemaal onzin’. Die droom heeft ook niet lang geduurd.

Ik had Aize geïntroduceerd met: ‘This is the man who dares to publish a book by a so-called kgb- agent!’

Romanov: ‘Mr. de Visser, did you read this book? Tell me, is it pro- or anti-Soviet?’

Aize: ‘It is neither, Mr Ambassador. It is objective.’

Romanov: ‘That is what I wanted to hear.’

Ik vroeg hoe het stond met de komst van journalist Anatoly Agarisjiev van Komsomolskaya Pravda.²⁴ De ambassadeur antwoordde dat hij dit mij juist wilde vragen. Hij zou Moskou opnieuw een telegram zenden. ‘I don't want the Foreign Office here to laugh at me and say, you see, that is how the Soviets are.’ We hebben de presentatie van mijn boek op 27 april gezet. Ik liet Aize op de ambassade achter en excuseerde me om 17.00 uur.

De Finse ambassadeur zeurt verder over het interview met president Kekkonen.²⁵

22 In 1992 woon ik in Johannesburg in een flat naast Peter en diens vriend Edwin van Wijk.

23 Tijdens mijn verblijf in Amerika was er blijkbaar een Rus eerst gedrost en later op zijn voornemen teruggekomen.

24 Ik was bezig een sovjetjournalist naar Nederland te halen, zoals ik ook in de ussr had gereisd. Zie vorige Memoires.

25 Zie Memoires 1975-1976, deel 20.

[p. 23]

Ik tekende bij notaris M.J. Meijer een stuk, dat de weg baant tot het verkrijgen van mams erfenis. Tante Jetty had geschreven de 50.000 gulden te hebben ontvangen. Zij zou nog uitrekenen hoeveel rente ik haar nog schuldig was op het geleende geld voor Amerbos. Als zij me nog durft te schrijven, retourneer ik haar brief.

De Rocky Horror Show gaat dicht. In de weekeinden zijn er uitverkochte zalen maar door de week zijn de verliezen te groot. Peter zal er niet rauwig om zijn.

Louis Ferron schreef in de gpd-bladen een artikel van een pagina: waar blijft de schaapherder van oltmans? Hij behandelt het verschil tussen literatuur en lectuur. ‘Literatuur is in Nederland altijd een kwestie van woordkeus geweest,’ schrijft Ferron. Als ik ergens de schurft aan heb, dan is het wikken en wegen bij schrijven. Mijn pennenvruchten zullen later wel met de Dick Bos-verhalen worden vergeleken. Zal me worst zijn. ‘De ware groten in het buitenland,’ vervolgt Ferron, ‘als Flaubert, Stendhal, Fontana en Trollope - van de laatste twee heb ik nooit gehoord - leden volgens Martin Ros niet aan die woordziekerige schoonschrijverij. Het gevolg voor ons land is dan ook, dat al in de 19de eeuw de bestsellers, die naar internationale normen gemeten best echte literatuur konden zijn, bij ons in de hoek van de ontspanningsromans zaten. De Schaapherder van Oltmans is bijvoorbeeld een avonturenroman uit onze romantiek, aldus Ros, die het in kwaliteit en boeikracht uithoudt naast Hugo, Scott, Manzoni, kortom de meesters.’²⁶ Mijn vader zou trots geweest zijn op dit bericht over onze voorouder Jan Frederik Oltmans (1806-1854).

26 Pagina in de gpd-bladen; Dagblad Zaanstreek, 27 maart 1976.

14 april 1976

Eindelijk heb ik de kist, waarin de door vader ontworpen ultraviolette röntgenlamp zat waarmee oude documenten en palimpsesten kunnen worden bestudeerd, naar de Akademie van Wetenschappen gebracht. Er hoorden twee groene albums met fotoafdrukken bij, die ik eigenlijk zelf wilde houden. Maar vaders wens was natuurlijk dat ze ook naar de Akademie gingen om bewaard te blijven. Tien jaar na zijn dood is dit in orde gekomen.

Vanavond ben ik met mijn Franse vriend Richard Thieuliette naar de Rocky Horror Show in het Theater Royal op de Nieuwendijk geweest. Ik kon niet enthousiast zijn, ook omdat ik Peter eigenlijk niet zo goed vond in de dingen die hij moest doen.

[p. 24]

Acteren blijft bij hem iets geforceerds houden en komt niet echt natuurlijk over, alsof hij ergens gevoelsmatig toch geremd wordt. Ik wilde maar dat het anders was. Ik maak me zorgen dat ik niet enthousiast genoeg heb gedaan. Het herinnert me aan hoe mam mij als kind kon frustreren, wanneer ik vond dat iets geweldig was en zij er prompt een domper op zette. Ik doe eigenlijk tegenover Peter hetzelfde. Maar ik blijf die toneelwereld helemaal niets voor hem vinden. Hij had moeten gaan studeren.

15 april 1976

Na een lang gesprek met Frank Heckman kwam de werkelijke ontboezeming pas op de trap van het American hotel: een avontuur met een 16-jarig meisje. ‘Het was zo gebeurd,’ zei hij stralend. Blijf er bij dat een rommelpartij in Thermos ‘veiliger’ is en minder schade berokkent. Ook al is Frank de hetero van ons tweeën.

De Nieuwe Linie is uitgekomen met artikelen van Klinkenberg (hij noemt Bernhard de enige profiteur van de Commissie-Donner) en mij op de voorpagina. Omdat ik me geërgerd had aan een artikel van Harry van Wijnen in Het Parool²⁷ die twee oeroude boeken van stal had gehaald ter gelegenheid van Lockheed, de memoires van Paul Rijkens (die nu voor 95 cent bij De Slegte liggen) en de autobiografie van pb door Alden Hatch, om de activiteiten van de prins niet als onderonsjes van padvinders te omschrijven. Ik nam in de Nieuwe Linie het tegenovergestelde standpunt in. Ik gaf juist een zodanig overzicht van de handel en wandel van de heer Rijkens en de prins dat er maar een conclusie overbleef: het zijn wel padvinders.²⁸

27 Het Parool, 10 april 1976.

28 De Nieuwe Linie, 14 april 1976.

16 april 1976

Ik heb het boek van Woodward & Bernstein over de Nixoncrisis in het Witte Huis uit. Wat een verhaal. En dat gaat dan over de hoogste leiding van onze grote broer en beschermheer in Washington. Wat me voortdurend verbaasde is het eye-witnessing type of reporting van beide journalisten. Dat zet een nieuwe stijl in ons beroep. Wat een ongelooflijke crooks in Amerika, die gezamenlijk ons aller lot helpen bepalen. En toch, als conclusie, voel ik een zekere sympathie voor Nixon in deze smerige affaire. Hij was misschien nog niet eens de ergste van allemaal.

[p. 25]

Er is een briefje van de voormalige cia-agent Philip Agee gekomen. Ik wil hem spreken.

Verzetsman Kas de Graaf (59), amice van de prins en klusjesman voor duistere affaires²⁹, is overleden.

Opmerkelijke brief van Harry Torczyner, die ik per expresse zal beantwoorden. Time heeft tegen hem gezegd, dat ik in de pers in Nederland gezegd zou hebben absoluut geen smaad in het artikel pink house of orange³⁰ te hebben gezien. Hoe komen ze hier in godsnaam aan?

Bosch & Keuning heeft een keurige uitnodiging opgesteld voor de presentatie van mijn boekje op 27 april in het Promenade Hotel.

UITGEVERIJ IN DEN TOREN, BAARN

Heb de brief van 5 maart 1976 van J.F.E. Breman van Buitenlandse Zaken er nog eens op nagelezen, want morgen had Anatoly Agarisjiev van Komosmolskaya Pravda moeten arriveren. De mislukking ligt toch werkelijk aan sovjetzijde. Sukkels zijn het. Heb de heer Breman een briefje geschreven om te bedanken voor de toegezegde assistentie.

Brief van Richard Healy die ik in New York ontmoette. Ook de Amerikaanse jongen, Chris Hedlund uit Florida, tegen wie ik in Helsinki aanliep, zendt een lange brief. Er blijft van zulke ontmoetingen toch kennelijk van alles hangen. Richard was gay. Chris niet. Seksuele oriëntatie heeft in ‘ontmoetingen’ nooit echt meegespeeld zoals uit mijn langstdurende vrienschappen blijkt.

29 Hij bedreigde in 1968, of daarna, mijn Utrechtse uitgever P.R. van Amelrooij, die werkelijk bang van de man was geworden.

30 Zie Memoires 1975-1976, deel 20, pag. 248-249.

[p. 26]

17 april 1976

Het huis is ineens vol bloemen. Peter bracht amaryllissen mee. En Rik, de pleegzoon van Johan Polak, die meekwam, kersenbloesemtakken. Bij mams portret staan rode rozen.

18 april 1976

Ik vind een notitie van mam.³¹

Maakte een rit met Peter met de kap van de auto neer. Hij zei van alles, wat ik had willen vasthouden. ‘Ga dinsdag lekker naar mijn moesje toe.’

Herbert Matthews van de New York Times breekt eigenlijk een lans voor Fidel Castro, wanneer hij de Cubaanse leider citeert die de bemoeiingen van zijn troepen in Afrika een uitvloeisel van ‘socialistisch internationalisme’ noemt en niet zoals Ford en Kissinger blijven tamboereren dat dit een in het Kremlin uitgedacht complot zou zijn. ‘Where Fidel Castro goes,’ schrijft Matthews, ‘Cubans follow. He took them into Marxism-Leninism, and now he has taken them, like a Napoleon of the Caribbean into African battlefields.’

Cubaanse militaire adviseurs zijn in Algerije bezig geweest in de strijd tegen de Fransen, bij Polisario met guerrrilla's in de westerse Sahara tegen Marokko, met de Frelimo in Mozambique, evenals in Guinea-Bissau en nu ook Angola. Matthews denkt dat Fidel zich eveneens met de bevrijding van Namibië zal gaan bemoeien, met de troepen van bisschop Abel Muzorewa in Mozambique om Rhodesië te destabiliseren, terwijl hij mogelijk ook mijn oude vriend Antoine Gizenga³² te hulp zou kunnen komen die zich nog altijd weert tegen generaal Mobutu in Zaïre die met behulp van de cia in het zadel kwam. Dat laatste mag natuurlijk wel, maar wat de Cubanen doen is onge-

31 Op een kalenderblad uit 1967, een jaar na de dood van vader.

32 Zie Memoires, 1959 tot en met 1961. Deel 3 tot en met 6.

[p. 27]

oorloofd. Matthews noemt Castro zelfs drager van de gedachte van niet-gebondenheid (Bandung, 1955) in Afrika. Hij voert inderdaad eigenlijk uit, wat ook Sukarno steeds in gedachten had: de bevrijding van de derde wereld uit de tentakels van Westerse financieel-economische belangen. Weliswaar met dit verschil dat Bung Karno die ‘bevrijding’ nooit gekoppeld aan het marxisme-leninisme heeft gezien. Het feit dat Chou En-lai in Bandung in 1955 aanwezig was - en ook de latere toevoeging aan het Bandung-blok van landen van zowel Joegoslavië als Cuba - deed de vijandigheid in Washington met betrekking tot non alignment alleen maar toenemen. Sukarno, Nehru, Nasser en Nkrumah zagen communistische regimes als ‘andere regeringsvormen’. Washington en haar bondgenoten zagen marxistisch-leninistische regimes als aartsvijanden.

20 april 1976

Harry Torczyner schrijft dat de correspondentie tussen Lee Eastman en Time een ander licht op de zaak werpt. Hij wacht op mijn antwoord. Dit windt me in hoge mate op want er is maar één licht bruikbaar, namelijk zoals het is. Wat is gebeurd kan niet. Ik heb Torczyner zo kalm mogelijk geantwoord.

Omdat Wim Klinkenberg mijn informatie dat er ook aan de Ivoorkust iets niet pluis was met prins Bernhard, meteen in zijn artikel in Nieuwe Linie had verwerkt (De Ivoorkust is in aantocht), heb ik hem gevraagd waarom hij dit deed. Hij antwoordde dat hij die informatie eveneens van Friso Endt op een cocktail van de buitenlandse persvereniging had gekregen. Ik checkte dit bij Endt, die zei dat de Ivoorkust nieuw voor hem was. Er klopt hier iets niet, wat me nooit eerder bij Wim is overkomen. Friso Endt schijnt in Amerika de aanvullende informatie over de twijfelachtige betrekkingen tussen Bernhard en de oplichter Robert Vesco rond te hebben gekregen. Ik belde Wim terug, die volhield het op de cocktailparty te hebben gehoord, al was de bron dan misschien niet Endt. Intussen wist hij dat Endt na het gesprek met mij onmiddellijk contact met de ambassade van Ivoorkust had gehad, waar men zei van niets te weten.

Bernard Person schrijft: ‘Ro en ik hebben van je opgewekte bezoek genoten.’ Hij is weer thuis. Hij worstelt zich door mijn sovjetmanuscript, maar kon niet alles onderschrijven (nooit een pas in de ussr gezet hebbende). ‘Maar hebben wij niet altijd in een min of meer ideologische detente naast elkaar geleefd? Ça n'empêche pas les sentiments.’

De Britse bp is voor 625 miljoen in zee gegaan met de sovjets

[p. 28]

om olieplatformen in de Kaspische Zee te construeren. Dat was het aanbod van premier Aleksei Kosygin in 1974 aan minister Max van der Stoel die de toen geopperde samenwerking met Shell in de prullenmand gooide en Shell zelfs niet informeerde.³³

33 Zie Memoires 1974 en 1975. De delen 16 tot en met 19.

21 april 1976

Vandaag tien jaar geleden stierf vader. Legde vanmorgen vier rozen, van ieder kind een, inbegrepen Nellie, zijn schoondochter, op het graf bij Den en Rust en was in tranen. Ik hield Keke in mijn armen en was totaal verdrietig.

Ik haalde mijn ussr-boekje bij Torenboeken in Baarn. Het ziet er keurig uit, al zitten er weer fouten in. Ik had de spreuk van Guido Gezelle gekopieerd en naar mijn broers gezonden. ‘Hoe zullen ze reageren?’ vroeg ik Peter. ‘Ach Willem, wat kan je doen: ze zijn gevoelsarm.’ Of is het een kwestie van gevoelens onderdrukken, omdat je niet weet hoe ze te hanteren, door valse schaamte?

Ambassadeur Romanov heeft de uitnodiging voor mijn persontmoeting geïmiteerd met een soortgelijke uitnodiging voor Kosmonautika in het van Gogh Museum.

17.30 uur

Ben vandaag totaal overstuur geweest. Een verschrikkelijke dag. Alles tegelijk. Om 14.30 uur was ik bij Athenaeum aan het Spui om kranten te halen en liet Keke even los lopen, omdat hij toch altijd in mijn buurt blijft. Ik liep tegen Reinie van

[p. 29]

Goor aan die haar ‘man’ in de gevangenis in Moskou had bezocht. Hij was tien kilo afgevallen en zat tussen zware misdadigers, waar hij gek van werd. Ze wilde niets aan de pers zeggen tot zij eerst met Max van der Stoel had gesproken. ‘Dat is een prima adres en dat zal jullie geen moer verder helpen,’ waarschuwde ik. De vrouw was geëmotioneerd en ik wilde haar niet voor het hoofd stoten. Ik lette een moment niet op de hond en opeens was het beest weg. Helemaal weg. Rende rond, de straat op. Nergens. Reinie belde bureau Singel. Kwam zelf bijna onder een auto. Geen hond. Ik probeerde me te beheersen, maar ik was ten einde raad. Uiteindelijk reed ik naar Amerbos terug. In de IJ-tunnel wist ik ineens heel zeker dat ik hem terug zou vinden. Belde het hondenasiel. Niets. Vervolgens belde Reinie. Keke was op de Dam gevonden vechtend met een grote hond. Ik reed vliegensvlug naar Athenaeum terug en trof daar een Franse jongen aan met Keke in zijn armen. De jongen had een vreemd oog, droeg jeans en leek een vagebond. ‘Uw hond vocht met een grote hond in een kuil en niemand deed iets. Ik heb zelf een hond.’ Hij had Keke gered. Dat was de eerste lezing. Ik geloofde hem helemaal niet. Hij was gewoon uit op een beloning en heeft de hond gekidnapt, al had Keke een wondje boven zijn oog. Ik gaf hem tien gulden en reed naar een dierenarts in Nieuwendam, die zalf en een injectie gaf tegen een eventuele infectie. Eerder probeerde ik zijn ene oogje uit te wassen op het aanrecht, maar al doende brak ik een glas, waar hij zo van schrok dat hij met zijn bekje op de keukenvloer viel dat daardoor een beetje bloedde. Een dag om zo snel mogelijk te vergeten.

22 april 1976

Heb erover geaarzeld, maar ik zal Henk Hofland toch mijn sovjetboekje geven. Hij schrijft er natuurlijk in geen duizend jaar over. Het is toch wel interessant geworden.

Woonde de presentatie van Vastberaden maar soepel en met mate bij, een boekje door Henk Hofland, Hans Keller en Hans Verhagen geschreven en uitgegeven door Contact. André Spoor was de inleider en het Leidseplein Theater was behoorlijk vol. Mimi Hofland was aanwezig. Haar oudste zoon is nu 17 jaar en 1.85 meter, zei ze met trots. Gaf Henk mijn boekje. Hij vroeg hem op te bellen. Ik maakte van de gelegenheid gebruik om bij Spoor een pleidooi over Bernard Person af te steken.

Mijn gesprek met Daniel Schorr is in de Nieuwe Revu verschenen.

De heer N.J.C.M. Kappeyne van de Copello reageerde zeer

[p. 30]

spontaan op mijn brief waarin ik had geschreven dat ik vreesde dat hij zijn memoires in samenwerking met mij liet varen vanwege de controversen rond mij. ‘Ik ben verheugd dat u mij mijn ommezwaai niet euvel duidt. Aan het schrijven van mijn memoires denk ik niet meer.’ Zijn hoofdmotief blijft dat hij zich op de toekomst wil richten en eind 1976 tevens de advocatuur vaarwel wil zeggen. Hij gaat zeker geen andere journalist benaderen over zijn plannen inzake de memoires. Hij nam er kennis van dat ik vreesde dat mijn reputatie in het geding was geweest en hij voegde er aan toe: ‘Mijn leven is in ieder geval eveneens in hoge mate controversieel.’

De heer Kappeyne is ongetwijfeld een boeiende figuur. Jammer.

Alex van Maarseveen, mijn oude vriend, de Indische jongen die in het St. Regis Hotel in Manhattan werkt, schrijft erover te denken toch maar weer naar Holland terug te keren. Hij woont nu vijftien jaar in New York en heeft vele relaties met jongens gehad, maar het bleven allemaal tricks voor een poosje. Alex zoekt nog steeds een vriend. Daarvoor moet je niet in New York zijn. Ik begrijp zijn dilemma.³⁴

Peter was vanavond op televisie in de Rocky Horror Show.

34 Hij zou in de tachtiger jaren aids krijgen en tegen het einde van zijn leven naar Holland terugkomen om daar te sterven en begraven te worden.

23 april 1976

Vraag me af of, als puntje bij paaltje komt, Wibo van de Linde naar waarheid zal getuigen dat hij Time waarschuwde dat het verhaal, ook ten aanzien van mij, geklets in de ruimte was. Jan Cremer waarschuwde laatst: ‘Dat doet Wibo nooit. Het zijn ratten, jongen.’³⁵

Aize de Visser heeft het sovjetboekje, afgesproken op 14,50 gulden, zonder overleg naar 16,50 verhoogd. Wat gebeurt er nog wèl volgens afspraak? Mam had gelijk, iedereen fucks you. Er is ook veel gehannes over het aantal personen voor de perslunch op 27 april.

Lieve brieven van mijn oude vriendin, Penny Hedinah in Jakarta³⁶ en Casper Bake uit Ovambo.

Ik woonde de persconferentie van premier Joop den Uyl bij. Ik stelde als tweede of derde een vraag. ‘Ik zit met een probleem, meneer Den Uyl.’ Gelach. ‘De New York Times van 7 april 1976 berichtte bij monde van C.L. Sulzberger dat de koningin en prins Bernhard later dit jaar een bezoek aan de vs

35 Wibo zou inderdaad onder ede leugens verkopen.

36 Ik leerde haar in 1957 kennen als zus van een officier.

[p. 31]

zullen brengen. Is dit juist?’ De premier antwoordde dat een dergelijke reis inderdaad in overweging was. Op hetzelfde moment rende de vertegenwoordiger van de nos, evenals Anton Koenen, de zaal uit. Nel Slis van Associated Press riep me later het woordje ‘mooi’ toe. Ik informeerde André Spoor en Friso Endt telefonisch. Het zou inderdaad opzienbarend zijn indien het koninklijk paar na de Lockheed-publiciteit doodgewoon naar Amerika zou reizen.³⁷

Wibo belde vanavond. Hij was mijn ussr-boekje aan het lezen en wilde weten of Anatoly Agarisjiev van Komsomolskaya Pravda ook inderdaad naar Nederland was gekomen. Ik vertelde hoe het was gegaan. Hij vond dat we nu maar eens de samenwerking met aktua van de grond moesten laten komen. Hij ging akkoord met een televisiegesprek met Aurelio Peccei en later met Jay Forrester op mit.

37 Het is dan ook niet gebeurd.

24 april 1976

De persconferentie was af en toe chaotisch, zodat Den Uyl, geflankeerd door Gijs van der Wiel³⁸, nu en dan zei: ‘Heren, niet allemaal tegelijk.’ Als in een fröbelklasje. Ben blij dat ik er niet te vaak kom. Gijs zei vervolgens: ‘Laatste vraag over schepen, heren.’ De conferentie begon over de prijs van aardappels en aanverwante zaken. Na afloop vroeg ik Den Uyl persoonlijk of hij een interview wilde geven. ‘Ik heb het zeer, zeer druk,’ zei hij. ‘Wat is uw uiterste termijn?’

‘Juni,’ antwoordde ik. Hij zou het bekijken en maakte een gebaar met zijn hand van ‘sodemieter op’, wat dan weer toont wat een boer de man in de grond van de zaak is.

Bij Athenaeum lagen de boeken van Henk Hofland bij de kassa. Ik vroeg aan Peter, een jongen die er werkt en een vriendje van Ronald: ‘Waarom niet mijn boekje?’

‘We zijn hier niet zo pro-Russisch,’ antwoordde hij notabene. ‘Dat moet ik dan maar eens als voorbeeld van Nederlandse imbeciliteit op mijn persconferentie vertellen,’ zei ik.

‘Dat is een dreigement,’ aldus Peter.

‘Reken maar!’

Cor Meijer van Torenboeken zegt dat men haar bij Vrij Nederland meedeelde niet van plan te zijn mijn Ruslandboekje te bespreken.³⁹

In Elsevier is een artikel van vier pagina's van René de Bok verschenen, regelrecht uit de koker van de bvd en aangrenzende

38 Directeur van de Rijksvoorlichtingsdienst.

39 Vrij Nederland zou het inderdaad niet bespreken.

[p. 32]

clubs.⁴⁰ ‘Amerikaanse geheime dienst waarschuwt: kgb drong door in tweede kamer.’⁴¹ Waar halen ze de spoken vandaan? De sovjet luchtvaartdeskundige G.M. Burmistrov zou evenals V.T. Khlystov, directeur van Elorg Computers, eruit gesmeten zijn omdat Burmistrov geheime gegevens over het f16-project had verzameld. Althans, dit zegt het ministerie van Buitenlandse Zaken. Khlystov had hem erbij geholpen. Ze hadden ons land in kaart gebracht. Het staat er werkelijk. De Bosatlas is in iedere winkel te koop. Volgens de Amerikanen zou de kgb van Nederlandse agenten gebruikmaken. De Bok is regelrecht gesouffleerd dat is duidelijk.

Jaap van Meekren haakte er gisteren bij Den Uyl op aan, die antwoordde dat men er rekening mee moest houden dat behalve de kgb ook de cia in Nederland actief was.

Broer Theo zei vanmorgen dat mijn ussr-boekje mogelijk ‘je beste werkje is geworden (...).’

Een zekere Henk Nagel is overleden. De annonce zegt: ‘Zijn hond Max stierf aan zijn zij.’ Hoe kan dat?

De Volkskrant noemde het voorgenomen bezoek van koningin en prins als onderdeel van een bericht over Beatrix en Claus en hun reis naar Israël en Egypte. Maar Het Parool maakte er een duidelijk kopbericht van koningin en prins bezoeken 200-jarig amerika.

Mr. A.M. Verheggen van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen bericht ‘een uitstekende bestemming voor uw vaders lamp met toebehoren’ te hebben kunnen vinden. De lamp gaat naar het Grotius Instituut in Den Haag aan het Lange Voorhout. Vader zou tevreden zijn geweest.⁴²

Jaap Deltenre produceerde een artikel van vijf pagina's over Wim Klinkenberg in Accent: een aardige maar gevaarlijke dwarsligger. ‘Hij lijkt eerlijk. Door en door eerlijk en openhartig. Een aardige communist,’ aldus de schrijver. Wim vraagt overigens terecht aan de interviewer: ‘Denk je nu werkelijk dat de sovjets enige belang hebben bij de onttakeling van het Oranjehuis? Na de oorlog had Moskou maar een doel voor ogen. Voorkoming van een volgende oorlog die voor ons allemaal - communisten en kapitalisten - het einde zou betekenen.’ Ik ben van hetzelfde in Moskou overtuigd geraakt. Ieder militair conflict zou de ontwikkeling en vooruitgang van het sovjetimperium nodeloos verder vertragen.

40 De schimmige, met de Benelux belaste cia-agent en wacl-adept, Carl Armfelt, bleek later de bron.

41 Elsevier, 24 april 1976, vier pagina's.

42 Dat was de door vader ontworpen ultraviolet-lamp waarmee je palimpsesten kon lezen.

[p. 33]

Schreef de koningin dat ik Den Uyl over de reis naar de vs had geïnterpelleerd en dat het laatste koninklijke bezoek zes Amerikaanse presidenten geleden had plaatsgehad. Het was de hoogste tijd dat dit vlagvertoon zou worden hervat. Het zou zowel voor het land als voor het koningshuis van vitaal belang zijn dat dit staatsbezoek werd afgelegd. Maar kan het wel na Lockheed?

Bezocht tante Meta de Vries in het verzorgingshuis. De dames op de afdeling hadden keet. Tante hield zich van de domme.⁴³ Een bevend oudje werd door de anderen van kleptomanie beschuldigd. Het ging deze keer om een tros-kompas. Alsof zij mijn hulp inriep zei ze: ‘Kijkt u maar in mijn tas, ik heb niets gestolen.’ Ik keek erin en vond een speelgoedkuiken. De oude vrouw huilde als een kind en wilde naar bed. Ik dacht: stel je voor dat zij je moeder was. Ik nam haar bij de arm en ging met haar naar haar kamer en hielp haar in bed. Het was zo intens zielig. Vreselijk.

Friso Endt belde nog om 23.15 uur. Hij was opgewonden dat de Holtrop Commissie van Drie naar Amerika zou gaan om verder Lockheed-onderzoek te verrichten. Het werd mij te gortig zoals hij over pb sprak. ‘Die wordt helemaal gek,’ aldus Endt. Ik reageerde hier opzettelijk niet op. Hij had nu een verhaal over Bernhard, die in Californië met drie vrouwen verdween, de andere gasten alleen latend. Het had te maken met de uitreiking van ridderorden. Ik kon het geklets niet precies volgen.

43 Mijn moeders beste vriendin was haar leven lang de juriste van het Burgerziekenhuis in Amsterdam geweest.

25 april 1976

Tamara Sachnazarova van Novosti is in Nederland. Zij bracht een briefje van Volodja Molchanov mee.⁴⁴

Peter en ik reden naar Muiderberg om Johan Polak en diens ‘liefje’ Rik op zijn dacha te ontmoeten. Polak is nu 47 en verfoeilijk onaantrekkelijk, waar hij graag op zinspeelt. Soms is hij aardig, alhoewel zijn zogenaamde originaliteit me voornamelijk gebaseerd lijkt op de boeken die hij heeft gelezen. Hij schijnt een gedeelte van het oeuvre van Gerard Reve te publiceren, wat op zichzelf een slecht teken is. Hij sprak over collegauitgever Van Oorschot - waar hij overigens zijn uitgeverstalent voor het eerst tot ontwikkeling bracht - als ‘een interessante man, maar bij wie je ervan uit moet gaan dat alles wat hij zegt onwaar is.’ Hij vertelde dat Rik een kind van zijn eerste vrouw

44 Brief is in mijn dagboek.

[p. 34]

was, dus hij was nu de pleegvader. Dit bleek later, toen Peter en Rik samen naar boven gingen en alleen spraken, eveneens niet waar te zijn. Rik werd drie jaar geleden door iemand aanbevolen tegen wie Polak eens had gezegd: ‘Als je nog eens een aardige jongen weet.’

Johan vertelde hoe hij Rob van Gennep had ontmoet waar een samenwerking tussen Polak en Van Gennep uit was voortgekomen. Rob zat indertijd in het leger en had de laatste trein naar de kazerne gemist. Johan ontfermde zich over ‘de verloren soldaat’. ‘Toen Rob zich had uitgekleed en naakt voor me stond, heb ik gehuild omdat hij zo'n mooie jongen was.’ Ik huil ook wel eens, maar niet zo.

Ik beklaagde me bij Johan over het feit dat mijn boek in Athenaeum niet bij de kassa lag.⁴⁵ ‘In de boekwinkel zijn ze er wel; ik heb ze er zelf neergelegd,’ antwoordde hij. Ook dat geloofde ik niet. Maar hij zou de zaak in de krantenafdeling corrigeren. We gingen in een plaatselijk bistro een hapje eten. Maar Johan en Rik zijn voor mij geen blijvertjes.

45 Johan Polak was eigenaar van Athenaeum.

26 april 1976

Tamara zei: ‘You know what my very first impression ofyour country is? Everything has been done already.’ Zij bedoelde, in de Sovjet-Unie moet alles nog gebeuren.

Wibo van de Linde is met een televisieteam op weg naar Den Helder om de prins te filmen, die daar iets gaat doen. Wim Klinkenberg is het er niet mee eens. Ik wel. Dat is een fundamenteel verschil tussen ons.

Peter is al een paar dagen onrustig. Fred Ress belt soms twintig minuten lang uit Minnesota naar hem. Ik heb gezegd: ‘Wanneer je bij nader inzien toch naar Frederick terug wil, doe het. Ik sta je met niets in de weg.’ Hij lijkt zo innerlijk verdeeld over zijn vriend.

De nos-radio wilde een interview maken. Ik had geen zin om naar Hilversum te gaan, maar het kon ook telefonisch. De interviewer was Han Mulder, die al meteen buitengewoon vijandig begon. Het ging over mijn sovjetboekje. Of ik dissidenten had gesproken. Reken maar van yes, ‘maar anderen dan Andrei Sacharov en Alexander Solzhenitsyn.’ Even later zei hij dat ik ergens gezegd zou hebben beide heren niet belangrijk te vinden. Dit maakte me woedend. Dit zei ik hem ook. Hij bleef maar doorzeuren en ik zei tegen Mulder: ‘Waarom maak je geen gesprek met jezelf, dan kun je al je eigen denkbeelden op op radio ventileren.’

[p. 35]

‘Ben je niet bang dat je met dit boekje als de officiële vriend van de Sovjet-Unie zal worden beschouwd?’ vroeg deze Mulder tot overmaat van ramp ook nog. Ik gaf een cadens weg over de vriendschap tussen Romanov en Beatrix en Claus. Hij zal wel lekker zijn gaan knippen. Dat zijn dan de types die ze hier radio-interviews laten maken. Waar komen ze in hemelsnaam vandaan en waar zijn ze ooit geweest?

Broer Theo is werkelijk helemaal vanuit Lugano per trein onderweg om mijn persconferentie in Den Haag te komen bijwonen. Dat zegt me veel.

27 april 1976

Reed met Beethovens derde pianoconcert op naar Den Haag. Dacht sterk aan mijn ouders, vooral op een dag als deze. Peter kwam vanuit Tilburg. Toen we in het Promenade Hotel een kop koffie dronken, kwam broer Theo binnen (wiens regenjas uit de coupé was gestolen tijdens een stop in Bonn.) Achtereenvolgens kwamen ook Frits van Eeden, Loet Kilian en Frank Heckman. Ook de trouwe Anton Constandse en zijn vrouw waren er al vroeg.⁴⁶ De ambassadrice van Hongarije arriveerde, Anna Bebrits en ambassadeur H. Blomstedt van Finland, maar Romanov was nergens te vinden. Ik werd ongerust en belde om 11.10 uur de ambassade. Hij was onderweg en bracht Adrian Nikolajev, held van de Sovjet-Unie, mee als speciale verrassing. Een sovjetkosmonaut op mijn persconferentie was inderdaad een extra attractie. Rom arriveerde met twee auto's met een entourage van drie of vier diplomaten waaronder Vladimir Opalev.

Na een korte inleiding van Aize de Visser gaf ik kosmonaut Nikolajev het woord. Hij was in vol ornaat. Hij zei zelf een boek te hebben geschreven en daarom mijn vreugde over deze dag uitstekend te begrijpen.

Toen ik het woord nam vertaalde de ambassadeur mijn woorden voor Nikolajev. Geen der aanwezige journalisten, Han Hansen, Fred Sanders, het anp, Gerard de Bruijn, Joyce van der Meer (cbs), stelde een vraag. Klinkenberg redde de situatie en kwam achter elkaar met twee vragen. De vrouw van Hans Gualthérie kwam binnenrennen toen alles voorbij was.

Na een succesvolle lunch, waar op het nippertje ook de heer Kappeyne van de Copello aan deelnam (er moest een stoeltje worden aangeschoven), reed ik met broer Theo naar Lage Vuursche om hem op een etentje te tracteren op de plaats waar

46 Anton Constandse was de man bij wie ik, dankzij Henk Hofland, als journalist op de buitenlandredactie van het Algemeen Handelsblad begon.

[p. 36]

ik altijd met mam naartoe ging. We hadden weer eens gelegenheid bij te praten. Op weg naar het restaurant kwamen we langs de begraafplaats Den en Rust en ik zei: ‘Vreselijk om hier langs het graf van onze ouders te rijden.’ Theo: ‘Misschien wordt er wel aan gedacht.’ Hij vertelde dat nu broer Hendrik zijn bezigheden onder gunstige voorwaarden heeft verkocht, hij helemaal niets meer uitvoerde. Theo had voorgesteld dat hij weer zou gaan schilderen. Maar Hendrik had geantwoord daar nu te oud voor te zijn.⁴⁷

Ik keek de eetzaal rond en merkte de prachtige vazen met bloemen op, waar mam altijd zo van genoot. Ik had moeite mijn tranen te onderdrukken. Nu is Theo al weer in de nachttrein op weg naar Lugano. Hij was zo kort hier dat het niet voor te stellen is dat hij alweer is vertrokken. Ik telefoneerde Nellie om haar te melden dat alles volgens plan was verlopen. Nadat ik haar had verteld dat ik Keke een aantal uren kwijt was geweest en in doodsangst had gezeten, vertelde zij dat Theo droogjes had opgemerkt: ‘Laten we hopen dat hij dezelfde hond heeft teruggekregen.’

47 In 1992 schildert hij dagelijks in een apart atelier.

28 april 1976

Schiphol

Wim Klinkenberg schrijft in De Nieuwe Linie⁴⁸ dat de monarchie inzet van de Lockheed-affaire is geworden, waar hij wel eens gelijk in zou kunnen hebben. Hij wijst er op, dat mijn terugkeer uit de vs nodig is geweest om premier Den Uyl zo ver te krijgen een uitspraak te doen over een officiële reis van Juliana en Bernhard later dit jaar naar Washington.⁴⁹ Ik begrijp ook niet waarom een mededeling in de New York Times op 7 april voor geen enkele journalist in het vaderland aanleiding was in die zaak te duiken. Onder de omstandigheden is dit toch een vrij belangrijk onderwerp.

Jammer dat ik de lunch met de ambassadeurs Romanov, Bebrits, Blomstedt en ook Baipaj van India⁵⁰ niet heb opgenomen. Ambassadeur Romanov tikte ongevraagd tegen zijn glas, met de woorden: ‘I am taking the power over the meeting.’ Hij hield een aardig toespraakje en wijdde uit over wijnen uit Georgië. Mevrouw Bebrits nam uit zichzelf het woord, evenals Blomstedt. Romanov maakte een grapje door tegen de Indiase ambassadeur te zeggen dat hij hem the power to speak uitreikte. Baipaj ging met humor op de uitdaging in.

48 De Nieuwe Linie, 28 april 1976.

49 Een reis die nooit zou worden gemaakt.

50 Zie ook de foto van de lunch in het Promenade Hotel in het fotokatern.

[p. 37]

Ik sprak als laatste en zei dat ik graag gewild zou hebben dat mijn ouders dit boekje zouden hebben kunnen lezen; dat ik dankbaar was dat mijn broer hiervoor uit Zwitserland was overgekomen. ‘Ik realiseer me in ieder geval dat alles wat ik ben, of in staat ben te ondernemen, aan mijn ouders te danken heb.’ Het was bovendien heerlijk dat Peter aan het andere hoofdeinde zat en Anna Bebrits - die mij a friend noemde - tussen hem en mijn broer inzat. Jammer dat het niet mogelijk is de geweldige sfeer tijdens die lunch exact weer te geven.

De Volkskrant lichtte uit de presentatie van mijn ussr-boekje vanmorgen voornamelijk de mededelingen die ik over de Shell-affaire en Max van der Stoel deed.

Ik ga nu met Kees Colson voor tros aktua naar Rome om Aurelio Peccei te filmen. Kees arriveerde in zijn eentje met een dijk koffers en het ziet er naar uit dat hij alles met mij alleen moet doen, wat hem kennelijk dwars zat. We zijn weer eens op een schoen en een slof uit.

In Philadelphia is dezer dagen een driedaagse bijeenkomst van de Club van Rome geweest, waarbij nadere informatie werd verstrekt over het zogenaamde rio⁵¹-rapport van de Club onder leiding van Jan Tinbergen. Het bevat concrete voorstellen hoe, in de woorden van Tinbergen, op een realistische wijze een bescheiden bijdrage kon worden geleverd tot een toenemende dialoog over een nieuwe internationale orde. De gedachte tot het rio-rapport is voortgekomen uit de Club van Rome-vergadering te Salzburg in 1974. Leonard Silk schreef hierover in de New York Times.⁵² Time noemde deze nieuwe trend van de Club van Rome ‘one worldism’ en vroeg zich af of ‘people actually go along with such patterns?’⁵³ Ik ontmoet en interview Aurelio regelmatig, maar er zijn altijd weer nieuwe ontwikkelingen en belangwekkende zaken om over na te denken.

Aurelio ontving ons hoffelijk als altijd. We filmden een interview van 45 minuten. Toen alles was gebeurd controleerde Kees, die ik overigens aardig vind, de tape en ontdekte dat er iets was mis gegaan. We hadden niets. Aurelio had zich 45 minuten schor gesproken. We hadden zero. Het moest allemaal over, wat buitengewoon frustrerend was.

Tot diep in de nacht met Kees Colson over tros-toestanden zitten praten. Het kwam er op neer dat ik het beste rechtstreeks met ‘Ome Wibo’ kon werken, ‘en pas ook op voor Janny

51 Reshaping the International Order.

52 The New York Times, 13 april 1976.

53 Time, 26 april 1976.

[p. 38]

Hovinga’ (diens assistente). Pieter Kroonenburg is een nicht maar wil er niet voor uitkomen. Ed van Kan is alom gehaat, ook vanwege zijn bedrieglijkheid en onbetrouwbaarheid. ‘Wees erg voorzichtig want anders duurt je samenwerking met aktua niet lang,’ waarschuwde Colson, die zelf freelancefilmer is en een betrekkelijk onafhankelijke positie inneemt. Ik kon het uitstekend met hem vinden en dacht: met die kerel zou ik altijd willen werken.

De editie van Stock uit Parijs is verschenen met Aurelio's gedachten. Hij zegt in het voorwoord dat het initiatief tot het boekje van mij was uitgegaan. Maar zelfs onze namen zijn herhaaldelijk fout gespeld.⁵⁴

54 Ik bezit dit boek in 1992 niet meer.

29 april 1976

Rome

Kees keert naar Amsterdam terug. Ik vlieg naar Milaan voor mijn gesprek met Arrigo Levi, de hoofdredacteur van La Stampa in Turijn.⁵⁵

Eerst had ik in het Excelsior Gallia hotel in Milaan een aardig en boeiend gesprek met de heer Nello Celio, voormalig minister van Defensie van Zwitserland en lid van de Nationale Raad.⁵⁶ Bleef hier slapen want het was te laat om nog naar Turijn door te reizen.

55 Bestemd voor mijn europa-boek.

56 Eveneens gepubliceerd in mijn europa-boek, Bruna 1976.

30 april 1976

Bij thuiskomst uit Italië was Pieter Kronenburg aan de lijn. De film van Aurelio Peccei was op een paar minuten na a total blank. Het gesprek moet over worden gemaakt. Dat is dan mijn start bij aktua. Kees Colson is een ervaren rot. Hoe kan dit?

Mauriac is van mening dat van André Gide alleen Si le grain ne meurt beroemd zal blijven. En l'Immoraliste? En zijn Journal? Mauriac zegt een groot bewonderaar van Gide te zijn en te zullen blijven. Ik denk dat het werk van Gide dat van Mauriac lang zal overleven.⁵⁷

Ben eerst bij dr. Offereins Keke gaan halen, die buiten liep tussen een groep schapen, alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. Die hond is altijd zo blij als ik kom.

Ik moest naar Nijmegen on een lezing te geven voor Centrum Diogenes, een studentenorganisatie. Er was ter gelegenheid van koninginnedag een Lockheed-bal georganiseerd. Van mij wordt verwacht over prins Bernhard en het koningshuis te spreken.

57 George Plimpton, Writers at work, Viking Compass Book, New York 1973.

[p. 39]

1 mei 1976

Zeezicht, Zandvoort

Diogenes beschikte over een oude villa. Radboud Verberne kwam me met een andere jongen in restaurant St. Hubert halen. De zaal waar ik moest spreken was gezellig en hartstikke vol. Er waren een kleine 200 studenten. Een gedeelte van de avond staat op tape. Ik vergat later de knop in te drukken, wat jammer is omdat ik graag de vragen van de studenten, zoals over Max van der Stoel, de olieaffaire met Shell en de sovjets opgenomen had willen hebben. Was Van der Stoel integer? Zeker niet, wat ik kon bewijzen met diens houding betreffende het aanbod van premier Kosygin. Een student vroeg of de minister misschien rekening had moeten houden met calvinistische stromingen in het vaderland die gekant waren tegen iedere samenwerking met de ussr? Ik legde uit dat iemand die integer was geen gemene zaakjes met inlichtingendiensten speelde, maar als door het volk gefinancierde boodschapper de hem gedane mededelingen diende over te brengen. Max is in dienst van ons, niet van de cia.

Men leek het er over eens dat de Lockheed-affaire tot op de bodem moest worden uitgezocht om te voorkomen dat zoiets weer gebeurde. Toen ik daarop de zaal bij hand opsteken vroeg of men het er mee eens was, onstond algemene aarzeling en passiviteit, wat me zeer verwonderde. Zoiets zou onder Amerikaanse studenten ondenkbaar zijn geweest.⁵⁸ Een jongen vond dat ik ook aan de roddelactiviteiten rond Bernhard had meegedaan door te onthullen dat Bernhard in Parijs in een affaire met een dame was verwikkeld. Ik antwoordde dat die zaak langzamerhand relevant was geworden, omdat ook Jack Anderson ernaar had verwezen als zijnde de oorzaak van de Lockheed-smeergelden om die dame en haar dochter geld te kunnen toestoppen, wat buiten de door accountants gecontroleerde financiën om kon worden geregeld. ‘U bent liberaal,’ zei een andere jongen. ‘Nee, helemaal niet. Ik gebruik mijn hersens en daar is geen etiket voor nodig.’ Later napratende in de bestuurskamer werden we het eens dat altijd werd geprobeerd mensen in een Hollandse zuil te plaatsen terwijl zij er misschien niet in thuis hoorden. Ik kneep er even tussen uit om Keke te laten wandelen. Drie Antilliaanse studenten liepen langs me heen. ‘U moet zoiets niet meer doen. Ze hebben gewoon closed minds.’ Ik vond dit van hen komende opmerkelijk, maar het verbaasde me niet.

58 Zoals in mijn Memoires beschreven gaf ik immers jarenlang lezingen in de vs, dikwijls voor studenten.

[p. 40]

In de bestuurskamer viel me een jongen in het bijzonder op: Frank Linschoten.⁵⁹ Hij kwam later, toen ik weg wilde gaan alleen naar mijn auto en zei: ‘Het klinkt misschien hoerig, maar hebt u geen secretaris nodig? Mijn vader is psycholoog en ik studeer psychologie, maar het gaat helemaal niet samen. Ik wil met u praten.’ Ik was verwonderd, want ik had hem als enige met mijn ‘radar’ opgespoord tussen de studenten. Hij kwam uit zichzelf. Dat is de eeuwige ‘stille kracht’, die me al jaren bestuurt. Ik gaf hem mijn telefoonnummer. Ik nam hem goed op: hij was lang, droeg witte jeans, ringetje in zijn oor; sympathiek. Hij haalde heel even zijn hand door mijn haar, draaide zich om en liep weg. Ik voelde me werkelijk ‘aangeraakt’.

Het lijkt mij nuttig eens een proeve van een dagboekpagina in te lassen: hoe de oorspronkelijke tekst was en de bewerking in de Memoires eruit ziet.

Minister Ed van Thijn gaat beraadslagen over het artikel in Elsevier dat de kgb tot het parlement zou zijn doorgedrongen. Zo werkt de Haagse carrousel: de inlichtingendiensten lekken naar René de Bok, wat een journalistieke carrière nooit kwaad doet. Vervolgens neemt de minister het aas op want er is een rechtvaardiging gecreëerd om er mee op het Binnenhof te gaan

59 De zoon van professor J. Linschoten.

[p. 41]

stoeien. Intussen babbelt Max van der Stoel, in de Eerste Kamer deze keer, verder over zijn Chileense hobby, waar zijn socialistische vrienden het hard te verduren hebben onder een fascistische (door de Amerikaanse bondgenoten in het zadel geholpen) dictatuur. Indonesië blijft oningevuld op de kaart in Van der Stoels brein, want daar wordt op dezelfde manier een fascistsiche dictatuur overeind gehouden, maar in Java waren het geen Allende-socialisten die werden vernietigd, maar Sukarno-aanhangers. Sukarno was een rotzak, dus we kijken bij Suharto maar voorlopig de andere kant op. Voilà: zo werkt de drie pond protoplasma in Van der Stoels hoofd.

Eindelijk is dan bekend geworden, via documenten van de cia zelf, dat de zogenaamde bekentenissen van Oleg Penkovsky's, een overgelopen kgb-officier, door de cia in elkaar werden gezet als onderdeel van haar anti-sovjetpropaganda. Er werd indertijd ontzettend veel ophef over gemaakt en de London Observer presenteerde het hele verhaal als buitengewoon exclusief materiaal, maar waar de hele affaire op neerkomt, is dat we voor de zoveelste maal gigantisch zijn verneukt.⁶⁰

De voorzitter van Diogenes vertelde veel: dat hij dikwijls in Tsjecho-Slowakije was geweest en dat in de communistische geschiedenisboekjes stond dat Pilsen door de sovjets was bevrijd, terwijl iedereen wist dat dit door de Amerikanen was gedaan. ‘Heb je wel eens over onze geschiedenisboekjes nagedacht in betrekking tot de boekjes die in Indonesië de ronde doen? Hier leest men dat generaal Van Heutsz een nationale held was met zijn “pacificatie” van Atjeh, bijvoorbeeld. Lees er de memoires van koningin Wilhelmina maar op na. In werkelijkheid was generaal Van Heutsz een voorloper van luitenant William Kelley, de massamoordenaar van My Lai in Vietnam’.

60 The London Observer, 30 april 1976.

2 mei 1976

Loet Kilian stuurde een artikeltje uit de Haagse Courant⁶¹ wat weer typisch is voor de druiven-zijn-zuur-journalistiek van collega's.

Eindelijk heb ik maar eens een artikel over Max van der Stoel geschreven. Het is nauwelijks de moeite waard maar er blijft te veel over die man onvermeld.⁶²

‘All empty souls tend to extreme opinions. It is only in those who have built up a rich world of memories and habits of thought that extreme opinions affront the sense of probability.

61 Zie bijlage 2.

62 De Nieuwe Linie, 5 mei 1976.

[p. 42]

All propositions, for instance, which set all the truth upon one side can only enter rich minds to dislocate and strain, if they can enter at all, and sooner or later the mind expels them by instinct.’ Geniet van William Butler Yeats' Memoirs⁶³, terwijl Peter aan het joggen is op het strand.

63 W.B. Yeats, Memoirs, Macmillan Publishing Co., New York, 1973.

3 mei 1976

Wim Klinkenberg vindt mijn sovjetboekje ‘uniek’. Broer Theo herhaalde trouwens dat hij er ook van had genoten. Wim vond dat ik vooral de sfeer en geest van de ussr had weergegeven. De beschrijving van professor Isaac Mints in Kiev vond hij prachtig. ‘Vergis je niet Willem. De collega's weten niet wat ze ermee aan moeten. Bovendien zijn ze stinkend jaloers. Zo'n Igor Cornelissen met zijn stalinistische hang-up kan jou niet plaatsen. Hij zit nog bij Trotsky op schoot.’

Cor Meijer van Torenboeken belde dat ik in Nijmegen indruk gemaakt moest hebben bij de studenten, want de lokale boekwinkels worden overstroomd met aanvragen naar mijn boekjes. Een boekwinkel vraagt of ik 15 mei wil komen om handtekeningen te plaatsen.

Anton Constandse leest in mijn ussr-boekje en belde om te zeggen dat hij het ‘een verademing’ vond. Hij gaat erover schrijven.⁶⁴

Er is bepaald meer aan de hand met de Lockheed-affaire dan de meeste mensen beseffen. Jan Sampiemon en E.C. van der Velden gaven in de nrc een uitgebreid overzicht over hoe binnen de regeringscoalitie nogal belangrijke verschillen van inzicht bestaan, over hoe deze netelige kwestie kan worden opgelost. Er zijn politici die niet willen riskeren dat een eventuele berisping van prins Bernhard tot een vervroegd aftreden van koningin Juliana zou leiden. Anderen wensen een debat zonder aanzien der persoons aan de hand van de bevindingen van de commissie Donner. Pas werkelijke problemen zouden ontstaan als prinses Beatrix, als gevolg van het van zijn voetstuk vallen van haar vader, zou weigeren op te volgen. Dan zit het land met een complete constitutionele crisis opgezadeld. De monarchie is eigenlijk nu al inzet van een aanstormende politieke crisis, want niemand weet nog hoe ernstig - of niet - de bevindingen van Donner & Co in de vs zullen zijn.

64 De Nieuwe Linie, 19 mei 1976, onbevangen notities buiten de koude oorlogssfeer.

[p. 43]

4 mei 1976

Had op het strand opnieuw een lange discussie met Peter over de vraag of we samen naar San Francisco zullen verhuizen. Du moment dat ik enige druk op hem uitoefen om hem tot een besluit te dwingen, rebelleert hij onmiddellijk en is hij niet meer te hanteren. Gelukkig was Frank Heckman er ook bij en wie weet, misschien vertrek ik wel met hèm naar Californië, in plaats van met Peter.

Bij Bruna kreeg ik de indruk dat ze toch wel spijt hadden het Ruslandboekje te hebben afgewezen. Mijn europa-boek komt in ieder geval wel bij ze uit. Jan Buis zou ook een boek van mij met professor Jermen Gvishiani willen uitgeven.

Ontving een brief uit Leiden van de apotheker L.S. Go, die het radiogesprek met Han Mulder had beluisterd. ‘Wat me trof, was hoe uitstekend u de zeer unfaire, impertinente en tevens domme en brutale beweringen van de interviewer hebt rechtgezet. Ik wil u daarover een zeer groot compliment maken.’ Mulder is een lul, maar dat was me al duidelijk.

In een brief aan de minister van Binnenlandse Zaken, W.F. de Gaay Fortman, heeft F.A. Hoogendijk van Elseviers namen van Nederlanders bekendgemaakt die volgens hem voor de kgb werken, waaronder een kamerlid. Papa Gaay is ‘formeel hoofd’ van de bvd (die onder zijn ministerie opereert). De bvd geeft een verhaal plus een aantal namen door aan René de Bok van Elseviers, die - nadat er kabaal in het parlement over ontstaat - via hoofdredacteur Hoogendijk weer bij de minister op diens tafel terugkomen. Iedereen had zich de postzegels kunnen besparen, behalve dat er dan een kans was blijven liggen anti-sovjetemoties op te zwepen onder het publiek.

Moest Keke weer naar Bosch en Duin brengen. Het beestje trilde over zijn hele lichaam toen hij uiteindelijk weer in de kennel moest. Ik werd er voor de zoveelste maal weer helemaal naar van, maar ik kan er niets aan doen. Hij heeft weer wat last van eczeem op zijn rug (ouderdom) en zal injecties krijgen, wat een positieve kant van zijn verblijf is. Het heeft geen enkele zin dit steeds te noteren, maar het moet. Het beweegt me zeer. Maar hoe het te stoppen?

Schiphol

Vlieg via Frankfurt naar Turijn.

‘I would walk twenty miles to listen to my worst enemy if I could learn something.’ Leibnitz.

Wat me herinnert aan de ontmoeting met Victor Zorza, of misschien J.G. Heitink.

[p. 44]

Ik ben perplex als ik zie welke Nederlandse schrijvers stipendia van de regering ontvangen, waaronder Jan Cremer.

‘By the creative act, we are able to reach beyond our own death. This is why creativity is so important and why we need to confront the problem of the relationship between creativity and death.’⁶⁵ Wat er ook met me zal gebeuren, ik wil dat al mijn lievelingsboeken bij Peter zijn. En mijn dagboek? Wat zal er ooit met dit voor mij priceless treasure gebeuren?⁶⁶ My diary is part of my breathing, part of the palpitation of my heart, the beat I received from Nina.⁶⁷ Het wonder van leven voor dovemansoren.

65 Rolly May, The Courage to Create, W.W. Norton & Co., 1975

66 Mijn dagboeken tot 1968 zijn in 1992 in de kb te Den Haag.

67 Vader noemde mam vroeger zo, ik soms.

Turijn, Grande Albergo Ligure

Heerlijke stad. Ver te prefereren boven Milaan. Brede boulevards vol met acacia's en bloeiende kastanjebomen. De luxe is hier onvoorstelbaar. Waar vind je in Amsterdam gouden borden met messen, vorken en lepels in de etalages? Hier lopen ijzervreters met een tros zwarte veren op hun hoed. Sommige jongens hebben hier werkelijk beautiful bodies. Zit in het park tegenover het hotel. Een mooie lenteavond vol bloemen, een fontein en gladgeschoren gazons.

7 mei 1976

Vliegveld Turijn

Ik had het kunnen weten. Arrigo Levi is behalve Joods ook iemand met een religieuze achtergrond. Hij deed me enigermate aan Walt Rostov denken.⁶⁸ Hij wilde weten waarom ik hem voor het europa-boek had gekozen: ‘Er zijn zoveel journalisten.’ Hij vond Henry Kissinger ‘slim’ en Joop den Uyl ‘naïef.’ Ik wist niet dat hij twee jaar als journalist in Moskou had gewoond. Hij was gloomy over de toekomst van de ussr, wat ik niet met hem eens was. Ik denk dat hij de sovjetkrachten, die volop bezig zijn zich te ontplooien, onderschat.⁶⁹

‘Hopefully, we learn to love more authentically with age,’ schrijft Rollo May. ‘Understanding and love require a wisdom that comes only with age (...) creativity is a stepchild of psychology (...) if by psychoanalysis we cured the artists of their neuroses, would they no longer create? (...) the true artist gives birth to some new reality.’⁷⁰

68 Adviseur van jfk en lbj.

69 Zie voor interview europa-boek, Bruna 1976.

70 The Courage to Create, idem.

[p. 45]

Wim Klinkenberg suggereerde voor Van der Stoel het woord ‘droogkloot’. Ik was het daarmee eens, maar ik wilde het uitbalanceren met ‘integer à la Van der Stoel’.

Wim: ‘Jij moet ook altijd iets aardigs zeggen.’

‘Omdat het in de meeste gevallen ook zo is,’ antwoordde ik. Wibo van de Linde had dr. Aurelio Peccei een telegram gezonden. Ik zou deze keer met upi Rome filmen.

Turijn - Rome, Al Italia

Het stralendste weer van de wereld. Ik ga van een heerlijke lenteavond genieten, zoals in 1956, toen ik in Rome woonde.

Italconsult

Aurelio was his charming self. Hij vertelde dat Arrigo Levi indertijd uit de Sovjet-Unie was gesmeten (net als Karel van het Reve en Anthonie Dake). We raakten even in een scherpe discussie verwikkeld over vrijheid en over politieke gevangenen in de vs die maar al te dikwijls worden vergeten.

Dr. Jermen Gvishiani had zich geëxcuseerd niet naar de Club van Rome-vergadering in Philadelphia te kunnen komen. Ook andere sovjetgeleerden, bezig met Limits to growth-problemen, waren door andere bezigheden verhinderd. Aurelio en Jermen zijn al jarenlang persoonlijke vrienden. Hij was er dan ook zeker van dat het Kremlin hen op het hoogste niveau had tegengehouden. Hij vertelde dat Richard N. Gardner⁷¹ adviseur van de presidentiële kandidaat Jimmy Carter was geworden. Ze wilden Peccei ook naar Washington halen als adviseur van het Witte Huis. ‘How could I go to Washington? I told them Italy had an ambassador there.’

71 Zie: Grenzen aan de groei, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht, 1973.

[p. 46]

Aurelio gaf opnieuw uitdrukking aan zijn voorkeur voor de Chinezen boven de sovjets. De Italiaanse ambassadeur bij de vn had hem ingeleid bij leden van de Chinese delegatie. Hij had er een party bijgewoond en beschouwde het contrast met de Russen in ‘elegance and refinement’ eigenlijk schokkend, ‘while perhaps, all of us Europeans, are looked upon in Peking as “new-comers”.’ Hij dacht dat een Pool, die doceert aan de Columbia University, Zbigniew Brzezinski, Carter's cold war warrior zou worden.⁷² Ik vroeg hem wat de gevolgen waren nu Enrico Berlinguer in de Italiaanse regering terecht was gekomen. ‘We poor Italians are only the tail of Europe. What can be said of where the us will be in four years from now? The Communists will behave and be satisfied with the ministeries of Postal Services and Agriculture perhaps. But indeed, what will come next?’ Hij was bang voor een rechtse coup in Frankrijk als links er bleef winnen.

Het gefilmde interview voor aktua was een routine-affaire.

Later zat ik op mijn geliefde Via Veneto-terras. Ik liep door de vele straatjes in de binnenstad, waar ik de jaren in 1955-1956 dagelijks doorheen kwam. Ging kijken of de reuzen van Carabinieri in hun gala-uniformen met glimmende laarzen nog altijd in de galerijen bij Via del Corso paradeerden. Sommigen van die Romeinse ridders konden me dan behoorlijk opwinden. Ze zijn er niet meer. In vergelijking met tien jaar geleden, zijn vele straten nu ook voor het verkeer afgesloten. Er zijn grote potten bloemen neergezet om als afscheidingen te dienen. Italië wordt afgeschilderd als een land met een miljoen werklozen en een inflatie van zeventien procent, maar de luxe is hier verbluffend. Geen vergelijking met Amsterdam.

Diner op Piazza Navone in Tre Scalini. Iedereen is op straat met het mooie weer. Mis ik Peter? Ja. Maar ik ben veroordeeld en heb me zelf veroordeeld alleen te blijven. Het is bovendien de enige manier om ups and downs, dus spanningen in persoonlijke betrekkingen, te ontlopen.

Zat nog laat op het terras van Via Veneto. James Reston⁷³ betitelt de pogingen van Ronald Reagan om president van de vs te worden ‘the funniest show in town’. Reston noemt Reagans plotselinge uitspraken op het gebied van international affairs, even onwaarschijnlijk en amusant als toen Julie Andrews in My Fair Lady in Eliza Doolittle veranderde. Reston vermeldt dat Richard Nixon voortdurend aan Henry Kissinger opdracht gaf om per vliegtuig naar Sacramento te gaan, ten einde Rea-

72 Aurelio was altijd uitstekend geïnformeerd.

73 The New York Times, 6 mei 1976.

[p. 47]

gan (toen gouverneur van Californië) over buitenlandse zaken in te lichten. Kissinger getuigde later dat ‘seldom in his long experience as a teacher he had come across a more gullible pupil with less knowledge on the subject’. Reston eindigt: ‘It is absurd to take Reagan seriously on foreign or military affairs.’ Ik vind Reston absurd om het woord ‘amusant’ te gebruiken voor het absolute drama dat hij beschrijft.⁷⁴

De secretaressen van Aurelio Peccei, Elena Tognarelli en Anna Pignocchi, vertelden dat het werktempo van hun baas voortdurend wordt opgevoerd. Er kan zelfs niet meer rustig worden geluncht. Anna: ‘He strives on these pressures. If he is a day free and without work, he feels miserable.’⁷⁵

74 In 1981 zou Reagan president worden.

75 Begin jaren tachtig zou Aurelio aan een hartaanval overlijden.

In bed

Wanneer zullen deze dagboekpagina's ophouden? Ik word toch altijd weer door een diepe sadness overvallen waarbij mijn wezen altijd weer terugkeert tot de bron van alles, mijn ouders. In mijn slaapkamer op Amerbos hangt het portretje van vader dat van hem als kind te Semarang werd geschilderd. Theo wilde het niet hebben en wilde het weggooien. Ik zie hem voor me, dood op mijn bed in de bungalow in Huis ter Heide. Plotseling tot de eeuwige slaap veroordeeld na een hartaanval. Wat moest mam doen? Wij waren alle drie op andere continenten. Ik kon haar niet opeens in die grote slaapkamer aan haar lot overlaten en keerde terug naar Huis ter Heide. Dat was het begin van een periode van acht jaar dat zich intimiteit tussen ons ontwikkelde. Ik heb haar voldoende getroost. Lieve ouders, ik doe mijn best.

Rome

Aurelio schreef voor mij naar Michel Rocard, die in mijn europa-boek volgens hem niet mag ontbreken: ‘You will see, Willem, he is a man of the future.’⁷⁶

Rollo May bespreekt de mogelijk te snelle transformatie ‘van slavernij naar industrialisatie’ van de mensen in de Sovjet-Unie. ‘Don't Russians, in fact, live closer to irrational elements than the older European countries, and, therefore, being more threatened by untamed irrationality, have to make a greater effort to control it by regulation?’⁷⁷ Vreemd dat dr. May Rusland niet als ‘oud-Europees land’ schijnt te beschouwen. Rusland

76 Zie bijlage 3

77 The Courage to Create, idem, pp. 73-77.

[p. 48]

is eerder een achtergebleven oud-Europees land. Maar eigenlijk heeft hij natuurlijk volkomen gelijk, want wat hij zegt is dat de Westminster-democratie niet blindelings op andere gebieden is toe te passen, zoals de continenten van Azië, Afrika en Latijns-Amerika die van ‘irrationeel kolonialisme en imperialisme’ moeten overschakelen naar de tweede helft van de twintigste eeuw. Daarbij moeten zij proberen enigermate in de pas te komen met de zich snel ontwikkelende en geïndustrialiseerde noordelijke helft van de planeet. Indira Gandhi en Bung Karno zouden Rollo May's analyse kunnen hebben gebruiken om de arrogante wijsneuzen in Washington en zo er op te wijzen dat het onmogelijk is dezelfde politieke maatstaven op alle regio's van de globe nu onverkort toe te passen.

Rome-Amsterdam

‘We poets knock upon silence for an answering music’.

- Archibald Mac Leish naar een Chinees gezegde.

De besneeuwde Alpen reflecteren de eeuwigheid, die een permanentie lijkt te vertegenwoordigen, die onsterfelijk is. Eeuwige sneeuw. Eeuwige schoonheid. Eeuwige tristesse.

Ben vanavond gaan eten bij Djanoko met Richard Thieuliette. We zaten tot middernacht te tafelen. Hij wil vriendje Hans Geerlofs verlaten en onafhankelijk zijn om opnieuw te kunnen beginnen. Misschien gaat hij fulltime astrologiekaarten voor mensen maken. Hij lijkt zo stuurloos over wat met zichzelf te doen. In dit opzicht is hij als Peter.⁷⁸

78 Leerde Richard in 1966 kennen in nyc en Peter in 1967.

8 mei 1976

Nel Oosthout gaf in haar huis een voordracht voor schouwburgdirecteuren, Willem van den Berghe van de rvd - ik denk dat hij een oudere nicht is - en andere mensen. Irik van Doorn, haar zoon, was er ook. Ik vroeg me af wat er in hem omging zijn moeder uit haar levenswerk en dagboek te horen voorlezen. Stopte op de terugweg in de vroege ochtenduren in het Vondelpark, waar ik een vrij rough number voor mijn kiezen kreeg.

9 mei 1976

Suite Bergamasque. De diepe muzikaliteit van Debussy's compositie grijpt me aan. Jammer, je kunt niet alles doen, zoals geconcentreerd piano studeren. Mijn dagboek komt op de eerste plaats. Ik ben er al zo mee achter. Als ik een woordenboek op-

[p. 49]

sla met vaders handschrift in potlood in de kantlijn, ben ik geroerd.

Dr. Go Gien Tjwan dankte me voor mijn Nieuwe Linie-artikel over Max van der Stoel, waarin ik opnieuw een lans brak voor de politieke gevangenen in Indonesië. Dit had bij hem de gedachte doen ontstaan een avond te organiseren om een comité op te richten dat Indonesische dissidente schrijvers en journalisten moet gaan steunen.

Marcel Bloemendal, die vreemde vogel, die denkt door de bvd en cia als proefpersoon te zijn gebruikt, is door professor J. Dijkhuis in Utrecht onderzocht en zegt als een mogelijk ‘uniek schizofreen genie’ te kunnen worden beschouwd. Ik vroeg hem zijn verhaal op papier samen te vatten.

Schuberts Forellenkwintet brengt iedere noot in herinnering, die we vroeger op De Horst met de familie onder elkaar speelden. De ‘beelden’ die de muziek oproepen, doen me transpireren.

10 mei 1976

Hittegolf Zeer onaangenaam.

Overlegde met Willem van Bennekom, de advocaat, of er geen methode is te bedenken om Elseviers via de rechter te dwingen boven tafel te komen met de namen van Nederlanders, die voor de kgb zouden werken. Dan ben ik van dat gedonder meteen af. Hij leek er zin in te hebben.

Amnesty International zegt dat in zeventien landen negenzestig journalisten om politieke redenen vast zitten of gewoon zijn ‘verdwenen’.

De cia, die de militaire staatsgreep van 1965 in feite orchestreerde, heeft nu bekendgemaakt dat president Sukarno van te voren van de 30 september-beweging - die een militaire staatsgreep wilde voorkomen - op de hoogte zou zijn geweest. Gezien de vader-zoon relatie van Bapak met de commandanten van het presidentiële Tjakrabirawi-regiment dat de arrestaties van de conspirerende generaals uitvoerde, ligt het inderdaad voor de hand dat Bung Karno ervan geweten moet hebben. Maar er kan geen sprake van zijn dat president Sukarno ook maar een moment betrokken zou zijn geweest bij het vermoorden van zes topgeneraals en een luitenant in de nacht van 30 september op 1 oktober 1976.

Vriend Oey Hong Lee van het Centre for S.E. Asian Studies in Hull zendt een studie van zeventien pagina's voor het Journal of Southeast Asian Studies in Singapore: Sukarno and the Pseudo-Coup of 1965: Ten Years Later. In deze gedegen we-

[p. 50]

tenschappelijk studie⁷⁹ citeert Oey Hong Lee uit Den Vaderland Getrouwe en geeft hij aan hoe Dewi Sukarno de brieven die Bung Karno gedurende de coupdagen van 1965 aan haar heeft geschreven samen met mij heeft gepubliceerd, waaruit hij ook citeert, om meer licht op die explosieve gebeurtenissen in de Indonesische geschiedenis te werpen.

79 Het document bevindt zich in mijn dagboek.

In bed

Als ik naar de kasten vol dagboeken in mijn slaapkamer kijk, waaronder reeds zoveel dagboeken sinds mams dood in 1974, is het nauwlijks voor te stellen dat er al weer zoveel is gebeurd. En wat moet er nog allemaal gebeuren? Pijnlijk.

11 mei 1976

Van Francisco Paesa⁸⁰ taal noch teken ontvangen. Ik probeer al dagenlang de assistenten van dr. Jermen Gvishiani, Victor Krylov en Andrei Bykov, te bereiken omdat minstens vier brieven en telegrammen onbeantwoord bleven.⁸¹

Vrij Nederland had in Terzijde op 20 maart 1976 de crazy aantekening: ‘Willem Oltmans hoort zeken tot de sovjetset.’ Ze beschrijven uit journalistieke bekrompenheid mijn ussr-boekje niet en geven de voorkeur aan onzin ventileren.

Johan Polak meldde dat zijn pleegzoon Rik ‘smoorverliefd op Peter’ is geworden. Ze zijn samen in Muiderberg op de dacha. Jan Cremer zond me een artikel uit Het Parool van 7 mei Dotmans kritisch over Sovjet-Unie van ene Peter Michielsen.⁸² Commentaar is overbodig.

80 De vriend van Dewi Sukarno met wie ik ‘in zaken’ was.

81 Met dr. Gvishiani was ik bezig een boek te schrijven.

82 Zie bijlage 4.

[p. 51]

Prinses Irene gaf vanavond op televisie een volkomen oprecht overzicht van wat er in Spanje aan de hand is. Ik was diep onder de indruk van haar persoonlijkheid en oprechtheid. Zij eindigde haar pleidooi met het lezen van een gedicht opgedragen aan een gesneuvelde Carlist.

Indonesië heeft bekendgemaakt dat generaal Ibnu Sutowo van Pertamina het land met een kleine tien miljard dollar schuld heeft opgezadeld. Dat dit aldus zou aflopen wist ik in 1966 al en ik heb er nogal omstandig voor gewaarschuwd.⁸³ De pen-club heeft op een vergadering in Den Haag Chili geschorst, ingevolge het Den Uyl-Van der Stoel-complex over fascisten in Santiago, terwijl wat Indonesië betreft de andere kant op wordt gekeken.

Willem van Bennekom behandelt de zaak van zogenaamde Nederlandse kgb-agenten voor Bram van der Lek. Ik wil eveneens een actie ondernemen.

83 Zie Memoires 1964-1966 en Memoires 1966-1967, deel 8 en 9.

12 mei 1976

Ton van Dijk belde midden in de nacht over het feit dat hij bezig was de Elseviers-lijst van Nederlandse kgb-agenten in handen te krijgen. Hij kletste maar verder en omdat ik hem wel aardig vind, heb ik het laten passeren zonder zelf veel te zeggen. Ferry Hoogendijk van Elseviers heeft inderdaad de hem bekende lijst een paar dagen geleden aan minister De Gaay Fortman overhandigd. Ik wil weten of ik erop sta.

Wim Venema van Centrum Diogenes van de Nijmeegse studenten schrijft dat de plaatselijke pers verder geen publiciteit aan mijn lezing gaf en of ik bereid ben in hun blad Glamoer te schrijven. Natuurlijk wil ik dat doen (en voor niets).

Ontmoette Willem van Bennekom om hem tot definitieve actie te bewegen. Hij lijkt te aarzelen. Ze hebben allemaal grote bekken, maar doen het in hun broek. Maar hij gaat namens mij De Gaay Fortman rechtstreeks aanschrijven.

Tage Domela Nieuwenhuis kwam langs. Het was alsof hij ons contact wilde herstellen. Zijn flat in Leiden is dermate gehorig dat hij in de bibliotheek moet gaan werken. Hij had een negen voor een examen Internationale Samenwerking gehaald. Bovendien was vriendin Theresa bezig in zijn flat een eigen scriptie uit te typen wat hem malende maakte. Van de zomer wil hij weer een studentengroep begeleiden naar de ussr. Hij nam mijn boekje mee.

[p. 52]

13 mei 1976

Heb de notaris betaald voor de afwikkeling van de erfenis en liet 8.000 gulden aan Loet Kilian overmaken.

Wim Venema belde. Sommige Nijmeegse studenten hadden zich geërgerd aan mijn arrogante presentatie, waar ik me niet bewust van ben geweest. Tage luisterde naar de tape van mijn Nijmeegse lezing en maakte dezelfde opmerking. Het zal dus wel waar zijn. Met zoveel rotzakken, die zich bezighouden met anti-sovjetpropaganda, sla ik misschien te veel door naar de andere kant.

Pak Hanafi⁸⁴ verscheen om 11.00 uur op Amerbos met zijn dochter, wat meteen al een storend element was. Hij had twee problemen. Hij wilde een boek over Bung Karno schrijven maar dr. Go Gien Tjwan had hem er vanaf proberen te houden omdat er reeds zoveel boeken over Sukarno waren, wat onzin is. Hanafi zou juist een belangrijke bijdrage kunnen leveren en weet duizendmaal meer over Bung Karno dan dr. Go. Zijn tweede probleem was dat hij een schilderij van Rembrandt in zijn bezit had; hoe kon hij dit verkopen? Mijn onmiddellijke reactie was: ‘Dat kan niet,’ maar ik wilde zeker helpen. Ik belde het Rijksmuseum, waar werd geadviseerd een professor van Gelder in Utrecht te bellen, die op zijn beurt aanraadde professor De Bruijn in Amsterdam om advies te vragen.

Later lunchten we in Djanoko. Zijn tas stond open. Ik zag dat hij mijn sovjetboekje had meegenomen, waar ik een aantal kanttekeningen in had gemaakt voor een mogelijk volgende editie. Ik nam het eruit en zei: ‘You are a bad thief, you steal a book and then leave your briefcase open for everyone to see.’ Het is jammer om te zeggen, maar Pak Hanafi is helaas ‘a waste of time too’.

Nu wil ook Han Lammers een voorlopig getuigenverhoor naar beweerde Nederlanders die voor de kgb werken.

Senator Frank Church heeft opnieuw bevestigd dat zowel de fbi als de cia hebben nagelaten om volledige inlichtingen aan de Warren Commissie te geven.

84 Oud-minister en Sukarno's laatste ambassadeur in Havana.

14 mei 1976

Al mijn tijd gaat zitten in het vertalen van mijn ussr-boekje. Ben al op pagina 113 gearriveerd.

15 mei 1976

De ambassade van China ontvangt geen journalisten om een

[p. 53]

boek te schrijven. Wat ze je wel sturen is een circulaire of je misschien de gedichten van the great helmsman Mao Tse-tung wilt kopen.⁸⁵

De Volkskrant meldt dat drs. Ferry Hoogendijk en René de Bok van Elseviers hun beschuldigingen over Nederlanders die voor de kgb zouden werken, niet waar hebben kunnen maken. Dat kon een kind op zijn vingers natellen. Moet je net sovjets hebben, die elkáár al niet vertrouwen, laat staan ons. Minister De Gaay Fortman heeft dit Kamervoorzitter Anne Vondeling meegedeeld, die ook al om een lijst had gevraagd. Het is een smerig zaakje. De Amerikaanse ambassade deelde mee dat de ‘inlichtingen’ niet van die zijde afkomstig waren. Het is duidelijk bvd-gewroet geweest waar Hoogendijk en De Bok zich voor hebben geleend. Ook Ton van Dijk zegt nu de lijst toch niet in handen te hebben gekregen.

Senator Richard Schweiker van Pennsylvania, lid van het comité voor de inlichtingendiensten, heeft verklaard er zeker van te zijn dat de fbi en de cia over de moord op jfk hebben gelogen. Langzamerhand weet iedereen hoe frauduleus ze bezig zijn geweest. Wat helpt het?

De Senaat heeft besloten 1,25 miljoen dollar uit te betalen aan de familie van een militair, Frank Olson, die in 1953 zelfmoord pleegde onder invloed van lsd. De overheid nam proeven met militairen zonder hen hierover in te lichten. Ze waren gewoon guinea-pigs. Het beangstigende van zo'n bericht vind ik altijd weer, het denken dat aan dergelijke misdadigheid ten grondslag ligt.

Godzijdank besteedt de Nieuwe Revu twee pagina's aan martelkampen in Indonesië, geïllustreerd met foto's. Den Uyl en Van der Stoel lezen dat blad natuurlijk niet.

85 Zie bijlage 5.

16 mei 1976

Chris Hedlund is gearriveerd en blijft een paar dagen logeren. Ton van Dijk wil dat mijn interviewpagina à raison van 1250 gulden, ‘beter, harder, scherpzinniger en opzienbarender’ wordt.⁸⁶ Een blad als de Nieuwe Revu draait nu eenmaal op sensatie.

Ook een brief ontvangen van de voormalige cia-agent Philip Agee.⁸⁷ Ik heb hem opgebeld en ga hem in Engeland ontmoeten. Ik wil onderzoeken of hij meer weet, of me op weg kan helpen meer te weten te komen, over de coup van 1965 in Jakarta.

86 Zie bijlage 6.

87 Zie bijlage 7.

[p. 54]

17 mei 1976

Nu ik Chris Hedlund dagelijks meemaak vind ik hem een asshole.

18 mei 1976

Wibo van de Linde heeft mijn ussr-boekje uit. ‘Zal ik je het eerlijk zeggen?’ zei hij. ‘Ik heb liever een serieuze Oltmans.’ Hij vond het verhaal bovendien te springerig.

Brief van George de Mohrenschildt uit Dallas. Hij heeft een interview gegeven aan Edward J. Epstein van Reader's Digest, die hij omschrijft als ‘somewhat of a genius, sensitive, intelligent with great sympathy for Oswald’. Hij had zelf bijna niets gezegd, maar Jeanne de Mohrenschildt had voordurend gebabbeld. Zij had er een vaatje kaviaar voor gekregen. ‘I think that the chapter regarding you will be sensational. As soon as I come to it, I will send you the pages for correction or changes as you suggested.’ En over zijn studenten aan het zwarte Bishop College: ‘I am buzy as a bee with my black mother fuckers.’⁸⁸

Sprak een paar uur met Boris Gregorie van Tass in Den Haag, die mijn sovjetboekje heeft gelezen en het oprecht de moeite waard schijnt te vinden. Hij denkt dat de meningen in Moskou verdeeld zullen zijn. Hij zei het met een aantal suggesties uit ussr: 1976-1990 eens te zijn.

88 Zie bijlage 8.

19 mei 1976

De ouders van Peters vriendin Leonie Raaymakers maakten me attent op het feit dat er gisteren een belachelijk artikel in het Eindhovens Dagblad is verschenen van meneer Leo van Vlijmen, Oltmans vertilt zich aan boek over de Sovjet-Unie. Hij zet boven deze kop: Journalistiek zou beschermd moeten worden. ‘Collega’ Van Vlijmen refereert aan mij ‘zich journalist noemende’ waarover ik met mevrouw K. Helder van de Raad voor de Journalistiek heb gebeld, die bevestigde dat dit voor mij niet aanvaardbaar behoefde te zijn. Ik heb een aangetekende brief aan deze man gezonden met een ultimatum. Als het nodig is breng ik alle hoofdredacteuren van de Brabantpers voor de Raad want hetzelfde onzinverhaal schijnt in de hele groep te zijn verschenen.⁸⁹

Chris Hedlund pakte zijn rommeltje en is vertrokken.

89 Zie bijlage 9.

[p. 55]

20 mei 1976

De Novosti-journalist Spartak Beglov, een vooraanstaande sovjetcommentator, is in het land. Ik heb aktua voorgesteld een interview met hem te maken. De redactievergadering had ‘nee’ gezegd en had het verder laten zitten, zodat ik tegenover Beglov in mijn hemd stond. Ik heb de heer Leeman opnieuw om een gesprek gevraagd. Hoe kan je zo werken?

Om 10.00 uur kwam een sovjetdelegatie, met Beglov, op Schiphol aan. Ik ging met Tamara Sachnazarova naar de slurf, waar ook ambassadeur Romanov aanwezig was.

Probeerde Ad Langebent van de kro in een televisiegesprek met Spartak Beglov te interesseren. Hij wilde geen door de tros afgekeurde programma's maken. ‘Willempie,’ zei hij, ‘ik heb zorgen om jou.’ Wat hij bedoelde was dat de aktua-club ‘levensgevaarlijk’ was. Op zo'n dag als vandaag zou ik weg willen en nooit meer naar dit land terugkeren.

Om 16.30 uur belde de heer Van Vlijmen. Hij deed aardig, zei dat hij slavicus was en colleges Russich gaf en in september nog in Moskou was geweest. Hij zei dat, aangezien het beroep van journalist niet was beschermd, hij mij had mogen omschrijven als ‘zich noemende journalist’. ‘U praat als De Telegraaf,’ zei ik. ‘Hoe durft u al die dingen over mij op te schrijven?’ Hij was ook niet gelukkig geweest met de grote opmaak in de Brabantpers. Hij zal spoedig met zijn hoofdredacteuren de aangelegenheid bespreken.

21 mei 1976

Wim Klinkenberg belde. Ik zei: ‘Wacht even ik moet de rabarber afzetten in de keuken.’ Toen ik terugkeerde zei hij: ‘Nu moet de bvd weer de code voor rabarber gaan vinden.’ Keke is zo'n lief hondje. Hij gaat steeds liggen waar ik ga zitten. Hij is nog altijd erg zoet. Ik blijf het gevoel hebben, althans soms, dat hij mij al die affectie namens mijn ouders overdraagt. Ik heb bij Johan Polak geprotesteerd dat mijn ussr-boekje nog altijd in de Athenaeum boekwinkel wordt gesaboteerd, zoals Peter Lotgering me openlijk had gezegd. Hij heeft er wat aan gedaan.⁹⁰ Vanmiddag lagen er wel vijfentwintig van mijn boekjes.

De Gooi en Eemlander heeft mijn laatste gesprekken met Aurelio Peccei opvallend opgemaakt gepubliceerd.⁹¹

90 Brief van Johan Polak; zie bijlage 10

91 Zie bijlage 11; De Gooi- en Eemlander 15 mei 1976

[p. 56]

22 mei 1976

Wat heb ik toch met Casper Bake? 's Avonds ging ik in Thermos op de plek liggen waar we samen waren. Als hij werkelijk mee zou geven weet ik nog niet wat er zou gebeuren. Wanneer ik zo op hem ben geconcentreerd, en allerlei gespuis zit links en rechts aan me in de steamroom, dan geef ik de voorkeur aan masturberen. Ik ben in gedachten met Casper ergens in de Afrikaanse jungle.

Nam Tamara mee uit dineren en gaf haar ten afscheid een schildpaddendoosje dat van grootmama of een van de tantes is geweest.

23 mei 1976

Kreeg een briefje van Karina Sukarno.

Frank Linschoten kwam naar Amerbos met een grote bos bloemen. Hij spreekt voortdurend over zijn vader, professor in de psychologie, die op 38-jarige leeftijd aan een hartaanval is overleden. Ik vind die jongen intelligent en zeer aardig. Ik kan niet zeggen hoe het verder zal gaan tussen deze krullebol en mij.

24 mei 1976

Frits van Eeden was tevreden over de conferentie met de sovjetkosmonaut. ‘Ik vond dat je het aardig goed deed.’ Als hij zoiets zegt heeft dit betekenis.

Richard Thieuliette schrijft vanuit Dizier. Een brief vol dierbare herinneringen.

Casper Bake schrijft weer vier kantjes uit Ovambo-land. Hij probeert me, als steeds, over te halen naar Johannesburg te komen. Hij vraagt zich af of het mogelijk zou zijn om samen per auto dwars door Afrika naar Europa terug te rijden. Ook lijkt het hem aantrekkelijk naar Californië te komen, vooral als Peter en Frank Heckman ook mee gaan. ‘Maar hoe vind ik een baan in irrigatie in Amerika?’

Lunchte met ambassadeur H. Blomstedt van Finland in Sauer

[p. 57]

in Den Haag. Hij beklaagde zich erover de ambassade vrijwel alleen te runnen samen met een onervaren attaché. ‘I am writing letters about the apartment of my chauffeur.’ Zijn eerdere posten waren in Moskou, Peking, New Delhi en de vn, evenals Kenia en Ethiopië. Ik vond dat hij rechtlijnig en als een advocaat, niet als een diplomaat, dacht. Hij vond mij te veel tegendraads. Ik legde hem de Nieuw-Guinea-zaak uit en vroeg tenslotte: ‘Wat had ik dan moeten doen? Het gelieg en het torpederen van het laatste restje Nederlandse goodwill in Indonesië ongemerkt laten passeren, terwijl ik wist dat dit in strijd was met onze belangen?’

Toch was hij aardig en openhartig. Hij vroeg of ik Harry van Wijnen een knap journalist vond. ‘Hij is serieus, maar voor mij te Hollands,’ zei ik. Blomstedt bracht te berde dat sommige diplomaten in Den Haag zich afvroegen of Romanov wel serieus was. ‘He is yoking too much.’ Later vroeg hij hoe je de naam van dr. Jermen Gvishiani spelde. Hij was het er niet mee eens dat ik tegen een bezoek van Juliana aan Suharto was geweest. Na 400 jaar kolonialisme was de vorstin wel verplicht te gaan. Dit lag ook anders dan met Chili. Met ambassadeurs is geen land te bezeilen. Het heeft geen zin om met ze te gaan lunchen. Alsof je vanwege het verleden maar even net moet doen of er niet één miljoen mensen door Suharto werden vermoord.

Toen ik samen met de ambassadeur in de Mercedes naar zijn woning terugreed en naar de blonde kop van de Finse chauffeur keek, dacht ik: zou heel wat liever met die jongen poffertjes op het Malieveld zijn gaan eten.

André Spoor heeft eindelijk een artikel van Bernard Person in de nrc laten plaatsen. Het handelt over Fords zoon Jack (24) die een buitengewoon aantrekkelijke kerel is. Heb als de bliksem Person in New York ingelicht.

Ronald Gase belde dat Henk Hofland blijkbaar een gesprek met Max van der Stoel heeft gehad. Er komen geen vragen over Indonesië, Chili of het befaamde schandaal met de Shell over olie-exploratie in de Sovjet-Unie in voor. Wat me trouwens opvalt is dat Hofland Van der Stoel vrij snel na mijn Nieuwe Linie-artikel is gaan spreken.⁹²

92 Zie Haagse Post, 22 mei 1976: interview samen met John Jansen van Galen, die ook nooit uitblinkt in het aan de tand voelen van bewindslieden.

25 mei 1976

Verschrikkelijk gedroomd. Peter en nog iemand verlieten Amerbos, hadden een tafel gedekt met één bord en één servet-

[p. 58]

je voor één persoon. Ik was door het dolle heen en vroeg hem om nooit meer terug te komen. Peter schijnt trouwens vijf dagen met de pleegzoon van Johan Polak naar Londen te zijn gegaan. Frank heeft willen bemiddelen en met Peter willen spreken, maar Peter kwam niet opdagen.

Leo van Vlijmen telefoneerde om te zeggen dat de bladen van de Brabantpers bereid waren een weerwoord van mij te van publiceren.

Jaap Terpstra van de nvj zegt: ‘Ik had je kunnen vertellen dat je met aktua gelazer zou houden. Omdat het mislukken van de film in Rome in de risicosfeer van de tros lag, waren ze verplicht mij volledig te vergoeden en voor de tweede opname zullen ze opnieuw 1.000 gulden moeten betalen. Ik zond Wibo het toegezonden contract retour en maakte hem attent op het ontbreken van 1.000 gulden. Terpstra vertelde dat diezelfde gifkikker Van Vlijmen de nvj eens had aangevallen en beschuldigd van het gebruik ‘van Oosteuropese methoden’. Die man heeft dus een chip on his shoulder met zijn voorliefde voor Slavische talen.

Ambassadeur Romanov gaf een receptie(tje) voor de bezoekende delegatie uit Moskou: professor A.W. Koop, lid van de Opperste sovjet; professor W.G. Truchanovski, lid ussr Academie van Wetenschappen; Spartak Beglov, commentator; A.N. Charikov, vice-voorzitter Comité Sovjet Jeugdorganisaties en W.S. Stankievich, secretaris van het Sovjet Comité voor European Security en Cooperation. De heren hadden met het Nederlande comité en Miklos Racz overlegd, evenals met een aantal politieke partijen en andere belangstellende organisaties en zijn een week op bezoek geweest. Ik vroeg Henk Waltmans van de ppr wat zijn indruk over het bezoek van deze heren was geweest. ‘We hebben uitgebreid over de politieke gevangenen in de Sovjet-Unie gesproken,’ zei hij als eerste zin.

‘Is dat het eerste wat u te berde brengt?’ vroeg ik.

‘Ja’, want dat is wat hier nu eenmaal speelt.’ Zijn fractie had vijf kwartier met de Russen gesproken. Romanov vertelde dat, toen zij bij de pvda-fractie binnenkwamen, men opmerkte, met een blik op de klok: ‘We hebben een half uur voor u.’

De ambassadeur vertelde me dat de in Den Haag door Elseviers (lees de bvd) gecirculeerde lijst van Nederlanders die voor de kgb zouden werken, langer was dan die van voor de Sovjet-Unie in Nederland geaccrediteerde medewerkers op de Handelsmissie in Amsterdam en de Ambassade in Den Haag samen.⁹³

93 In Elseviers is een schandalig ‘goed-praat’-hoofdartikel verschenen over de z.g. kgb-affaire. Zie bijlage 12.

[p. 59]

Hij had minister Max van der Stoel op dit curieuze verschijnsel gewezen. Hij had inmiddels de door mij vertaalde Engelse tekst van mijn USSR-boekje, tot aan mijn bezoek aan Kiev gelezen. Hij was het er niet mee eens dat ik George Washington en V.I. Lenin met elkaar had vergeleken. Hij zei: ‘Lenin wrote fifty books on political philosophy. Washington wrote nothing. I understand what you wanted to say, but...

Miklos Racz is bang dat er morgen geen hond naar de persconferentie van de sovjetdelegatie komt; ik zal dan maar gaan.

26 mei 1976

Droomde van Peter. Ik vond hem tenslotte in een laundromat. Hij schijnt veel met Johan Polaks pleegzoon op te trekken. Ik zag hem weglopen in mijn slaap. Is dit dan het laatste bedrijf van onze relatie? Ik moet mijn testament veranderen, want het zal nooit meer hetzelfde zijn.

Over boeken schrijven gesproken: Frank Sinatra heeft, God betere het, een eredoctoraat van de universiteit van Las Vegas ontvangen. In Iowa is Robert Tilcher, die zich in 1974 een blow-job had laten geven door een juffrouw in een bar, in het gelijk gesteld. Het was niet strafbaar. Een wet in de staat Iowa stelt namelijk dat ‘abnormal sex’ - dus iedere seksuele daad anders dan ‘intercourse’ - niet was toegestaan. Het Hoge Gerechtshof in Des Moines heeft nu bepaald - op het nippertje met 5 tegen 4 - dat Tilcher er niet voor de bak indraait. Dit is 1976!

Bezocht het graf van mijn ouders. De heideplantjes waren dood en verdord. Ik dacht aan de hopes and dreams van onze ouders, ook ten aanzien van ons, en vooral over ‘een nageslacht’. Het einde van hun Odyssee is dit smalle graf op Den en Rust. Ik ging naar de tuinman. Hij had de heideplantjes op mijn verzoek vorig jaar geplant. Ik dacht dat tante Jetty het had gedaan. Ik heb haar zelfs toen geschreven hoe ik haar gebaar waardeerde.... Heb hem gevraagd nieuwe plantjes te plaatsen.

Er was weer een typisch Russische fuck up met de sovjetambassade. Ik wachtte in House of Lords op Spartak Beglov om een interview met hem op te nemen voor mijn europa-boek en hij had in zijn hotel op mij zitten wachten. Miklos Racz zei dat er gedurende de hele reis van de delegatie dergelijke organisatiefouten waren geweest, maar goed, Beglov was woedend, ik was woedend en uiteindelijk voerden we een redelijk gesprek. De persconferentie, eveneens bijgewoond door de heer Kappeyne van de Copello, werd inderdaad vrijwel door niemand van het perscorps in Den Haag bezocht. Professor Koop zette

[p. 60]

uiteen dat ze meer constructieve gesprekken hadden verwacht. Tijdens de ontmoeting met de vvd-fractie werd een barrage van vragen gesteld, terwijl er geen tijd was om van sovjetzijde te antwoorden. Ik ken dat: ze weten in Den Haag immers alles al. De gesprekken waren dan ook volgens professor Koop niet al te bemoedigend geweest. Ik ging later met professor Beglov in het Promenade Hotel eten, waar we tot 21.45 uur hebben nagepraat. Het was aangenaam en leerzaam. Hij vertelde dat toen hij samen met Yuri Zukov en een andere journalist met Leonid Brezhnev mee naar Washington was gereisd, ze werden uitgenodigd voor een etentje in de board-room van de Washington Post. De heer Benjamin Bradlee trok een papier uit zijn zak, terwijl men op de entree wachtte. ‘We thought he had prepared a welcoming speech for us. Instead, he said that without any further ado, I might as well come to the point while we are waiting. “I have here a list of Soviets, people we would like to know what has happened to them.” We were stunned. We then realized what the pressures about these things in the United States were.’

Beglov acht Henry Kissinger voornamelijk verantwoordelijk voor ontwikkelingen op het gebied van ontspanning in Oost-Europa. Hij was eveneens van mening dat Richard Nixon, als gepatenteerde anti-communist, de enige was geweest die in Washington erin kon slagen een mate van detente aan het Amerikaanse publiek te verkopen.

In Moskou is bekendgemaakt dat drie Amerikaanse journalisten, Christopher Wren van de New York Times, George Krimsky van Associated Press en Alfred Friendly van Newsweek, voor de cia zouden werken.

Brief van generaal Suharjo Padmodiwirjo uit Moskou. Hij heeft een maand met verschijnselen van dysenterie in een ziekenhuis gelegen. Hij lag aanvankelijk op een afdeling waar geen verwarming was, waardoor hij ook nog longontsteking kreeg. Hij was erg blij geweest met de door mij doorgezonden brief van generaal Mursid. ‘Erg jammer dat je voorlopig niet naar Moskou kan komen. Dit maakt me erg eenzaam. Vergeet ons niet en schrijf zo spoedig mogelijk.’ That man, I will never ever forget.

27 mei 1976

Heb op Schiphol de sovjetdelegatie uitgezwaaid. Dat leek me beleefd tegenover de gasten.

's Middags sprak ik een half uurtje met ambassadeur Romanov, die morgen naar Moskou gaat. Hij zal premier Aleksei Kosy-

[p. 61]

gin spreken en opnieuw de mogelijkheid van een interview aanzwengelen. Tenslotte heeft hij zelf de verwachting gewekt dat dit mogelijk zou zijn. Hij waarschuwde dat met uitzondering van Nikita Khrushchev, nog nooit een lid van het presidium vragen van de pers had beantwoord. Hij preciseerde dat van Nederlandse zijde werd kenbaar gemaakt dat er in Nederland 21 kgb-agenten meer waren dan sovjetfunctionarissen. Hij reist met de trein naar Moskou. Romanov zei zich te realiseren hoe ‘zwak’ de groep van Miklos Racz en Kappeyne van de Copello eigenlijk was. ‘In your country, nothing can be done without money and the State does not support this committee for cooperation with us on Peace and Security.’ In de ussr werden juist door de staat honderden miljoenen roebels voor dit doel beschikbaar gesteld.

Om 19.00 uur ontmoette ik Wibo van de Linde in het Promenade Hotel. We bespraken de financiële problemen. Hij zei dat het beschikbare geld voor aktua sowieso krap was. ‘Ik heb je echt niet in de ijskast gezet. Je moet meer met ons doen. Vier of zes keer per jaar.’ We bespraken mogelijke reportages. Hij zei dat koningin Juliana en prins Bernhard in juni in Newport News (vs) zouden zitten voor een zeilrace. Hij was dan met Kees Colson in de vs en dan zou ik aansluitend met Kees admiraal Elmo Zumwalt en de mogelijke veiligheidsadviseur van Jimmy Carter, Zbigniew Brzezinski, kunnen filmen.

Wibo vertelde dat hij aan een boekje was begonnen over zijn ervaringen in de televisiewereld. ‘Was je door mijn ussr-boekje geïnspireerd?’ vroeg ik.

‘In zekere zin, ja,’ zei hij ontwapenend. Ik geloofde hem tijdens ons gesprek helemaal. Hij is privé veel aardiger dan op televisie. ‘We moeten elkaar eens per maand zien’, zei hij. Toen ik zijn telefoonnummer vroeg, zei hij dit niet te weten. ‘Vraag het aan Janny Hovinga.’

28 mei 1976

Vanavond bij de Wertheims in Wageningen gegeten. Hij is het er helemaal mee eens dat we een actie ten behoeve van de politieke gevangenen in Indonesië zouden moeten ontketenen, zoals ik dit ook in de Nieuwe Linie heb bepleit.

Hij vindt dat de Club van Rome eerst zou moeten erkennen dat het kapitalisme de grote boosdoener in de wereld is en alle ellende veroorzaakt. Op een ander moment vroeg hij wanneer in mijn leven ik had ontdekt homofiel te zijn. Hij speelde de vierde ballade van Chopin, en nogal lelijk. Hij geniet er zelf zeer van. Hetty wordt wat dovig.

[p. 62]

Tegen Keke, die vanavond weer zoet in zijn mandje ging slapen, zei ik: ‘Blijf nog lang leven Ke.’ Frits van Eeden denkt dat hij nog zeker een jaar zal blijven. Frits weet alles van beesten.

29 mei 1976

De dag begint met een verjaardagsbrief van Casper uit Ovambo bestemd voor de tiende juni. Antwoordde in een uitvoerig epistel en vertelde over de verwijdering met Peter. Vreselijk eigenlijk om nu zo over Peter te denken.

De internationale commissie van juristen meldt dat in Iran onder het regime van de Sjah systematisch mensen worden gefolterd. Zou dit stuk onder de neus van prins Bernhard willen wrijven, die zo chummy met die meneer in Teheran is.

Playgirl laat beach-boys zien made in the usa. Daar hoef je in de ussr niet om te komen.

Eindelijk een bezoek aan Lex Poslavsky⁹⁴ gebracht. Hij zei over de memoires van B.F. Skinner: ‘Het is alsof Einstein aan het woord is, die vals viool speelt. De man lijdt blijkbaar aan emotionele zelfoverschatting.’ Ik vind juist dat Skinner blijk geeft van emotionele onderontwikkeling. Hij had ook mijn ussr-boekje gelezen. ‘Zoals je Russische mensen omschrijft doet mij denken aan Amerikanen 25 jaar geleden.’ En zo is het ook eigenlijk wel. Althans in sommige opzichten. Maar het sovjetsysteem probeert overeind te blijven en dromen te realiseren. Maar zullen zij erin slagen?

Ton van Dijk belde om te vragen of Wim Klinkenberg en ik

94 Mijn oom de psychiater en geneesheer-directeur van de Willem Arntz Hoeve in Den Dolder.

[p. 63]

ieder een artikel ter gelegenheid van de aanstaande verjaardag van prins Bernhard willen schrijven. Ik adviseerde hier tegen maar we zullen de komende dagen bijeenkomen.

30 mei 1976

Volodja Molchanov⁹⁵ heeft nu mijn boekje gelezen en schrijft: ‘Ik geloof dat het een uitstekend voorbeeld van het objectieve zien van de wereld is. Dat is het eerlijke boek van een mens, van een journalist, die tijdens zijn leven duizenden dingen heeft gezien, en met duizenden mensen heeft gesproken. Hij komt naar de Sovjet-Unie. Van dit land heeft hij veel tegenstrijdige meningen gehoord. Maar hij staat boven deze ideeën, twisten en vooroordelen en kijkt naar het land met eigen ogen. En vertelt (...). Willem, ik ben zeker dat de lezer jouw verhaal moet geloven.’ Hij heeft een aantal pagina's voor zijn vrouw en moeder vertaald.

De kranten hemelen Willem Ruis, de nieuwe kro-conferencier, nogal op. Ik vind het een harde en uitgesproken nare jongen. Eng. Dat is dan een product van ‘de nieuwe jeugd’.

Hoe dikwijls denk ik niet dat mijn ouders mij zoiets liefs als dit hondje nalieten. Hij houdt mij zo gezelschap. Altijd even lief. Wanneer hij in mijn stoel ligt te slapen en hij piept bij het ademhalen van ouderdom, dan beroert me dit.

95 Brief d.d. 25 mei 1976.

31 mei 1976

Loet Kilian is jarig. Volodja schreef dat het niet goed gaat met Ahram Khatchaturian na een ernstige operatie.

1 juni 1976

Vreemde periode. Heb steeds minder in mijn dagboek te zeggen. Ik kijk mijn werkkamer rond en mijn oog valt op mams zilveren theepot. Ik wou dat ik niets had, helemaal niets en dat mam er nog was.

Schreef een brief aan prinses Irene in Parijs. Allereerst om haar te complimenteren met haar tv-optreden, maar daarnaast gaf ik een overzicht van het dilemma waar prins Bernhard in zit en dat een quasi-nobele gedragslijn van ‘ik zwijg en zeg niets’ als een boemerang zal gaan werken. Ik suggereerde dat zij haar vader zou proberen te overtuigen dat het in een handomdraai zou kunnen worden geregeld dat de prins, bijvoorbeeld via aktua, zijn eigen verhaal bekend zou maken.⁹⁶

96 Ik moet zeggen dat in 1992 de brief aan Irene me buitengewoon naïef en misschien ongepast voorkomt, omdat ik bovendien uitwijd over Pussy Grinda, waar Irene, in Parijs wonende, waarschijnlijk alles over wist. Zie bijlage 13.

[p. 64]

Andy Reed, die ik in San Francisco ontmoette, met wie ik werkelijk contact had en die ik aardig vond, heeft warempel geschreven uit Ashville, North-Carolina. Hij vindt het heerlijk weer thuis te zijn. ‘At last I am attempting to arrange publication of some of my writing (...) keep in touch, Love, Andy.’ Ik ben echt blij met een brief, juist van die jongen.⁹⁷

97 Deze brief terugvindend, heb ik in 1992 opnieuw naar hem geschreven in de hoop hem terug te zien.

2 juni 1976

Luns laat regelmatig van zich horen. Een paar weken geleden zei hij in Rome er niet zo zeker van te zijn dat Italië lid van de navo zou blijven, vooral als communisten in de regering kwamen. Dit is inmiddels gebeurd. Nu heeft hij zich danig geroerd op de halfjaarlijkse ontmoeting van ministers van Buitenlandse Zaken in Oslo om navo-aangelegenheden te bespreken. ‘Not only are we a great family’, aldus Luns, ‘but a great happy family.’ Henry Kissinger was het er mee eens. Hij vatte de samenkomst samen als ‘extremely harmonious, as close to unanimous as I have ever seen’. Time bericht dat toen Kissinger een verhaal begon af te steken over wat de gevolgen zouden zijn van een communistische coup in Italië, hij na 2½ minuut door de heer Luns beleefd werd onderbroken met de terechtwijzing dat de navo-bijeenkomst niet het forum was om binnenlandse aangelegenheden van lidstaten te berde te brengen. ‘All right’, antwoordde Kissinger, ‘then I didn't say it.’ En zijn opmerkingen werden uit de annalen geschrapt.

Dr. C.C. Delprat, die op mijn verzoek een compleet medisch onderzoek liet doen, meldde: ‘Alles is goed, zelfs uiterst goed.’ Dat wordt je dan even telefonisch tussen neus en lippen door meegedeeld en als vanzelfsprekend aanvaard, maar in werkelijkheid zou je op je knieën moeten gaan.

De bloemen van Frank Linschoten zijn nu echt verwelkt. Een van de aardigste, echt spontane ruikertjes in jaren.

Jan Cremer adviseert naar Corfu te komen waar het schijnt te wemelen van de boys in the nude!

Ik had professor Sipponen in Helsinki ingelicht over de aanvankelijke problemen rond de publicatie van het gesprek met president Urho Kekkonen in de Nieuwe Revu. Zijn reactie vind ik tekenend.

Bezocht de Hongaarse ambassadrice, Anna Bebrits, om mijn reis naar Boedapest te bespreken. Ze is aardig en doet haar best, maar heeft desondanks weinig te melden. Zij beklaagde zich

[p. 65]

dat An Salomonson in de nrc de meest fantastische verzinsels had geschreven waardoor de publiciteit over Hongarije als een blad aan de boom was omgeslagen, omdat iedereen de nrc nakauwde. De zaakgelastigde woonde ons gesprek bij. Ik zei dat dit me nauwelijks verwonderde van deze journaliste naar wat ik er over de jaren van had gezien en gelezen. Toen een parlementaire delegatie uit Boedapest terugkeerde en de heer Teulings (kvp) op Schiphol een uitstekend verhaal over de reis had afgestoken, had de nrc er geen letter over afgedrukt.

Ik bezocht tante Meta de Vries in het verzorgingshuis. Zij was voor het eerst echt in de war. ‘Ik word een beetje gek’, zei ze nota bene, ‘en ik begrijp niet dat het zo snel gaat.’ Verschrikkelijk om dit aan te zien. Wanneer zij door iemand thuis ver-

[p. 66]

pleegd had kunnen worden, zou het nooit zo zijn afgelopen als in deze environment van aftakelende dames.

An Salomonson heeft een woordenwisseling tussen minister Max van der Stoel en de Hongaarse minister Frigyes Puja over het onderwerp van de ideologische strijd tussen Oost en West, bij een bezoek aan Boedapest vorige maand, flink opgeblazen in de publiciteit gebracht. De Hongaren doen er alles aan om de zaak te minimaliseren, maar de diplomaat par excellence Van der Stoel heeft nog eens tegenover journalisten onderstreept, dat het conflict met Puja op waarheid berust.

Willy van Rooijen zendt me eindelijk een lijst met namen van Indonesische politieke gevangenen. Mijn arme collega Tom Anwar, die ik al vele jaren ken, is nummer twee op de lijst.⁹⁸ Ik word er helemaal naar van als ik aan het lot van al die mensen, die absoluut niets hebben gedaan, denk.

Glamoer heeft een gesprek met mij gepubliceerd. Wim Venema zendt het toe.

In Hollands Diep is een onzinnig⁹⁹ verhaal over mijn sovjetboekje verschenen door Alexander Münninghoff, wie dit ook mag zijn. De man schrijft zelf nooit een visum voor de ussr te hebben kunnen krijgen; hij is bepaald in een unieke positie mijn reisverhalen te bekritiseren als ‘overbodig’.

OLTMANS IN ARBEIDERSPARADIJS
ALEXANDER MÜNNINGHOFF
W.L. OLTMANS/USSR 1976-1990/UITGEVERIJ IN DEN TOREN/f 16,50
Willem L. Oltmans heeft een boek geschreven over Rusland en ik moet er iets over zeggen. Noch de schrijver, noch zijn onderwerp zijn mij uit eigen waarneming bekend. Dat komt dus prachtig uit. Van Oltmans wist ik van de borreltafel wat achterklap en laster. Er stond me voorts iets bij van een affaire op of onder de canapé thuis bij Luns, waar een paparazzo van De Telegraaf de hoofdrol in speelde en waarin ook Oltmans en een paar Russen schimmig doende waren in een hoekje. Een keer heb ik Oltmans gezien in een aan hem gewijd tv-portret: het beeld dat bleef hangen was dat van een bizarre ijdeltuiten een geaffecteerde kwebbel. Zijn handboeken over Indonesië en de Club van Rome heb ik niet gelezen: sinds mijn studie in de Russische literatuur en de daarmee samenhangende kennismaking met Tolstoj sla ik boeken die dikker zijn dan 2½ centimeter over (‘Onder professoren’ is de meest recente uitzondering). Kortom, wat Oltmans betreft heb ik louter vooroordelen.
Hetzelfde kan gezegd worden over mijn relatie tot de ussr, al is hier sprake van overmacht. In de loop der jaren heb ik vele malen een visum aangevraagd voor dat mooie land, maar telkens weer vond de een of andere kameraad-diplomaat in Den Haag een uitvlucht om mij het stempel te onthouden. Zelfs een keurige studiebeurs kon niet verzilverd worden, ondanks het cultureel akkoord en de resultaten van Helsinki waar Oltmans in zijn reportage (zoals hij zijn boek ‘USSR 1976-1990’ noemt) zo'n hoge hoed van op heeft. Vermoedelijk is een allang weer vergeten serie

98 Zie tekst in dagboek.

99 Hollands Diep, 5juni 1976.

[p. 67]

artikelen in de Haagse Post, waarin de Russische dissidenten warm werden aanbevolen, de reden van deze running gag in mijn leven.
ijdeltuit
Maar voor Oltmans zwaaien de poorten van het arbeidersparadijs kennelijk moeiteloos open. Hij heeft er in totaal 150 dagen mogen rondkijken en, met behulp van tolken, mogen praten met de bewoners. Zijn belangstelling ging vooral uit naar ‘die burgers in de ussr, die het wèl of desnoods ten dele met de leiding van de staat vanuit het Kremlin eens zijn’, zoals de achterflap het voorwoord van de schrijver parafraseert (het opmerkelijke ‘desnoods’ blijkt daarin overigens vervangen door het neutralere ‘misschien’). Bij het verschijnen van het boek was de Russische ambassadeur in ons land dan ook niet te beroerd om hand in hand met de schrijver voor de fotografen te poseren.
Dit ondanks de kritiek die Oltmans tussen de positieve berichten door af en toe loslaat op de bureaucratische kant van de Sovjetsamenleving. Hij wil in Moskou een bepaald boek hebben maar kan het maar niet krijgen, ondanks herhaalde verzoeken komt het niet tot een gesprek met de chef van de kgb en aan de vooravond van een van zijn Russische reizen wordt hij bij het koffers pakken gestoord dooreen telefoontje van de Sovjetambassade die hem laat weten dat de tocht opeens niet door kan gaan. Oltmans' knorrig commentaar op dit soort bekende ongemakken zal hem van Sovjetzijde echter niet zwaar worden aangerekend, omdat er veel lovends tegenover staat. Eerlijk gezegd begrijp ik ook niet goed, waarom Oltmans deze kleine ergernissen, die maar zeer in de verte iets met het wezen van de Sovjetsamenleving te maken hebben en voornamelijk voortvloeien uit de uitzonderingspositie die de buitenlandse journalistieke toerist in Rusland nu eenmaal heeft, in zijn boek vermeldt. Net zo min als ik het kan vatten waarom Oltmans zijn Russische gesprekspartners af en toe in lyrische ontboezemingen over Oltmans' uiterlijk en gedrag laat uitbarsten: zijn prachtige haren, zijn mooie ogen, zijn ijver, zijn objectiviteit, de boven iedere twijfel verheven grote waarde van zijn aantekeningen. Ze zullen het wel gezegd hebben, maar als journalistieke methode doet het erg onplezierig aan en het leidt de aandacht af van de zaak waar het om gaat. Het vooroordeel van de curieuze ijdeltuit blijft er in ieder geval door overeind.
onbegrip
Wat mij bij lezing van ‘USSR 1976-1990’ het meest heeft verbaasd is de prehistorische on-kennis, die Oltmans bij zijn lezers vooronderstelt. Misschien ga ik nu te ver, maar dat moet dan maar: ik denk dat Oltmans zelf, voordat zijn eerste nos-schnabbel hem in 1971 naar Rusland voerde, in een dierlijk onbegrip omtrent de ussr verkeerde. Zijn emigratie in 1958 naar de Verenigde Staten heeft hem in dit opzicht ongetwijfeld parten gespeeld. Zo komt Oltmans tot ontdekkingen die hem persoonlijk zeer belangwekkend toeschijnen maar die voor een normale kritische Nederlandse krantenlezer ouwe gesneden koek zijn. De Russen willen helemaal geen oorlog, concludeert Oltmans op grond van enkele straatinterviews. Een Russische Oltmans zou met dezelfde verheugende mededeling uit New York terugkomen, al heeft het Amerikaanse volk dan geen trauma uit wo ii overgehouden zoals de Russen, een gegeven waar Oltmans op blijft doorzeuren. Dat een volk uit zichzelf niet ten strijde trekt maar daartoe gedreven wordt door politici, die op hun beurt weer beïnvloed worden door de gedachten die onder de militaire petten waar ook ter wereld broeien, schijnt hem onbekend te zijn. De mate waarin de militairen invloed hebben op het Kremlin en hoe het krijgskundig denken in de ussr eruit ziet, deze twee kernvragen als we het dan toch over die kans op een oorlog hebben, laat Oltmans onbeantwoord.
Ergens zegt de schrijver dat hij er in al zijn werken vooral naar streeft informatie te geven. Dat prijzenswaardige principe levert in dit geval een aantal vervelende bladzijden op met getallen omtrent productieresultaten in diverse bedrijfstakken in Rusland. De meeste Nederlandse kranten krijgen geregeld van de Russische ambassade informatiebulletins met zulk soort gegevens. Zelden of nooit wordt er in de kolommen aandacht aan besteed, eenvoudig omdat we allang weten dat het met de

[p. 68]

economie in Rusland steeds beter gaat. Dat is geen nieuws meer, maar Oltmans denkt daar anders over. Wat dat streven naar objectieve informatie betreft valt er overigens hier en daar wel wat op te merken. Een ‘kopeck’ (bedoeld wordt kopeke) is niet 12 maar 4 cent bijvoorbeeld. De matroos die Anatoli Tolja heet moet ik nog ontmoeten (Tolja is het gebruikelijke diminuatief voor Anatoli en niet de achternaam, zoals Oltmans meent. Bewijs dat het contact via de tolk toch niet altijd even feilloos is geweest). Het belangrijke aspect van de persoonlijke vrijheid van de Sovjetburger en de vraag, of erin Rusland maar wat gesold wordt met de rechten van de mens, behandelt Oltmans op een ondoorzichtige wijze. Hij hoedt zich voor een oordeel op dit punt, waar hij op andere terreinen wel tot een slotsom komt. De kwestie van de dissidenten overschreeuwt hij met verhalen over de massa die tevreden is. Natuurlijk is de overgrote meerderheid in de ussr tevreden met het leven van alledag. Er is een aanvaardbaar modaal niveau bereikt en het wordt steeds beter, wat valt er te klagen voor de man in de straat, die zich, zoals Nadjezjda Mandeljstam het eens uitdrukte, gedachteloos als een spaander in de stroom van de tijd laat meesleuren. Hij ziet wel wat ervan komt en het heeft mijns inziens dan ook volstrekt geen zin vertegenwoordigers van de zwijgende meerderheid in Rusland aan het woord te laten, zoals Oltmans doet. Het aardige van de dissidenten is nu juist dat zij wel over hun leven en de structuur van hun land nadenken en tot conclusies komen die veelal niet het communisme an sich veroordelen, maar vooral de manier waarop de leer van Marx en Lenin in de bureaucratische bestuurspraktijk is verworden tot een verstikkend dogma waarachter, zo zeggen velen van hen, een nieuwe inproductieve bourgeoisie bezig is zich te institutionaliseren. Oltmans dacht net als de meeste Amerikanen waarschijnlijk dat dissidenten allemaal anti-communisten zijn en verkondigt derhalve met veel aplomb dat hij pas na een langere periode van regelmatige bezoeken aan de ussr de indruk heeft gekregen, dat de meerderheid van de oppositionelen niet anti-communistisch is maar bezwaren heeft tegen de manier, waarop het communistisch ideaal in de praktijk wordt gebracht. Een indruk die hij al tien jaar geleden had kunnen opdoen, als hij maar de verklaringen van mensen als Galanskov, Grigorenko en Sacharov had gelezen.
Overbodig
Ronduit onbegrijpelijk vind ik het dat Oltmans heeft afgezien van een onderhoud met Sacharov, hoewel hem dat van Sovjetzijde was aanbevolen. In plaats daarvan laat hij in Leningrad een student, een arbeider en een journalist aan het woord. Veel komt er niet uit. Is dit nu opzet geweest van Oltmans, zo vraag ik me af. Was hij misschien bang dat hij bij de kameraden niet in de pul zou fietsen met te veel Sacharov? Want de ideeën van de dissidente atoomgeleerde (de convergentietheorie, gekoppeld aan meer ontplooiingsmogelijkheden voor de individu in Rusland zelf) onderschrijft Oltmans aan het slot van zijn reportage. ‘Deze humanitaire en intelligente benadering van de gemeenschapspolitiek’ kan men, volgens hem, alleen maar delen. Dan stapt Oltmans weer gauw van dit precaire onderwerp af. Op de laatste bladzijde van zijn boek staan Oltmans' slotconclusies. ‘Naar mijn mening zou men er in het westen goed aan doen er niet langer à priori vanuit te gaan dat het Sovjet-systeem gedoemd is te mislukken.’ Dat is de eerste open deur.
‘Ik ben er allerminst meer van overtuigd dat Marxisme-Leninisme in strijd zou zijn met de menselijke waardigheid’. Dat is de tweede.
Een overbodig boek, kortom.

Ontmoette de historicus Stephan Doernberg uit de ddr voor mijn europa-boek. Ik vroeg hem in welk jaar hij was geboren. Hij antwoordde: ‘1954’, het geboortejaar van zijn zoon en merkte dit eerst niet.¹⁰⁰

100 Dit gesprek vond op 3 juni plaats.

[p. 69]

In Thermos kwam een Indische jongen, Dies van de Veen, bij me zitten. Hij keek stout. Hij zei me te kennen en te bewonderen door mijn onafhankelijke opstelling. ‘Ik ben van Balinees houtsnijwerk. Mijn vader was een grote blonde Hollander, mijn moeder een Balinese.’ Nou, hij was prima gelukt. De chemistry met Indische jongens is bij mij springlevend.

Hij had een paar jaar Nederlands gestudeerd maar werkte nu in een kliniek. Hij speelt nota bene cello en spreekt over pleegouders op een boerderij. We wisselden telefoonnummers uit.

Hij belde om 22.00 uur. Zijn vriend was zat. Hij wilde meteen komen, voegde de daad bij het woord en een taxi reed voor op Amerbos. Een zalig kroeldier. We hebben de hele nacht in elkaars armen gelegen. Hij voelde zich blijkbaar verplicht voor de open-armen-gastvrijheid een blow job te geven, wat me aan David Russell uit Texas deed denken.

3 juni 1976

Lunchte met Yuri Timofiev, de nieuwe sovjetzaakgelastigde naast Romanov. Het zit er niet in dat Aleksei Kosygin een interview zal geven. Hij had dit slechts bij hoge uitzondering aan een Amerikaan toegestaan.

De Sovjets hebben Cosmos-823 afgeschoten.

Broer Theo arriveerde. Toen hij later de logeerkamer was ingegaan dacht ik: hij is mijn eigen broer en tegelijkertijd in zoveel opzichten een vreemde geworden.

4 juni 1976

Woonde in het gerechtshof de zaak van Bram van der Lek (psp) tegen Elseviers bij. Ook L. Leijendecker van de Stem en J.G. Hulskorte van de Limburger moesten zich verantwoorden wegens kgb-geklets in de ruimte. Ik ben er van overtuigd dat dit soort journalistieke types deze kgb-onzin slechts schrijft in verkapte samenwerking met de inlichtingendiensten. Mevrouw E.J. van Schaardenburg-Louwe, die ook mijn kort geding tegen de nos behandelde, is opnieuw de rechter-commissaris die de affaire onderzoekt. De rotzakken worden weer door mr. Maris uit Den Haag verdedigd. Dit schijnt vaste prik te zijn. Van der Lek heeft Willem van Bennekom. Leijendecker wil niet zeggen of Elseviers zijn bron was. Hem wordt gevraagd of hij de lijst met zogenaamde Nederlandse kgb-agenten zelf heeft gezien. Hij weigert te antwoorden. ‘Stond Van der Lek erop?’ vroeg mevrouw van Schaardenburg. ‘Ja’, zegt de man ook nog.

Ik heb Rollo May's The Courage to Create bij me en lees op pagina 125: ‘(...) to make sense out of nonsense.’ Dat is de taak

[p. 70]

van mevrouw Van Schaardenburg. Niemand denkt eraan een raam in het zaaltje open te zetten. Je kunt zien dat de rechtercommissaris het ook erg warm krijgt door de hoogrode kleur van haar gezicht. Leijendecker gaat er als hoofdredacteur voor zitten om 21,25 gulden reiskosten van de rechtbank op te strijken. Dat was voor de trein; totale rekening 130 gulden. Ik zou me generen dit geld te aanvaarden na zo smerig bezig te zijn geweest in zijn krant.

Ook Hulskorte wil niet zeggen of hij de Elseviers-lijst zelf heeft gezien, terwijl hij er uitgebreid over schreef. Maar hij weet zeker dat Bram van der Lek erop stond. Hij wil ook niet zeggen wie zijn verslaggever was, die het uiteindelijke artikel schreef Hulskorte krijgt 250 gulden door de rechtbank uitbetaald voor zijn komst om kiekeboe te spelen met de rechter.

Ferry Hoogendijk baart opzien door te verklaren dat een agent van de Amerikaanse geheime dienst met een lijst bij René de Bok kwam. Vandaar misschien dat de Amerikaanse ambassade er als de kippen bij was om te verklaren dat de cia er niets mee te maken had. Er hadden dertig namen op de oorspronkelijke lijst gestaan, waar medewerker De Bok er acht of negen van had uitgepikt. Hij was tot publicatie overgegaan omdat het om de staatsveiligheid ging. En al deze verklaringen worden door zogenaamd serieuze journalisten in broad daylight afgelegd.

Lunchte met broer Theo in Djanoko. Hij ging naar de acf-aandeelhoudersvergadering in het Amstel Hotel. Wat hebben we elkaar nog weinig te zeggen. Ik wilde over Peter spreken, maar hij neemt zoiets voor kennisgeving aan en geeft geen enkele reactie. Ik reed hem naar zijn vergadering.

Dr. Go Gien Tjwan is woedend dat minister Jan Pronk het verdomt om José Ramos Horta van het Oost-Timorese fretilin te ontvangen. Ik zal hem voor de Nieuwe Linie interviewen. Ten aanzien van Suharto is Den Haag nog altijd niet in staat karakter te tonen.

Karina Sukarno schreef weer een briefje. Ik belde haar verzorgster, mevrouw Azuma in Parijs. Ik zal ze bezoeken als ik naar Richard op het eiland Hoedic bij Bretagne ga.

5 juni 1976

Het is weer stil nu Theo is vertrokken. Wat is er toch een eindeloze, onmeetbare afstand tussen mensen. Hij had dwars door het luilakgelazer heen geslapen, maar stond om 06.15 uur op, waardoor ik me uitgepoept voel. Hij raadde me aan dat als Casper en ik per auto Afrika zouden doorkruisen, via Zambia, Soedan en Kairo moesten rijden. Hij sprak geen enkele keer over

[p. 71]

mam. Wanneer ik iets in die richting probeer te zeggen, klapt hij dicht. Ik blijf hem steeds met Peter aanspreken - alleen bij hem gebeurt dit. Toen ik hem naar Schiphol had weggebracht dacht ik: who will have to grief over the other first?¹⁰¹

Frank Heckman belde. Hij is geslaagd. Zijn telefoontje pepte me op.

Er is een documentaire over een groep Scandinaviërs op de pool, die hun eigen Husky's doodschieten en verorberen en dan regels uitstoten als: ‘Ze smaken goed’. Pygmeeën.

101 Broer Theo zou na een langdurige ziekte in 1991 overlijden.

6 juni 1976

Hoe zal ik Bung Karno's verjaardag ooit kunnen vergeten. He was a friend.

Er is in Guinea een aanslag op Sekoué Touré gepleegd.¹⁰² Of liever, vorige maand had een man met een pistool op de loer gelegen, maar hij was gepakt.

Ben geen Henk van der Meijden-fan maar zijn televisiegesprek met Toon Hermans was an eye-opener. Uitstekend. Hij sprak over het belang en de invloed van een materieel arme jeugd en de psychologie van het lachen. ‘Ik ben maar een chaotische zigeuner’, meende Hermans.

De nrc beschrijft het koningin Elisabeth pianoconcours in Brussel als ‘wielrennen op het klavier’. Stanislav Igolinski is de favoriet.¹⁰³ Maar een andere Rus, Mikhail Faerman (21) won het concours. Het is wel enigermate waar dat deze pianoconcoursen steeds meer het karakter van notenafraffelarij krijgen.¹⁰⁴ Zou eigenlijk nooit meer een pas in het Vondelpark moeten zetten. Het wemelde vanavond van de tippelende nichten. Een kleine Indische jongen bleef net zolang aanhouden tot hij mijn penis in zijn mond had gehad. Er gebeurde nog veel meer tot ik tenslotte met een langharige, blonde bink in actie kwam, het polderjongen-type met een brandschone bek. Het werd een ruig nummer tegen een boom in een stil gedeelte. Ik snak naar een shower na zo'n parkorgie. We hebben allemaal onze hang-ups, maar zou je van de Vondelparkverslaving af kunnen komen? Achteraf kotste ik eigenlijk van mezelf. Speelde in de auto naar huis Prélude à l'après-midi d'un faune. Mijn ouders moesten het eens weten.

102 Zie Memoires 1957-1959, deel 3.

103 Hij speelde vorig jaar op Amerbos

104 nrc, 6 juni 1975 (betrof dus een knipsel van vorig jaar).

[p. 72]

7 juni 1976

Moet proberen prelude nummer 5 Opus 23 van Rachmaninov nu helemaal, mèt het gedeelte un poco meno mosso, af te maken en foutloos te spelen. Ontdekte trouwens tussen de Melodiaplaten uit Moskou een schitterende opname met sonates van Prokofiev.

Het europa-boek is gereed op Michel Rocard, Mircea Militza en Raymond Aron na.

Tien jaar nadat Ghanezen in de straten dansten omdat Kwame Nkrumah was afgezet, is er in Accra bekendgemaakt dat zijn Egyptische weduwe en drie kinderen naar huis terug mogen komen. De Ghanese leider werd vervangen, terwijl hij op een officieel bezoek in Peking was. Hij stierf in 1972. Ze hebben in Accra eerder berouw voor hun wangedrag en verraad dan in Jakarta, waar ze Bung Karno in eigen land dood treiterden.

Marcel Bloemendal arriveerde in pak, met vest en een vele maten te groot overhemd, allemaal erg vies, plus krakende schoenen. Hij vroeg me een memorandum aan Philip Agee te willen geven, waarin hij politiek asiel vraagt bij Fidel Castro op Cuba. Hij is en blijft er heilig van overtuigd het slachtoffer te zijn van wetenschappelijke spionage door de cia, gericht op paranormale verschijnselen.

Een andere vreemde vogel, Julius Vischjager, belde. Hij had in parlementaire kringen gehoord dat het Europese comité van de heren Racz en Kappeyne van de Copello in feite een kgb-mantelorganisatie was. Ik vind het verspreiden van dergelijke verhalen (door de inlichtingendiensten) niet alleen in hoge mate onbehoorlijk, maar ook smerig en gemeen.

8 juni 1976

Richard hoopt dat ik kom.

Hij is bij zijn moeder op het eiland Hoedic, voor de kust van Bretagne.

Ik weet dat ik naar hem toe moet.

In vergadering bij de Nieuwe Revu werd overeengekomen dat Wim Klinkenberg en ik ieder een eigen verhaal - onafhankelijk van elkaar - ter gelegenheid van de komende verjaardag van prins Bernhard zouden schrijven. Ze denken dat Joop den Uyl over de Lock-

[p. 73]

heed-affaire zijn nek gaat breken. Wim wist met zekerheid dat Den Uyl vóór zijn aftreden het rapport van de Commissie van Drie wilde publiceren, maar minister Dries van Agt en minister W.F. de Gaay Fortman zouden hier tegen zijn.

Ton van Dijk overviel me met een curieus verhaal. Hij zei een telefoontje ‘van een cia-mannetje’ te hebben gehad dat ik in de Sovjet-Unie met een blonde jongen seks had gehad, waar de kgb foto's van had genomen. Ik had dus een positief boek over de ussr geschreven bang zijnde voor chantage. Is dit verhaal van Ton nu waar of niet? De affaire met de blonde jongen klopt, het waren er zelfs twee tegelijk, als eerder hier vermeld. Ik vertelde de reactie van Bung Karno op het filmpje in Moskou van zijn neukpartij met de tolk, die hem overal begeleidde: of hij twintig exemplaren kon krijgen om aan zijn vrienden te zenden. Ik sta tegenover zulke racontars precies hetzelfde. Ze kunnen in Den Haag er alleen maar achtergekomen zijn dat ik wel eens jongens in Moskou heb gepakt, door mijn werkkamer op Amerbos af te luisteren. Het zal me trouwens worst wezen. Zo de waard is vertrouwt hij zijn gasten.

Aunty¹⁰⁵ belde om me vast geluk te wensen met mijn verjaardag op de tiende. Zij had een reis naar Corfu gemaakt van twee weken en meldde iets heel anders dan Jan Cremer. ‘Ik heb nog nooit zoveel mooie wilde bloemen gezien, maar ik denk dat met de toename van het toerisme en de welvaart over tien jaar alles verloren zal zijn gegaan.’ Zij had mijn sovjetboekje in de boekwinkel in Baarn zien liggen, maar zij had het kennelijk niet gekocht. Zoiets is voor mij - in haar geval - een raadsel.

De rest van de dag heb ik achter elkaar het artikel over Bernhard geschreven.

105 Mejuffrouw G. Buringh Boekhoudt te Baarn, mijn begeleidster sedert het Baarns Lyceum, als in alle voorgaande delen vermeld.

9 juni 1976

Was met twee rozen bij het graf van mijn ouders op Den en Rust. Morgen ben ik 51 jaar. Een bewogen ogenblik. Tranen.

10 juni 1976

Ik zei tegen Keke: ‘Jij bent de enige, die vandaag bij me is.’ Ik moet tegen Theo zeggen dat, indien ik over de zorgen voor de hond heb geklaagd, er ook een keerzijde is: hoe gelukkig dit beestje me maakt, vooral omdat ik dit voor mam kan doen.

Er was een kaart van Peters moeder. Ik heb haar meteen geantwoord, maar begreep dat ik die emotionele brief over Peter niet moest verzenden. Ik wil haar niet kwetsen. Bovendien zit-

[p. 74]

ten we in een fluctuerende situatie. Het zal nooit meer worden zoals het was tussen Peter en mij, maar het is veel te vroeg om wat er is gebeurd of hoe het nu is onder woorden proberen te brengen. Tegen Peter zelf zou ik slechts willen zeggen: ‘Weet je dat ik echt heb gedacht dat je van me hield?’

Broer Theo belde en de familie Van Dijk uit Baarn.¹⁰⁶ Er was nog meer post en ook Frank belde.¹⁰⁷

Johan Polak telefoneerde om geluk te wensen. Hij gaf toe dat hij bezig was Peter en Rik helemaal te verpesten. Uiteindelijk heb ik nu Peters moeder toch een brief geschreven, die misschien naar voor haar is, maar het moest, het kon niet anders. Ik heb trouwens het boek van George M. Hester, de beroemde fotograaf in New York, waar twee foto's van Peter in staan, gekocht voor 114 gulden. Hij zei immers: ‘Ik betaal geen 114 gulden om naar mezelf te kijken.’

Casper van den Wall Bake belde uit Zuid-Afrika. Dat wond me toch wel op. Hij wilde ook weten of we die autoreis door Afrika samen gingen maken en wanneer. Ik aarzel.

Ik ben eigenlijk de hele dag thuis en alleen. Toen we zojuist samen thuiskwamen, sprong Keke een aantal keren tegen me op, alsof hij zoentjes op mijn gezicht wilde geven, wat hij anders nooit doet. Heel vreemd.

Het beroep dat de drie journalisten op het zogenaamde journalistieke verschoningsrecht hadden gedaan, is door mevrouw Van Schaardenburg verworpen. Nu zullen de advocaten van Elseviers, De Stem en de Limburger in beroep gaan. Ze moeten gewoon met de billen bloot met hun waslijst van kgb-agenten. Wim Klinkenberg verwachtte een escalatie in de Lockheed-affaire en zei bij de vergadering: ‘Jetzt kommen die Kanonen!’ Er heeft zich een wildwesttafereel afgespeeld. De Brit, Tom Ravensdale en diens zoon zijn in Den Haag op de Fluwelen Burgwal overvallen. Tom, eertijds public relations man voor het Wereld Natuur Fonds, had aan de Daily Mirror gezegd dat een onbekende anderhalf miljoen gulden aan het Fonds had geschonken. Hij was op weg met alle stukken naar de Commissie Donner. Hij werd door een donkerkleurige Mercedes van achteren aangereden, tegen de grond gesmeten, raakte bewusteloos, had een zware hersenschudding en de tas met de bewijzen werd ontvreemd. Dat kan allemaal in Holland, precies zoals in Amerika, zeker wanneer prins Bernhards hachje ermee is gemoeid.

106 In de oorlog ben ik een aantal jaren bij hen in huis geweest. De heer J. van Dijk was directeur van de Nieuwe Baarnse School.

107 Er werd zelfs een bloemstuk bezorgd: ‘Omdat we je nog steeds aardig vinden, ondanks alles, je Bruna-vrienden.’

[p. 75]

Er is nog iets idioots gebeurd. De president van de krijgsraad, mr. P.E. Kloots -je zult zo heten - heeft 42 militairen drie weken detentie in Nieuwersluis opgelegd. Zij hadden het vertikt een of ander belachelijk bevel van een generaal op te volgen. De kloot Kloots leeft nog met zijn brein in de dagen dat prinses Wilhelmina van Pruisen werd aangehouden in haar koets te Goejanverwellesluis (1787).

Heb weer een concept voor een brief aan Peters moeder gemaakt, maar vind het nog steeds te klikkerig. Dit gaat zo niet weg.

11 juni 1976

Keke staat soms wankel op zijn pootjes en dan houd ik mijn hart vast.

Johan Polak is natuurlijk een dweil van een kerel dat hij zich er gisteren toe leende om namens Peter en Rik mij op te bellen en te feliciteren. Peter is gewoon in verkeerd gezelschap daar. Zijn ‘berekeningen’ zullen hem op die manier nog eens in de ellende brengen. Streeft hij een regeling na met Polak om met Rik naar de vs te gaan? Zijn hart is geïmmobiliseerd.

R.D. Laing, de existential psychoanalyst and psychiatrist, heeft een nieuw boek gepubliceerd: The Facts of Life: An Essay in Feelings, Facts and Fantasy.¹⁰⁸ Hij stelt vragen als: ‘When did “I” begin? When do “I” end?’ Hij onderzoekt vragen als de betekenis van bewustzijn en perceptie van het leven zelf. Hij postuleert dat ergens in ons de herinnering leeft van het samenvoegen van het sperma met het ei. Gevolgd door ‘the subsequent travel down the Fallopian tube and implantation in the uterine wall, the watery but intimate period of fetal growth, and the jarring descent down the vagina into the harsh world’. Het verbreken van de navelstreng is een traumatische ervaring welke door de foetus wordt beleefd ‘even though the cord contains no nerve

108 R.D. Laing, The Facts of Life: An Essay in Feelings, Facts and Fantasy, Pantheon Books, New York, 1976.

[p. 76]

fibers to transmit pain’. Volgens de Britse psychiater verdringen de meeste mensen deze ervaringen van voor de geboorte. En dan vervolgt hij: ‘We fall in love, feel settled and secure for a time, only to fall



out of love. We repeat this process frequently because we keep attempting to be reborn. Our cyclical shifts in mood, belief systems, work interests and the like are also attempts at rebirth.’¹⁰⁹ Het zijn verhalen waar ik niets van geloof. De tekening van Laing die het artikel illustreerde vond ik zeer apropos. Wibo van de Linde vroeg of ik akkoord ging dat het honorarium voor de tweede trip naar Rome, en het tweede gesprek met Aurelio Peccei, kon worden gehalveerd tot 500 gulden. Ik heb het maar weer laten schieten. Wat zijn het een walgelijke kruideniers. Hollanders moeten en zullen voor een dubbeltje op de eerste rang zitten.

De familie Van Dijk was geschokt dat ik prins Bernhard in de Haagse Post een klier had genoemd. Dit is hij zeker in zijn gedrag ten aanzien van Suharto, Mobutu en andere sujetten in wiens gezelschap hij niet behoort te worden gezien. De heer Van Dijk begreep overigens niet waarom koningin Juliana er nu maar niet meteen mee op hield. ‘We hebben immers meer perioden in de geschiedenis gehad zonder koningshuis. En dat ging ook uitstekend.’¹¹⁰

Kwam Wil Ledel tegen.¹¹¹ Hij vertelde dat zijn zoon Lorenzo nu 18 jaar is en ook bij de Volkskrant werkt. ‘Hij wil niets van me weten’, aldus de vader die, in tegenstelling tot zijn zoon, homo is. ‘Ja, hij kwam van de week, want hij is gauw jarig. Hij draagt leer en wil een motorfiets kopen.’ Hij had Lorenzo een hormonenbehandeling laten geven om zijn penis te vergroten en toen groeide dat ding alleen maar.

109 Psychology Today, juni 1976. Artikel van de psycholoog Salvatore Maddi van de Universiteit van Chicago.

110 De heer Van Dijk had alle vier de prinsessen op school gehad.

111 Modetekenaar van de Volkskrant.

[p. 77]

12 juni 1976

Eriks vader, professor dr. P. van der Leeden, is tot rector-magnificus van de Technische Hogeschool in Eindhoven benoemd. Hoor niets van Erik. Onbegrijpelijk.

Willem van Bennekom heeft opnieuw minister De Gaay Fortman geschreven en hem er op geattendeerd dat zijn brief van 13 mei 1.1. nog niet werd beantwoord.

George de Mohrenschildt schrijft¹¹² bezorgd te zijn geweest, nadat hij in Time had gelezen dat ik een gevaarlijke man was, die probeerde Juliana ‘from her shaky ass, excuse me, throne te stoten. Incidentally, throne in Russian means toilet’.

Hij vervolgt: ‘Now, you are in the position we have been in, suspected of sinister machinations. I am trying to put together all the material I have on Lee Harvey Oswald, everything I have in my files and all I remember about him. Possibly I may have a sellable book. May I include in it that you told us about the fbi and Robert Kennedy not wanting you to see us and your subsequent car accident? I think it will be very significant. Also, let me know if you have been able to recover the filmed interview with us, that disappeared in your television company files.’ De rest van de brief ging over koetjes en kalfjes.

mindless arms sales,¹¹³ aldus een editorial in de Herald Tribune. Amerika is de voornaamste wapenleverancier van de armste landen der wereld geworden. Amerikanen verkopen meer wapens aan het buitenland dan alle andere landen samen. In 1970 bedroeg de verkoop nog een miljard. Terwijl in 1973 t/m 1975 ieder jaar nota bene voor 10 miljard dollar wapenmateriaal werd uitgevoerd. De vs zijn immers een gigantische Krupp-fabriek en worden, precies zoals generaal Dwight D. Eisenhower bij zijn afscheid op het Witte Huis waarschuwde, overschaduwd door het militair-industrieel complex?

De Sjah van Iran heeft voor tien miljard wapens in de vs gekocht. Wat moeten de straatarme Iranezen ermee? Bernhard en de Sjah zijn maten. Geen wonder dat de Lockheed-corruptie straks ook naar Teheran overslaat. Saudi-Arabië kocht voor zes miljard dollar wapens en hielp Jordanië een luchtverdedigingssysteem van 540 miljoen dollar aanschaffen. Het rijkste land ter wereld wordt jaar na jaar rijker door de fabricage en verkoop van wapentuig dat als afschrikking moet dienen om niet nog gekkere dingen te gaan doen.

112 Brief d.d. 4 juni 1976. Hij was Lee Harvey Oswalds beste vriend in Dallas. Zie Memoires na 1966.

113 Herald Tribune, 11 juni 1976.

[p. 78]

Limmen, Noord-Holland

Heb eerst het Bernhard-artikel voor de Nieuwe Revu herschreven en doorgewerkt.

Kamerlid Cees Berkhouwer (vvd) opende de deur in een zwembroek. We gingen naar de tuin waar zijn Franse vrouw ons opwachtte. Hij plaagde haar als een kwajongen. Zijn tennisspullen lagen op het gras te drogen. Het Kamerlid was dermate joviaal dat ik me afvroeg, of hij zich in de politiek niet in de nesten werkt. Later liet hij met trots de verzameling gebruikelijke portretten zien samen met de Paus, Hare Majesteit de Koningin en Juan Carlos. Hij wijdde uit over een Spaanse hertog die hem was komen bezoeken. Hij draaide jazzplaten, had een miserabele collectie klassieke platen en zei van winkelen in Amerika te houden. ‘Ik heb schoenen nodig van Florsheim’, de Kennedy's vond hij maar ‘vreselijk’, bij de begrafenis van Charles de Gaulle had hij tegen Richard Nixon gezegd dat hij, Berkhouwer, naar Washington zou komen en met Gerald Ford had hij nog onderhandeld, toen deze congreslid was. Hij dacht dat de Lockheed-affaire met een sisser zou aflopen. Later kreeg hij ook nog keet met madame, omdat hij met de auto naar Straatsburg wilde gaan, in plaats van met de trein. Hij bood me heel vriendelijk een stropdas van het Europese parlement aan. Ik bracht Ton van Dijk mijn herziene artikel waarover hij later opbelde en zei het ‘met plezier’ te hebben gelezen.

Dineerde met Jan Cremer¹¹⁴ en Helmi. Hij gaf mij zijn boekje Sneeuw dat ik nooit zal lezen. We lezen geen letter van elkaar en toch zijn we vrienden. Ik sprak te lang en te veel over Peter, maar Jan adviseerde het met hem uit te praten. Hij sprak over Marokkanen die voor 500 gulden iemand naar de andere wereld helpen. ‘Misschien heeft Johan Polak wel 100.000 gulden aan Peter gegeven’, opperde hij. Ik had eigenlijk niets moeten zeggen want je krijgt er altijd later spijt van. Hij vond trouwens dat ik, onder de omstandigheden, voor mijn eigen leven moest oppassen. Jan vond zelfs een proces tegen Time een gevaarlijke zaak en een kwestie van ‘bloedgeld’. Jan blijft me aantrekken. ‘Als ik geen wijf heb word ik helemaal gek. Na Posita was ik drie jaar van slag.’ Ik citeerde Rilke over eenzaamheid, maar dat ging verloren.

Ik kreeg een telefoontje dat de Nederlandse drugssmokkelaars in Moskou waren vrijgelaten. Dat heeft ambassadeur Romanov er in een enkele dagen doorgedrukt. Passende zet van Moskou.

114 Jan Cremer leerde ik in 1965 kennen. Zie Memoires 1964-1966, deel 8.

[p. 79]

Ook Andrei Amalrik mag naar Holland vertrekken, dan komt mijnheer Van het Reve zonder werk te zitten.

Keke is soms net een stout kind. Als hij weet dat hij in zijn mandje moet om te gaan slapen, probeert hij eerst naar mijn werkkamer te ontsnappen. Dit hondje is een zeer vertederende ervaring en het liefste dat mam me had kunnen nalaten.

13 juni 1976

Ik had Jan Buis verteld dat Wibo van de Linde een boekje schreef over de tv-wereld. Tweemaal maakte hij een afspraak met Wibo en tweemaal zegde Wibo ‘wegens ziekte’ af.

Ik wist dat ik Fred de la Bretonnière moest bellen. Het bleek de verjaardag van zijn zoontje te zijn. Of ik Fred zie en spreek of niet, we blijven close. Zo is dat met Indische jongens onder elkaar.

Zag Butterflies are free.

14 juni 1976

Bij de Nieuwe Revu was het weer touwtrekken om geld. Wim Klinkenberg zei niets: ‘Ik heb groot vertrouwen in Ton van Dijk.’

‘Ik ook, maar ik wil wel weten hoe of wat.’ Je voelt je voortdurend bedreigd, ondanks de veiligheid van acf-aandelen waar mam voor heeft gezorgd. Je moet constant vechten voor je recht en je centen. Vreselijk eigenlijk.

Ik had de heer Heitink van De Telegraaf een doorslag van mijn Bernhard-artikel gestuurd. ‘Ik heb het met enorm veel belangstelling gelezen’, zei hij.

‘U mag het gerust afkraken,’ antwoordde ik.

‘Dat is het juist. Ik heb een andere invalshoek, maar ik kan uw artikel niet afkraken.’

Kocht kip voor Keke, die morgen weer in het cachot moet als ik naar Frankrijk ga.

Wibo kondigde om 20.25 uur mijn Club van Rome-gesprek met Aurelio Peccei aan. Ik zat ermee in de 88ste uitzending van aktua. Weliswaar werd er eerst gezemeld over de inkrimping van busdiensten, maar het was niet onaardig gemonteerd. Natuurlijk kwam ikzelf geen enkele maal als interviewer in beeld wat toch ongewoon mag worden genoemd. ‘Hilversum’ schijnt nog altijd een banvloek over mij te hebben uitgesproken. Volgens televisiemaker Erik de Vries ben ik immers nsb-er!

[p. 80]

15 juni 1976

Autoroute naar Parijs

Zelfs de pompbediende bij het shell-station aan de grens, vroeg waar Peter was. Er was een absolute dream-boy aan het tanken met een Mercedes 350, nummer 44-07-AX. Misschien 19-20 jaar, lang, met een superbody, lang haar, hoogst aantrekkelijk samen met een Indisch meisje. Ik wil uitzoeken wie die jongen is.

Ton van Dijk belde weer midden in de nacht. ‘Je moet met Wibo ophouden, Willem, want zo maakt hij je kapot.’ Ook hij vond dat aktua mijn programma met Aurelio Peccei misselijk had gebracht zonder mij enig prestige te geven.

Ik belde Dewi Sukarno, maar she played games. Ik dacht: jammer van Karina, die in verkeerde handen is, maar ik bel niet meer. Hoorde ook nooit meer iets van Francisco Paesa, die mogelijk prima zaken in Moskou deed, waar ik nooit een cent als aandeel van heb gezien, wat wèl was afgesproken. Het zijn allemaal crooks.

St. Germain

Wat hier op zo'n avond allemaal rondloopt is onvoorstelbaar. Iedereen presenteert zichzelf op eigen wijze. Waarom valt een guy in tight jeans, die lekker zit, meteen op, en een ander in een broek waarvan het kruis op de knieën hangt, pikt je radar niet eens op. Je ziet zoveel mensen waarbij je denkt: wie ben jij, wat denk jij, wat zijn jouw zorgen en pijnen, dromen en hopes. Maar tussen ons allemaal zit die onzichtbare Maginot-linie van schroom en aarzeling to make a move. Zoals met die jongen in de Mercedes.

Een jongen, Eduard, Peruviaan met een Zapata-smoel, papte aan, maar het ging te vlot. Tweehonderd frank voor een nummer. Maar dat werd pas duidelijk toen we in hotel Vendôme in bed lagen. Ik reed hem naar de subway. Daar ben ik nog niet aan toe, betalen voor seks. Misschien komt het eens, en misschien nu ik 50 ben geweest zullen meer dergelijke ‘aanbiedingen’ komen, maar ik doe er niet aan mee.

De journalist Irving Stone uit Washington logeert hier met zijn vrouw, op weg naar Venetië. Hij zei zich zorgen te maken over Jimmy Carter als deze presidentskandidaat zou worden. Hij kende kolonel L. Fletcher Prouty: ‘but the man is a bit mad’, aldus Stone.¹¹⁵ Ik zei een interview met hem te willen maken.

115 Daar was ik het allerminst mee eens. Prouty zou Oliver Stone's voornaamste adviseur voor de film jfk worden.

[p. 81]

‘I can only say banalities, so I rather say nothing. For the moment I have nothing important to report.’

16 juni 1976

Parijs

Vandaag is het gesprek met Michel Rocard, wat ik ook aan Aurelio Peccei heb te danken.¹¹⁶ Ik zal hem schrijven om nogmaals te bedanken.

Ik ontmoette Rocard in zijn flat aan Boulevard Raspail. Hij was twintig minuten te laat, vriendelijk, jong, gebruind, wat breedsprakig. Een toekomstige premier van Frankrijk? Dat denkt Aurelio tenminste.¹¹⁷

Hij vertelde nu achttien maanden in de socialistische partij te zitten en werd nu reeds de rechterhand, tweede man, van François Mitterand genoemd. Hij zou 5 juli naar Moskou gaan, waar hij één keer eerder was geweest en bij die gelegenheid de partij-ideoloog Mikhail Suslov had ontmoet. Hij kende de namen van Georgii Arbatov of Jermen Gvishiani niet. Zijn antwoorden waren lang, maar hij weet kennelijk waar hij het over heeft. Zijn analyses lijken me zeer ter zake doende. Wat me bijvoorbeeld zeer opviel was dat hij de fabelachtige rijkdom van de pcf (Parti Communiste Français) vergeleek met de grote armoede van de ps (Parti Socialiste).¹¹⁸ Zond de tape aangetekend naar Bruna zodat de tekst kon worden vertaald.

116 Brief d.d. 10 mei 1976, zie bijlage 14

117 Ook hierin zou Aurelio glansrijk gelijk krijgen.

118 Voor volledige tekst: europa, Bruna, 1976.

17 juni 1976

In Rue Cambon, bij een winkel waar handtassen werden verkocht, hoorde ik opeens ‘de’ stem van onze nationale hese hufter, Joseph Luns. Hij was in gezelschap van Lia, in een korte camel jas. Hij in zwart pak, donkere zonnebril en zwarte Eden-hoed, die hij vanwege de warmte in de hand hield. Lia wilde nog rondneuzen maar Joseph keek ongeduldig op zijn horloge. Wat voel ik me vrij vergeleken bij een dergelijk regime.

Met het prachtige weer, de kap neer en een pianoconcert van Brahms, reed ik richting Royan over smalle landwegen naar ‘nergens’. Heerlijk alleen, maar ik mis Peter. Hij is misschien met Rik naar het strand. Prachtige bossen. Soms zijn terreinen gereserveerd pour la chasse, met hoge hekken. Arme dieren. In Versailles nam ik een tarbotje met een zuur sausje zoals men het in Holland in geen honderd jaar weet te prepareren.

[p. 82]

Le Monde publiceert een gesprek met Henry Miller, le phallocrate!¹¹⁹ Hij kletst me te veel over dames. Hij zegt: ‘Pour moi j'écrirai jusqu'à ma mort, jusqu'au dernier jour, parce que c'est comme manger ou faire l'amour.’ Ik zeg het anders. Ik schrijf zolang ik denk, voel en beleef. Maar ik ben het ermee eens dit tot mijn laatste snik te zullen doen. Het is voor mij even noodzakelijk als ademhalen. Op Nijenrode las ik in 1947 The Cosmological Eye van Miller¹²⁰ en in november 1959 in San Francisco The Red Notebook waar ik me maar weinig van herinner.¹²¹

119 Le Monde, 18 juni 1976.

120 Henry Miller, The Cosmological Eye, New Directions, Norfolk, Connecticut, 1939.

121 Henry Miller, The Red Notebook, Jargon Books, North Carolina, 1958

18.25 uur

Peter zou intens genoten hebben van deze dagen. Eindelijk ben ik terug in een kerk. Vroeger was ik er dikwijls. Ik weet niet waarom ik er nog maar weinig kom. Gebrek aan smart, aan beroering? Geen speciale vragen of gebeden? Of gebeurt alles steeds sneller, gejaagder en kom je niet aan pauzeren toe? Kerken zijn er door de geschiedenis heen niet voor niets geweest. Men had een plek waar men zich in alle rust kon terugtrekken om in contact met hogere sferen te komen. Is dit niet meer nodig? Ik denk dat het ontbreken van de mogelijkheid om van tijd tot tijd de machinerie in ons hoofd stil te zetten, op den duur schadelijk zal zijn. Brandde twee kaarsen.

Even later kwam een jongen in een openstaande overall op me af, een beetje nichterig, blond, fletse blauwe ogen. Hij bood aan naar zijn studio te gaan. ‘You are too expensive’, zei ik maar meteen. ‘No, 200 franc is normal and I offer you whisky while you have no problems in your hotel.’ Ik zei na enige aarzeling nee, waarop als een flits de eerdere charme uit zijn ogen was verdwenen.

Sir Bernard Lovell is hoogleraar in radioastronomie aan de University of Manchester. Hij schrijft in de New York Times een uniek artikel over: ‘We are what we know about where we came from.’ Hij stelt dat in het verleden het raadsel van het universum de mensen inspireerde om te zoeken naar het doel van het menselijk bestaan. ‘But for our generation, science, coupled with technology, became the god through which we would find the road to economic and intellectual salvation.’ Lovell zelf heeft zijn belangstelling voornamelijk gericht op wat hij noemt ‘the cosmological problem’. Dit is de vraag: ‘How did the universe come into existence, how did its current configurations - stars, solar systems galaxies - evolve, and

[p. 83]

what is its future?’ Er staat zoveel informatie in zijn artikel waar ik nooit eerder bij stilstond, dat ik heb besloten hem te gaan interviewen.

Ontmoette Gérard Arbous van het anp, die in Parijs was omdat Max van der Stoel gesprekken voerde met president Giscard d'Estaing en minister Sauvagnargues van Buitenlandse Zaken over een mogelijke verdubbeling van het bestaande aantal zetels in het Europese parlement. Hij vertelde dat Willem Holtrop in een half ondergronds, Frans blad een strip had gepubliceerd, van prins Bernhard die een blow-job kreeg van een dame, met Lockheed-figuren op de achtergrond. Minder fris.

18 juni 1976

Op weg naar Richard Thieuliette op Hoedic, via de route langs Rennes die overigens levensgevaarlijk bleek. Het is het mooiste weer van de wereld. Ik luister naar muziek. Opeens herkende ik het haventje van Quiberon weer, waar ik in 1967 het laatst was geweest. Stalde de auto in een garage.

19 juni 1976

Hoedic

Richard stond bij de boot. We omhelsden elkaar niet echt, wat me verbaasde. Het is waar dat er ook andere bekenden arriveerden, dat was misschien de reden. Er zijn tenslotte maar 150 mensen op dit eiland. Iedereen kent iedereen. Hij is al eens van het eiland weggezonden, omdat hij hasjiesj rookte. Hij bleek een andere logé te hebben, Frankie, een nichterige nicht uit Heerlen, een vondst van Hans Geerlof, die de jongen in ‘het leven’ inwijdde. Hij had overigens een goed lijf. We zijn met z'n drieën alleen in huis. Richards moeder is er niet. Ik had haar graag teruggezien. Richard bakte een taart en prepareerde vis. Hij was eigenlijk erg lief. We kennen elkaar nu tien jaar.

Hij minachtte Rocard, die van de psu naar de ps was overgelopen om meer macht te kunnen krijgen. Zijn ouders hadden Rocard altijd bewonderd en hadden zich voor de psu ingezet. Rocard was een politiek opportunist. Ik vertelde verder onder de indruk te zijn geweest van het werk van Bernard Lovell. ‘I am glad,’ antwoordde hij. ‘Then you understand perhaps now, why everything is interrelated.’ We hebben tot na middernacht zitten praten. Het thema: de slogan ‘proletariërs aller landen verenigt u’ zou moeten worden verbreed tot: ‘alle mensen in dit universum verenigt u’. Het gaat erom de planetaire visie op het leven zo snel mogelijk te vervangen door een universele visie op de mens. Wij zijn partikeltjes in de kosmos

[p. 84]

en leven slechts gemiddeld 75 jaar. En wat doen we met dit uitzonderlijke voorrecht? We bouwen atoomraketten. We slagen erin elkaars leven zo ellendig mogelijk te maken: Ierland, Libanon of Bangladesh.

20 juni 1976

Ik bracht nog eens Richards fameuze brief ter sprake die hij een aantal mensen in Amsterdam had geschreven als afscheid voor zijn vertrek naar India. Frankie, die gelukkig meestal zijn mond hield, vroeg: ‘Hoeveel heb jij Richard gegeven?’

Ik riep: ‘What? Did you write that letter to sollicit money?’ Richard legde uit lang aan de tekst te hebben gedokterd en het in een zodanige vorm te hebben geschreven dat iedereen zijn eigen betekenis aan de boodschap kon geven. In totaal verzond hij veertig exemplaren, inbegrepen die aan zijn moeder, grootmoeder, broer, oom en andere familieleden. ‘Maman et Hans (Geerlofs) avaient compris le texte.’ Zij hadden deze aan iedereen uitgelegd. Mijn eerste reactie was gewoon positief, maar toen ik kort daarop een voor Richard en mij wildvreemde ontmoette, Wil Ledel, die het ding ook had gekregen, vloog ik in de gordijnen. Ik was er van uitgegaan dat hij ‘mij’ die brief had geschreven. ‘But, when you write a book, don't others read it?’ vroeg Richard. En hij voegde eraan toe: ‘Your enormous ego was insulted.’ Hij werd opnieuw erg boos om mijn reactie en hoe meer dit op zijn gezicht duidelijk werd, hoe belachelijker ik het eigenlijk vond.

Tenslotte waren Richard en ik in 1966 op zijn minst emotioneel dicht bij elkaar betrokken geweest, om het woord lovers maar niet te gebruiken. Ik zou beslist geen veertig mensen kennen die ik, over iets werkelijks intiems, op één hoop zou kunnen schuiven.

Vandaag was een ontspannen, rustige dag. Richard heeft urenlang verteld over zijn (lift-)avonturen via Italië, Griekenland, Iran en Afghanistan naar India. Ik wist hier allemaal niets van. Het was niet alleen interessant, maar de manier waarop hij zijn levenservaringen vertelde, openbaarde duidelijk hoe hij zichzelf had ontwikkeld.

21 juni 1976

In de vroegte schijnt de zon prachtig op de zee. Dit was mams verjaardag, de langste dag van het jaar. Gisteren zijn we nog laat naar het zogenaamde maison perdue gelopen, aan het einde van Hoedic, en hebben naar de ondergaande zon zitten kijken. Richard memoreerde dat zijn vader 22 jaar was toen hij in Indo-

[p. 85]

China sneuvelde. Hij realiseerde zich nu tien jaar ouder dan zijn vader te zijn. Ik zei tegen hem, dat toen ik hem zo in zee zag dartelen, ik ook aan zijn vader had moeten denken. Dat heb ik bij Peter ook altijd. Die heeft ook al meer dan tien jaar geen vader meer.

Richard leek gepikeerd dat ik weg wilde. ‘Dan kan je vanmiddag nog naar de Continental sauna in Parijs,’ zei hij beetje smalend. Maar na een beestachtige nacht, waarbij Richard eindeloos knarsetandde en Frankie in de vroege ochtenduren van een party kwam en er volop gestommel van mensen in en buiten het huis was, had ik maar een gedachte: weer op mezelf te zijn. Ergens buiten Rennes zat een eendenpaar op de snelweg en omdat ik ze wilde ontwijken en verkeerd reageerde, verloor ik de macht over het stuur en raakte de vangrail. Ik bleef doorrijden en stopte verderop bij een garage omdat een spatbord aanliep. Toen pas zag ik de schade, die aanzienlijk was, misschien wel tweeduizend gulden. En dat allemaal na een nacht van ergernis en gebrek aan rust, waardoor ik slaperig miscalculeerde.

De Place Vendôme was in een arena met tribunes herschapen. Van 21 tot 27 juni wordt een taptoe gehouden, Festival International de Musique aux Armées. Hoe is het mogelijk dat men in 1976 bereid is nog een dubbeltje voor dergelijke crap uit te geven. Er waren militaire bands uit Bulgarije, Jordanië en ander windstreken overgekomen. Wat een ellende. Je kunt nergens meer gewoon door of langs.

Ik herinner me Bung Karno en keizer Haile Selassie in Belgrado in 1961. Sukarno werd doodgepest door Suharto. David Spanier meldt nu in de Times dat de verraders in Addis Abeba overigens de keizer even volkomen geïsoleerd hebben als het Suharto-regime met Sukarno heeft gedaan. Haile Selassie (83) was in voortreffelijke gezondheid en dit werd kort voor zijn onverklaarbare dood (in 1975) nog onomstotelijk vastgesteld. Er zijn aanwijzingen dat hij door verstikking om het leven is gekomen.

22 juni 1976

Parijs

Liep tegen de heer en mevrouw Kingman Brewster aan, de president van Yale University. Ik gaf hen een hand en vertelde zijn speeches in het Alumni Magazine te hebben gelezen en nog altijd trots te zijn op Yale te hebben gezeten (1948-1950).

Er stonden zilveren beestjes in een etalage en ik mompelde: ‘Wat zou ik mam graag de mooiste beestjes geven, die ik kan vinden.’

[p. 86]

Lees Ce que je crois van de stichter van de L'Ecole Pédiatrique Française.¹²²

Robert Debré: ‘Les mouvements de notre âme sont liés aux réactions physico-chimiques de notre cerveau et ne s'en écartent jamais.’ En verderop: ‘Tout est mémoire.’ Als ik ergens van overtuigd ben is dit het wel.

Time vroeg ter gelegenheid van het Bicentennial aan een aantal buitenlandse leiders één pagina commentaar te schrijven. Mohammed Reza Pahlavi Shah is de derde in de serie en memoreert de oorlog in Vietnam met onder meer de opmerking: ‘I believe America should have withdrawn from Vietnam after the downfall of Sukarno in Indonesia in 1965.’ Wat zou de man daarmee werkelijk hebben willen zeggen? Waar slaat dit op?

Gerald Ford heeft de enormiteit begaan om te verklaren: ‘This operation in Cambodia has been a tremendous military success (...) successful far beyond the expectations of any of those who planned it.’ but the patient died, luidde een commentaar van Anthony Lewis terecht. Op 30 april 1970 lanceerden Nixon en Kissinger de invasie van het koninkrijk Cambodja. Al in 1975 verklaarde Paul McCloskey in het Congres (Republikein), nadat hij had gezien wat de Amerikanen in Cambodja hadden aangericht, dat dit ‘greater evil than we have done to any country in the world’ was. ‘We will not be humiliated,’ aldus Nixon toen. ‘We will not act like a pitiful, helpless giant,’ aldus de heer Kissinger. Henry zei zelfs over zijn eigen adviseurs die tegen waren, dat zij ‘insufficiently manly’ waren en slechts ‘the cowardice of the Eastern Establishment’ vertoonden. Lewis memoreerde dat Nixon 400.000 ton bommen liet afwerpen en 2 miljard dollar aan verrader maarschalk Lon Nol spendeerde, ‘what meant the most flagrant Presidential violation of the Constitution in our history.’¹²³

Professor Robert Debré, de kinderarts, vertelt hoe hij bij zijn reizen in Afrika onder de indruk is geraakt, van hoe kinderen eigenlijk op veel natuurlijker wijze op de wereld worden gezet dan in ons deel van de planeet. Dit heeft la bonne santé et le bon équilibre ten gevolge in tegenstelling tot wat doorgaans over kleine kinderen in Afrika wordt aangenomen. ‘Tout le jour l'enfant est porté par elle, enveloppé dans l'étoffe où l'enfant se niche, passe la nuit sur la même couche, reste accolé à elle du

122 Robert Debré, Ce que je crois, Bernard Grasset, Parijs, 1976.

123 In 1992 heb ik Lewis, Oliver Stone en Strobe Talbott van Time dit commentaar toegezonden. Nixon en Kissinger worden immers nog altijd als ‘elderly statesmen’ beschouwd, terwijl zij ordinaire oorlogsmisdadigers zijn.

[p. 87]

matin au soir.’¹²⁴ Debré vervolgt: ‘Cette intimité avec le corps de sa mère, le contact de son petit corps nu avec la chaleur et la sueur de la peau de celle-ci, son odeur qu'il respire, lui apportent sans doute des jouissances irremplaçables.’

Dan benadrukt Debré dat Westerse samenlevingen zeer veel voordelen en geneugten bieden boven die van zwart Afrika, ‘mais rappelons nous que tout progrès s'accompagne de la perte de certains avantages.’ Zoals het kind in Afrika door de moeder en de samenleving wordt opgevangen biedt dit ter plaatse bonheur. ‘L'enfant en Afrique est plongé si l'on peut dire, dans son milieu naturel.’ En: ‘Dans notre monde occidental le problème de la continuation des rapports intimes entre le nourrisson et la mère est difficile à résoudre.’¹²⁵

124 Nu ik sinds 1986 in Zuid-Afrika ben weet ik dit maar al te goed. Je ziet het dagelijks. Maar nu ‘zie’ ik dit met andere ogen.

125 Nooit heb ik op die manier mam of grootmama beschouwd.

23 juni 1976

Vandaag woon ik een Round Table over Intellectual Cooperation and the New World Economic Order bij van de unesco.¹²⁶ Dit biedt me de gelegenheid een interview met de Roemeen Mircea Malitza te maken.

In de ontbijtzaal van hotel Vendôme verschijnen vijf volwassen Amerikanen in gezelschap van een jongen van achttien jaar, waarschijnlijk een kind van een van hen. De ouderen spreken met elkaar. De jongen zit er totaal gefrustreerd als een dichtgeklapte zoutpilaar bij. Hij prutst aan zijn haar. Hij is volmaakt alleen in dit gezelschap. Zijn blik is dood en triest. Een hoofd dat barst van gedachten en gevoelens die geen outlet hebben. Waarom hebben mensen kinderen?

126 Zie programma en lijst van deelnemers; bijlage 15.

09.55 uur, unesco

Met toestemming van Jan van Beek had ik me gisteren ingeschreven voor de gpd, maar ik stond niet op de lijst. Ergerde me groen en geel. Ik ontmoette de heer Malitza, die nota bene deel uitmaakte van de Roemeense delegatie bij de vn onder Silvio Brucan in 1960. Malitza was er bij toen ik in de Roemeense delegatie Nikita Khruschev als gast meemaakte. Hij zei niet te begrijpen dat zijn ministerie hem had aanbevolen voor een gesprek. ‘Dat heeft ook niet Boekarest gedaan, maar Aurelio Peccei,’ friste ik zijn geheugen op. Hij logeerde op de ambassade, we zouden het interview bij unesco maken. Vervolgens stapte ik op Willy Brandt af en bedankte hem voor het

[p. 88]

beantwoorden van mijn vragen voor het europa-boek. Hij scheen zich dit uitstekend te herinneren. Ik gaf hem de lijst van andere geïnterviewden.

Ik ontmoette daarna de heer Sean MacBride van wie ik niet wist dat hij hoge commissaris van de vn voor Zuidwest-Afrika was geworden; Caspers gebied. Ik vroeg hem over de situatie in Indonesië met de politieke gevangenen, waar Amnesty veel aandacht aan besteedde. ‘Since I am with the United Nations, and since countries like Indonesia or Chili are member states, I have to be extremely careful of what I say,’ aldus deze Ier.

De directeur-generaal van unesco, Amadou-Mahtar M'Bow, opende de vergadering. Hij zei onder meer: ‘There can be no true cultural pluralism today unless all nations regain their cultural identities, acknowledge the ways in which they differ from each other and use those differences, recognized at last, to the best advantage. It will then turn out that this right to be different in no way leads to sterile self-sufficiency, but provides a practical basis for that cultural and intellectual cooperation which is necessary for the establishment of a new world order that will be more just and more fraternal. For such cooperation should be founded on respect for others, and its aim should be mutual enrichment, which is far removed from any idea of hegemony or intellectual imperialism.’ Ik schreef in de kantlijn hier: l'imperialisme de la pensée welke ten grondslag ligt aan de misvatting dat men over een monopolie van wijsheid zou beschikken en dan bij voorkeur in het geavanceerde Westen.

Willy Brandt spreekt over ‘eine Solidarität des Geistes’, ook weer zo'n slag in de lucht, die in geen honderd jaar te realiseren zal zijn. Peter Ustinov merkte dan ook onmiddellijk op dat het hem was opgevallen dat het Brandt tegenwoordig was toegestaan ‘to dream in public’. De voormalige premier van Noorwegen, Trygve Bratteli, heeft een buitengewoon aantrekkelijke, blonde assistent uit zijn vaderland mee naar Parijs gebracht. De Egyptische schrijver Tewfik Al-Hakim intervenieert en vraagt of het noodzakelijk is dat alle afgevaardigden lange speeches afsteken, want als het zo doorgaat duurt de ontmoeting een week. Hij vindt dat er meteen gedebatteerd moet worden. Ustinov, die de hamer hanteert, is besluiteloos. Sean MacBride stelt voor: vandaag speeches, morgen debat.

Lunchte met professor Gordon Greenwood, die geschiedenis en politieke wetenschappen doceert aan Queensland University in Australië. Inzake de coup in Indonesië verkondigde hij dat als het leger van Suharto niet de communisten had vermoord, dan zouden de communisten het leger hebben ver-

[p. 89]

moord. Alsof progressieve boeren en buitenlui op Java waren opgewassen tegen de commando's en para's van Sarwo Edhie. Toen hij ook van mening bleek te zijn liever met Adam Malik te maken te hebben dan met dr. Subandrio - twee schuinsmarcheerders van hetzelfde laken een pak - heb ik het opgegeven. Intussen heb ik de heer Bratteli van Noorwegen om een interview gevraagd voor mijn europa- boek, dat hij morgen zal geven. Dat was een manier om de aandacht van de blonde Noor te trekken die nu inderdaad steeds mijn kant op zit te kijken. Een dame, die achter het bordje Pays-Bas zat, merkte op: ‘Ik ken u natuurlijk van de affaire-Luns.’ Had geen idee wie zij was, wat me ook niet interesseerde.

Zoals was te verwachten, pleitte de bejaarde Philip Noel-Baker voor ontwapening. Hij vertelde reeds in 1907 de eerste ontwapeningsconferentie in Den Haag te hebben bijgewoond. Ook bracht hij het hier eerder genoemde cijfer van tien miljard dollar voor wapens voor ontwikkelingslanden ter sprake. Hij vocht al aan het front in de Eerste Wereldoorlog. Hij hield een vurig pleidooi¹²⁷ en werd vooral door Japanse journalisten - van wie het hier wemelt - na afloop bestormd. In een pauze kwam Sean MacBride met vochtige ogen naar me toe om te vragen hoe ik de rede van Philip Noel-Baker had gevonden. Hij had een motie ingediend om deze in zijn geheel als document van de conferentie in het uiteindelijke rapport op te nemen.¹²⁸

Al met al een fantastische dag. Heb er bijzonder van genoten. Om 18.00 uur, toen de vergadering werd gesloten, reed ik samen met professor Malitza en de Roemeense ambassadeur in Frankrijk naar diens residentie, 123 Rue St. Dominque. De ambassadeur vertelde dat zijn vader een arbeider was geweest met vijf kinderen. De poort ging open. We kwamen op een vorstelijke binnenplaats. De residentie leek op een paleisje. Werklieden waren bezig in de hal. Toen Roemenië nog een koninkrijk was, behoorde het gebouw, waar geloof ik een park bij hoort, al aan de regering in Boekarest toe. Het moet eens hebben toebehoord aan een Comtesse de Béarne, die in 1921 Paul Valéry, die geld nodig had, in dienst nam om haar bibliotheek op orde te brengen.

Professor Malitza had mijn vragen, uitgetypt op vellen, gereed. Zo gaat dit in communistische landen - behalve bij Georgii Arbatov en Jermen Gvishiani. Vraag vier over Finlandization had extra werk nodig. De ambassadeur, die vroeg of hij er bij mocht blijven, kende een fraai citaat van Nicolae Ceausescu

127 De notities die ik maakte, zitten in mijn dagboek.

128 Ook aantekeningen over MacBride zijn in mijn dagboek.

[p. 90]

om in te lassen. Wanneer ik iets vroeg wat niet van te voren was afgesproken, wilde hij een antwoord eerst op papier schrijven, zoals toen ik François de Callières, de privé-secretaris van koning Lodewijk xiv, citeerde: ‘In general, the training of a lawyer breeds habits and dispositions of mind which are not favorable to the practice of diplomacy.’¹²⁹

Later vroeg hij tweemaal aan de ambassadeur of ik voor het diner kon blijven, wat niet convenieerde, dus hij stelde voor morgen samen te lunchen. Ik heb echter een afspraak met Jacqueline de Gunzburg¹³⁰. ‘We eat together when I come to Rumania,’ zei ik. Er was namelijk besloten dat hij zou zorgen voor een uitnodiging van de regering om tien dagen het land te komen bezoeken. Ze begeleidden me samen naar de binnenplaats waar een Mercedes met chauffeur gereed stond, terwijl een huisknecht het portier openhield en een derde lid van de socialistische vertegenwoordigers het verkeer op straat tegenhield zodat ik terug naar Place Vendôme kon worden gereden.

129 François de Callières, On the manner of Negotiating with Princes, University Press, Washington, 1963.

130 Baronesse de Gunzburg was een vriendin uit New York.

24 juni 1976

De Washington Post maakte vanmorgen bekend dat het Senate Select Committee on Intelligence Activities onder leiding van senator Richard Schweiker (Republikein) in een rapport van 106 pagina's bekend heeft gemaakt dat de fbi en cia ‘crucial information’ over de moord op jfk hebben achtergehouden. De commissie acht dat weliswaar niet bewezen kan worden dat Dallas een samenzwering was, maar dat er voldoende ‘investigative deficiencies’ aan het licht waren gekomen ‘to raise grave doubts’ over de bevindingen van het zogenaamde Warren Rapport, dat Lee Harvey Oswald in zijn eentje verantwoordelijk hield.

Hoe meer ik over Dewi Sukarno nadenk, hoe meer ik er van overtuigd ben dat zij in de affaire van het skischooltje en prins Bernhard haar eigen fotograaf naar La Clusaz zond. Hoe is het gekomen dat juist Robert Kroon, die zij vanuit Genève kende, het meer dan belachelijke Time-verhaal schreef over Beatrix op de troon willen helpen uit naam der kgb nota bene? Ik herinner me niet voldoende wat er in het verleden is gebeurd, zoals de double-cross met de literaire agent in Londen bij het schrijven van haar boek. Vroeg of laat komt de aap uit de mouw. Ik wilde Karina schrijven dat ik haar moeder niet meer wilde ontmoeten, maar het kind is veel te jong om dit te begrijpen.

[p. 91]

Het interview met Trygve Bratteli verliep vlot. De jonge blonde Noor is werkzaam op de ambassade in Parijs. Hij had aardige ogen maar lelijke handen. Ik zei: ‘Ik hoop dat je beseft in wat voor bevoorrechte positie je je bevindt.’ Hij glimlachte. Professor Mircea Malitza hield vanmorgen voor unesco een uitstekend verhaal in perfect Frans. Hij zei dat ik hem veel huiswerk had bezorgd: ‘But I liked it.’ Hij begon met te zeggen het kort te houden en sprak vervolgens 25 minuten.

Ontmoette eveneens mijn oude vriend van Le Monde, Jean Schwoebel en nam een gesprek met hem op, waar niet veel uit kwam.¹³¹

Jacqueline de Gunzburg kwam om 12.30 uur naar unesco om samen te lunchen. Ik spoedde me terug naar de kennel in Bosch en Duin om Keke te bevrijden.

Op het thuisfront was veel gebeurd. Broer Theo had een telegram gezonden met de vraag hem te bellen. Hij had me niet kunnen vinden en bleek slechts bezorgd te zijn geweest.

Dan was er een voor mij veel betekenende brief van student Frank Linschoten uit Nijmegen die aldus begon:

Minister van Binnenlandse Zaken, W.F. de Gaay Fortman, heeft zich met een jantje-van-leiden van de kgb-affaire afgemaakt. Die meneer kan ‘onmogelijk ingaan op beweringen in de pers of de publiciteitsmedia gedaan.’ Hem is niets bekend

131 Alle tapes heb ik overgedragen aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

[p. 92]

omtrent de bronnen die geleid hebben tot het artikel in Time inzake Pink House of Orange! Als formeel hoofd van de inlichtingendiensten weet hij natuurlijk alles exact, maar zulke mensen schrijven zonder de minste moeite dat hen ‘niets bekend’ is. Hij voegde een stuk Staatscourant van 17 mei¹³² bij om advocaat Van Bennekom verder met een kluitje in het riet te sturen. Zo verlopen deze zaken in het lieve vaderland.

Er was een dijk post uit Moskou. Tamara Sachnazarova had de Engelse vertaling van mijn ussr-boekje nu gelezen. ‘In my opinion it is mostly very useful. The book is talant (zij bedoelt waarschijnlijk “talent”). What is the most important, it is honest. But unfortunately, I must also say, that there were some pages, when I thought, that you don't like us. One page I really don't like, where you quote our magazine The New World. It is for the first time, when you don't give the page, and the number of the magazine, where you took a quotation. There your accent is not correct.’

Ook Vladimir Lomeiko schreef een aardige brief, terwijl ik een brief van de heer V. Larin¹³³ van Novosti bijvoeg als background information hoe ik met de Sovjets omsprong. Er is absoluut nooit iets te verbergen geweest, zoals zovele kwade tongen in ‘journalistieke kringen’ steeds beweerden.¹³⁴

George de Mohrenschildt werkt naarstig aan zijn eigen memoires over Oswald. Hij had mij enkele tientallen pagina's gezonden, voorzien van tal van handgeschreven notities, waaronder enkele pagina's over de kennismaking met mij. Hier was helaas zijn dikke duim aan te pas gekomen. Waar ik hem allereerst op attendeerde, was de rol die Gerard Croiset had gespeeld bij het vinden van De Mohrenschildt door mij. Ik had hem dit steeds verteld, maar hij scheen alles vergeten te zijn. Op 16 juni 1976 zond hij me een brief. ‘Only now I understand this whole thing. I did not remember all those Gerard Croiset revelations. I really did not believe such people existed. Thank you for advice and rewriting. I agree on your condition that this chapter is to go into the book only. I am not going to show it to anyone.’

George vraagt verder of ik Garrisons onlangs verschenen roman heb gelezen, waar ik uiteraard geen tijd aan besteed. Maar hij voegt eraan toe: ‘I should meet him one of these days.’

Ik zie dat in Italië het codeboek van Lockheed is gepubliceerd

132 Zie bijlage 16.

133 Zie bijlage 17.

134 Toen ik Lomeiko in 1985 met de zoon van Gromyko naar Nederland bracht, was ik al meer dan 10 jaar bevriend.

[p. 93]

met de namen van vorsten, presidenten, premiers, ministers en generaals die jarenlang steekpenningen hebben aangenomen. Benelux is ‘Stallion’. De klm is ‘Rudolph’ en Fokker ‘Rut’ en ‘Estuary’. Prins Bernhard is ‘Lap’ en koningin Juliana ‘Onyx’ en Den Haag is ‘Yeoman’. Je wordt er misselijk van wanneer je bedenkt dat zulke zaken volkomen via inlichtingendienstmethoden werden gespeeld. Bernhard zit tot zijn nek in die cia-verwikkelingen, wat ik begin zestiger jaren al wist toen hij samen met Paul Rijkens mij de voormalige cia-man Werner Verrips op mijn dak liet sturen.

Intussen is Nieuwe Revu uitgekomen met de artikelen van Wim Elinkenberg en mij (zie pag. 94 en 95).

De New York Times¹³⁵ meldt dat de Sovjets, nabij Neftyanye Kamni in Azerbeidzjan, de olieproductie uit de Kaspische Zee willen verhogen. Dertig jaar geleden is men al begonnen aan dit karwei. Terwijl elders in de wereld de technologie snel werd geperfectioneerd, loopt in Neftyanye Kamni de zaak hopeloos achter. Geen wonder dat premier Kosygin aan Max van der Stoel voorstelde om tot samenwerking met de shell te komen, maar waarom - ‘op wiens bevel’ - deed Max of zijn neus bloedde?

Om even bij olie te blijven. David Andelman schrijft vanuit Jakarta¹³⁶ dat Pertamina zich uitslooft de schuld van tien miljard dollar op zachte voorwaarden elders onder te brengen. Het heeft weinig zin te zeggen I told you so, maar, nogmaals, ik heb er tien jaar geleden in De Spiegel uitvoerig op gewezen dat de Pertamina-corruptie van generaal Ibnu Sutowo uit de hand zou lopen. Vooral minister Adam Malik klom toen in de gordijnen, maar boontje komt vroeg of laat altijd om zijn loontje. Jacqueline de Gunzburg vertelde niet te begrijpen waarom er in Nederland zoveel ophef over Aleksia Lejeune werd gemaakt. Haar dochter, gehuwd met couturier Jacques Heim, had bij Edmondo de Rothschild zowel prins Bernhard als diens dochter meer dan eens meegemaakt. Het meisje sprak haar vader en plein publique met ‘papa’ aan. De ganse Franse haute volée is op de hoogte, maar in Parijs gelden strikte wetten ten aanzien van buitenechtelijke relaties.

Baronesse de Gunzburg vertelde dat Najwa Sarkis, de ex-mevrouw Oliver Stone, nog altijd very much in love met mij was.¹³⁷ Het is erg jammer dat de foto van prins Bernhard met Himmler, door Nieuwe Revu uit het West-Duitse blad Quick over-

135 The New York Times, 14 juni 1976.

136 The New York Times, 29 juni 1976 (vermeld dit artikel per ongeluk vroegtijdig.)

137 Najwa leerde ik via Jacqueline kennen en Oliver Stone via Najwa Sarkis.

[p. 94]

[p. 95]

genomen, een valse montage is want nu springt De Telegraaf er bovenop en komt onze publicatie in een smerig licht te staan.



Het zal wel door Ton van Dijk en Wim Klinkenberg zijn bekokstoofd. Ton belt me om dit mee te delen. Ik heb er op aangedrongen dat de Nieuwe Revu een foto te pakken kreeg van de koninklijke romance in Grindelwald in 1936. En dat is prima gelukt.

Het Belgische blad humo heeft in twee uitvoerige afleveringen uittreksels van mijn Sovjetboekje gegeven. Zoiets is blijkbaar in Nederland niet mogelijk.¹³⁸

138 In de humo-nummers 1866 en 1869 uit 1976.

[p. 96]

25 juni 1976

Senator Richard Schweiker heeft tegen Associated Press gezegd dat zijn staf door zal gaan de aanwijzingen over Cubaanse betrokkenheid bij de moord op jfk nader te onderzoeken, ook al werd het officiële rapport hierover reeds vrijgegeven. De perschef van president Ford, Ron Nessen, heeft echter verklaard dat het Witte Huis geen reden ziet om het onderzoek naar Dallas te heropenen.

Mijn oude vriend Oey Hong Lee van de University of Hull heeft in Cultures et Développement, Vol. 8, nummer 2, een artikel van zes pagina's gewijd aan de brieven die Bung Karno tijdens de coup van 1965 aan Dewi schreef en die ik samen met haar en André Spoor via de nrc in de publiciteit heb gebracht.

De Indiase ambassadeur Baipaj belde al 's morgens vroeg om te vertellen dat mevrouw Indira Gandhi hem had gebeld met het verzoek de moeilijke post van ambassadeur in Pakistan te willen aanvaarden. Hij had me eerder gezocht omdat hij me op Schiphol had willen voorstellen aan de Indiase minister van Voorlichting, maar ik was in Parijs. Hij vertrekt al op 10 juli, maar beloofde in Delhi mijn verzoek om een uitgebreid interview met mevrouw Gandhi te hebben, opnieuw te zullen aankaarten.

26 juni 1976

Zoals te verwachten was, zal eerst het Rapport van de Commissie van Drie inzake Lockheed worden afgewacht, alvorens wordt besloten of het staatsbezoek van koningin en prins aan de vs doorgang zal vinden.

Henk Hofland trekt zich er toch iets van aan wanneer ik hem op details attendeer. Ik heb hem gezegd dat ik zijn foto in de Haagse Post rampzalig vond. Hij heeft een andere genomen.

[p. 97]

Hij wijdt deze week een commentaar aan Zuid-Afrika, mede vanwege de studentenopstand in Soweto waarbij een aanzienlijk aantal zwarte kinderen om het leven is gekomen.¹³⁹

Na gesignaleerd te hebben hoe de Nederlandse pers over de hele linie schromelijk tekortschoot om behoorlijk over Zuid-Afrika te rapporteren¹⁴⁰, geeft hij aan, wat mij ook verwonderde, dat Henry Kissinger zich met de apartheidssituatie gaat bemoeien. Drie dagen geleden voerde hij in Bodenmais, Beieren, gesprekken met premier John Vorster van Zuid-Afrika.¹⁴¹

Alan Paton vertelde aan Newsweek,¹⁴² dat premier Vorster zich er van bewust is dat er veranderingen moeten komen in Zuid-Afrika en dat daar haast bij is, maar dat hij bang is te snel van stapel te lopen, waardoor er een vroegtijdig einde aan ‘the rule of the white man’ zou komen. Paton noemde dit ‘tragisch’ omdat Vorster meer steun had dan hijzelf dacht. Als mogelijkheden ziet hij een ‘white retreat into the “laager”,’ of een (militaire) Amerikaanse of Westerse interventie, of misschien een geleidelijke overgang naar een federale staatsvorm voor Zuid-Afrika. Dat laatste is wat Paton trouwens hoopt dat zal gebeuren, een federatie van staten.

139 Haagse Post, 26 juni 1976, ‘wij en zuid-afrika’

140 Pas na aankomst in 1986 in Zuid-Afrika begreep ik hoe ernstig men erin was tekortgeschoten de situatie aldaar in de media naar waarheid voor te stellen.

141 In 1992 wordt eveneens gespeculeerd over samenwerking tussen president F.W. de Klerk en de Amerikanen.

142 Newsweek, 28 juni 1976.

27 juni 1976

De Telegraaf heeft niet al te veel ophef gemaakt over de publicatie van de montagefoto van prins Bernhard in ss-uniform in de Nieuwe Revu. Dat valt mee.

Mijn cello is nu voor 800 gulden verkocht. Vreemd dat ik nooit meer zal spelen, terwijl ik er op mijn vierde jaar mee ben begonnen.

Frank Linschoten is gekomen. Hij is 25 jaar. Hij is wel heel anders dan Casper Bake. Ik kan en wil er eigenlijk nog niets over zeggen, maar die jongen om me heen emotioneert me ten zeerste.

28 juni 1976

Frank is vertrokken. Hij is een lieve jongen, zeker. Hij is intelligent, heeft humor, maar toch ben ik om een of andere reden niet zo close met hem. Misschien komt dit ook doordat hij me - met zijn ellenlange benen - niet echt aantrekt. Wanneer hij zijn stiefvader opbelt en die antwoordt dat er momenteel geen

[p. 98]

plaats voor hem is, maakt dit me akelig. Hij vertrok naar een zitting met zijn psychotherapeut. Hij heeft iedere week twee ontmoetingen. Ik kan me er niet echt in verdiepen. Het blijft een soort zijdelingse bezorgdheid. Frank heeft geen therapeut nodig: All he needs is love and affection.

Broer Theo belde om te zeggen, dat hij mijn Bernhard-artikel zeer leesbaar vond. Klinkenberg vond hij te dogmatisch.

Ik telefoneerde Wibo van de Linde dat ik Sir Bernard Lovell wilde filmen. Vanmiddag liet hij Janny Hovinga meedelen: ‘Het gaat niet door. De nos doet al zoveel aan ruimtevaart en aanverwante zaken.’

Prins Bernhard heeft een congres in de rai geopend over ‘Chemische techniek in een veranderende wereld’. In een openingstoespraak zei de prins dat het er niet om ging de ontwikkelingslanden met geld, goederen en fabrieken te helpen, maar dat de overdracht van kennis, vaardigheid en wetenschap van het allergrootste belang was. Hij heeft natuurlijk groot gelijk.

Ik telefoneerde Sir Bernard Lovell in Manchester, die mij woensdag 30 juni zal ontvangen. ‘You are lucky’, zei hij.

29 juni 1976

Prins Bernhard wordt vandaag 65 jaar. De Telegraaf roemt hem op de voorpagina als ‘goodwill’-ambassadeur van Nederland en verwacht dat hem een stroom van huldeblijken zal bereiken ‘als bewijs van de warme plaats die hij in het hart van velen inneemt.’ Ook oud-minister D.U. Stikker vond het nodig op de voorpagina een artikel te publiceren dat pb nog eens extra in het zonnetje zette.

Bij de slager neusde ik in De Telegraaf, waarin ik het ‘Stan Huygens Journaal’ ontdekte. Deze roddelrubriekmeneer vermeldde tussen neus en lippen ‘dat de heren Klinkenberg en Oltmans fotovervalsing’ hadden bedreven, doelende op de montage in Quick over Bernhard in ss-uniform. Ik waarschuwde Wim en belde vervolgens hoofdredacteur Ton van Dijk: ‘Oh, dat is prachtig,’ was zijn eerste reactie. Hij ging onmiddellijk akkoord met een kort geding tegen De Telegraaf.

Advocaat Willem van Bennekom waarschuwde dat we eerst een aanmaning aan De Telegraaf dienden te zenden, ‘want anders wordt een kort geding niet ontvankelijk verklaard.’ Dit is weer een moment dat ik het vaderland voor altijd zou willen verlaten.

Nu heeft de journalist Howard Smith bekendgemaakt dat president Lyndon Johnson hem eens onder vier ogen heeft ge-

[p. 99]

zegd: ‘I will tell you something that will rock you (...). Kennedy was trying to get to Castro but Castro got to him first.’ lbj had eraan toegevoegd: ‘It will all come out one day.’

George Bush, directeur van de cia, heeft de National News Council meegedeeld dat de cia journalisten die werden ingehuurd om te spioneren, heeft opgezegd en dat dit niet meer zal gebeuren. Intussen heeft Morton Halperin, voormalig medewerker van de National Security Council, meegedeeld dat vele Amerikaanse campuses een of meer cia-agenten verborgen houden. Waar ‘men’ vandaan haalt dat de vs het meest vrije land ter wereld zou zijn is me een raadsel.

De Rijksdienst voor het Wegverkeer antwoordt, dat indien ik wil weten wie de jongen was die in de Mercedes met nummerplaat 44-07-XA naar Parijs reed, ik eerst 2,40 gulden moet insturen.¹⁴³ Dit heb ik gedaan.

143 Ik had uit naam van Peter geschreven dat de jongen met zijn auto een deuk in mijn Triumph had gereden.

30 juni 1976

Gisteravond was ik even bij Rik Zaal in Broek in Waterland. Hij vertelde dat sinds het Lockheed- schandaal een pak foto's bij de nrc was binnengekomen met foto-opnamen van prins Bernhard ‘met andere wijven’, na zijn kennismaking met Juliana in 1936. Ik blijf vinden dat hij gewoon opening van zaken moet geven en verder zijn werk als voorheen moet voortzetten. Maar kan dat?

De vaste commissie voor inlichtingen- en veiligheidsdiensten van het parlement is tot de conclusie gekomen dat bovengenoemde diensten niet betrokken zijn geweest bij, of vooraf hebben geweten van de verspreiding van berichten als zou het Tweede-Kamerlid Bram van der Lek (psp) werkzaam zijn geweest als agent van de kgb. Ze liegen allemaal of het gedrukt staat. De zaak wordt met een parlementair sausje via een bekend Haags onderonsje in de doofpot gestopt. En waarom spreekt niemand over de andere namen op de zogenaamde bvd-lijst?

Ik heb Keke deze keer bij mevrouw Hornkamp, mijn interieurverzorgster uit Purmerend, gebracht omdat ik maar een dagje op en neer ga naar Manchester.

Jodrell Bank Experimental Station, Nuffield Radio Astronomy Laboratories, University of Manchester

Na een prettige rit van het vliegveld door het Engelse platteland, arriveerde ik op bovenstaand onderzoekcentrum. Het

[p. 100]

werd een bijzondere ontmoeting met een bijzondere man.

Nauwelijks stond ik twee uur later weer buiten of ik ontdekte dat er geen woord op de tape stond. De stemmen zijn wel hoorbaar, maar niet verstaanbaar. Nu is mij overkomen wat Kees Colson in Rome flikte.

Sir Bernard benadrukte verscheiden keren dat hij ons gesprek als ‘ongewoon’ beschouwde. ‘I had not expected to speak about these things with you.’ Ik was beslist niet van plan me te beperken tot radioastronomie. We bespraken de moderne jeugd, voortplanting, moderne seks, huwelijken zonder kinderen, alles. Ik moedigde hem zeer aan meer te schrijven en zich vooral te richten op de nieuwe generatie, ‘with your authority, because you are a man in constant touch with the universe and eternity.’ Ik vervolgde: ‘It should be you, who tells us about the immense privilege of being alive for this short period with on both ends eternity.’¹⁴⁴

We spraken over Freeman Dyson aan de Princeton University en P.S. Sagdeev aan de ussr Academy of Sciences.¹⁴⁵ We bespraken Leonid Brezhnevs speech ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van de Sovjet Academie, waar hij van zei het te betreuren dat er geen regel aan was besteed in de Westerse media. Lovell: ‘I have immense respect for Sagdeev and his team: they are among the very best in the world.¹⁴⁶ I returned last year after an absence of ten years to the Soviet-Union and I found profound changes. We, scientists, have now much freer exchanges with the Soviets. That has become possible now.’ Hij sprak over de eerste mens op de maan als ‘a fantastic revolution’. Toen dit de Amerikanen eenmaal was gelukt, hadden ze prompt geld van het ruimteonderzoek overgeheveld naar de oorlog in Vietnam.

Hij vertelde dat hij vijf kinderen had en acht of negen kleinkinderen. We spraken over het pessimisme bij de jeugd. Hij gaf toe dat de jeugd in de zestiger jaren ‘ugly and nasty’ was geweest. ‘But now they seem wonderful again. They seem to turn away from these materialist values.’ Hij gaf me The origins and international economics of space exploration¹⁴⁷, gebaseerd op een eerder gehouden rede voor de Montague Burton Chair of International Relations. Ik blijf overtuigd dat mijn bezoekje hem verraste. We lunchten samen, maar ik liet de koude kip, die

144 Zie: Grenzen aan de groei, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht, 1973.

145 Zie: Grenzen aan de groei 2, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht, 1974.

146 Sagdeev zou met een kleindochter van Eisenhower trouwen en zich eind jaren tachtig in de usa vestigen.

147 Bernhard Lovell, The origins and international economics of space exploration, University Press, Edinburgh, 1973

[p. 101]

niet te eten was, grotendeels staan. ‘This morning, we received data that tell us about a thousand million years of events in space,’ zei hij en nam een volgende hap. Misschien kon ik daarom wel niet aan voedsel denken.

Oud-minister J.A. Jonkman (84) is overleden. Dat was nu een Haagse politicus aan wie ik een bijzondere herinnering zal bewaren.

Toen ik Keke had gehaald en thuis kwam, wilde ik Klinkenberg draaien, maar kreeg Peter aan de lijn. Hij zei op hetzelfde ogenblik aan mij te hebben gedacht en overwogen te hebben me op te bellen. Hij zei geen enkele brief van me te hebben gekregen. ‘Zie je wel dat mijn post aan jou wordt gegapt’, zei ik, maar op hetzelfde moment viel me in dat ik steeds Marnixkade in plaats van Mauritskade te hebben geschreven.¹⁴⁸ Hij was drie dagen voor een modeshow in Rome geweest. Hij moest er weer naartoe. Vreemd na al die tijd weer contact te hebben.

148 En het had Nassaukade moeten zijn.

1 juli 1976

Reed met Jan Cremer naar Den Haag om hem voor te stellen aan de Hongaarse ambassadrice, Anna Bebrits.¹⁴⁹ Omdat zijn moeder Hongaarse is, wil hij het land bezoeken. Hij droeg een keurig wit pak, heel ongewoon. Hij bleek een first-class backseat-driver zodra ik harder dan 100 kilometer per uur reed. Maar hij behandelde de ontmoeting met de ambassadrice uitstekend. Toch blijft het met Jan slecht kersen eten. We hebben elkaar eigenlijk niets te zeggen. Wanneer hij bijvoorbeeld pocht zeven kinderen te hebben bij verschillende vrouwen en met geen van hen contact meer te hebben want ‘ze hebben me alleen maar voor de poen nodig,’ dan denk ik: Wat een stakker. Ook zijn hond is wekenlang in de kennel in Rotterdam.

Hij wil een paar maanden naar Boedapest, ‘maar dan wil ik mijn wijf (nu Helmi) thuislaten. Maar als ik dat doe, raak ik haar kwijt.’ Hoe is het godsterwereld mogelijk. Hij vroeg wel of ik weer contact met Peter had, zijn ‘aardige vriend’ kant, en is dan heel discreet en vraagt niet door. Hij was een bewonderaar van Max van der Stoel. Hij werd op Nederlandse ambassades altijd heel correct ontvangen. Zijn moeder kreeg laatst een brief uit Hongarije. Twee rechercheurs belden aan en vroegen haar de brief te vertalen. ‘Kan zoiets in Holland?’

‘Oh,’ zei Jan, ‘ze hadden de vertaling van de brief al op zak.’

149 Cremer zou vele jaren veel plezier hebben van dit contact: het liep in 1990 uit op een tentoonstelling in Boedapest.

[p. 102]

Koos Postema noemt Andrei Amalrik op televisie ‘een der dapperste mensen van onze tijd’. Amalrik krijgt vanavond een extra televisie-uitzending. Ook Nico Scheepmaker zat te zemelen over die beroemde Amalrik. Ze weten niet beter.

Er wordt gevochten in Ovamboland. Ik ben bezorgd over Casper Bake.

Ben laat nog een frisse neus in het Vondelpark gaan halen. Ontmoette een zalige vent. Dat moet ook gebeuren.

2 juli 1976

Wim van Bennekom heeft keurig een ultimatum aan N.V. Holdingmaatschappij De Telegraaf gezonden over de laatste losse flodder van meneer Lepeltak, alias Stan Huygens, dat ik bezig zou zijn geweest met het vervalsen van pb in ss-uniform. Ik verdom het eeuwige geklier van De Telegraaf ongecorrigeerd te laten.

Ineens stond Richard Thieuliette in Thermos voor me. Hij was affectionate en zag er prima uit na zijn vakantie in Bretagne aan Zee.

Ik lees dat het Witte Huis van Richard Nixon in 1972 serieus heeft overwogen om de commentator Jack Anderson in het geheim drugs toe te dienen, opdat hij tijdens een getuigenis voor een Senate Committee niet goed bij zijn hoofd zou hebben geleken. E. Howard Hunt zou voor dit karwei worden ingeschakeld. Ik ben er van overtuigd dat de kleine broers in Den Haag heel wat smerige streken van hun grote broers in Washington hebben overgenomen. Er komt een dag dat ik dit zal uitzoeken.

George de Mohrenschildt zendt me een ontwerp voor de passage die in zijn komende boek onze kennismaking en vriendschap moet weergeven. Er klopte niet veel van helaas. Hij verzint bijvoorbeeld een gesprek tussen Robert Kennedy en mij, dat nooit heeft plaatsgehad.¹⁵⁰

150 Zie bijlage 18.

3 juli 1976

Prins Bernhard dankt het volk via de Rijksvoorlichtingsdienst ‘voor de vele blijken van warm meeleven (...). Sommige waren grappig, vele ontroerend, alle waren welkom.’ Dat geloof ik.

4 juli 1976

Keke ligt zo vreedzaam en lief te slapen. Ik zou willen dat hij het eeuwige leven had.

[p. 103]

Het is stinkend warm, drukkend weer. Regende het maar voor de planten en bomen.

Jan Cremer en Helmi hadden gisteren fietsen gekocht en kwamen op Amerbos afzakken in jeans en shorts. Hij vertelde twee maanden geleden een oude man, die aan zijn voet zat te pulken, na enige waarschuwingen een oplazer te hebben gegeven. Henk Hofland - want het speelde zich natuurlijk weer in een kroeg af - was tussen beiden gekomen. Het was hard aangekomen want de oude man was doodsbleek geworden.

Jan was zeer verontwaardigd dat Israëlische parachutisten met twee Herculestoestellen het vliegveld van Entebbe hadden overvallen, de gegijzelden hadden bevrijd, 100 Oegandese soldaten en kapers hadden neergepaft, alle andere op het vliegveld aanwezige toestellen hadden vernield en vervolgens weer waren afgereisd. Mr. G.B.J. Hiltermann had de actie toegejuicht. ‘Dat kan toch helemaal niet,’ vond Jan. Natuurlijk kon dit niet, maar de gijzeling kon evenmin.

Ook het nos Journaal is over de zaak duidelijk pro-Israël. Max van der Stoel durfde de illegale actie van Israël niet op televisie te veroordelen. Gerald Ford en Helmut Schmidt zonden gelukstelegrammen. Maar wat wordt vergeten, is dat een soort bandeloze onwettigheid zich over de wereld verspreidt, waar iedereen wanneer het in zijn kraam te pas komt, aan meedoet. Het is een levensgevaarlijke ontwikkeling.

5 juli 1976

Max van der Stoel vindt dat ‘actie over de grenzen bij uitzondering gerechtvaardigd moet zijn.’ De luchtlanding bij Entebbe vertegenwoordigde volgens de bewindsman een noodsituatie. ‘Waarschijnlijk vond Israël dit een noodsituatie. Ik moet zeggen dat er vele indicaties voor waren.’ Vandaag besluit Israël wat een ‘noodsituatie’ is en morgen iemand anders. Wanneer de internationale rechtsorde ruimte zou laten voor dit soort ‘naar eigen goeddunken’-agressie, dan bestaat er geen law and order meer. Maar wie durft dat tegen Israël te zeggen? Van der Stoel in ieder geval niet. Hans Wiegel zond zelfs een telegram naar de Israëlische ambassadeur om ‘zijn respect’ uit te spreken voor de actie in Oeganda. Die begrijpt er helemaal niets van.

Intussen verscheen professor Lou de Jong - nauwelijks te verwonderen van hem - op de televisie en deed een oproep geld te storten: ‘een bedrag dat uw hart u ingeeft ten behoeve van Israël.’ Die mensen zijn er op emotionele momenten altijd als de kippen bij om poen op te strijken.

[p. 104]

Secretaris-generaal Kurt Waldheim van de vn heeft de Israëlische actie vrij scherp veroordeeld. Terecht. Maar Bob Kroon kreeg gelegenheid bij aktua een ‘sneer’ in de richting van Waldheim en de sovjets te lanceren. En de bejaarde Willem Drees blies ook een partijtje mee en verklaarde op televisie dat we kritiek hebben in Nederland op Chili, maar Cuba helpen. Hij had er beter aan gedaan Indonesië te noemen, maar iets over de blunders die we daar hebben uitgehaald, krijgt hij blijkbaar niet door zijn keel.

6 juli 1976

Ik weet nu waar die Mercedes vandaan kwam, Apollolaan 109, en hij behoort aan Armita Nederland B.V. toe. Verhuur van spoorwegonderdelen staat in het telefoonboek.

Aardig was dat Jan Cremer ook vond dat ik ‘eens’ naar St. Fillans moest gaan in Schotland, waar onze ouders de wittebroodsweken doorbrachten. Ik wees hem het panaroma aan dat bij mijn bureau hangt en mam altijd naast haar bed plaatste, kennelijk als een van haar liefste herinneringen. Ik las gisteren pas de eerste brief die mam vanuit St. Fillans naar grootmama schreef. Zo kwam ik erop.

Uitgever Henk Bruna merkte over mijn komend europa-boek op: ‘U hebt er wel een hoop oude mannetjes in gesproken.’

Casper Bake schrijft dat het misschien toch een beter plan is om een reis door Zuid-Afrika te maken in plaats van dwars door Afrika terug te rijden met de kans op allerlei road-blocks als in Zambia en Tanzanië. ‘Je hebt geen idee hoe een “kaffer met een geweer” overkomt.’¹⁵¹ Het gebied waar hij werkt blijft gevaarlijk. Hij wordt meestal door een Zuid-Afrikaanse soldaat begeleid. Na Theo, die me ook vergeefs een aantal keren telefonisch probeerde te bereiken, schrijft nu ook Casper dat hij mij talloze malen tevergeefs probeerde op te bellen. Daarentegen leverden zijn calls naar huis in Arnhem geen enkel probleem op. Ze blijven met mijn telefoon aan het klieren. Wat geeft ze het recht?

Onbegrijpelijk dat de London Times, de New York Times en zoveel andere bladen, unaniem partij voor Israël kiezen, begeleid door pro-Israëlische hoofdartikelen. Niemand schijnt zich te realiseren hoe men in the long run will have to eat their words, vooral wanneer zich eens een situatie zal voordoen, waarbij het Westen niet akkoord zal zijn met een agressieve militaire actie

151 Eerder was Casper immers in Mozambique door rebellen gevangengenomen.

[p. 105]

als tegenstanders [van het Westen] met een ‘noodsituatie’ te maken hebben en hetzelfde doen omdat het in hun straatje past. Het is een levensgevaarlijk precedent. Israël toejuichen is kortzichtig en gebaseerd op ongecontroleerde emoties.

Vanmiddag kreeg ik Casper Bake in Ovambo aan de lijn. We gaan een autoreis door Zuid-Afrika maken van 1 januari tot 15 februari 1977.¹⁵² Zijn vriendin Elsbeth was uit Kaapstad overgekomen. Hij zei van het bezoek te zijn opgeknapt.

Wim Aantjes heeft kritiek geuit op Max van der Stoel, die volgens hem veel te koel zou hebben gereageerd op de Israëlische stunt te Entebbe. Volgens Aantjes diende de Nederlandse regering alsnog sympathie voor Israël uit te spreken.

Peter kwam vanavond naar Amerbos. Hij zag er gorgeous uit. We reden naar Neeltje Pater, luisterend naar een pianoconcert van Brahms. We zaten vrijwel meteen weer op onze aloude golflengte. Hij maakte opmerkingen over de polders (met de kap van de auto neer), de natuur en de dorpjes. Hij vond een passage uit Brahms ‘delicaat’. We zonden zijn moeder een briefkaart en tekenden die samen. ‘Wat zal ze nu denken als ze die krijgt?’ zei hij.

‘Van de kinderen,’ antwoordde ik.

‘Ja maar wat zou ze echt denken?’ aldus Peter. Hij vond het ‘te extreem’ dat ik vond dat je met Johan Polak en zijn zoon verder niet kon omgaan. ‘Ach, Johan heeft aardige dingen,’ zei Peter ‘maar hij is totaal masochistisch. Ik dacht steeds: ik laat me nu wel meeslepen, maar ik besef dit en weet tot hoever.’ Rik had zelfs gevraagd of Peter mee ging naar Indonesië. ‘Ik denk er niet over,’ was Peters reactie. Ik vroeg hoe de breuk tussen hen tot stand was gekomen. ‘Over iets onbenulligs,’ zei hij. Hij vond dat Polak de jongen totaal verpest had. ‘Rik is zeer oppervlakkig en gevoelsarm. Hij is als een oude man in een omhulsel van 23 jaar.’

Peter wil nog één keer naar Minnesota gaan om de relatie met Frederick Ress nog een laatste kans te geven.

152 Het zou er niet van komen.

7 juli 1976

Een vreemde droom in een onrustige nacht. Er was een muisje aan het knabbelen. Ik lokte een poes naar hem toe. (In Neeltje Pater ontdekte Keke gisteravond een grote poes. Hij ging er onmiddellijk achteraan. Dit leek dezelfde te zijn.) Toen de poes in mijn droom op het punt stond de muis te grijpen, klapte ik in mijn handen om de muis te waarschuwen. (Gisteren stopte

[p. 106]

ik in de bocht bij Noord om het grote zwarte konijn dat er 's avonds zit, naar veilige bosjes toe te jagen voor het beest zou worden overreden.) Op het moment dat de muis eraan ging, zag ik twee vingers van een hand zijn keel dichtknijpen, maar de angstschreeuw was van een mens. (Jan Cremer vertelde dat hij bij het gevecht met Henk Hofland - om de oude man - Henks keel had dicht geknepen.) En toen werd het nog bizarder. Er was een kleine vos en de tranen kwamen uit diens ogen over de dood van de muis. Toen heb ik het licht aangedraaid en aantekeningen op een Herald Tribune die naast het bed lag gemaakt, want anders zou ik alles weer vergeten.

Ontmoette Cees Meijer van De Typhoon. Ik vind hem toch een oppervlakkige kerel. Hij speculeert tegenwoordig in huizen en winkelpanden in Amsterdam. Hij neemt zijn gezin mee op een cruise naar de Middellandse Zee.

Ik belde Peter en vertelde mijn droom. Hij zei deze precies te begrijpen. Hij zal het later uitleggen.

Advocaat Harry Torczyner uit New York bemoeit zich nog steeds met mijn Time zaak¹⁵³. Hij probeert via onderhandelingen een oplossing te vinden. ‘Publicity is one thing, achieving a legal result is something else again,’ zegt hij terecht. Zond hem meteen een telegram en een brief eroverheen.

Broer Theo belt om te zeggen dat hij op de helft van Den Vaderland Getrouwe is gekomen: ‘En het wordt steeds beter.’ Hij vervolgde: ‘De boerenkoolvreters zullen het nooit begrijpen, maar ik ben het met je eens.’ Ik antwoordde dat ik had gewild dat mam het nog had kunnen lezen.

153 Zie bijlage 19.

8 juli 1976

Vergadering bij Bruna over de uitgave van mijn europa-boek. Omdat de antwoorden van Olaf Palme nog niet binnen waren, belde ik naar Stockholm. Daar werd meegedeeld dat, omdat ik het gesprek met president Kekkonen van Finland eveneens in de Nieuw Revu had laten verschijnen¹⁵⁴ - wat improper use van het gesprek werd genoemd, zo had men vanuit Helsinki aan Stockholm doen weten - zag Palme verder af van het beantwoorden van de vragen. Ik was woest. Ik ontmoette ambassadeur Blomstedt van Finland vanavond op de Indiase receptie en vertelde hem wat het gevolg was geweest van zijn actie. ‘Oh, my God,’ zei hij: ‘I am glad I am out of it.’ Hij was de aanstichter van het probleem met zijn onnodige kabaalmakerij.

154 Ik had het honorairum nodig om de reis naar Helsinki te betalen: hoe kon ik het anders financieren?

[p. 107]

Ze hebben het nooit kunnen zetten op Buitenlandse Zaken in Helsinki, dat ik buiten de geijkte kanalen om Kekkonen te pakken wist te krijgen en dan nemen bureaucratieën, als ze de kans schoon zien, wraak om te laten zien dat ze ook wat in de melk te brokkelen hebben.

Vervolgens was ik bij de avro in Hilversum voor een radiogesprek over boulevardjournalistiek. Bob van Dijk, de hoofdredacteur van Story, was mijn ‘tegenspeler’. Verder namen Peter van den Akker, een lange, te zijige nicht, maar wel aardig, van de radio en Chriet Titulaer eraan deel. ‘Gaan we achteruit?’ was het thema. Ik zei: ‘Ja’ en Van Dijk zei: ‘Nee.’ Dat waren de stellingen.

Ik vroeg Van Dijk bijvoorbeeld: ‘Heb je wel eens iets aan ruimtevaart of Mars gedaan?’

‘Nee.’

‘Waarom niet?’

‘Misschien komt het nog wel eens.’ Ik vroeg Van Dijk of het publiek zat te wachten op een gesprek tussen Connie Stuart en Henk van der Meijden op televisie over de vraag wat haar derde of vijfde echtgenoot wel of niet had gevonden van dit of dat. ‘Dat willen de mensen lezen,’ aldus Van Dijk. Hierop belde een mijnheer uit Haarlem: ‘Laat Oltmans de hand in eigen boezem steken, vorige week heeft hij nog een foto van prins Bernhard vervalst.’ Ik ging hier met kracht tegenin en zei de man dankbaar te zijn, omdat ik nu de gelegenheid had aan te tonen welke smerige boulevardjournalistiek De Telegraaf bedreef. Je kon zien dat de avro studiocrew zich een ongeluk schrok over deze frontale aanval op de populairste ochtendroddelkrant. Eigenlijk is het niet de moeite waard je erover op te winden of te proberen zoiets recht te zetten. ‘Het Systeem’ is al te ver heen en te verziekt geraakt.

[p. 108]

Op de afscheidsreceptie van ambassadeur Baipaj vroeg ik aan André Spoor of de nrc - ik heb maar niet gevraagd of Henk Hofland dit zou doen - over mijn sovjetboekje zou schrijven. Dat wilde hij wel, maar het was ‘weggeraakt’ op de redactie. Hij zou er wat aan doen. Drs. J.M.M. van der Pluijm, hoofdredacteur van de Volkskrant, vertelde twee keer over de kop te zijn geslagen en daardoor veel tijd te hebben gehad te lezen. Ik zal hem morgen het boekje persoonlijk toezenden. Pronk zat te gluren, maar dat deden veel mensen, die mij op zo'n receptie als een zevende wereldwonder schijnen te beschouwen. De Chinese ambassadeur was als gewoonlijk vrijwel geïsoleerd, wat hij aan zichzelf heeft te danken. Sydney van den Bergh was er met zijn nieuwe ‘aanwinst’, een nogal onaantrekkelijke juffrouw. Ook minister De Gaay Fortman natuurlijk. Eigenlijk verafschuw ik de Haagse circuit crowds.

Ambassadeur Bajpai vertelde dat er een brief uit New Delhi over mijn projecten was binnengekomen. Hij vroeg me hem te bellen, want hij had de inhoud nog niet exact bestudeerd. Peter en Theo Cammann kwamen 's avond naar Amerbos. Peter zei mijn droom met zijn gevoel te begrijpen. ‘Ik heb er vandaag over nagedacht, maar moet alleen nog proberen wat ik ervan denk onder woorden te brengen.’

9 juli 1976

Hilton Hotel

Ontmoeting met J.G. Heitink, de adjunct-hoofdredacteur van De Telegraaf. Hij was wel aardig. Omdat hij in het verzet had gezeten werd hij indertijd met een kleine, selecte groep gasten uitgenodigd voor een gesprek met koningin Wilhelmina in villa De Ruygenhoek bij Scheveningen. ‘Dat was de grootste Oranje, die wij ooit hebben gehad,’ aldus Heitink.

Hij was in de jaren zestig correspondent van De Telegraaf in Parijs. Hij wist reeds in 1963 dat prins Bernhard bezoekjes bracht aan het appartement van Hélène Grinda. Ook de Nederlandse ambassade was hiervan op de hoogte. Vervolgens vertelde hij een verhaal uit 1962-1963 toen G.W. baron Bentinck bij de navo in Parijs zat. Er was een foto verschenen van prins Bernhard, die met een hand in de boezem van een Parijse poes zat. Een generaal was eigenaar van het boulevardblad in kwestie. Heitink belde de heer Bentinck. De generaal verkocht het negatief voor 50.000 Franse frank van toen en men ging ermee naar prinses Wilhelmina op het Loo, alwaar men het geld terugkreeg. Heitink voegde er aan toe dat hij op de dag dat Wilhelmina overleed bezig was geweest met te voorkomen dat een

[p. 109]

andere foto van prins Bernhard met een dame Nederland binnen zou komen. ‘Dat was een onjournalistieke daad, maar uit respect voor Wilhelmina moest ik dit wel doen,’ aldus Heitink. Zijn poging is overigens mislukt.

Heitink zei Den Vaderland Getrouwe te hebben gelezen en het een goed boek te vinden: het stond in zijn kast. ‘Waarom hebt u er dan nooit eens over geschreven in De Telegraaf?’ vroeg ik. ‘Daar beslisten anderen over.’ En hoe dacht hij over mijn verslag: ussr: 1976-1990 inzake de Sovjet-Unie?

‘Knap geschreven,’ zei hij zonder meer.

‘Kunt u er dan niet eens melding van maken in een van uw commentaren?’

‘Misschien.’ Daarop vertelde hij dat Goeman Borgesius van tijd tot tijd persoonlijk nare opmerkingen ten aanzien van Willem Oltmans uit de kopij van zijn medewerkers schrapte. ‘Wanneer je nu in de toekomst weer bezwaren tegen onze krant hebt,’ aldus Heitink, ‘neem dan met mij contact op.’ Hij gaf mij zijn kaartje. Hij had het aktua-interview met Aurelio Peccei gezien en vond het goed. Hij was met mij van mening dat bij De Telegraaf soms nare dingen gebeurden. ‘Ja, zoals mij een fotovervalser van een opname van Bernhard in SS-uniform te noemen, waar ik helemaal geen ene moer mee te maken had.’ Hij was het met me eens dat Stan Huygens dit niet had mogen zeggen. ‘Wij moeten elkaar wat regelmatiger ontmoeten,’ zei de man, die mij in 1972 voor het hele land te schande had gemaakt vanwege de ontvangst van sovjetdiplomaten in mijn huis. Hij ging eerst een bezoek aan Thailand brengen want Lord Chalfont had geschreven dat dit land over vijf jaar ook in rode handen terecht zou komen.

Bill Bast en zijn vriend Paul Huson logeren op Amerbos.

11 juli 1976

Wanneer ik een vaatdoek uit de kast haal en er zijn lettertjes A.O op geborduurd - wat mam altijd verzorgde - dan word ik daar helemaal naar van.

Had een lang gesprek met Tage Domela Nieuwenhuis en zijn broer Onko. Tage vind dat in mijn sovjetboekje de ongemotiveerdheid van de mensen te weinig naar voren komt, waar hij gelijk in heeft. Hij gaat tot 2 augustus met een groep Leidse studenten op reis door de ussr. Tage merkte nog op: ‘Toch denk iedereen dat jij Bernhards grootste vijand bent,’ wat onzin is.

Socioloog en Figaro-journalist Raymond Aaron¹⁵⁵ moet eerst

155 Brief d.d. 2 juli 1976.

[p. 110]

naar Seoel, maar ik heb geen tijd op zijn terugkeer te wachten. Jean Schwoebel van Le Monde zegt niets toe te voegen te hebben aan de bewerking van ons interview ‘qui est excellent.’¹⁵⁶

156 Brief van Le Monde, d.d. 8 juli 1976.

12 juli 1976

Zojuist belde ambassadeur K.S. Baipaj. Zijn vliegtuig naar Delhi was 18 uur verlaat. Hij kon me thans meedelen dat ik welkom in India zou zijn en of een interview met mevrouw Indira Gandhi tegen het einde van augustus acceptabel zou zijn. Ik heb gevraagd of einde oktober kon worden geregeld.

Peter maakte me attent op een regel in de brief van het bureau van Olaf Palme¹⁵⁷ dat men niet verwachtte dat ik een serieus boek schreef. Ik vraag me af of de Nederlandse ambassade in Stockholm voor de zoveelste maal een spaak in het wiel heeft gestoken. Dus dat bij navraag ongunstige informatie werd verstrekt. Bah.

Gerard Croiset gaf vanavond een lezing over zijn werk op Amerbos, voornamelijk ook voor Bill Bast en Paul Huson. Suzanne Piët kwam ook, evenals Richard, Kees Broos en Hans Tulleners. Gerard was op dreef. Hij sprak over het vinden van een kind in Japan, waar hij onlangs is geweest. Hij wijdde uit over aura's en chakra's. Richard vroeg hem of de aarde ook een aura had. Croiset antwoordde: ‘Yes.’ Maar later zei hij tegen me dat dit een voor hem nieuwe gedachte was geweest. Paul Huson stelde de meeste vragen en maakte evenals Suzanne vele aantekeningen. Peter was stil

157 Zie bijlage 20.

13 juli 1976

Willem van Bennekom heeft minister W.F. de Gaay Fortman geschreven:¹⁵⁸ ‘Hoewel cliënt er begrip voor heeft dat uwerzijds niet op sluitende wijze kan worden nagegaan of de inhoud van de brief van Time d.d. 22 maart j.l. juist dan wel onjuist is, is de voortdurende onzekerheid die van dit feit een gevolg is een moeilijk te aanvaarden zaak. Daaraan zou in zoverre tegemoetgekomen kunnen worden dat uwerzijds al datgene zou worden gedaan wat, rekening houdend met de omstandigheden van het geval en met de aard van de beschuldigingen, redelijkerwijs mogelijk moet worden geacht. Het feit dat u daartoe in dit geval echter kennelijk geen aanleiding ziet stelt cliënt teleur. Om hem moverende redenen wil hij deze aangelegenheid voorshands verder laten rusten, zulks echter

158 Brief d.d. 12 juli 1976.

[p. 111]

onder uitdrukkelijk reservering van rechten.’ De keurige Papa Gaay is misschien helemaal niet zo Haags fatsoenlijk als hij zich voordoet. Hij laat zich in ieder geval voor het karretje van de inlichtingendiensten spannen.

israel was right, aldus de London Observer.¹⁵⁹ Een meerderheid van de veiligheidsraad heeft om veroordeling van Israël voor de raid op Entebbe gevraagd. Dat is natuurlijk ook de enige juiste houding wil men het internationale recht enigermate in de wereld handhaven. Een hoofdartikel uit drogredenen samengesteld om een actie te rechtvaardigen, die niet te rechtvaardigen is. De gijzeling van de Israëliërs was een misdaad. Maar een internationale rechtsorde gebaseerd op oog-om-oogtand-om-tanddenken is geen orde.

159 Editorial d.d. 11 juli 1976.

15 juli 1976

Keke gaf opnieuw over. Een dame in Hotel Bouwes vertelde dat maltezers achttien jaar oud kunnen worden. Haar beestje was blind geworden en had zijn laatste snik in haar armen gegeven. Wil er niet aan denken. Ik ben toch al diep triest de laatste tijd, God only knows why.

Peter moest in Zandvoort zijn voor een facial treatment, want men wilde dit populair maken bij mannen. Ik ergerde me er groen en geel aan, maar hij vond dat ik niet wist waar ik het over had. Waarom zouden mannen geen aandacht aan gezichtshuid besteden. Toch waren we samen als vroeger. Ik kocht zijn geliefde groene appeltjes.

Met ontzettend veel trammelant is Andrei Amalrik in Amsterdam gearriveerd - dankzij ambassadeur Romanov - in gezelschap van zijn vrouw en Siamese poes. Hoogtepunt voor een idioot als Karel van het Reve. Peter van Bueren noemde Amalrik in De Volkskrant¹⁶⁰: ‘Olympisch kampioen van de televisieavond.’ ‘Hij werd als een verloren zoon van Holland ingehaald. Zijn Nederlandse oom Karel van het Reve haalde hem op Schiphol af.’ Ook Alexander Münninghoff was van de partij, de man die zo van mijn sovjetboekje had genoten.

160 De tekening van Opland verscheen feitelijk pas 16 juli 1976.

16 juli 1976

Vandaag zijn 18 van de 25 gesprekken voor mijn europa-boek in productie gegaan.

Gelukkig houden sommige journalisten het hoofd koel. Paul Wolfswinkel schreef in de gpd-bladen dat vara's Achter het Nieuws ‘Amalrik vóór en Amalrik nà’ was geweest. ‘Een slaaf-

[p. 112]

se Jan de Graaff, open-deur-vragen van professor Karel van het Reve¹⁶¹ en journalist Alexander Münninghoff. Nederland heeft voor het eerst een dissident over de grens. Met alle respect voor Amalrik, het was een warrige uitzending.’

Fred de la Bretonnière opende zijn nieuwe pand met exclusieve leer- en schoenenwinkels aan de N.Z. Voorburgwal. Als ik iemand zoveel zakelijk succes toewens, dan is hij het. Alles was in perfecte smaak uitgevoerd. Ik ben alleen bang dat hij te hard van stapel loopt.

Gezellig met Peter in La Belle Epoque gegeten. Hij wil alles op alles zetten zijn relatie met Frederick Ress in orde te krijgen. Fred is inderdaad okay, all the way. Dat moet dan maar gebeuren, maar ik zal Peter erg missen. ‘Je doet alsof dit het einde is van onze relatie,’ zei hij. Hij geniet intens van op zichzelf wonen. Hij blijft in een love-affair met een vriend geloven. Ze willen samen een lange tocht over de meren van Canada gaan maken.

161 Professor te Leiden in anticommunsime en dissidenten.

17 juli 1976

Julius Vischjager belt. ‘Ik heb met heel wat mensen over jou gesproken. Iedereen begint meteen te hikken, inbegrepen professor Noordholt Schulte uit Leiden, de Amerika-specialist. Op de redactie van Hollands Diep was men in rep en roer geweest,’ aldus Julius, want volgens medewerker Denekamp - die ik niet ken - zou ik ergens boos naar hem hebben zitten gluren en kijken vanwege het artikel van Münninghoff over mijn sovjetboekje. Ik vind dergelijke praatjes nauwelijks om te geloven, maar wie weet zijn ze waar. Hier kan alles.

[p. 113]

Ellen Thomassen vertelde mijn Bernhard-artikel in de Nieuwe Revu te hebben gelezen, evenals haar vader.¹⁶² Ze hadden het beiden acceptabel gevonden.

Peter zat vanavond over ‘een lieve brief’ van Frederick te praten en merkte toen op: ‘Wat is er, ik zie een trek om je mond.’ Het kwetste me, maar ik zei verder niets. Hij neemt zijn gebruikte lakens altijd mee naar Tilburg. Zijn zus had door de telefoon gezegd dat zijn moeder al vier schone lakens had klaar gelegd. ‘Zoiets vind ik verrukkelijk,’ zei Peter.

Er lag een pasgeboren vogeltje met een zwart vlies over de ogen op straat. Het snakte naar lucht. Ik had niet the guts het een doodsmep te geven. Machteloosheid en pure lafheid.

Jerome Singer van Yale¹⁶³ spreekt over de nieuwe trend ‘cognitieve psychologie’, ‘the scientific study of our mental lives.’¹⁶⁴ ‘Fantasies and daydreams,’ schrijft hij ‘far from being irrelevant, may be the foundation of serenity and purpose in our lives (...). Those who have trouble using fantasy to enrich their experience as a substitute for aggression run the risk of serious trouble at each stage of their lives (...). The risks of an undeveloped fantasy life may include deliquency, violence, overeating, and the use of dangerous drugs (...). Our fantasies, our memories, our private commentary on what is happening around us enrich our daily encounters with other people and with the inanimate world.’

Hoe zou het met de fantasies van Max van der Stoel zijn gesteld? Hij heeft op vragen van Hans Kombrink en anderen glashard geantwoord dat hij geen dwingende reden ziet om het openen van een sovjetconsulaat in Rotterdam toe te staan. Heren als De Gaay Fortman en Van der Stoel worden gesouffleerd door de idioten van de inlichtingendiensten, en dan weet je het verder wel.

162 De burgemeester van Rotterdam, Wim Thomassen.

163 Later zou ik hem voor mijn boek Over Intelligentie interviewen.

164 Psychology Today, juli 1976.

18 juli 1976

Peter zei gisteren: ‘Je zult zien, hoe ouder Dewi Sukarno wordt, hoe corrupter zij zal zijn.’¹⁶⁵ Ik verbaas me altijd weer over zijn uitspraken out of the blue.

Keke moest terug in het gevang in Bosch en Duin. Ik bezocht het graf van mijn ouders met rozen.

165 Weet niet of Dewi corrupter is geworden, maar wel getroebleerder.

[p. 114]

Amsterdam-Madrid

Ben op weg naar een Club van Rome-ontmoeting en wil een aantal gesprekken op de band gaan opnemen, vooral met de neurofysioloog José M.R. Delgado.¹⁶⁶

Het is duidelijk dat president Luis Echeverría Álvarez van Mexico nog voor hij zal aftreden erin is geslaagd om de laatste onafhankelijke krant van het land, Excelsior, de nek om te draaien. Ik heb die man al eerder in de smiezen gehad, toen hij probeerde censuur te laten uitoefenen op de Mexicaanse editie van Deel i van mijn Grenzen aan de groei. Daar trapte ik niet in. Het boek zou in Mexico niet verschijnen. De Washington Post eindigde een hoofdartikel met de vraag of hij de geschiedenis in wilde gaan als de man die Excelsior had vermoord. Nee, en ik heb dit in een brief aan de Post onderstreept - Echeverría is de man die de geschiedenis zal ingaan als verantwoordelijke voor het doodschieten van 51 protesterende studenten bij de Olympische spelen van 1968.

Reizen tijdens de zomervakantie is een ramp.

Gregory Hemmingway, derde zoon van Ernest, heeft een boekje over zijn vader geschreven: Papa.¹⁶⁷ Toen Gregory's moeder overleed, Hemmingway's tweede vrouw, was de schrijver er zo van ondersteboven dat hij er naar Afrika tussenuit kneep en achttien olifanten naar de andere wereld hielp. Zoon Gregory concludeert dat het doodschieten van die weerloze dieren somehow therapeutic was. Ik denk dat sommige mensen hun overpeinzingen vergeten over te lezen.

Peter zei bij mijn vertrek: ‘Je neemt lekker een wijntje in de plane.’ Dat heb ik maar gedaan.

166 Zie: Grenzen aan de groei, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht, 1973.

167 Gregory Hemingway, Papa: A personal memoir, Houghton Mifflin, Boston 1976.

Madrid, Spanje

Wat meteen opvalt is de architectuur. Ik kan me nauwelijks voorstellen dat ik hier in 1968 met Peter ben geweest.¹⁶⁸ Spanjaarden lijken erg conservatief en ouderwets; gevolg van een jarenlange fascistische dictatuur. Haren worden kort geknipt. Een schrille tegenstelling met Rome. De muntstukken dragen nog altijd generaal Franco als pronkstuk.

Koning Juan Carlos maakte een gedeeltelijke amnestie bekend van de helft van de 600 politieke gevangenen in Spanje. Er komen verkiezingen. Hij heeft Adolfo Suarez als premier benoemd, wat belangrijk is in een land waar tweederde van de

168 We kwamen met de auto uit Marokko.

[p. 115]

mensen niet ouder dan 40 jaar is. De koning staat voor een niet eenvoudige taak na 36 jaar Franco-regime.

Verdiep me in Delgado. ‘Man has not created man,’ schreef hij in 1970.¹⁶⁹ ‘No conscious efforts were made to design or modify genetic endowment or brain structure. The process was similar to the development of wings, according to laws of biological evolution (...). Wings are gracious gifts of nature which did not require scientific knowledge, mathematical calculations, or even the desire to own wings. Likewise the development of human intelligence and creativity has been an automatic process resulting from many thousands of years of history.’ Delgado nam de biological aspects of the mind onder de loep. ‘Are human beings born free with the right to develop their own minds, which should not be unduly influenced by parents or educators? (...) Does each individual possess a unique mind which is his private property, an essential part of his human dignity which must be respected as the source of personal feelings, memories, thought and actions? Is the individual entitled to independence in his behavior and the freedom to direct his own destiny?’ Hij vervolgde:

To analyze these ideas in more detail, we must recognize that personal identity is the result of the two classical groups of elements: heredity plus environmental information. The newborn has not the slightest intervention in the choice of these elements. Genes are privided by pure chance and cannot be selected by the parents or by their recipient. Human babies are born so immature and naïve that they are totally dependent upon other people not only for their survival but for their information and experience. The question is not whether the newborn should or should not be shaped, educated, and patterned, but who is going to provide the necessary sensory inputs, what and how much information and experiences should be given, which techniques will be used, and which skills and behavioral reactions we would like to encourage or discourage. Language beliefs patterns of response, and many other elements will be acquired in some manner by the baby who cannot select any other cultural set. Children born in France speak French. Where is the newborn's freedom to develop his own mind? His waiting brain will store experiences provided by the environment which will be decisive for his cerebral development and for the structuring of his future personality. Ideologies, prejudices, and information are not invented by the individual but given to him from the immediate culture.

169 science and human values, Journal of Religion and Science, Vol. 5 No. 2. Juni 1970.

[p. 116]

Ik vind dit uiterst belangrijk materiaal om over na te denken. Bij Delgado denk ik steeds: waar te beginnen?

Om 23.15 uur wandelde ik naar een park waar een concert werd gegeven dat na middernacht nog vrolijk verder ging. Liep tegen een pierlala van een student op, die aan een doctoraal History of Art werkte. Hij adviseerde om naar het park bij de Faculdad de Cinematographica nabij de universiteit te gaan, want daar waren op alle tijden van de dag boys in overvloed te vinden.

19 juli 1976

Madrid, Hotel Sanvy

Om 11.30 uur was ik als afgesproken in de Faculdad Medicina van een enorm ziekenhuiscomplex voor de ontmoeting met Delgado. Hij was wat te laat, want hij kwam van zijn boerderij een paar uur rijden buiten Madrid. Ik had hem enige jaren geleden in Yale ontmoet, maar ik was zijn gezicht eigenlijk vergeten.

Professor Delgado bestudeert brain and behavior: de neurochemie van het hoofd, de psychofarmacologie, het gedrag van single neurons, bio electronics van de hersenen en social behavior in het algemeen. In zijn laboratorium heeft hij geconstateerd hoe er wijzigingen in de chemie van hersenen optreden, wanneer muizen geïsoleerd worden gehouden, volgend op hun geboorte. Met andere woorden: de omgeving, het milieu is beslissend. Symbolen en toegevoegde informatie veroorzaken veranderingen in de neurochemie van het brein. Het ‘spiritual environment can be detected in the brain’ vertelde hij. Delgado bestudeert hoe ‘distortions in the interpretation of reality’ ontstaan. We hebben enkele uren met elkaar gesproken en ik heb een tape opgenomen.¹⁷⁰ Voor mij behoort Delgado tot de wetenschappers die me het meest interesseren. We wandelden door zijn laboratorium, waarin vooral apen met draden op hun hoofd mij de kriebels gaven.

We reden naar zijn nieuwe penthouse dat een prachtig uitzicht over Madrid heeft. Ik ontmoette daar zijn Amerikaanse vrouw Caroline en zijn zestienjarige zoon José Carlos, een boom van een jongen, zeer Amerikaans, die tijdens het weekeinde op de farm met zijn motorfiets op een koe was gebotst. Een buitengewoon aantrekkelijke jongen, waar ik zo min mogelijk van liet blijken.

Ik kreeg de heer A.L.J. Küthe, van de Nederlandse ambassade

170 Bovenstaande notities zijn overgenomen van sketchy notes: de tape is bewaard gebleven, ook van dit gesprek.

[p. 117]

aan de telefoon, belast met politieke zaken. ‘U bent “de” Willem Oltmans?’ vroeg hij. ‘Ja, de beruchte’, antwoordde ik. Het deed me weer denken aan professor Delgado's benadering ‘dat mensen de besluitvormende mechanismen van het eigen zenuwstelsel niet kennen en hoe onbeheerste emoties het verstand op een dwaalspoor brengen.’ Doe er maar eens wat aan.¹⁷¹ Delgado wijst erop dat:

‘1. There are basic mechanisms in the brain responsible for all emotional and behavioral activities including violent responses.

2. These mechanisms can be detected, analyzed, influenced and sometimes substituted for by means of electrical and chemical technology.

3. We have suitable methodology for the investigation of the neurological basis of violence (or violent reactions).’

Delgado heeft volmaakt gelijk, wanneer hij er op wijst dat er een oneindige kloof gaapt tussen de materiële en de mentale evolutie van de mens. Vrijwel alle economische en intellectuele, beschikbare bronnen en middelen zijn gericht op vooruitgang in de industrie, biologie, medicijnen, elektronica, atoomenergie en zelfs de ruimtevaart, maar er wordt vrijwel geen aandacht besteed aan de bestudering van de mind, van mentale functies, van agressie of van gedrag. Het gevaar ligt er volgens mijn Spaanse vriend in ‘that understanding and control of human behavior is creating a growing danger, because it has placed a vast amount of power at the disposal of brains which have not yet learned to be wise enough to solve economic conflicts and ideological antagonisms intelligently.’ Hij bepleit een beter en dieper begrip van ons brein en hoe het functioneert als guide post om mentale activiteiten in acceptabele banen te leiden en vooral intelligenter te benutten. ‘The highest quality of man,’ waarschuwt Delgado, ‘are his mental functions.’

Om 17.00 uur was ik in het Congres Paleis, op tijd voor Aurelio Peccei's openingsrede ter gelegenheid van een tweedaagse bijeenkomst van de Club van Rome over ‘Facing Mankind's Alternatives’. De ontmoeting was voornamelijk georganiseerd om Spaanse notabelen met het werk van de Club bekend te maken. Naast het vaste corps Club van Rome-getrouwen waren de meeste aanwezigen Spaanse geleerden, industriëlen en politici.

Vervolgens gaf Alexander King een overzicht van het jongste

171 Later heb ik een bezoek aan de ambassade gebracht waar ik in het algemeen heb gesproken over Nederlands-Spaanse betrekkingen. De notities hierover zijn in mijn dagboek.

[p. 118]

werk en de activiteiten van de Club van Rome. Hij benadrukte dat de organisatie misschien te dikwijls ‘de wolf, de wolf, had geroepen,’ ‘but which government in this world takes out an insurance policy for future generations? It is considered to be criminal to go out on the road without proper car insurance. Virtually no government in the world is engaged in long-term planning. Everyone seems directed towards the next parliamentary election. Europe is not doing some of the most elementary things that should be done for long-term self-interest. They do engage in solar energy research in a dozen countries, but nobody has yet broached the idea to pull resources and research. They all follow their own research and actually waste money, time and energy, because they investigate the very same phenomena. To tackle present global problems, we need highly centralized thinking. Instead, we are dealing all over the planet with faceless bureaucracies that are geared to self-perpetuation rather than go for the deepest sense of responsibility towards our collective problems. We need information not propaganda. Remember what Dennis Meadows said, when he first published Limits to Growth: “We are on an ocean liner with 148 captains (...) and we don't even have a radar officer to scan the rocks ahead.”’

In het jaar 2000 zullen er niet iedere vijf, maar iedere vier dagen een miljoen mensen op de planeet bijkomen. In 1980 zullen er een miljard jongeren gereed zijn om aan de arbeidsmarkt te gaan deelnemen. Hier zitten we dan met een paar honderd mensen in het hartje van Madrid, die zich met deze vraagstukken bezighouden, maar wat doen die andere miljoenen buiten dit gebouw?

Adam Schaff kwam op me af en zei: ‘You are loyal to us.’ Vanzelfsprekend. We zonderden ons af voor een kop koffie. ‘I am very worried about developments in Poland,’ zei hij. ‘The idiots took all these measures, and again, the workers rose in defiance. There have been deaths, you know. In any nòrmal country.’ Ik viel hem in de rede: ‘You mean normal country?’ Schaff: ‘Yes, we are not a normal country. Anywhere else, the government would have resigned. They do not know what to do now. The militia and the police disappeared when the trouble with the workers started.’

Professor Schaff was er zeker van dat mijn Club van Rome-interviews in Polen nooit zouden verschijnen. ‘But they will publish them,’ antwoordde ik.¹⁷² Dat verraste hem. Toen ik zei

172 Ik weet eigenlijk niet of het ooit is gebeurd.

[p. 119]

het volgend jaar een boek in de ussr te willen schrijven over hoe democratie in dat land werd opgevat en op hun manier in praktijk werd gebracht, zei hij: ‘Let them not screw you, because they will simply prepare everything in advance.’ Het is duidelijk dat Schaff zeer anti-sovjet is. Aurelio schijnt hem dringend te hebben verzocht mee te willen doen aan de hier georganiseerde discussies, maar Schaff houdt zich op dit moment - ik denk uit overwegingen in verband met wat er in Polen aan de hand is - afzijdig.

Professor Delgado vertelde dat Physical Control of the Mind¹⁷³ in Moskou was uitgegeven met weglating van hoofdstukken over free will en the soul. ‘My book has no soul in the Soviet Union,’ riep hij uit.

Ik luister naar Ervin Laszlo, maar mijn gedachten zijn bij Delgado. Hij stelt vragen als: ‘What are the cerebral bases of the intellect? What is going on within the clusters of neurons while an individual is perceiving the surrounding world, or while he is expressing himself? What are the anatomical, electrical, and chemical correlates of thought and emotions? Can we investigate the neurological activities of the unconscious, behaving brain? Can we influence them by acting upon the brain substance?’ Van Delgado zou ik een diepgaande studie willen maken, maar wanneer?

‘Very, very dangerous,’ aldus professor Adam Schaff, toen ik probeerde iets over Delgado duidelijk te maken. Wat Schaff echter doet, is zijn kop in het zand steken zonder zich in de verste verten verdiept te hebben in waar professor Delgado zich werkelijk mee bezighoudt. Mij interesseerde het zeer om in Delgado's laboratorium naar de hersens van een krab onder een microscoop te kijken.

Ondertussen praat Laszlo verder. Ik vind hem een kletskous. Ik heb de credentials van die man nooit vertrouwd. Later kwam Mahdi Elmandjra op me af.¹⁷⁴ Hij vertelde de unesco te hebben verlaten. Hij is nu president van de Universiteit van Marokko geworden. Ambassadeur Hernan Santa Cruz van Chili¹⁷⁵ vertelde dat tegen de tijd dat hij ons gesprek in druk zou zien, hij het als achterhaald beschouwde.

Professor Hugo Thiemann vroeg Laszlo waarom hij bij zijn onderzoek over A Systems Approach to World Order de vakbonden in de wereld niet had betrokken. ‘I wished you had asked

173 José Manuel R. Delgado, Physical Control of the Mind, Harper & Row Publishers, New York, 1971.

174 Zie ook: Grenzen aan de groei 2, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht, 1974.

175 Idem.

[p. 120]

me that question six months ago,’ was het antwoord. Voor mij hangt de schaduw van Delgado's onderzoek en denken over deze bijeenkomst, want het blijft geklets in de ruimte voor men bereid is te erkennen dat zolang men het brein miskent als de uiteindelijk bron van alles, men de rest kan vergeten. Professor Schaff was even gealarmeerd door het lege geratel van Laszlo als ik: ‘If he goes on like that, he can compromise the Club of Rome,’ zei hij.

20 juli 1976

Toen ik om 08.30 uur bij de Nederlandse ambassade aan kwam, bleek er vannacht een bomaanslag te zijn gepleegd. Overal scherven en politiehekken. Er zijn verschillende speculaties over de reden van de aanslag.

Aurelio Peccei en enkele van zijn naaste medewerkers zijn gisteravond door koning Juan Carlos en koningin Sophia op het paleis ontvangen. ‘She was much better than he,’ vertelde Aurelio me vanmorgen. ‘Royalty in Europe is interested in our work. Remember, the King of Sweden gave us a castle for the work of ifias.’¹⁷⁶ Adam Schaff was ook mee geweest. ‘I am a z te zijn geweest. ‘You were perhaps the first Communist having visited them inside the palace and having positively contributed to a royal conversation,’ zei ik. Alexander King gaf me het ifias-pamflet, waar dr. Sam Nilsson van Zweden de Executive Secretary van is. Ik had het filmproject dat ik indertijd met hem opzette, moeten doordrukken. Prins Bernhard en professor H.B.G. Casimir van Philips zitten in de Raad van Adviseurs. Eigenlijk wemelt ifias van personen die ik over de jaren heb leren kennen. Intussen nam ik een gesprek op met J. Ruiz-Gimenez, oud-minister van Franco, filosoof en journalist, dat het laatste interview voor het europa-boek zal zijn.¹⁷⁷

Luisterde met enorm veel plezier naar de rede van de Noor John Galtung. Maar ik wil nu naar huis. De grote prijs van deze reis waren de gesprekken met Delgado.

176 International Federation of Institutes for Advanced Study.

177 Zie: europa, Bruna, 1976.

21 juli 1976

Madrid-Amsterdam

Professor Ronald Hingley van Oxford heeft een nieuwe biografie over Anton Tsjechov geschreven. Howard Moss begint zijn review in de Times¹⁷⁸ aldus:

178 The New York Times, 20 juni 1976.

[p. 121]

‘Reading the biographies of great writers, one gets the impression that literature is mainly the occupation of mistreated children - those preoccupied with being unloved or being unable to return love (...). Where would we be if Proust's mother had kissed him goodnight? If Beethoven's nephew had been a bit nicer? If Chekov - in this case - had been treated with the affection he claims he missed during a childhood (...)?’ ‘Tsjechov, like Keats, studied medicine, became a writer - he was the son of a freed serf- contracted tuberculosis and died at age 44.’ Professor Hingley meent dat ‘Chekov saw more than anyone around him and what he saw was either ludicrous or painful.’ Het talent of het genie van Tsjechov moet zijn geweest dat hij wat hij zag, voelde tot in het merg van zijn botten. Hij zag kans wat hij zag, en door en door beleefde, uit te drukken in zijn werk en brieven. ‘Everyone adored him, no-one felt close to him.’ In alles wat hij schreef, zoals toneelstukken, kwam steeds weer naar voren: ‘If life is a disappointment, love is the biggest disappointment in it.’

Maxim Gorki heeft Tsjechov ‘the only free man he knew’ genoemd. ‘Chekov was able to resist the deadlines of proscribed truths, whether of the left or of the right. Even his admiration and love for Tolstoy didn't blind him to the inanities of Tolstoy's theories.’ Tsjechov formuleerde zijn positie als volgt: ‘I am not a liberal. I am not a conservative. I am not an advocate of moderate reform. I am not a monk. Nor am I committed to non-commitment. I should like to be a free artist, that's all.’ Als ik mij ergens in kan vinden, dan is het deze uitspraak. Non-commitment gaat misschien te ver, want a free artist should be committed to truth.

Ontmoet op weg naar huis Hans van Deelen (25), een zalig, nog helemaal te ontbolsteren ventje, een voetballer uit Spijkenisse. Ik zag hem van achteren in de vertrekhal lopen en dacht: wat gaat daar? Alles was er goed aan, ook de bewegingen. Toen hij zich omdraaide zag ik een heerlijk smoel, bruin verbrand, blonde snor, witte bek met tanden, jeans met uitpuilende zakken, dus ik kwam in het geweer. ‘Als je de plee zoekt....’ Hij verstond de plane zoekt. Maar hij kwam bij me zitten, uitermate koel, wat ik juist opwindend vind, en een grote afstand bewarend. Hij had unieke ogen. Hij had drie weken bij een vriend gelogeerd en vrijwel iedere avond een ander wijf gehad. Hij was bang een druiper te hebben opgelopen. Bovendien kwam hij altijd te vlug klaar wat hem scheen te hinderen. Hij was de middelste van drie kinderen en had een haat-liefdeverhouding met zijn moeder. Hij was sergeant sportinstructeur in

[p. 122]

het leger geweest. Hij had met het team in Spijkenisse (na een knokpartij) gedonder gekregen. Nu voetbalde hij in Rotterdam. Ik vroeg hem naar Amerbos te komen.

Via de gpd ben ik nog steeds bezig premier Joop den Uyl voor het europa-boek te vangen. Hij had in principe de antwoorden op de door mij ingediende vragen gereed, maar nog niet besloten of hij mee zou doen. Gijs van der Wiel van de rvd had al gezegd dat wanneer er technische problemen voor Bruna aan verbonden waren, in verband met de publicatiedatum, we Den Uyl maar moesten vergeten. Altijd weer de muur van officieel Den Haag dat niets met mijn werk als journalist en schrijver van doen lijkt te willen hebben.

22 juli 1976

Een vervelend en stug bezoek aan de Roemeense ambassadeur in Den Haag. Mircea Malitza schijnt in actie te zijn gekomen, want een reis naar Roemenië wordt overwogen.

De journalist Sal Tas is overleden. Ik zal nooit zijn schandalige uitspraken over Bung Karno vergeten en zijn boek Indonesia toen en nu uit 1973.

23 juli 1976

Hans Wiegel heeft de regering gevraagd wanneer de Commissie van Drie nu eindelijk met het Lockheed-verslag komt. Het schijnt eind augustus te worden.

Henry Richardson, mijn Harvard-vriendje, is in Peru. Hij trekt met een rugzak van stad naar dorp in de Andes als roving project inspector om gegevens te verzamelen voor de Catholic Relief Service. ‘I try to show enough ignorance so that my interviewees will gladly respond (...). I really am learning a lot.’ Het was een prachtige, lange brief.

De Viking is op Mars geland, wat een adembenemende zaak is. Nu is er nitrogeen op die planeet ontdekt, ook al brengt het dagelijkse nieuws als eerste mededeling de vernieling van de auto van de Britse ambassadeur in Ierland, Mars is het werkelijke nieuws.

24 juli 1976

Vreemd wat je onthoudt. Peter zei toen we zaten te eten: ‘Onze groenteboer zei altijd dat rode bessen de gezondste vruchten waren.’¹⁷⁹

179 Jarenlang kocht ik rode bessen speciaal voor Peter; nu weet ik waarom.

[p. 123]

25 juli 1976

Mijn oude vriend, ambassadeur Diallo Telli,¹⁸⁰ is in Conakry gearresteerd op beschuldiging president Sekoué Toure te hebben willen laten vermoorden. Met hem zijn andere functionarissen opgepakt. Hoe kan dit? Geloof er niets van.

Dineerde met Peter in het American Hotel.

180 Zie: Memoires 1957-1959 en volgende jaren.

26 juli 1976

Dr. Margaret Mead heeft in gesprek met Robert Donovan¹⁸¹ gezegd: ‘We have no such things as two races. There are in America two groups of people, one having African ancestry and the other not. There is no such thing as an American black race. We have all sorts of combinations of people, including Orientals, so our society is diverse and complex. This is a great thing. This country is the only one that has tried to take these diverse peoples who were formerly isolated, and work out a relationship between them.’

Zij vervolgde: ‘Among blacks, tremendous expectations were built up with the passage of the civil rights legislation. There was an expectation that things that have taken over a hundred years would develop overnight. There were apocalyptic expectations that were bound to be disappointed. There is still a disproportionate amount of black people who are poor (...). When black people look at themselves as a group they can be very discouraged, whereas whites who look at themselves as a group feel most of them are doing pretty well.’

Dr. Mead verwachtte ook meer intermarriage tussen zwarten en blanken. Jongeren ‘don't get married anymore necessarily’, zei ze. ‘The young experiment with arrangements. We will probably see more arrangements.’ In 1970 schreef Margaret het boekje A Rap on Race samen met James Baldwin, waarin het verschil in attitudes tussen het noorden en het zuiden van de vs inzake rassenkwesties ter sprake kwam. Het scheen haar een voordeel dat Jimmy Carter, de democratische presidentskandidaat, in het zuiden was opgegroeid met een meerderheid van zwarte Amerikanen. ‘In the north we want to make black people live on the other side of town so we don't see them. In dealing with this problem, it is so much easier for southerners geared to treat blacks as human being, because there has been contact between the two groups.’ Eerlijk gezegd betwijfel ik ten zeerste of de mening van dr. Mead hier juist is. Op mijn lezingentournees heb ik jarenlang in alle staten van de vs gereisd.

181 New York Herald Tribune, 26 juli 1976.

[p. 124]

Blanke kinderen hadden misschien zwarte baboes in het zuiden, maar dat verhinderde hen niet zwarten op latere leeftijd als niggers te zien, ook al zei men dit dan niet meer in het openbaar.¹⁸²

182 De rassensituatie in de vs verschilde fundamenteel niet van de situatie die ik na 1986 in Zuid-Afrika leerde kennen.

27 juli 1976

Het Lockheed-schandaal breidt zich als een olievlek uit. De voormalige premier Kakuei Tanaka is in verband met de internationale steekpenningenaffaire zelfs gearresteerd. Hij zou tussen 1973 en 1974 500 miljoen yen aan smeergeld in zijn zak hebben gestoken.

Alan Paton heeft tegen Newsweek¹⁸³ gezegd dat van de verschillende oplossingen die er voor het rassenvraagstuk in Zuid-Afrika moeten worden gezocht, hij zijn hoop heeft gevestigd op een federale oplossing voor het land, waarbij de volkeren van dit gebied in een federatie of confederatie zullen samenwonen.¹⁸⁴

Met Peter in La Belle Époque gegeten. Zijn moeder had hem verteld vroeger dik en lang, blond haar te hebben gehad: ‘Net zulk haar als jij,’ maar zij had het de dag voor haar huwelijk af laten knippen. Hij vroeg zich af hoe zwaar het voor haar moet zijn geweest iedere twee jaar een baby ter wereld te brengen, elf in totaal.

183 Newsweek, 28 juni 1976.

184 In 1992 blijft dit een optie voor rechts in Zuid-Afrika.

28 juli 1976

Bracht met Peter een bezoek aan zijn zus Dorine in Steenwijk, die getrouwd is met een officier, een aantrekkelijke blonde kerel. Ook zijn moeder en zijn lievelingszus Trees, de non, waren er. De moeder, nu dus grootmoeder, zat trots als een pauw naar haar zestiende kleinkind te kijken. Peter nam foto's. Hij bleef er achter. Ik dacht dat hij me bij de auto, vanwege de aanwezige familieleden, een hand zou geven, maar hij omhelsde me.

We reden via Lelystad en Urk naar Steenwijk. Ik speelde de in Madrid gemaakte bandopnamen met professor Delgado. Peter was levendig geïnteresseerd en begreep alles, want wanneer ik iets wilde verduidelijken was dit allerminst nodig. Kon ik hem maar stimuleren in deze richting.

Richard Thieuliette zou om 20.00 uur komen eten, maar liet niets van zich horen. Toen hij eindelijk om 21.30 uur kwam opdagen, heb ik hem alleen laten eten. Had nergens meer zin in. Hij heeft een nieuwe vlam, een arts, een zekere Pim, op de

[p. 125]

Oudezijds Voorburgwal. Alles wat hij over zijn nieuwe vondst vertelde, overtuigt me meer dat the guy was an ass. Richard meent dat ik de vergissing bega dat gevoelens, omstandigheden en relaties niet onderhevig zouden zijn aan veranderingen. Het zal best waar zijn, maar het is zaak je dan hierbij aan te passen. Ik heb Friso Endt gecomplimenteerd met diens vragen aan Andrei Amalrik voor Newsweek.¹⁸⁵ Amalriks voornaamste bezwaar tegen Henry Kissingers politiek van detente is dat Washington er daarbij vanuit gaat dat niets in de Sovjet-Unie ooit zal veranderen. Amalrik: ‘We are aiming at long-term fundamental changes. In terms of world history, what Kissinger achieves will only last a few hours.’ De man beschrijft dat ‘we’ misschien in totaal 100 personen in de Sovjet-Unie omvatten, waarvan er tien de leiding hebben, waaronder Andrei Sacharov. De ussr heeft volgens de jongste telling 256,7 miljoen inwoners. Het ziet er naar uit dat Kissinger gelijk heeft.¹⁸⁶

Friso vertelde verder dat prins Bernhard met een ver familielid van hem had geluncht - een man die een hoge functie bij Fokker bekleedt - en gezegd zou hebben: ‘Er is één journalist, die mij ontzaglijk veel kwaad heeft gedaan.’ Friso denkt dat hij die journalist is. Wim Klinkenberg denkt ongetwijfeld dat hij die man is, terwijl ik vrees dat hij mij wel eens zou kunnen bedoelen, via de onthullingen van Dewi aangaande Pussy Grinda. Uiteindelijk heeft zkh natuurlijk alle shit slechts aan zichzelf te danken. Friso is overtuigd dat de Lockheed-zaak voor pb met een sisser zal aflopen ‘want de stukken waar het om ging zijn vernietigd.’

H.R. Haldeman, Nixons voormalige White House Chief of Staff, heeft in een artikel thans gezegd dat het voor mogelijk moet worden gehouden dat de cia het Watergate-schandaal in elkaar heeft gezet om Richard Nixon ten val te brengen. Ik heb altijd gezegd dat Watergate een samenzwering moet zijn geweest. Je kunt niet presidenten of kandidaten voor het Witte Huis van eeuwigheid tot zaligheid blijven vermoorden. Het was een variant op een oud thema. Haldeman heeft nooit begrepen waarom Alexander Butterfield - die uiteindelijk het bestaan van de tapes op het Witte Huis wereldkundig maakte - zo nodig tot de staf van het Witte Huis wenste te willen worden toegelaten.

185 Newsweek, 2 augustus 1976.

186 Uiteindelijk zou Amalrik gelijk krijgen, wat niemand in 1976 had verwacht, gezien de power van de KGB, etcetera.

[p. 126]

29 juli 1976

Vladimir Larin van Novosti Publishing House schrijft¹⁸⁷ dat ze willen weten of ze mijn sovjetboekje kunnen uitgeven en of ze ook de exclusieve rechten voor Azië en Afrika kunnen bemachtigen. Ik vind alles best. Ook lijken ze geïnteresseerd in mijn europa-boek. Bemoedigend voor een keer.

De nieuwste onzin van Adam Malik, minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië, is dat hij vindt dat de navo zich militair met Zuidoost-Azië moet gaan bezighouden. Hij heeft zeker een onderonsje met Luns gehad, want hij is de enige andere idioot die zoiets in zijn hoofd zou kunnen halen.

Cees Berkhouwer (vvd) flapt er in Accent even uit dat hij geen lid van de Club van Rome is want hij, Berkhouwer, is vóór groei.

Ik vroeg ook Jan Cremer om de avond met Gerard Croiset bij te wonen. ‘Oh, je bedoelt die waarzegger, nee dat interesseert me niet zo.’ Hij schijnt intussen na ons bezoek aan ambassadrice Anna Bebrits voor elkaar gebokst te hebben een reis naar Boedapest te kunnen maken.

Woonde de afscheidsreceptie van Vladimir Opalev bij. Ben blij dat hij oplazert.

187 Zie bijlage 21.

30 juli 1976

Ontmoette Jan van Beek¹⁸⁸ in De Posthoorn. Hij heeft een zwak voor Irene, dat is duidelijk. Ik stelde voor dat hij zou regelen dat Bibeb een gesprek met haar voor Vrij Nederland zou maken.¹⁸⁹ Ik vroeg hoe de andere hoofdredacteuren van de gpd over mijn artikelen dachten. ‘Dat zullen ze nooit zeggen. Zolang ze je afdrukken moet dit voldoende voor je zijn.’ Hij was het overigens met me eens dat de gpd me te weinig betaalde. Daar bleef het bij.

De heer Sandberg, hoofdredacteur van Het Parool, verscheen achter zijn deftige bureau op televisie met aan de muur achter zich een levensgroot portret van de negerschrijver James Baldwin. Dan zit je toch voor aap? Maar dat merkt Sandberg niet meer.

188 Hoofdredacteur van de gpd, Gemeenschappelijke Provinciale Dagbladpers.

189 Het is inderdaad later gebeurd.

31 juli 1976

Richard Thieuliette was in Thermos en vertelde dat de affaire met de arts Pim op de walletjes voorbij was. Daarvoor zat ik laatst met mijn avondeten een paar uur te wachten.

[p. 127]

Keke was vanavond weer helemaal opgewonden omdat ik kip voor hem had geprepareerd.

Peter en ik gingen naar Stop in Greenwich Village en dineerden in La Belle Époque. Ik dacht: we hadden beter naar Broodje van Kootje kunnen gaan zodat ik hem het geld voor ons avondeten contant had kunnen geven, want ik weet zeker dat hij krap zit. Hij heeft een klein bedragje van me geleend en toen ik voelde aankomen dat hij dit onderwerp wilde aansnijden, zei ik: ‘Zeg maar niets. Ik denk aan mijn eigen jeugd. Ik vond het vreselijk als ik mijn ouders om geld moest vragen. Het was een vorm van bedelen voor me.’ Peter zei dergelijke herinneringen ook te hebben, ‘maar bij ons thuis was in ieder geval minder dan bij jouw ouders.’ En hij kreeg tranen in zijn ogen. Ik heb hem toen voor het eerst verteld dat ik het zo verschrikkelijk vond om mijn ouders om geld te moeten vragen, dat ik geld uit mijn moeders tas nam of uit de brandkast haalde, omdat ik vond dat ik er recht op had. ‘Dat heb je me nooit eerder verteld,’ zei hij. ‘Jij hebt geen vader, die je om hulp kan vragen, Peter, zoals Casper of Frank. Dus ik probeer je zoveel mogelijk te helpen.’ Ik weet dat hij het vreselijk vindt als hij van me leent of ik hem geld geef.

2 augustus 1976

Lunch in Kraantje Lek met de hoofdredacteur van Story, Bob van Dijk. Hij kwam te laat, wat hij blijkbaar gewoon vond. Hij vertelde zeer bewust een roddelkrant te maken om de eenvoudige reden dat daar behoefte aan was. Ik stelde voor om eens dr. Margaret Mead in zijn blad aan het woord te laten om het niveau wat op te vijzelen. Hij viel meteen terug op Mary Dresselhuys ‘omdat de dameslezers nu eenmaal op emoties zitten te wachten’.

Er was geen kruid tegen gewassen. Nieuwe gezichten introduceren was niet zijn taak. Een gesprek met koningin Sophie van Spanje: ‘Ja, maar dan moeten we weten tot hoe laat zij 's ochtends in bed ligt.’ Ik bracht het gesprek keihard terug op dr. Mead. Van Dijk: ‘Wat weet zij van echtscheidingen?’

‘Een heleboel, want ze is een aantal keren getrouwd geweest.’

‘Maar dan nog,’ aldus van Dijk: ‘dan weet niemand wie zij is in dit land.’

‘En een open brief aan Den Uyl?’ vroeg ik.

‘Die zou ik nooit publiceren,’ antwoordde de hoofdredacteur, ‘want 40 procent van mijn lezers stemt Den Uyl.’ Hij wist te vertellen dat Accent op de fles was en slechts de zaak van ‘collaborateur’ Pieter Menten had aangezwengeld om via sensatie

[p. 128]

het weekblad te redden. ‘Menten is een schoft, maar wat zij met dat blad doen is een volksgerecht aanrichten’, aldus van Dijk. ‘Ze hebben zelfs geadverteerd voor nieuwe abonnees met een portret van “moordenaar Menten”.’ Hij vond dit een schandaal. ‘Maar,’ vervolgde hij: ‘zo is onze samenleving nu eenmaal en tenslotte moet Hans Knoop zijn club reilend en zeilend houden. Jij, Willem, kent die verantwoordelijkheden niet.’ Maar wanneer ik een open brief aan Den Uyl zou willen publiceren was Accent de geijkte plaats, met een mogelijke follow-up bij aktua televisie.

Tekenaar Aad Veldhoen belde. Hij trok van leer tegen de koningin en vroeg wat ze nu feitelijk voor land en volk had gedaan. Prins Bernhard had gearresteerd moeten worden. Vorig jaar was Veldhoen opgepakt wegens belediging van de koningin en er waren vingerafdrukken genomen. Hij besloot met: ‘Jammer dat ik je ten aanzien van de koningin niet kan omturnen.’

3 augustus 1976

Bob van Dijk vertelde automatisch alle foto's op te kopen, die van Pussy Grinda en de dochter van prins Bernhard worden aangeboden opdat ze in Nederland niet zullen worden gepubliceerd. Curieus dat zoiets in ons land mogelijk is. Dat werkt waarschijnlijk via ‘de geheime rode knop’ naar de hoofdredacteuren.¹⁹⁰

Rob Soetenhorst, adjunct bij de nrc, zegt dat H. Malta mijn sovjetboekje moet bespreken. Gisteravond stond er een onverbeterlijk kletsverhaal in de nrc over kerken in Rusland, die Malta laatstelijk heeft bezocht. Ik ben nu vijf jaar in de ussr bezig. Hij is eindelijk ook in dat land gearriveerd en kan dan ‘met gezag’ mijn boekje afkraken.

In Thermos kwam een jongen bij me zitten. Ik had geen benul wie hij was. Hij vertelde in 1967 met me te zijn meegelift in mijn blauwe Sunbeam Tiger. ‘Ik was toen zestien jaar en had een ingewikkelde zwarte broek met knopen van voren aan. We hebben toen in de berm van de weg samen gevreeën, maar jij was bang dat er tuten zouden komen.’

Dr. P.J.A. Idenburg (80) is overleden.¹⁹¹ Hij was een aardige en bijzondere man.

Schreef Den Uyl precies wat ik dacht over zijn maandenlang getreuzel met de beantwoording van de vragen voor mijn europa-boek, dat ik het maar pummelachtig gedrag van hem

190 Naar professor J.A. van Hamel die jaren geleden tegen me zei: ‘Wie die rode knop ontmaskert, bewijst het vaderland een grote dienst.’

191 Zie Memoires 1957 en volgende jaren.

[p. 129]

vond en dat ik mij de Russische jongen aan het Baikalmeer herinnerde die toen ik vertelde dat we een socialistische premier hadden zonder blikken of blozen had geantwoord: ‘Geen vlees en geen vis.’

Robert Maxwell, de baas van Pergamon Press, gaat werken van sovjetgeleerden uitgeven. Dat moet ik in de gaten houden.

4 augustus 1976

Staatssecretaris dr. P.H. Kooijmans heeft uitdrukking gegeven ‘aan lichte teleurstelling’, aangezien de politieke ontspanning met de Verklaring van Helsinki van 1975 niet is gevolgd door een militaire ontspanning. Meer Hollandse zelfoverschatting van deze meneer is nauwelijks denkbaar.

5 augustus 1976

Ontmoette Hans Knoop van Accent in het American hotel en gaf hem een kopie van mijn open brief aan Joop den Uyl. ‘Waarom bied je het ons aan?’

‘Het was een gedachte van Bob van Dijk. Bij jullie komt het waarschijnlijk het hardste aan.’

‘Als we het niet publiceren, zal ik het je vanmiddag persoonlijk komen terugbrengen,’ zei hij. Onbetekenend baasje, deze Knoop. Zijn achterdocht jegens mij kwam uit zijn oren.

Broer Theo heeft kennelijk geen zin tijdens mijn reis naar Hongarije en Roemenië op Keke te passen. Hij schrijft een brief vol smoesjes waar ik, van hem komende, helemaal naar van ben. Wat nu? Ik wil dat beestje niet weer zo lang in de kennel plaatsen.

Deze week is het omslagverhaal van Story dat Ria Bremer van de avro ‘nog maar net op tijd van kapper veranderde.’ Hoe durven ze zoiets het publiek aan te bieden?

Maurice Ravel stierf ten gevolge van een hersenoperatie. Zijn laatste levensjaren kon hij nauwelijks meer spreken, laat staan componeren. ‘Ik heb nog zoveel muziek in mijn hoofd’, zou hij gezegd hebben. Welke pianomuziek zijn we misgelopen?

6 augustus 1976

Jan Cremer is terug uit Boedapest. ‘Ik heb het verschrikkelijk fijn gehad. Het is een verschrikkelijk romantische stad. Het zijn verschrikkelijk aardige mensen.’

Richard Nixon die - door iedereen vergeten - in San Clemente, Californië zichzelf zit op te zouten, heeft natuurlijk oneindig veel meer kwaad in de wereld verspreid dan de verzameling Watergate-tapes doen vermoeden. Hij bezocht in 1972

[p. 130]

Teheran en besloot vervolgens de sjah letterlijk alle wapens te verkopen, waar hij om vroeg, op nucleaire wapens na. Je ziet prins Bernhard en de Sjah al samen, tussen het skiën in St. Moritz door, in de catalogi van Lockheed neuzen om na te gaan wat er besteld zou kunnen worden. In 1972, voor de oliecrisis, had Iran twee miljard dollar om aan te kopen. In 1974 was er reeds meer dan 17 miljard beschikbaar om voor wapens te gaan winkelen bij het industrieel-militair complex in de vs. De Herald Tribune¹⁹² schrijft: ‘President Nixon's decision to arm Iran was characteristic of much of his diplomacy. It was secretive. Its dismaying applications were never debated within the administration, let alone in public.’ Dat is nu precies de crux waar de Amerikaanse waanzin om draait: de vrijwel onbeperkte macht van de president daterend uit een grondwet van 1776. Zolang ze dat in Washington niet inzien, zal er gelazer blijven. ‘There is no indication that the Ford administration has thought much about it, or has any policy at all’, aldus de Tribune.

Het resultaat van Nixons opdracht aan zijn staf in 1972 is dat Iran de nieuwste F-14 Tomcat jagers in bezit heeft evenals bijvoorbeeld de Spruance class destroyers, die dermate sophisticated zijn uitgerust dat de Amerikanen zelf de grootste moeite hebben voldoende personeel op te leiden om de apparatuur te bedienen. Het gevolg van die wapenleveranties aan Iran is dat er honderden Amerikanen met het wapentuig naar Iran zijn meegekomen om zowel les te geven als voor de bediening te zorgen. Zou de Sjah op een dag besluiten om te gaan schieten, dan zitten die Amerikanen in de tang, want òf de vs worden in die oorlog meegesleept, òf het Amerikaanse bedienende personeel moet worden teruggetrokken, wat zou resulteren in een vijandig gezind Iran. Momenteel is Henry Kissinger in Teheran om de situatie even op te gaan lossen.¹⁹³

Philip Agee schreef 23 juli al dat hij me had gezocht. Nu belt hij uit Cambridge. We zullen elkaar hier spoedig ontmoeten. Hij is bereid ook met Dewi Sukarno over de coup van 1965 in Jakarta te spreken.¹⁹⁴

192 New York Herald Tribune, 6 augustus 1976 (editorial.)

193 En we weten allemaal hoe dit is afgelopen met de komst van de Ayatollahs en de val van de Sjah.

194 Agee was de cia-agent die in de openbaarheid was getreden.

8 augustus 1976

In de sauna was een 50-jarige Amerikaan, die een pilletje nam vanwege hartklachten en even later morsdood was. Hij verdween op een brancard. Ik dacht aan wat professor Delgado

[p. 131]

zei: hoe we massaal worden geïmmuniseerd door wat constant dag in dag uit via de televisie op onze breinen afkomt, waardoor een vorm van gevoelloosheid ontstaat, die fataal is. Wanneer emoties afstompen, wanneer men eigenlijk met niets meer werkelijk begaan is of nergens emotioneel bij betrokken kan raken, omdat we eigenlijk steeds meer bewust worden te midden van een gigantische puinhoop te leven, ja wat blijft er dan inderdaad nog over aan ‘hoop’ bijvoorbeeld? Ik realiseerde me hoe de weinig prozaïsche dood van die man me nauwelijks raakte. Sterven in een Amsterdams homo-vooshuis.

Heb Turandot op gezet ter compensatie.

Ik werk aan het nawoord van mijn europa-boek waarbij ik het boek van mr. dr. I.G. van Maasdijk Het kengetal 3.5.39¹⁹⁵, dat ik in 1948 van Wicher de Marees van Swinderen cadeau kreeg, heb gebruikt voor de gegevens rond graaf Coudenhove Kalergi.

Dineerde met Peter, Jan Cremer en Helmi in de Hartedief. Jan herinnerde zich onze allereerste ontmoeting bij Saks Fifth Avenue, toen zijn vriendin Loesje Hamel model was voor een modeshow van Dick Holthaus. Ik vind het onbegrijpelijk dat zoiets wordt onthouden. Hij is nog vol van Hongarije en heeft mevrouw Anna Bebrits geschreven dat het love at first sight is geweest. Hij huurt een boerderij aan de Duitse grens om te kunnen schrijven.

Jaap Jansen had gebeld of we op zijn verjaardagspartij wilden komen, ‘dat zou de kroon op de avond zijn’. Zo'n uitspraak vind ik totaal onbegrijpelijk, maar Peter en ik zijn binnengewandeld en troffen de hele Van Gennep-gang aan, waaronder een jonge journalist Ton Kors en zijn Indische vriend, Ronald, die we beiden erg aardig vonden.

Hoe leef ik toch eigenlijk? Hoe moet het met Peter verder gaan? Het maakt me constant bezorgt. Schrijven is voor een belangrijk deel genoeg tijd hebben, andere zaken wegleggen, laten bezinken, en opnieuw beginnen.

195 Mr. dr. J.G. van Maasdijk, Het kengetal 3.5.39, Elsevier, Amsterdam, 1948.

9 augustus 1976

Bracht mooie rozen op het graf van mijn ouders en stond daar alleen onder de dennenbomen te denken over wat zij gewild zouden hebben dat ik met mijn leven zou hebben gedaan.

Ik ben blij dat ik Suzanne Piët heb gevraagd de avond met Gerard Croiset bij te wonen. Peter en ik zijn er allang van overtuigd dat zij serieus is, dus een witte raaf Gisteren produceerde zij een schitterend gesprek van meer dan halve pagina

[p. 132]

met Gerard in de nrc. De titel van haar artikel luidde: Ik zal blij zijn als ik van de stoffelijke begrenzing af ben. Hij vertelde over zijn ervaringen in Japan. Maar dan komen zij op de noodzaak ‘het leven in harmonische zin te beleven’. Wanneer Croiset een foto van bijvoorbeeld een vermist kind in handen krijgt, ziet hij het eerst van alles ‘een aura’. ‘Als de mensen van buiten naar mij toekomen, zie ik de aura met mijn ogen; wanneer ik het zelf wil, zie ik zonder mijn ogen. Ik zie een tweede lichaam. Bij dat kind in Japan liet dat los: het was dood. Bij levende mensen zie ik het stoffelijke lichaam en het tweede lichaam. Tussen die twee lichamen zijn aansluitingspunten, sluizen aangebracht en dat zijn chakra's. Alles wat buitenzintuiglijk tot de mens komt, wordt niet altijd door hem geaccepteerd. Dat wat hij afstoot is een deel van de aura. Een oud-Hollands gezegde luidt: “Toon mij wie uw vrienden zijn en ik zal zeggen wie u bent.” Ik zeg: “Toon mij wat u niet wilt en ik zal zeggen wie u bent.” Een ander deel van de aura,’ vervolgde Croiset, ‘is het wereldweten, dàt wat van het weten naar het onderbewuste is gezakt. En dan is er nog een stuk dat we licht noemen en dat is niet te definiëren. Een aura bestaat voor mij uit drie delen, zoals zoveel dingen: heden, verleden en toekomst.’

Daarna nam Susanne Richards vraag van die avond op Amerbos over, namelijk of de aarde ook een aura had. Volgens Gerard heeft alles wat leeft een aura, van dieren tot een grassprietje toe. Soms zelfs chemische stoffen. ‘Laten we zeggen dat Saturnus een looddifferentiëring heeft en een blauwe aura, dan zal Saturnus blauw op de aarde schijnen. De mens heeft chakra's maar de aarde ook. De invloed van de sterren gaat via de chakra's, de aarde kan die aanvaarden of afstoten.’

Time publiceert een omslagverhaal over torture as policy: the network of evil. Terwijl alle landen in de wereld de Universal Declaration of Human Rights met de mond belijden: ‘No one shall be subjected to torture or to cruel, inhuman or degrading treatment or punishment’, heeft Amnesty International weer eens zestig landen beschuldigd van de meest wrede overtredingen en schendingen van deze grondrechten van ieder mens. Allen Mardon (zie hiernaast) heeft er een aantal expressieve illustraties bij getekend. Wat me altijd weer verwondert is hoe Suharto erin slaagt to get away with murder. In-

[p. 133]

dia, the ussr, Brazilië, Chili, Zuid-Korea, Iran, de Filippijnen, Guinea, Uganda tot en met Irak worden genoemd aan de hand van voorbeelden. Indonesië gaat vrijuit. Hoe werkt dat?

Bij Bruna wilde Henk Bruna precies weten wat er met de foto van prins Bernhard en Himmler aan de hand was geweest. Ik werd eigenlijk woedend en dacht: de lul leest natuurlijk De Telegraaf. Mijn cadens was tegen die rotkrant gericht en de pogingen, die men daar al jaren in het werk stelde om mij - of het waar was of niet - in een kwaad daglicht te stellen. Ik zei niet te begrijpen dat er nog altijd mensen waren die de Telegraaf-shit in huis wilden hebben en dat De Telegraaf mij van die fotovervalsing had beschuldigd, terwijl ik er absoluut helemaal geen moer mee had te maken. (Ik moest trouwens een soortgelijke brief aan tante Yuut Mennega zenden¹⁹⁶ die ook door het bericht, wat niet waar was, in de gordijnen was geklommen.) Bruna keek me aan met een blik of hij me maar half geloofde - ‘zijn geloof’ ligt immers bij De Telegraaf? - en zei als uitgever en zakenman: ‘Maar dáárom kopen de mensen je boeken niet.’ Ik zei dit uitstekend te beseffen en dat ik om die reden me steeds dringender afvroeg waarom deze acties vanuit Den Haag via een krant als De Telegraaf steeds opnieuw werden aangezwengeld.

Paul Groenendal¹⁹⁷ van Bruna vond het ‘een groot verlies’ voor mijn europa-boek dat Joop den Uyl was weggevallen.

‘Wat mij betreft kan hij dood vallen,’ zei ik.

‘Helemaal niet,’ antwoordde Paul: ‘hij is mijn favoriete staatsman. De eerste staatsman sinds mr. J.R. Thorbecke in het midden van de vorige eeuw.’

‘Sorry Paul, Joop is een “geen vlees- noch visman”.’

Quirijn de Marees van Swinderen is ambassadeur in Monrovia. Ik heb hem via Hans Guealthérie van Weezel gevonden Hij schreef zich te herinneren hoe we elkaar in onze jeugd in Bilthoven hadden gekend: ‘Jij kon mooi pianospelen, ik hoop dat je dit nog steeds doet want het werkt inspirerend.’ Ik kan Den Vaderland Getrouwe naar Wicher van Swinderen zenden via Wassenaarseweg 389, want hij zit ergens in Phoenix, Arizona. Henk Bruna vroeg ook nog of het was toegestaan dat de foto van mijn ontmoeting met president Urho Kekkonen van Finland op de achterflap van het europa-boek werd afgedrukt. ‘Dat deden we toch met Indira Gandhi op Deel ii van de Club van Rome-interviews ook?’ zei ik.

‘Ja, maar India is verder weg,’ aldus Henk Bruna.

196 Tante Mennega kondigde immers aan dat indien de koningin zou aftreden, zij zou emigreren. Zij was de zuster van mijn vader.

197 Hij was grafisch ontwerper en belast met boekuitgaven bij Bruna.

[p. 134]

Eindelijk een lange aardige brief van mijn oude Yale-vriend, dr. Erling Christophersen, verbonden aan het Rikshospitalet in Oslo als hartchirurg. Hij haalde zelfs een Ph.D. in clinical surgery. ‘I am back again full time as a cardiac surgeon. In the States I was the leader of a research team, that developed a mechanical heart assist device that is now used all over the world.’ Hij was twee jaar in Vietnam als een flight surgeon. Zijn twee zonen, Erling en Randy, zijn okay en als er iemand is die ik ontzettend graag terug zou zien, is hij het.

Ik wacht al sinds juni op 4.500 gulden die Ton van Dijk van de Nieuwe Revu me schuldig is.

Rik Zaal is terug uit de Sovjet-Unie, las mijn boekje over mijn eigen ervaringen in dat land en belt om te zeggen: ‘Er staat te veel informatie in.’

Tijdens het diner in het American Hotel deed ik stiekem 100 gulden in Peters portemonnee. Toen hij het geld later vond zei hij dat hij het er warm van kreeg. Ik ben precies hetzelfde. Er is momenteel zo weinig anders wat ik voor hem kan doen. Hij zal over drie weken weer in Minneapolis zijn en die gedachte schijnt hem toch te enerveren.

10 augustus 1976

Het Indonesië Comité heeft een brief aan minister-president Joop den Uyl gezonden als protest tegen de Indonesische annexatie van Oost-Timor. Eigenlijk ben ik het er niet mee eens. De juridische gronden van het protest zijn formeel juist, maar Realpolitik dicteert een liquidatie van de Portugese aanwezigheid in die enclave. Een zelfstandig ministaatje is absurd.

Frits Philips heeft zijn memoires gepubliceerd.¹⁹⁸ Hij beschrijft zijn ontmoeting met Bung Karno in Kopenhagen wel enigszins anders dan ik het indertijd ter plekke van Indonesische zijde heb vernomen. Dat is tot daar en toe. Maar wat hij weglaat is dat zijn bezoek aan Sukarno in Denemarken door mij in de publiciteit werd gebracht, ondanks het feit dat Philips aanvankelijk hardnekkig ontkende ooit in Kopenhagen te zijn geweest. Walgelijk zo'n man, die het zich waarachtig kon permitteren te doen wat hem goeddunkte, maar het in zijn broek deed voor mogelijke reacties in Den Haag. Behalve de heer P.F.S. Otten, zijn zwager, wist niemand dat hij naar Sukarno zou gaan. Hij rapporteerde bij terugkomst aan S.J. baron Van Tuyll van Serooskerken van Buitenlandse Zaken. Later sprak hij ook met Luns zelf - meldt hij bijna twintig jaar later - die van mening

198 Frits Philips, 45 jaar met Philips, Ad. Donker, Rotterdam, 1976.

[p. 135]

was dat hij het nooit had mogen doen aangezien het de positie van Nederland alleen maar slechter had gemaakt. De man die de Nederlandse positie in Indonesië werkelijk grondig heeft verziekt, is Luns zelf, ondersteund door Willem Drees en diens kornuiten, en niet Philips, Paul Rijkens, Emile van Konijnenburg en wij.

Het is met memoires van de ‘grote heren’ in het vaderland altijd weer hetzelfde liedje. Ze zijn onbetrouwbaar omdat - zoals eerder bij de herinneringen van dr. Paul Rijkens ampel is gebleken - de werkelijk twijfelachtige manipulaties van onze captains of industry zorgvuldig worden weggepoetst in de hoop dat smerige en ware sporen permanent zijn uitgewist. Maar dit Klein Duimpje heeft reeds lang voor de vervalsing van Philips verslag gedaan van hoe de ontmoeting in Kopenhagen werkelijk is verlopen en hoe dat muisje een leugenachtig staartje kreeg.

Ik zond Francisco Paesa in Genève een aangetekende brief, die onbeantwoord bleef. Wat kan er zijn gebeurd.

Suzanne Piët ontmoette bij mij de voormalige roommate an James Dean, de Hollywood scenarioschrijver Bill Bast. Dan zie je weer het verschil. Toen Bibeb bij mij Margaret Mead ontmoette, vermeldde zij dit in haar artikelen over dr. Mead. Suzanne komt met een aardig artikel in de nrc vanavond en doet alsof Bill Bast haar vondst is geweest.

Mijn tante Eugenie Klink-van Ketwich Verschuur is overleden. Zij is maar 71 jaar geworden. Ik werd er stil van. Zij speelde prachtig piano en voor mij is zij altijd erg aardig geweest. Schreef haar dochter Astrid Sillem - en Alexander - een briefje.

12 augustus 1976

Ontving aangetekend uit Moskou wat het uitgevershuis Novosti van mijn ussr-boekje had overgelaten. Het leverde een totale schok op. Er is helemaal niets van mijn boek heel gebleven.

Gisteren bracht ik een bezoek aan de redactie van het Utrechts Nieuwsblad met Max Snijders. Slap figuur met een afgekloven vinger. Reinier van de Loo lijkt me aardig. Hij won een prijs met de beschrijving van een reis van vier weken door Zuid-Afrika. Intussen bleken ze als club unaniem van oordeel dat de affaire-Pussy Grinda en de Parijse dochter van Prins Bernhard ‘een privé-aangelegenheid’ was en niet in de media thuis hoorde. Wel ja.

Vanmorgen een aardig gesprek met Wibo van de Linde. Hij

[p. 136]

ging akkoord met door mij voor aktua te filmen gesprekken met Nicolae Ceausescu, Lee Kuan Yew en professor Jay Forrester. In september gaat aktua naar Jakarta. Bob Kroon zal meneer Suharto filmen - hij liever dan ik. Ze zullen ook naar het eiland Buru reizen, want Indonesië gaat 100.000 politieke gevangenen vrijlaten. Ik zei te verwachten dat Suharto zou donderen.

Wibo wist te melden dat de freule van de chu, Wttewaall van Stoetwegen, nu had gezegd: ‘De koningin is een domme vrouw dat zij werkelijk denkt prins Bernhard erdoor te kunnen trekken.’¹⁹⁹ De freule is gebrouilleerd geraakt met Soestdijk en wordt niet meer uitgenodigd. Lange tijd geleden heeft zij al tegen h.m. de Koningin gezegd dat mensen als T. Rosenbaum of H. Weisbrod, zakenrelaties van de prins, niet te Porte Ercole in de Gelukkige Olifant thuishoorden.

Mijn jarenlange pidjit-vriendje Oeroeg belde op dat hij definitief had besloten te trouwen en zijn vrouw had verteld hoe hij tot dusverre ook met mannen was om gegaan.²⁰⁰

199 Zowel Juliana als Beatrix trokken de prins er door onder bedreiging van aftreden. Daar had de freule hen niet voor aangezien.

200 Geloof dat ik Oeroeg na dat telefoontje nooit meer heb gezien. Toch had ik een stukje van mezelf, door alle intimiteit samen, in hem verloren.

13 augustus 1976

Bezocht de ouders van Tage Domela Nieuwenhuis in Heemstede. Het was wel gezellig. Bij vertrek zei zijn moeder: ‘Zeg maar Antoinette.’ Tage zelf is terug uit de ussr en nu in Griekenland.

Op de Roemeense ambassade besprak ik mijn reis naar Boekarest en ik deed hetzelfde op de Hongaarse ambassade. Daarna wachtte ik vergeefs op de voetballer uit Spijkenisse, Hans van Deelen. Hij had me gebeld. We maakten een afspraak. Hij wilde advies over een cursus fysiotherapie, dus ik wilde hem in contact brengen met Frank Heckman.

Daarna sprak ik met ambassadeur Alexandr Romanov van de Sovjet-Unie. Een bedrijf uit Dordrecht ging nu twee olieplatforms aan de sovjets leveren. Aanvankelijk wilde men in Moskou slechts de know-how aanschaffen, maar de ambassadeur had de zaak met premier Kosygin doorgesproken en krachtig geadviseerd de platforms in haar geheel in Nederland te bestellen. Hij zou me waarschuwen wanneer deze bestelling als primeur in de media zou kunnen worden gelanceerd. Hij had in Moskou eveneens dr. Jermen Gvishiani ontmoet, die had toegezegd in het najaar Den Haag te zullen bezoeken.

[p. 137]

Ik overhandigde de foto's van mijn boekpresentatie. Hij vroeg een extra exemplaar om naar kosmonaut Nikolajev te zenden. Hij ontmoette ook in Moskou Volodja Kouznetsov²⁰¹, die binnenkort in Brussel zal worden geplaatst. Had hij ambassadeur Huydecoper van Nigtevecht gezien? ‘Nee,’ zei de ambassadeur: ‘hij bezoekt mij ook nooit als hij in Den Haag is.’

Hij had bij een ontmoeting met het Centrale Comité van de cpsu over mijn boek gesproken. Hij had geadviseerd dat het in de Sovjet-Unie uit zou moeten komen. Ik stelde voor dat hij een lunch zou geven voor een geselecteerde groep journalisten opdat zij ook eens in de gelegenheid zouden zijn nuttige contacten met hem te leggen. Hij ging meteen akkoord en vroeg om suggesties, dus namen.

201 Hij was eerder een aantal jaren in Den Haag geweest.

14 augustus 1976

Werk aan een nieuw artikel over Lockheed: de karpers en de freule.²⁰²

Er is een aardig briefje van Volodja Molchanov.

202 Premier Kakuei Tanaka van Japan kweekte immers karpers in zijn vrije tijd.

[p. 138]

Peter is opgebeld door een talent hunter die a smashingly beautiful Dutch boy zoekt voor een nieuwe, in Londen uit te brengen show, Carte Blanche. Ik hoorde erover in Thermos en heb hem op Peters spoor gezet. Dit is nu eenmaal wat hij het liefste doet, op de bühne staan.

Ik had Rob Soetenhorst verteld dat mijn europa-boek in oktober bij Bruna zou uitkomen en of de nrc er een voorbespreking aan wilde wijden. Hij voelde er niets voor. Waarom zo'n onaardig antwoord? Mijn ussr-boekje wordt ook straal genegeerd, alsof het niet is verschenen.

Peter Hagtingius, die ik als een veelbelovende journalist heb gezien, is met Max van der Stoel mee naar Boedapest geweest en produceerde een ellenlange ‘Heil Max’-reportage in Panorama. Helemaal door de minister ingepakt. ‘Max is een schuchtere bewindsman, een Hollandse ploeteraar, die bijna zichtbaar lijdt als hij uit de plooi moet komen.’ Dus: de laatste man in het koninkrijk om de portefeuille van Buitenlandse Zaken te beheren. Ik heb het al gezegd: rector van een gymnasium in Alkmaar, desnoods met een eredoctoraatje erbij, dan zijn we van hem af.²⁰³

Hagtingius herhaalt hoe integer en onkreukbaar de minister is en hoe beroemd hij werd vanwege zijn taaie verzet tegenover de Griekse kolonels. Maar de Indonesische kolonels komen in de kramen van Max en Peter niet te pas. En natuurlijk slooft Max zich uit om Henry Kissinger ‘de briljantste van allemaal’ te noemen.

Joop den Uyl is zo handig geweest mee te delen dat het Rapport van de Commissie-Donner binnen is, maar hij vermeed verdere mededelingen te doen. Dit leidde tot wilde speculaties in politiek Den Haag. Bijna iedereen is op zomervakantie. Wat meneer bereikte was ‘algemene onrust’.

203 In 1992 is Max nog altijd bezig met mensenrechten, ditmaal namens de vn en wel in Irak. Niet weg te branden.

15 augustus 1976

Arrigo Levi schrijft een commentaar in Newsweek²⁰⁴ ‘that Communist ideology in the ussr itself is virtually dead.’ De titel van zijn artikel luidt: requiem for an ideology. Waar haalt hij dit vandaan? Levi vraag zich af wat communisme eigenlijk nog betekent: er is Chinees communisme, Joegoslavisch communisme, Euro-communisme en sovjetcommunisme, er is een pluraliteit van communismen en van de oerstellingen van Marx en Lenin is steeds minder over. De partijen in

204 Newsweek, 16 augustus 1976.

[p. 139]

Polen, Hongarije en Tsjecho-Slowakije proberen zich van het Kremlin los te wurmen; wat is er langzamerhand van de oorspronkelijke ideologie over? ‘Reality must be faced for what it is’, aldus Levi, ‘and tactics must be changed when the reality changes.’ Ik denk dat dit een van de redenen is geweest dat het Brezhnev-regime inderdaad naar Helsinki kwam om openingen naar het Westen te verbreden. En al bestaat er in de ussr wijdverspreide kritiek op de partij, ik zie niet hoe het bastion achter de muren van het Kremlin ooit bestormd zo kunnen worden door ontevredenen onder het volk.²⁰⁵

Intussen is een jonge zwemkampioen, Sergei Nemtsanov (17), in Canada gedropt waar hij politiek asiel aangevraagd heeft. Moskou noemde de verdwijning van de jonge atleet eerst ‘een geval van kidnapping’, maar later zou hij door een twintigjarige vrouw zijn misleid en gehersenspoeld om de stap te wagen. Omdat de jongen minderjarig is kleven er juridische problemen aan de zaak, die repatriëring naar de Sovjet-Unie waarschijnlijk maken.²⁰⁶

205 Dit zou na Michail Gorbatsjov mogelijk worden van binnenuit de CPSU.

206 Hij zou twee dagen later op een vliegtuig naar Moskou worden gezet.

16 augustus 1976

Paniek bij de Nieuwe Revu. Ze willen van ‘blote wijven’ af in het blad. Ton van Dijk zegde toe de uitstaande ‘nota’ spoedig te zullen betalen, maar probeerde toch even het gesprek met Bernard Lovell in Manchester weg te moffelen zodat dit onbetaald zou zijn gepubliceerd.

Ik had Gerard Croiset in een briefje geschreven dat het me zeer had geërgerd dat hij tegenover Suzanne Piët uitgebreid was ingegaan op zijn ervaringen met de Britse mevrouw Rosemary Brown, die via ‘ingevingen’ van Beethoven, Schubert, Liszt en andere overleden componisten muziek maakte. Dat verhaal had hij mij beloofd. Gerard belde: ‘Je hebt volkomen gelijk. Je zult denken dat ik me er met een smoes afmaak; - wat hij terecht “zag” - ik bied je mijn verontschuldigingen aan (letterlijk), maar als mijn boek uitkomt geef ik het jou exclusief voor de Nieuwe Revu. Wat zeg je dan?’

Uit Moskou wordt bericht dat de Nederlandse parlementaire delegatie aldaar op bezoek onder leiding van Anne Vondeling - daar noem je ook iemand - teleurstellende ontmoetingen heeft gehad, bijvoorbeeld met de Opperste Sovjet.

17 augustus 1976

Koningin Juliana en prins Bernhard zijn van hun vakantie op

[p. 140]

Soestdijk teruggekeerd om kennis te nemen van de bevindingen van de Commissie van Drie. Donderwolken verzamelen zich.

18 augustus 1976

Het Kroonberaad over Lockheed zal enige tijd vergen. Behalve premier Den Uyl nemen de ministers Van Agt (Justitie), De Gaay Fortman (Binnenlandse Zaken) en Van der Stoel (Buitenlandse Zaken) eraan deel.

Intussen heeft het reizende delegatielid Ad Ploeg (vvd) voor een incident in Leningrad gezorgd. Ad wilde 's avonds gaan trimmen maar het hotel waar men logeerde bleek hermetisch afgesloten. Ploeg sprong over een hek en ontkwam. Op de radio werd verder vermeld dat de bezoekende parlementariërs uit Nederland zich tegenover de sovjetautoriteiten hadden beklaagd dat er in Volvograd slechts één kerk open bleek te zijn. Een ander lid van de delegatie vermeldde dat een functionaris van het Ministerie van Opvoeding hem had gezegd er trots op te zijn anarchist te zijn.

Tijdens een gesprek met Richard Thieuliette - die tegenwoordig een portret van de Dalai Lama boven zijn bed heeft hangen - en anderen, zei ik gisteravond dat het gebrek aan open kerken in de Sovjet-Unie een bewijs van voortgeschreden mentale rijpheid was. Dit veroorzaakte heftige protesten.

19 augustus 1976

Prins Bernhard heeft op Soestdijk met een dijk advocaten overlegd. De Telegraaf heeft een foto van het vertrek van de heren, op het bordes door prins Bernhard uitgeleide gedaan. Onder hen zijn oud-minister van Justitie Y. Scholten, mr. C.R.C. Wijckerheld Bisdom, evenals mr. J.L.W. Sillevis Smit, huisadvocaat van koningin Juliana. Intussen zijn koningin en prins naar Italië vertrokken voor een lang weekeinde en waar zij maandag 23 augustus weer van zullen terugkeren.

Peter kreeg telefoon uit Londen. Ik denk dat hij de rol krijgt. Hij verkeert in tweestrijd.

Bracht Keke bij mijn nicht Anne Mennega in Utrecht, die zo lief is voor het beestje te zorgen terwijl ik in Oost-Europa ben.

20 augustus 1976

Droomde dat ik mam in een tram zag zitten. Ik riep erg hard, maar zij herkende me niet. Stond er helemaal triest door op.

Peter is nu alleen in zijn beslissing, want hij is emotioneel nog steeds met Frederick Ress in Minnesota verbonden, maar als

[p. 141]

hij de rol in Londen aanvaardt, verandert er veel in zijn leven. Ik zond hem vanaf Schiphol een telegram ter aanmoediging.

Amsterdam-Boekarest, tarom 302

Ik werd bij aankomst afgehaald door een functionaris van buitenlandse zaken, Marin Mihalachioae. ‘I am a diplomat, a second secretary. I am in charge of your visit.’ Hij zette me in een vip room neer, de douane was een formaliteit en een Mercedes met gordijntjes stond te wachten. Hij benadrukte dat het ministerie alles betaalde, dat ik een kamer met airconditioning en televisie in het Athenée Palace Hotel zou krijgen en dat die kamer 50 dollar per dag kostte. Al in de auto vroeg hij of ik een pakje sigaretten kon missen.

Nadat ik ingecheckt had, liep hij mee naar de kamer, overhandigde een enveloppe met 700 Lei, ongeveer 60 dollar, voor maaltijden en om andere uitgaven te kunnen doen. Opnieuw zanikte hij om sigaretten. Hij had zich ook ingezet voor het bezoek van Nicolae Ceausescu aan Nederland in 1973 en omdat in die tijd zijn dochter werd geboren, noemde hij haar Juliana. Er zijn mensen, die kans zien binnen de kortste keren te demonstreren wat voor assholes ze zijn.

Ging een wandelingetje maken, maar ervoer Boekarest als deprimerend. Misschien ook omdat het motregende. Weinig verkeer. Weinig mensen 's avonds op straat. Er was een soort koffiehuis open. Er was geen melk bij de koffie. De jongen die bediende, vroeg om een sigaret.

Ik lees een interview van Bibeb met de heer L.J. Leeman van de tros. Wat een vreselijk figuur. Om de andere regel valt het woord ‘discipline’. Verbaast me eigenlijk niets, na wat ik van die man heb meegemaakt.

Rudi Kousbroek heeft een ondergronds pamflet uit China te pakken gekregen en in zes kolommen opgemaakt op de opiniepagina van de nrc gezet. Riskante zaak. Wat is waar? Wat is gelogen? Twee Franse schrijvers, die zich lyrisch over het maoïsme hadden uitgelaten en zelf homoseksueel zijn, hebben thans verklaard dat nichten in China worden gefusilleerd.

21 augustus 1976

Boekarest

Om 07.30 uur geen warm water om te douchen in een van de meest luxe hotels van Boekarest.

‘We denken te snel’, zegt Nietzsche. In communistische landen is het noodzakelijk literatuur bij je te hebben.

Om 09.00 uur een ontmoeting met de deputy press director van

[p. 142]

Buitenlandse Zaken, een magnifiek gebouw, zeker vergeleken bij onze aftandse Haagse tent op het Plein.²⁰⁷ Het programma was rond de ochtenden gebouwd en de rest was opengelaten voor slampampen. Ik heb snel de zaak gewijzigd en het nodige toegevoegd.

Vervolgens een ontmoeting met Mircea Malitza van de Club van Rome, waarvoor we ons vervoegden bij de D-ingang van het hoofdkwartier van de Roemeense communistische partij. We spraken ongeveer een uur, voornamelijk over hoe we voor aktua een gesprek met president Ceausescu erdoor konden drukken. ‘I will start working immediately on it,’ zei hij. Hij wilde het interview voor het europa-boek nog doornemen: ‘Perhaps I have been too optimistic about Helsinki.’

Vervolgens reden we naar een museum van dorpshuizen door de eeuwen heen over Roemenië verspreid. Het was het laatste waar ik belangstelling voor had, dus we snelden er doorheen. Ik kreeg een mooi herinneringsbord aangeboden, wat voor mevrouw Hornkamp bestemd is.²⁰⁸

Ik lees Sneeuw van Jan Cremer. Ik vind de stijl overdreven en gezocht. Hij prutst te lang aan zijn zinnen, een pagina per dag. Zend dit boekje door naar Molchanov in Moskou.

Er blijven boeken verschijnen over de dood van Yukio Mishima. Naast andere speculaties blijft de vraag overeind of Mishima zich door zijn jongere lover Morita, een student, liet onthoofden - die daarop zichzelf ook het leven benam - omdat ‘he could not bear to live on into middle age and mediocrity.’ Alsof ouderdom en middelmatigheid samen zouden gaan. Ouderdom levert juist de ‘gave’ op om eindelijk het kaf van het koren te scheiden. Mishima liet zich eens naakt fotograferen als Sint Sebastiaan, de handen boven het hoofd gebonden en doorpriemd met pijlen.

‘When a highly self-conscious and complex man kills himself, we can never fully know his motives for doing so’, schreef Hidé Ishiguro in New York Review of Books, ‘but Mishima had an erotic fascination with the violent deaths of beautiful men and (as a child) he would become excited when he smelled the sweat of the troops who passed by the gate.’ Zullen we er ooit achter komen? Heeft hij geen betrouwbare aanwijzingen nagelaten?

Krijg het warm bij de gedachte dat Peter in Londen in gevaar zou zijn, wanneer hij daar op auditie gaat.

207 Tot 1985 een van de locaties van het ministerie van Buitenlandse Zaken.

208 De mevrouw uit Purmerend die Amerbos schoonmaakte.

[p. 143]

22 augustus 1976

Nare droom over mijn ouders. Ik deed iets stoms en een hele boom brandde af. Ik werd wakker, ging waar de koning te voet gaat en sliep verder. Meer ellende. Er was een witte rat in de garage. Ik riep tegen een monteur die aan de auto werkte het beest de nek om te draaien. Hij gaf het een mep, maar het liep verder en keek me aan. Opeens was het niet de rat, maar mijn hond Keke. Ik wilde dat het diertje bleef leven. Daarop verscheen een kat en die viel het beest, dat weer een rat was, aan. Ik dacht: laat de natuur haar beloop nemen. Ik schrok wakker en zag zo exact voor me hoe de kat de rat aanviel dat ik ervan griezelde.

Naast het parlementsgebouw op een heuvel ligt de residentie van de metropoliet van Roemenië. Op een plein staat een kerk, waar een mis werd gehouden. Alleen een film kan zo'n spektakel werkelijk weergeven. Er waren dezelfde oude vrouwtjes als in de Sovjet-Unie, die geknield op de grond lagen. Er gebeurde veel tegelijk. Sommige mensen gaven briefjes, broodjes en brandende kaarsen aan de priesters. Er was een prachtig koor. Er waren ook jonge mensen in de kerk, zelfs moeders met kleine kinderen. Ze gingen naar het altaar en kusten de beeltenis van Christus. De chauffeur van onze auto kwam me storen. Ik ben voortdurend begeleid en kan er niet tegen om niet op mezelf te zijn.

Er stonden twee militairen buiten de kerk op wacht. Een Amerikaanse dame vroeg of zij een foto mocht maken. Meesmuilend stemden zij toe. Toen gaf ze hen ieder een sigaret. Hoe vernederend.

Bezoek aan het Nationaal Museum, wat me geen jota interesseert. Werd door een aardige archeologe rondgeleid. Er waren gouden voorwerpen daterend uit 400 jaar vóór Christus, alsmede kronen, juwelen en sabels van voormalige vorsten en koningen. Wij zijn werkelijke amateurs vergeleken bij het vakmanschap van toen. Er was een graftombe van een prins, die met zijn paard en hond en andere bezittingen eeuwen geleden was opgeborgen. Zijn gouden helm was intact en glom zelfs prachtig. Ik moest aan vader denken, die altijd bij een passerende begrafenisstoet zijn hoed afnam. Ik raakte geroerd door het zien van dat graf, maar zette het van me af.

Boeken uit de 4de en 6de eeuw maakten veel indruk op me. Ook de illustraties. Een handtekening van een koning uit de 13de eeuw. Hebben wij in Nederland zoiets?

[p. 144]

11.45 uur

Zit in een groot bos. De grond is vochtig maar de lucht ruikt absoluut heerlijk. Hier ligt de dacha van de Roemeense schrijversvereniging, met als annex weer een museum. Het doet me, ik weet niet waarom, denken aan de tuin van Villa des Marroniers in Sprimont boven Luik, het huis van onze grootouders Poslavsky van voor de oorlog.²⁰⁹ Daar hingen ook grenouilettes aan de bomen. Maar wat doe ik hier in een Roemeens bos, als ik eigenlijk bij Peter wil zijn om hem te ondersteunen bij het nemen van een beslissing ten aanzien van een musical in Londen? Gaat hij hiermee de verkeerde kant op in zijn leven? Wat zijn bomen toch prachtig. Ze zijn de werkelijke adem van de aarde en overleven ons soms honderden jaren.

Om half vier waren we in Sala Palatului Republicii Socialiste România om de 32ste viering van de overwinning op de nazi's bij te wonen. Een gigantische hal. Evenals in de ussr constateer je beyond doubt dat het hier om een arbeidersrevolutie gaat en dat de nieuwe arrivées meestal eerste-generatieleden van de ‘gegoede standen’ zijn. Je ziet het vooral aan de onderliggende proletarische voorkomens. Iedereen kleedt zich formeel, zonder fantasie en de kudde ziet er eenvormig en burgerlijk gestroomlijnd uit. Je ziet het er aan af dat het hier om een onderontwikkelde massa mensen gaat. Maar hoe een grens te trekken tussen het bevorderen van sociale harmonie over de hele linie en het andere uiterste van let the thousand capitalist flowers bloom? Het fanatieke geschreeuw waarmee Nicolae Ceausescu werd binnengehaald, deed me denken aan het Heil Hitler-gebral uit het verleden. De man werd stormachtig, op het hysterische af begroet, waar hij overigens vrij snel met een armgebaar van: ga alstublieft zitten, een einde aan maakte. Ik vind de smoelen die de mensen trekken, vooral de groep partijbonzen op het podium - met uitzondering van een oude heer die er uitziet als de Oostenrijkse zoöloog Konrad Lorenz - beangstigend. Zo ernstig, veel te ernstig, alsof onze lieve heer zelf aan het woord is als Ceausescu spreekt. Ze maken de indruk van mensen die verwikkeld zijn in een overlevingsstrijd. Humor komt er niet aan te pas. Hoe lang is het geleden dat hier een koning zich tot het volk richtte?

Het culturele gedeelte van het programma stond inderdaad op een hoog peil. Er werd een ballet uitgevoerd dat de oorlog tegen de nazi's uitbeeldde met natuurlijk de Roemeense arbeiders als overwinnaars. Er was een fluitist, declamatie, zang en

209 Zie Memoires 1925-1953, met een foto.

[p. 145]

volksdansen. Toch vond ik de verering en het overdreven enthousiasme voor de man Ceausescu een griezelige zaak. Hij kwam de presidentiële loge binnen met alle schijnwerpers op hem gericht.

Ik schoot de Nederlander aan, die in een auto met vlag was voorgereden; het was inderdaad de zaakgelastigde, zoals ik al vermoedde; een slappe zak. Het leek hem ook een uitstekend moment om Ceausescu te interviewen. Hij had voor mij de Engelse tekst van een gesprek dat de president onlangs aan de West-Duitse televisie had gegeven. Ik kan die de 30ste bij hem afhalen. Ook Mircea Malitza en zijn vrouw waren aanwezig. Hij vertelde dat hij al bezig was geweest het televisiegesprek te regelen. ‘It looks good,’ zei hij. Hij stelde me intussen voor aan een Roemeense dirigent en een voormalige Roemeense ambassadeur in Peking, die entre parènthèses verkondigde dat de Nederlandse chargé in Peking had meegewerkt de geheime reis van Henry Kissinger naar China voor te bereiden. Na het gesprek met Malitza en Co. ben ik vetrokken. Mijn chauffeur werd omgeroepen: ‘Mr Grigorescu.’²¹⁰

210 De ontmoeting met Malitza vond 's avonds plaats op de officiële receptie, zie de uitnodiging hierboven.

23 augustus 1976

Vanmorgen wordt er een manifestatie gehouden op de Piata Aviatorilor ter viering van de overwinning op de Duitsers.

Ik vergat mijn paspoort en Marin van Buitenlandse Zaken zijn eigen pasje, dus we hadden enorm gelazer om de tribune te bereiken. Marin is trouwens bang dat ik over hem ga schrijven.

[p. 146]

Het is koud en winderig en het kan ieder moment gaan plenzen. Het volk is inderdaad op de been. Duizenden en nog eens duizenden boeren, arbeiders en buitenlui marcheren voorbij. Kinderen die paradeerden, mochten met een delegatie de eretribune op en kregen allemaal een kusje van meneer Ceausescu. Een enkele keer zie je een werkelijk mooi gezicht. Eigenlijk heb ik nog nooit zoveel lelijke mensen bij elkaar gezien. Er lopen constant veiligheidsmensen langs de tribunes, die de voorbijmarcherende scharen eraan herinneren om het hardst ‘viva Ceausescu’ te brullen wanneer zij de ereloge passeren. Het is allemaal overduidelijk wat hier wordt georchestreerd.

Vervolgens waren er sportmanifestaties. De oogst van jongeheren was nu aanzienlijk beter. Het ging voornamelijk om atletische studenten. Er waren beauties bij. De manifestatie, die drie uur duurde, werd besloten door hordes fabrieksarbeiders en daar verviel je meteen weer in soms de afzichtelijkste tronies. Ik vroeg mezelf trouwens voortdurend af hoe Roemenië er in 1976 uitgezien zou hebben als koning Michael gewoon was gebleven en het land niet met de Sovjet-Unie maar met het andere Europa was blijven meedraaien.

Marin vroeg me na afloop of we in Nederland dergelijke manifestaties hadden. ‘Nee,’ zei ik, ‘en ons systeem heeft ook dit soort geënsceneerde massademonstraties niet nodig om zich te handhaven. In ons land gaan de mensen liever naar het strand dan zich met iets dergelijks bezig te houden.’²¹¹

Hij vertelde uit Holland pornografie te hebben ontvangen, waarbij je seks tussen mensen en dieren zag. Ik zei nog nooit zoiets te hebben gezien en er ook geen behoefte aan te hebben. Nergens zijn up-to-date kranten voorradig

Roemenen, het valt me steeds weer op, zijn los met hun handen. Iemand ontmoet een generaal. Na veel aanraken, inbegrepen aanraken van het gezicht, houden zij elkaars handen lang vast en affectionately too. Ze laten eindelijk los. Ik geloof dat het allemaal vrij onbewust gebeurt. Dat is hier gewoon.

Televisie staat hier op een redelijk peil.

Marin vertelde dat ‘Do you have girls for me?’, het allereerste was wat Bung Karno vroeg toen hij naar Roemenië kwam. ‘So we had to give him women.’ Het is maar zeer de vraag of dit verhaal klopt. Vroeg Bung Karno om dames, of deed zijn omgeving dit om hem een plezier te doen.²¹²

Professor Jerome McGann van Johns Hopkins University heeft

211 Met uitzondering van het jaarlijkse geloop langs het bordes van Soestdijk, maar wel iets anders dan wat ik hier zag; een parade duidelijk onder ‘dwang’.

212 Het lijkt me sterk dat hij dit op de man af zou hebben gevraagd.

[p. 147]

een lading onbekende gedichten van lord Byron uit archieven en bibliotheken bij elkaar geschraapt en deed ‘belangwekkende ontdekkingen’. Lady Caroline Lamb was een van zijn onstuimigste maîtresses. Zij noemde hem ‘mad, bad and dangerous to know’. Nu heeft McGann een gedicht gevonden uit 1812 dat de gevoelens van Byron voor deze vrouw onder woorden brengt. De Amerikaanse onderzoeker ontdekte trouwens nog meer. Byron schijnt verschillende van zijn vriendinnen plukken haar ten geschenke te hebben gegeven. ‘There is a piece of skin’, aldus McGann, ‘taken from Byrons back when he got sunburned attending the cremation of P.B. Shelley on the beach at Viareggio and preserved by his last mistress Contessa Guiccioli.’²¹²

Voor Noam Chomsky is ‘language the mirror of the mind’. Ik geloof er helemaal niets van. Thoughts are the mirror of the soul. Turmoil and confrontations among neurons, as information processors, concoct thoughts. Language is the production of neuron activity, of zoals een vogel zingt en tjerpt, zo spreekt een mens. Volgens Jerome McGann had lord Byron ‘fine nerve endings’. De neuronen van Byron produceerden weer andere geluiden of muziek dan Noam Chomsky. Iedere generatie schept weer een andere akoestiek van de mind.

212 The Sunday Times, 16 augustus 1976.

24 augustus 1976

Zond een briefkaart van een park in Boekarest aan ‘De jongeheer Keke Oltmans, p/a Mauritsstraat 87, Utrecht. Ben je zoet voor Oom Erik en Tante Anne Mennega? Zal je de gang niet vol piemelen? Je kunt het best langer ophouden en in de tuin doen, zoals het brave hondjes betaamt. Ik stuur je een plaatje van een prachtig park, waar je zeer van genoten zou hebben, al zijn hier weinig hondjes. Doe veel groeten aan iedereen, ik ben de 11de september weer thuis. Paps.’²¹³

213 Deed er postzegels op maar durfde de kaart niet te versturen.

Parc Hotel

Ik zei dat ik het griezelig vond hoe de heer Ceausescu werd geïdealiseerd. ‘Dat doen we helemaal niet,’ werd er gezegd. ‘Mij herinnert het aan Mao Tse-tung en Fidel Castro.’

‘No, no, no. We love our president, because we know, that he really tries to improve our lives. He works very hard at it.’

‘That is what the Maoists and Cubans say.’ De zon breekt eindelijk door. De koffie is weer niet om te zuipen.

[p. 148]

Bezoek aan het museum van het Roemeense communisme. Het is wel aardig om wat meer van de achtergrond van het ontstaan van dit regime te weten, maar au fond interesseert het me geen moer. Ik was trouwens gedurende een vol uur de enige bezoeker van dit prachtige museum. Waar de mensenmassa's naartoe trokken was een tentoonstelling elders, van de nieuwste consumptiegoederen, uitgestald om aangegaapt maar niet om aangeschaft te worden. Ik zie een ober stiekem een colaflesje in zijn jasje stoppen en vertrekken. Hij voelde zich betrapt dat ik het zag. Zo noemde vader tuinlieden altijd ‘dagdieven’. Even later zie ik een andere ober met een colaflesje in zijn broek eclipseren.

Ontmoette een Poolse student, Bogdan Rzedzicki uit Piotrkow Tryb. Wat hij zoal over het leven ten oosten van de Elbe vertelde, was hoogst deprimerend. Hij schatte het aantal politiemensen in Polen op een miljoen en het is nuttig om contacten te hebben met de geheime politie. Hij was wel eens benaderd met de vraag om medestudenten te bespioneren. Er is geen enkele methode om langs wettige wegen te protesteren in Polen. Toen er uiteindelijk toch demonstraties losbarstten, vielen er talrijke doden. Wanneer je protesteert tegen iets, ben je je baan kwijt. Het nieuws in Polen is als het sovjetnieuws, alleen in zijn land in het Pools vertaald. Weinig opwekkend verhaal. Hij wil proberen op weg naar Londen Amsterdam aan te doen.

25 augustus 1976

Ik werd om 01.45 uur wakker midden in een nachtmerrie en transpireerde. Ik droomde dat over mams ziekte op de radio werd gesproken, ingeleid door muziek van Mahler en ik maakte mijn vader hierop attent. Daarna had ik een auto-ongeluk met Peter op een snelweg. De auto stond omgedraaid maar Peter had niets. Vervolgens vertrok Peter naar Frederick Ress in Amerika en groette iedereen behalve mij. Daarna kwam een jongen naar Amerbos, die vertelde Peter zijn auto te hebben gegeven, opdat hij van mij weg kon vluchten. Dat deed me in sluimertoestand wakker worden en duizend gedachten crisscrossed my mind.

We zijn op weg naar Sibiu via een vierbaansweg eerst richting Ploesti. We bereikten een weg door de bergen vol met verkeer en onze chauffeur reed als een gek. Ik vroeg Marin of het niet wat kalmer kon, vooral toen er een politieauto in de buurt was. Maar hij gaf aan dat met onze nummerplaten de politie ons met rust zou laten. ‘I am ready to die tomorrow,’ zei de man ook nog tot overmaat van ramp.

[p. 149]

De wegen waren okay. Zag twee doodgereden honden. Het platteland is als overal in Europa. Er heerst betrekkelijke welvaart. Overal wordt gebouwd. In een Kuhrort zijn enkele grote hotels in aanbouw. Het is alleen jammer dat mijn begeleider zo'n Dumpfkopf is.

Eindelijk had ik er genoeg van en zei tegen Marin: ‘Als je het niet voor elkaar krijgt tegen Grigorescu te zeggen dat hij voorzichtiger en minder snel moet rijden dan, neem ik morgen een trein terug naar Boekarest.’ Dat hielp, maar ik was voldoende uit mijn humeur om de rest van de rit geen woord meer te zeggen.

Om 14.00 uur waren we in Sibiu. Er sliep iemand in mijn bed; er was weer gelazer voor we eigen kamers hadden. Dit is het gedeelte van Roemenië waar veel Duitsers wonen. Het stadje zelf is aardig. Dit is mijn vijfde dag in het land. Ik moet de eerste burger, die niet is voorgesorteerd, nog ontmoeten.

Na de lunch is er een ontmoeting met een partijsecretaris van het district en een assistent. Het gebied onder zijn beheer is 5.222 vierkante kilometer groot en heeft 466.000 inwoners. Iets meer dan de helft, 57 procent van de mensen, zijn Roemenen en er wonen ook Duitsers, Hongaren en andere nationaliteiten. Het district heeft veel industrie. Dan vertelt hij iets vreemds. 32 Procent van het gezamenlijke inkomen van zijn district moet aan de staat worden afgedragen voor ontwikkelingsprogramma's. Ik dacht eerst dat Roemenië geïnteresserd was in buitenlandse hulp en vroeg of de Sovjet-Unie Roemenië hielp. Ze hadden tien jaar na de oorlog de sovjets schadeloos moeten stellen voor de oorlog, maar nu was de handelsbalans met de ussr actief. De ontwikkelingsgelden waar hij over sprak waren bestemd voor ontwikkeling van consumptiegoederen.

Vervolgens bezochten we een conservenfabriek die ook naar Nederland exporteerde.

[p. 150]

Bezocht ook een partijschool voor technisch personeel met 37 docenten, 1.500 leerlingen en ontmoette een directielid Arthur Schuster die, met een ernst alsof zijn leven ervan afhing, uitlegde welk belang de school vertegenwoordigde in de samenleving. ‘Het is een school van de arbeidersklasse,’ verzekerde hij. ‘Het eerste bewustzijn dat mij van hieruit werd meegegeven, was het beroepsbewustzijn,’ aldus Arthur, die naar mijn gevoel vrij onzorgvuldig door Marin werd vertaald. De partijschool was ‘eine Schule des lebens’. Men richtte zich er op dat er geen tweespalt mogelijk zou zijn tussen arbeiders onderling. Zijn ‘ik’ diende er volkomen op gericht te zijn zich in te zetten voor de partij. Zijn levenstrouw lag bij zijn vaderland. Hij zou een leven lang zijn socialistische grondbeginselen trouw blijven om uit te voeren wat de staat van hem verlangde. Ik vond Arthur aardig en vroeg hoe hij de man geworden was, die hij kennelijk is. Als verklaring volgde de via de partijschool ontvangen indoctrinatie. Ik dacht: die man krijg je nooit meer ‘goed’.²¹⁴

Er volgde een bezoek aan het House of Culture, waar ik de directeur, professor Gheorghe Butiu ontmoette.

Later spraken we met journalisten van het plaatselijke blad Tri-buna, het blad van de partij. Het verschijnt dagelijks met vier pagina's en een enkele keer met zes. Veertien journalisten zijn aan de krant verbonden. Het stelt helemaal niets voor. Naast propaganda op radio en televisie wordt men dus van overheidswege compleet ingepakt.

214 Maar dat viel later bij de ineenstorting van het Roemeense communisme blijkbaar nogal mee.

26 augustus 1976

Mijn concentratie op Peter en zijn Londense auditie is zo groot geweest dat hij in mijn droom is verschenen. Eerst vertrok hij naar Minnesota. ‘En waar blijf ik?’ vroeg ik toen we ruzie in de stad kregen. Hij maakte duidelijk dat seks met Frederick Ress dermate compleet was dat ook al klopte het samenzijn op andere niveaus niet, hij ernaar terugverlangde, aldus de tekst in mijn droom. ‘Als dat het geval is respecteer ik je besluit en ben ik er verder rustig over,’ was mijn (droom-) antwoord.

Mijn Roemeense reis is aldus geregeld: waar we gaan of staan, ontmoeten we partijleden en vliegen de deuren open, maar ik ontmoet in tegenstelling tot gedurende mijn reizen in de ussr, niemand buiten het strak voorgesorteerde partijcircuit. Zo kan ik niet werken.

[p. 151]

Twee journalisten kwamen naar het hotel voor het ontbijt met broodjes waar je zoals gewoonlijk iemand een gat mee in zijn hoofd kan slaan. Het gesprek ontdooide slechts moeizaam. Er kwam verder niets belangwekkends uit. Maar in dit vak leef je van hengeltjes uitgooien en echt beet hebben, dat je een brein vangt dat de moeite waard is, blijft een uitzondering.

We reden naar de plaats Tirgu-Mures. De eerste ontmoeting was met de Consiliului Popular waar ik de vice-voorzitter Mircea Birau en andere heren ontmoette. Ook geschiedenisprofessor Emil-Aurel Putnoky was van de partij. Hij behandelde de afdeling opvoeding en propaganda. Koffie, cognac en versnaperingen. Ik vroeg hem of ze hier ook de fictie van ‘een nieuwe marxistische mens’ nastreefden.

‘Om te beginnen geloven wij in opvoeding, vorming van kinderen tot en met oude mensen. Nieuwe generaties dienen te worden opgeleid volgens de nieuwste wetenschappelijke methoden. Wij organiseren discussies met de meest uiteenlopende groepen mensen uit onze samenleving. We willen weten hoe zij denken. Ze moeten eerst vertrouwd worden gemaakt met het verloop van onze geschiedenis, ook aan de hand van een analyse over de toekomst. Het gaat erom niet zo zeer van bovenaf gedachten en theorieën op te leggen, maar door begrip te kweken mensen te laten inzien wat het beste voor ons land en de gemeenschap is.’ Hij gaf absoluut geen antwoord. Ik liet het er maar bij om hem niet verder in verlegenheid te brengen. Na een bezoek aan de medische faculteit van Tirgu-Mures en een nietszeggend gesprek met enkele professoren bezochten we het nieuwe theater van de plaats, dat inderdaad prachtig en uiterst modern was. De taal en de gebrekkige, ongeïnteresseerde vertalingen van Marin blijven een barrière vormen.

Vervolgens bezochten we de Teleky bibliotheek van Tirgu-Mures wat een belangwekkende ervaring was. Er was een exemplaar van de Institutiones Justiniani uit 1493. Dat zou vader hebben geïnteresseerd.²¹⁵

De klap op de vuurpijl van deze dag was een ontmoeting van meer dan twee uur met zeven redacteuren van plaatselijke kranten en tijdschriften. Ik stelde voor dat ze mij vragen zouden stellen, wat twee of drie opmerkingen ten gevolge had als ‘Do you write novels?’ Na een tijdje praten vroegen ze of mijn stukken pasten in Hollandse kranten. ‘In beginsel ben ik het met geen enkele Nederlandse krant echt eens, dus blijft het altijd schipperen.’

215 Mijn vader, mr.ir. A.C. Oltmans, vertaalde de Instituten van Justinianus in het Nederlands, Tjeenk Willink, 1946.

[p. 152]

Peter is op een hom-modeshow in Leverkusen. Na enorme druk op begeleider Marin en een paar uur wachten, werd ik eindelijk telefonisch met hem verbonden. Een pak van mijn hart. Hij was in Londen geweest en werd aangenomen voor de rol in de musical. Hij had gezegd dat hij het wilde overwegen en ging terug naar Amerbos. Uiteindelijk belde hij naar Londen en zei de rol niet te zullen aannemen. Maar vervolgens had de telefoon roodgloeiend gestaan om zijn besluit te heroverwegen. Uiteindelijk had hij Gerard Croiset in Utrecht gebeld, die meteen had gezegd: ‘Dat moet je doen, jôh.’ Daarop had hij toch weer naar Londen gebeld om te zeggen dat hij het deed. ‘Willem, I was received like a star.’ Ze hadden gezegd dat indien hij zijn mening niet had veranderd, ze naar Amsterdam zouden zijn gevlogen om hem alsnog over te halen. Hij heeft een contract voor drie maanden getekend. Ik zei dat ik spoedig naar Londen zou komen om te kijken hoe alles met hem was. Ik zei: ‘Fantastic, fantastic for you, and I embrace you a thousand times,’ want ik begrijp wat een doorbraak dit voor hem moet zijn.

Tijdens het avondeten met Marin en de chauffeur kwamen twee jongens, een donkere en een blonde, met een meisje aan een tafeltje naast ons zitten. De blonde kerel, die vlak naast me zat, ging akkoord dat we elkaar tegen middernacht in mijn kamer zouden ontmoeten. Hij vertelde dat een vriend van hem naar Amerika was geëmigreerd. Als die jongen schreef werden zijn brieven geopend. In deze regio wonen erg veel Hongaren en deze twee jongens waren ook Hongaren. Intussen was de call van Peter doorgekomen. Ik was tien minuten op mijn kamer. Toen ik aan tafel terugkeerde zat Marin op mijn stoel te praten met mijn blonde vriend. De chauffeur stond op toen ik arriveerde en verdween. Marin zei dat hij naar bed wilde. Maar ik rook onraad. Er was iets gebeurd, maar wat? Ik vroeg Marin of hij zich met mijn ontmoeting met de twee Hongaren had bemoeid. Nee, niet hij, maar de chauffeur van onze auto had willen interveniëren. Hij had gezegd niet zijn neus in andermans zaken te willen steken. Nu geloofde ik Marin helemaal niet meer. Ik maakte dit duidelijk. ‘Mr Oltmans,’ aldus Marin, ‘I am very angry that you don't trust me anymore, because then I cannot be sincere with you.’

Ik besloot weer te gaan verzitten en zat opnieuw dichtbij de blonde Hongaar. Met mijn rug zat ik zelfs tegen hem aan. Ik trok een lelijk gezicht in de richting van Marin. De blonde Hongaar zei dat mijn begeleider hen had gewaarschuwd wat ze wel en niet tegen mij moesten zeggen, ‘because otherwise I go

[p. 153]

to prison the rest of my life.’ We konden elkaar na middernacht beneden in het hotel ontmoeten.

In mijn kamer bleek mijn koffer verdwenen. Na veel getelefoneer bleek het valies bij de receptie te zijn, maar het was open; een deel van mijn dagboek zat erin. Mijn gevoel van onzekerheid over mijn veiligheid werd steeds groter.

Toen ik om 23.55 uur naar beneden ging voor de ontmoeting met de twee Hongaren, wandelde Marin het hotel binnen, zei goedenacht en deed of hij met de lift naar boven ging om te gaan slapen. Ik ging naar buiten om mijn vrienden te zoeken, maar omdat het was gaan regenen, keerde ik na korte tijd terug naar het hotel. Ik zag Marin onder de lampen voor het hotel staan. Om mij te ontlopen wandelde hij weg in tegenovergestelde richting, de regen in. Ik ging in de lobby zitten en wachtte. Pas om 00.25 uur kwam hij kletsnat terug, probeerde tegen me te glimlachen, zei opnieuw welterusten en ging voor de tweede maal naar bed. De man had me gewoon bespioneerd of ik de Hongaren zou ontmoeten. En wat dan nog? Zo gek zijn ze zelfs in de Sovjet-Unie niet.

Ik wist dat dit het einde van mijn Roemeense reis was. Ik belde Marin later in de kamer en vroeg hem voorbereidingen te treffen omdat we onmiddellijk naar Boekarest zouden terugkeren. Ik neem het eerste toestel terug naar Amsterdam.

De Hongaarse minderheidskwestie lijkt hier in Tirgu-Mures prominent te spelen. Tijdens de eerdere ontmoeting met collega's begon de redacteur van het literaire maandblad Igaz Szo, oplage 6.000 exemplaren, ook al te zeuren dat in Amerika ontzettend werd gelogen over het lot van Hongaren in dit deel van Roemenië. Ik onderbrak hem meteen en zei dat ik niet naar hen toe was gekomen om in lokale problemen betrokken te raken, want dat dit niet de primaire onderwerpen waren die me interesseerden. Marin moet dubbel zo zenuwachtig zijn geworden, toen hij mij met twee leden van de Hongaarse minderheid zag aanpappen. Hij had zich de moeite kunnen besparen, want ik houd me er niet mee bezig.

27 augustus 1976

Tirgu-Mures

Ik ben vastbesloten te vertrekken. Ik vind het zielig voor Marin, maar hij heeft het aan zichzelf te danken. Vanmorgen probeerde hij te zeggen dat ik spoken had gezien, hij had alleen maar een avondwandelingetje willen maken en me helemaal niet willen bespioneren. De chauffeur zei dat de twee Hongaren gangsters waren en hij me slechts had willen beschermen.

[p. 154]

‘Ik ben oud genoeg mijn eigen besluiten te nemen. Het zou beter zijn dat er niet nog meer wordt gelogen dan u al hebt gedaan. U hebt een ernstige fout gemaakt. U maakt het alleen maar erger.’ Daarop veranderde Marin van tune en gaf toe geprobeerd te hebben die twee jongens bij me weg te houden. Het ergste vind ik dat deze rel de twee kerels misschien echt in moeilijkheden heeft gebracht.

We begonnen de rit terug naar Boekarest. In de plaats Brasov stopten we voor een bord soep op het terras in de zon. En opnieuw probeerde Marin en de chauffeur me over te halen om terug te gaan en het programma te vervolgen. Ik piekerde er niet over.

Vanmiddag werden we op het ministerie van Buitenlandse Zaken door de heer George Pushkash ontvangen. Ik legde precies uit wat er was gebeurd en prees Marin voor alle assistentie, maar dat ik niet gewend was bespioneerd te worden wanneer ik met mensen wilde spreken en het onder die omstandigheden ongepast vond te gast te zijn in Roemenië. Ik gaf duidelijk aan dat mij in de Sovjet-Unie veel vrije tijd en eigen onderzoek was toegestaan en dat ik verbaasd was hoe ver men in Roemenië ging om journalisten te hinderen bij de uitoefening van hun taak. Hij regelde op mijn verzoek dat ik nog vanavond met Mircea Malitza kon dineren.

Vervolgens bracht ik een bezoek aan de zaakgelastigde, de heer H.J.W.M. Revis op de Nederlandse ambassade. Ik vertelde niet welke problemen ik had ondervonden, want dat is koren op de molen van de anti-Oost-Europa-fractie in Den Haag. Ik beperkte me tot het project dat ik Nicolae Ceausescu wilde interviewen.

Revis vertelde dat het rapport van de heren Donner, Holtrop en Peschar nu in het parlement circuleerde en dat prins Bernhard een brief met excuses had geschreven en al zijn openbare functies had neergelegd. My God, that is bad. De koninklijke familie was intussen naar Italië teruggekeerd. Ik vroeg de heer Revis wat er aan de hand was met Hongaarse minderheden in het noorden. ‘Nou, ze pakken het Roemeniseren inderdaad flink aan.’ Ik vergat mijn dagboek op de ambassade en liet de chauffeur snel terugrijden, anders kon de heer Revis het incident in Tirgu-Mures alsnog lezen. Hij stond al met het dagboek in de deur toen ik aanbelde. Hij stelde ook nog voor dat ik president Ceausescu misschien een vraag kon stellen naar diens mening over de humanitaire belangen als vastgelegd in de Verklaring van Helsinki.

Marin was voor een keer nuttig en kon mij telefonisch verbin-

[p. 155]

den met de voormalige Roemeense ambassadeur bij de vn, professor Silviu Brucan.²¹⁶ ‘Are you now a friend of Bernhard, ha, ha, ha,’ riep hij door de telefoon. Het Lockheed-schandaal had zelfs de Roemeense pers bereikt. Hij had de avond voor mij opengehouden. Nu moest ik hem vertellen dat ik met professor Mircea Malitza, eens diens ondergeschikte, moest dineren. Ik zei dit zelf ook niet tot 16.30 uur geweten te hebben, maar dat zich een emergency had voorgedaan. Hij zou morgen om 11.00 uur naar het Plaza Athenée hotel komen.

Ik vertelde Malitza wat er tijdens mijn reis was gebeurd. ‘Incredible,’ zei hij, ‘that we have such stupid people in our ministry. I am going to do something about it.’ Ik probeerde te vertellen dat Marins ouders partizanen waren geweest om het niet te erg voor hem te maken, maar Malitza zei: ‘Pushkash is stupid too.’

Terwijl we zaten te tafelen kwam er een dame binnen die enigermate op Dewi leek en Anna Piuaru heette. Ze begon te zingen, daarbij begeleid door een violist, en wandelde tussen de tafeltjes door. ‘Nu zingt zij voor jou’, aldus Malitza. Ze kwam, na eerst bij andere tafeltjes te zijn afgezakt, tenslotte ook bij ons zitten en bracht een aubade aan mij. Er leek geen einde aan te komen. Malitza: ‘Mr Oltmans, I do not know how to tell you what an impressive man you are. Everybody asked me at the party last week, who you were.’

‘Well,’ zei ik, ‘the credit goes to my mother.’ Tijdens het eten stelden wij samen vijf vragen op voor president Ceausescu.

216 Zie Memoires 1959-1961.

28 augustus 1976

Boekarest

Tegen 00.30 uur bereikte ik Peter eindelijk telefonisch. Ik zie hem nog want hij gaat eerst nog naar Tilburg en pas volgende week naar Londen.

Het is stralend zonnig weer.

Vanochtend sprak ik met professor Brucan in mijn hotel. Hij werkte met Jan Tinbergen en Jan van Ettinger aan het rio-rapport van de Club van Rome. Hij zou in de zomer in Holland een cursus willen geven. Hij gaf ook colleges aan het Dartmouth College in de vs en van tijd tot tijd verschijnen zijn artikelen in de New York Times. De Roemeense regering houdt voortdurend haar hart vast over wat Brucan mogelijk in het buitenland zal gaan zeggen. ‘I want to keep my independence,’ zei hij. Professor Malitza had me verteld dat president

[p. 156]

Ceausescu hem had gevraagd: ‘Wat wil je, weer ambassadeur worden, onderminister van Buitenlandse Zaken, of wil je bij mij in de presidencia werken?’ Malitza was indertijd zelf minister van Onderwijs. Brucan bleef afzijdig en werd door Ceausescu voor ad hoc opdrachten gebruikt, zoals een reis naar Tel Aviv om de regering van Israël de Roemeense politiek uit te leggen. Het waren meestal delicate missies, vooral ook naar Arabische landen en oliesjeiks.

Ik vertelde Brucan wat er in Tirgu-Mures was gebeurd. ‘You should not be so easily excitable’, antwoordde hij.

‘Yes, I agree, but this went just too far, one has to draw a line. I cannot work under those conditions.’

‘But may be, this Marin thought you were a homo-sexual.’ Die opmerking bracht me even van mijn stuk maar ik vervolgde: ‘And so what, I am too old to travel with that kind of baby-sitter.’

Vervolgens lunchte ik in het hotel met professor Gheorghe Pushkash van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Marin zat mee aan maar zweeg in alle talen en verzonk in het niets naast deze man. Ik zei trouwens ook maar weinig, want de professor sprak zoveel dat vrijwel al zijn eten koud werd en onaangeroerd werd weggenomen. Marin zat er voor spek en bonen bij. De arme man moet een onderontwikkeld brein hebben. Hij kan niet twee dingen tegelijk doen, zoals een nota met een ober verrekenen en het gesprek blijven volgen.

Pushkash sprak over 8.000 studiebeurzen die door de Roemeense regering beschikbaar waren gesteld en de rol die men speelde bij de ontwikkeling van de jeugd in het algemeen. Ik vertelde hem aan professor Mircea Malitza te hebben voorgesteld dat Roemenië wellicht het voortouw zou kunnen nemen om in 1977 of 1978 een ‘all European Student Conference’ bijeen te roepen, in navolging van de in Helsinki bijeengekomen drieëndertig Europese staten. Malitza vond het een dermate constructieve gedachte dat we er de derde vraag voor president Ceausescu van maakten. Toen Silviu Brucan me opzocht, bruin verbrand, een open shirt en op een soort sandalen, was ook hij het met die gedachte volstrekt eens. ‘Then Nika Ceausescu, the youngest son, who is active in the student movement, can play a big role,’ aldus professor Brucan.

‘Like the entire family does here,’²¹⁷ zei ik.

‘Exactly,’ beaamde hij.

Ook Pushkas was direct enthousiast.

217 Nika Ceausescu zou bij de val van zijn ouders als vooraanstaande partijplayboy de bak in draaien.

[p. 157]

's Middags bezocht ik professor Konstantin Arseni in diens kliniek. Hij is een van 's werelds bekendste hersenonderzoekers. Hij bleek nog op een subsidie van de regering te wachten. Hij nam me mee naar de eerste verdieping, waar men op het punt stond een operatie aan de hersenen van een bejaarde man te gaan uitvoeren. Ik werd ter plaatse onwel en draaide me snel om.²¹⁸

218 Vreemd dat ik verder over dit bezoek geen letter opschreef.

29 augustus 1976

Dit is Peters 31ste verjaardag. Ik ken hem nu tien jaar. Hoe intens zijn deze jaren geweest, ook ten aanzien van de ontplooiing van mijn eigen gevoelsleven.

tarom, flight 215 naar Frankfurt.

Er heerst in Roemenië een nare sfeer. Er wordt bij het leven hielen gelikt, geslijmd naar boven en naar de mond gepraat. De sovjets zijn in dit opzicht slimmer en geraffineerder. Zij laten journalisten via Novosti uitnodigen en niet via partij-apparatiks. Voor mij was het in ieder geval een onsmakelijke ervaring om in de keuken van het partijsysteem gegluurd te hebben. Ook op televisie is het opvallend om te zien hoe president Ceausescu gehaast, opvallend arrogant en met waarneembare minachting een hand geeft aan functionarissen, die als knipmessen staan te buigen. En mevrouw Elena Ceausescu lijkt me een heks, waarmee Evita Peron vergeleken een engel is geweest.

Frankfurt am Main

Eindelijk weer een overvloed aan media. Jack Ford (24) - mijn favoriet is Steve (20), die als cowboy werkt op een ranch in het westen - schijnt zijn vader nogal sterk te beïnvloeden. Hij studeert bosbouw aan Utah State University. Maar Time meldt dat vader en zoon nog al eens 's avonds afzakken voor een glaasje ‘and the next morning the president comes into the office and says he has changed his mind.’ Jack en Steve gaan in de Rocky Mountains-states de hort op om stemmen voor hun vaders herverkiezing te winnen. Ook al zijn alle Ford-kinderen het er over eens dat

[p. 158]

hun levens waarschijnlijk aanzienlijk aangenamer zouden worden, wanneer de ouders het Witte Huis voor goed zouden verlaten, voorlopig wordt er aan de herverkiezing gesleuteld.²¹⁹

Ik krijg een New York Times te pakken van 27 augustus 1976. Een driekoloms kop zet prins Bernhard volledig in zijn hemd: dutch prince quits posts as inquiry board assails his links with lockheed. Het onderzoek van de Commissie van Drie heeft zes maanden geduurd. Bernard Weinraub meldt uit Den Haag dat pb ‘allowed himself to be tempted to take initiatives which were completely unacceptable and which were bound to place himself and the Netherlands procurement policy in the eyes of Lockheed - and it must be added, also in the eyes of others - in a dubious light. He showed himself open to dishonorable requests and offers.’

Je zal aldus op de voorpagina van de New York Times vermeld staan. Bernhard heeft dan ook vrijwel al zijn functies neergelegd. Een foto van Joop den Uyl, die het parlement toespreekt, complementeert het artikel. De hele pagina a 8 van de Times is aan het Bernhard-schandaal gewijd. Wat een afschuwelijke publiciteit.

219 Time magazine, 30 augustus 1976.

Amsterdam, Amerbos

De Lockheed-affaire is de afgelopen dagen het gesprek van de dag in Nederland geweest. Op 25 augustus meldde Weinraub in de Times vanuit Den Haag dat er keet was tussen koningin Juliana en het kabinet over de afwikkeling van de Lockheed-affaire. De koningin, die nu 67 jaar is, heeft een aantal geheime ontmoetingen met Den Uyl gehad om het schandaal alsnog in, voor de Oranjes, acceptabele banen te leiden. Er zijn leden van het kabinet die er op aandringen dat hij al zijn openbare functies neerlegt. Het schijnen er 300 te zijn. Er duiken ook bij Weinraub steeds meer obscure namen op, zoals nu de duistere pakistaanse wapenhandelaar sjeik Ali Ahmed, een relatie van pb in Londen.

Heel vreemd is de passage die ik in de nrc van 27 augustus 1976 vind, dat er gelden vanuit Californië zijn overgemaakt naar een Zwitserse bankrekening aan een meneer Victor Baarn, van wie algemeen wordt aangenomen dat dit prins Bernhard zelf was. De prins heeft tegenover de commissie verklaard zich die overmakingen niet te herinneren en ook geen gelden via die weg te hebben aangenomen. Omdat de Commissie van Drie niet over bewijzen van het tegendeel beschikte, kon men niet vaststellen wie er achter de naam Victor Baarn schuilging.

[p. 159]

Op 27 augustus berichtte Weinraub in de Times dat de koningin zou hebben aangeboden af te treden.²²⁰ De vraag was of prinses Beatrix (op dat moment 38) onder die omstandigheden bereid zou zijn de troon van haar moeder over te nemen.²²¹ In ieder geval draait Bernhard niet de bak in, wat op zichzelf een winstpunt is voor de monarchie. ‘De regering komt lof toe’, aldus André Spoor in een hoofdartikel in de nrc²²² en Den Uyl heeft ‘een vlekkeloze prestatie’ geleverd. Spoor vindt terecht dat ‘door verschillende kabinetten veel te lang en te gemakzuchtig terughoudendheid werd betracht. Al sinds jaar en dag kon men in Den Haag immers kritische geluiden beluisteren over de vriendenkring van de prins en een aantal van zijn activiteiten.’ Ik vind het maar mosterd-na-de- maaltijd-geklets.

De nrc publiceerde de kop: prins schaadde het belang van de staat. De prins nam volstrekt laakbare initiatieven. Hij liever dan ik.²²³

In 1952 bedroeg de internationale wapenhandel in totaal 300 miljoen dollar. In 1975 was deze infame negotie gegroeid tot 20 miljard. In de vs zijn 350.000 arbeiders in de wapenindustrie beschäftigt. (MacDonnell Douglas, Grumman, Northrop, Lockheed.)

‘To give arms to all men who offer an honest price for them, without respect of persons or principles: to aristocrat and republican, to nihilist and Tsar, to capitalist and socialist, to protestant and catholic, to burglar and policeman, to black man, white man, and yellow man, to all sorts of conditions, all nationalities, all faiths, all follies, all causes and all crimes.’

- George Bernard Shaw in Major Barbara.

Op de voorpagina van de nrc staat:

Prins betuigt ‘oprechte spijt’
Prins Bernhard heeft naar aanleiding van de bevindingen van de commissie-Donner een verklaring uitgegeven, die gisteren door premier Den Uyl in zijn regeringsverklaring werd voorgelezen. De tekst van de brief van de prins luidt letterlijk:
Het rapport van de Commissie van Drie heeft mij ervan overtuigd dat in mijn jarenlange vriendschappelijke relatie met enkele hooggeplaatste functionarissen van Lockheed mijn betrekkingen met Lockheed zich verkeerd hebben ontwikkeld.
In het bijzonder heb ik daarbij niet die zorgvuldigheid in acht genomen, die op grond van mijn kwetsbare positie als echt-

220 Later werd bekend dat Juliana - en Beatrix - Den Uyl voor het blok hadden gezet: geen Oranjes meer op de troon wanneer Bernhard voor de rechter wordt gedaagd.

221 Moeder en dochter trokken één lijn.

222 27 augustus 1976, geen crisis om de monarchie.

223 De NRC publiceerde 20 augustus een tekening van Wim Klinkenberg en mij i.v.m. ons Bernhard-artikel; zie bijlage 22.

[p. 160]

genoot van de Koningin en als Prins der Nederlanden vereist is. Ik erken dit en betuig hierover mijn oprechte spijt.
Ik heb initiatieven, die mij werden voorgelegd, niet voldoende kritisch beoordeeld. Ik heb brieven geschreven, die ik niet had mogen verzenden. Ik aanvaard hiervoor de volle verantwoordelijkheid en dus de afkeuring, die de Commissie daarover in haar rapport uitspreekt.
Ik heb kennisgenomen van het standpunt dat de regering inzake mijn gedragingen heeft bepaald. Ik aanvaard de consequenties en zal de functies, die in dat verband zijn genoemd, neerleggen. Ik hoop de gelegenheid te behouden het land te dienen en mede daardoor het vertrouwen in mij te herstellen.
w.g. Bernhard.

Weinraub vervolgde 29 augustus zijn serie in de New York Times met er op te wijzen dat premier Kauei Tanaka van Japan gewoon van zijn bed was gelicht voor dezelfde crime. Hij trok vervolgens de lijn door naar Bernhard en schreef over de prins: ‘according to people who know him, he is a victim of self-deception, greed, naiveté and arrogance.’ Het zal je gezegd worden en het is waarschijnlijk nog waar ook. ‘He thought he was a 19th century prince, that he could do whatever he wanted, that he was above the law’, aldus een medewerker van Joop den Uyl.²²⁴

224 The New York Times, 29 augustus 1976.

30 augustus 1976

Vandaag heeft de Tweede Kamer de affaire besproken en met 148 tegen 2 stemmen besloten dat prins Bernhard niet voor de rechter zal worden gebracht.

Joseph Luns is 65 jaar geworden. Proficiat.

Truman Capote vindt ‘writing the most highly concentrated thing a person can do.’ Hij vervolgt: ‘Writers tend to learn more than other people how to be alone. They learn to be dependent on themselves. If you don't have any natural facility for that, it's a hard row to hoe.’ Dan vraagt John Avedon aan de 51-jarige schrijver: ‘Why is portraying people's sexuality such an important part of your work?’

Capote: ‘Sex plays an enormous part in most people's lives. If one ignores that, you are ignoring an enormous percentage of what a personality is based on, what arouses and controls it. I don't see how you can write about a person without going into that area of their lives. Great works of art have been done without it, but I don't think that it was to the enhancement of art. Sex is an enrichment, not a detraction.’²²⁵

Na de publicatie van de eerste vijf delen van mijn dagboek hebben veel lezers, onder wie sommigen van mijn oudste vrienden,

225 Newsweek, 30 augustus 1976.

[p. 161]

zoals Toon en Marleen Quarles in Vught, bezwaren kenbaar gemaakt tegen de regelmatige weergave van seksuele ervaringen alsof daar het taboe van de verboden vrucht over zou behoren te hangen.
Dit dagboek is het verhaal van een identiteit, een radertje in het geheel van de tweede helft van de 20ste eeuw (grosso modo 1950-2000). Hoe heeft dit ene brein zich tussen de environmental and structural changes of this particular epoch of fifty odd years gehandhaafd? Welke waren de individual idiosyncracies, love relationships, sexual habbits, contacts and underlying emotions van deze ene persoon? Hoe interpreteer de hij de wereld om zich heen? Hoe werd deze tot hem komende informatie in zijn bovenkamer verwerkt, gecatalogiseerd en in de herinnering weggepoetst? Hoe werden andere mensen beleefd, van de ouders tot en met de intiemste vrienden, van outsider tot enemy? Een dagboek is een inhoudsopgave van een specifieke mind. Het zal een biografische ‘sketch’ zijn via persoonlijk notities, maar ook via brieven (in en uit) en alles wat verder werd beleefd gedurende die pelgrimstocht, die het leven tenslotte is, van geboorte tot de dood.²²⁶ Hoe anders en vollediger de ontwikkeling van een brein te leren kennen dan via de 1.500 klappers, die ik in vijftig jaar heb volgeschreven? Is er een andere methode om werkelijk te kunnen ontdekken hoe het hoofd van de mens evolueert van de kinderkamer naar het ouden-van-dagenverzorgingstehuis? Wanneer men meer waarheid over een brein zou leren kennen, zou dit voordeel kunnen opleveren bij het toekomstige hanteren (en programmeren) van alle minds. Uiteindelijk draait immers het leven van ieder individu om de vraag hoe hij/zij de op hem/haar afstormende informatie selecteert en verwerkt? Hoe wendt men wat men ervaart of leert aan ten behoeve van ‘een lang constructief en gelukkig leven’? Hoe organiseert een mens op dynamische wijze zijn eigen psychologische netwerk (identiteit) dat immers de basis vormt voor wel en wee, voor karakter en gedrag, voor alles wat tijdens een Spaziergang door de wereld wordt beleefd? Freud noemde het de nuttige integratie van the id, the ego and the superego. C.G. Jung geloofde dat de volwassen persoonlijkheid neerkwam op de integratie van het ego, het individuele en collectieve bewustzijn, de bestaande eigenaardigheden en afwijkingen, de archetypen, de persona²²⁷ en de anima.²²⁸
Ik kom vanzelf op deze onderwerpen terug; hier wilde ik slechts onderstrepen Truman Capote's opvatting volkomen te delen: seks speelt een gigantische rol in ieders leven en proberen dit feit te

226 Een zinspeling op ons familiewapen: La vie est un pélerinage.

227 Dat deel van de persoonlijkheid betrokken bij role playing.

228 Dat deel van de persoonlijkheid in nauw contact met het onbewuste.

[p. 162]

verdoezelen als overblijfsel van religieuze anachronismen of andere afwijkingen, dient geen doel. Erger: het zou een moedwillige vervalsing zijn.

Bij thuiskomst lagen er lieve brieven van Peters moeder en zus Trees, de non. Ook van Casper Bake uit Ovambo en Henry Richardson uit Peru. William Bast meldt zijn script voor de nieuwe televisiefilm The Man in the Iron Mask gereed te hebben. Zo houden mijn beste vrienden me op de hoogte. Ik ben zeer bezorgd over een paar regels van Frank Linschoten.²²⁹

Het is voor Keke beter dat hij in de kennel blijft, al mis ik hem, want ik vertrek alweer spoedig naar Hongarije.

Ambassadeur Romanov belde: ‘Willem, when can you come?’ Hij wil dat ik een sovjetgast ontmoet.

Antwoordde de heer Steenberghe van daf dat ik het met zijn brief van 23 augustus niet eens was,²³⁰ maar ik kan er toch niets tegen ondernemen. Er werden geen orders afgesloten ‘waarop onze afspraak van toepassing zou kunnen zijn’. Ja, ja; ze zijn allemaal hetzelfde.

229 De Nijmeegse student die ik bij Diogenes had leren kennen en me een paar maal op Amerbos intiem bezocht.

230 Zie bijlage 23.

31 augustus 1976

Peter vertrekt vandaag naar Minnesota. Hij kwam gisteren en sprak veel over zijn moeder en zus. Hij is uiterst nerveus over deze reis, omdat hij voor de musical betrekkelijk snel terug moet zijn in Londen. Er was een expresse van Frederick Ress gekomen, die hij ongeopend liet tot na middernacht. Dat begrijp ik nooit.²³¹ Ook zijn Amerikaanse vriend stelde de vraag:

231 Dat doet Peter vandaag de dag (1992) in Johannesburg nog: wanneer een brief van zijn zus, de moeder-overste komt, laat hij die soms een dag liggen ‘tot een geschikt moment’.

[p. 163]

‘Wil je nu acteur worden of ga je psychologie studeren?’ We lagen er in bed nog lang over te praten. Zijn instinct zei hem dat een relatie met Frederick mogelijk bleef, ook omdat er seksueel tweerichtingsverkeer was.

Peter vliegt. Op Schiphol een erg goed afscheid voor ons allebei. Ik was allerminst uitgesproken, maar zijn we dat ooit? In bed keek ik nog naar waar zijn hoofd had gelegen en vroeg me af: wanneer zal hij hier weer slapen? Ik zal zijn moeder schrijven.

In Den Haag vroeg ambassadeur Romanov hem te helpen om het aanstaande bezoek van Alim Keshokov, eerste ondervoorzitter van de Schrijvers Unie van de Russische Federatie van de ussr, tot een succes te maken. Ik telefoneerde met Daniël de Lange, president van de Vereniging van Letterkundigen. Hij leek te willen helpen. De ambassadeur wilde een ‘werklunch’ beleggen. Ik suggereerde een aantal namen. Hij vond het noodzakelijk om eerst van gasten te weten te komen of zij een uitnodiging zouden aannemen alvorens deze te verzenden.

Het is leerzaam om in De Waarheid te lezen hoe men in die krant weergeeft dat het parlement de Lockheed-affaire zou hebben besproken. Over de hele voorpagina wordt vermeld wat Marcus Bakker namens de cpn te berde heeft gebracht. Bakker is altijd ad rem en to the point. De kwintessens van zijn betoog, was dat de volksvertegenwoordiging de bewapeningsvraagstukken van het koninkrijk onder het mes diende te nemen. De man heeft gewoon gelijk.

J.L. Heldring is malende geworden. Hij vindt wat de prins heeft uitgespookt dermate ‘ongelooflijk’, dat hij zich afvraagt of het auto-ongeluk van de prins in 1937 nabij Muiden misschien heeft gezorgd voor ‘een verminderde toerekeningsvatbaarheid’. Ook omdat de prins tegenover de Commissie van Drie voortdurend blijk gaf zich details niet te herinneren, zo meent Heldring, zou dit de werkelijke oorzaak van 's prinsen onfortuin kunnen zijn. De illustere commentator hoopt dat Hare Majesteit nog geruime tijd staatshoofd blijft, ‘althans totdat de meest verse wonden zijn geheeld.’ Prins Bernhard moet dan wel in de schaduw blijven.²³²

Henk Hofland en W.L. Brugsma schrijven beiden twee pagina's in de Haagse Post.’²³³ Henk, met zijn Overwinning van de burgerij, zegt helemaal niets, laat staan iets nieuws of interessants. Die schrijft maar bladzijden vol. Brugsma's Koningsdrama sprankelt tenminste. ‘Als de Nederlandse journalistiek

232 NRC, 31 augustus 1976.

233 Haagse Post, 4 september 1976.

[p. 164]

een duo Woodward & Bernstein zou kennen, was het vermoedelijk met de monarchie snel gedaan.’ Een echt Watergateschandaal kan gewoon aan het Binnenhof niet, daarvoor zit men te veel bij elkaar op schoot.

Oud-vvd-senator Harm van Riel vertelde tegen Frank de Jong in Accent²³⁴ dat de prins ‘een waardevol mens was die tussen de wielen was geraakt’. Als liberaal gaf hij natuurlijk hevig af op Joop den Uyl, die de laatste in het koninkrijk was om prins Bernhard te bekritiseren, want hij hield er een minister in zijn kabinet op na, die was veroordeeld wegens het rijden onder invloed. Hij vond alle premiers van Drees senior tot en met Den Uyl schuldig, omdat zij de prins niet hadden beschermd tegen verkeerde vrienden. Het huis Lippe was een der oudste adellijke geslachten in Europa, maar de tak Lippe-Biesterfeld was morganatisch, want een voorouder van Bernhard huwde met een dame van mindere rang. Hoe werkt het brein van Harm, die voor het gesprek in een klapstoeltje in zijn tuintje werd gefotografeerd, compleet met leren pantoffels.

Elseviers plaatste een anjer met een gebroken steel op de omslag.²³⁵ Ferry Hoogendijk herinnert er aan dat 90 procent van het volk de monarchie wenst en dat voor 61 procent er in het beeld dat men van de prins heeft ‘niets is veranderd’, ondanks het Lockheed-schandaal. Ook Hoogendijk geeft aan dat prins Bernhard niet werd vervolgd omdat er dan een koningskwestie zou hebben gedreigd. De prins voor de balie en geen koninginnen meer, noch Juliana, noch Beatrix, noch enige andere Oranje. Elseviers eerste man eindigt zijn beschouwing over de prins, van wie malversaties zojuist werden bewezen: ‘Laten wij hem als een koninklijke gentleman behandelen.’

T. Brouwers, hoofdredacteur van het Eindhovens Dagblad en het Helmonds Dagblad, A.J.M.H. de Mug, hoofdredacteur van Het Nieuwsblad van het Zuiden, drs. Joep Naninck, hoofdredacteur van het Brabants Dagblad en drs. Leo van Vlijmen, hoofdredacteur van Brabant Pers hebben in Best op 24 augustus 1976 een gezamenlijke verklaring ondertekend ten aanzien van mijn ernstige bezwaren over de wijze waarop van Vlijmen over mijn ussr-boekje heeft bericht.

Er wordt op gewezen dat van Vlijmen marxistische wijsbegeerte studeerde, evenals communistica (wat dat ook moge zijn) en Slavische talen. Hij bezocht meermalen de Sovjet-Unie en was behalve journalist ook docent marxistische wijsbegeerte en communistica aan de Koninklijke Militaire Academie te Breda.

234 Accent, 4 september 1976.

235 4 september 1976, zie bijlage 24.

[p. 165]

Op de eerste plaats is die man dus helemaal geen journalist. Wanneer je zijn antecedenten op een rij zet, lijkt hij eerder een professionele anti-sovjetagitator. Geen wonder dat hij tegen mijn boekje in het geweer kwam. De hemel mag weten wat zijn betrekkingen met de inlichtingendiensten en spionagebendes tegen de ussr zijn.

De hypocrieten, die van Vlijmen te hulp zijn geschoten, noemen het nota bene ‘een maatschappelijk belang’ dat er op lacunes en grove fouten in mijn boek werd gewezen. Van Vlijmen had geen aanval op mij willen lanceren, maar slechts een zakelijke kritiek in persoonlijke bewoordingen willen presenteren. Hij beschreef mij als iemand ‘die zich journalist noemde.’ Ik zou als charlatan door Van Vlijmen zijn ontmaskerd in het belang van land en volk. Wie beschermt land en volk tegen sujetten als Van Vlijmen en zijn ondersteunende Brabantse bende van hoofdredacteuren? Zij begrijpen niet dat ik het als beledigend en grievend heb ervaren in vette letters in kranten te zien staan: oltmans vertilt zich aan boek over de sovjet-unie.

Ik heb mr. K. Helder van de Raad voor de Journalistiek meegedeeld dat ik absoluut geen genoegen neem met het zogenaamde verweerschrift van de Brabant-club.

Ton van Dijk schrijft dat hij het gesprek met dr. Bruno Kreisky, de kanselier van Oostenrijk, in de prullenmand doet, want hij heeft de lezers van de Nieuwe Revu zoals ik het heb gepresenteerd, ‘niets te vertellen’. Hij heeft in zijn kritiek over hoe ik het heb geschreven gelijk. Hij vraagt ook om minder bij de Nieuwe Revu te komen kopiëren, ‘want het begint op te vallen’.

1 september 1976

Aan boord van een Hongaars malev-toestel voor de vlucht naar Boedapest hoorde ik iemand niet lang na het opstijgen iets over ‘rook’ zeggen. Ik zat te lezen en had niets gemerkt. Zoals meestal zat ik in het staartgedeelte. Ik keek om en zag tot mijn stomme verbazing zeer veel rook uit het achterste gedeelte naar voren stromen. Ik was in opperste paniek. Waar denk je het eerste aan? Niet aan mam of aan Peter maar aan het redden van het vege lijf. Ik liep snel naar voren, zover mogelijk weg van de rook en ging op de eerste rij zitten. Was zeer angstig, maar geleidelijk wende ik er aan. We waren reeds boven Rotterdam en keerden terug naar Schiphol waar een startbaan op het oude gedeelte van de luchthaven gereed werd gemaakt voor een noodlanding.

[p. 166]

Alles verliep rustig, ook al stonden er vele brandweerwagens en begeleidende auto's langs de startbaan bij het landen. Ik ben zelden zo snel aan de grond gezet als door dit Ilyushin vliegtuig. Jezus: it was really scary. Ik ben rechtstreeks naar huis gegaan. Er hangt onheil over deze reis. Dit soort inwendige paniek die je ervaart, is niet te beschrijven. Je haalt je de hemel mag weten wat allemaal in je hoofd.

Belde met Peter in Londen.²³⁶ Hij was enthousiast over the cast en zijn werk. ‘Wat heb je het naar je zin daar,’ zei ik.

‘Wat bedoel je,’ antwoordde Peter, ‘je weet dat ik het liefst alleen en op mezelf ben.’

236 Peter was niet naar Minnesota gevlogen maar naar Londen voor zijn repetities.

2 september 1976

Gisteren is De Nieuwe Linie met mijn zevenkoloms artikel en nu luns uitgekomen, waarin ik betoog dat het er jaren om heeft gespannen wie van de twee het populairst was bij de massa: Bernhard of Luns. Eén meneer is nu door de mand gevallen: wie volgt? Trouw, de Volkskrant en A.J. van Dijk in de nrc maken in de weekbladenrubrieken melding van mijn stuk.²³⁷ ‘Waarom Bernhard wel en Luns niet,’ schrijft Van Dijk me na in de nrc. Ik gaf op een aantal manieren aan dat het de hoogste tijd werd ook Luns aan ‘een onderzoek’ te onderwerpen en zette boven mijn artikel dat Joop den Uyl er voor was, want dat had hij me zes jaar geleden reeds geschreven, toen hij nog niet op het Catshuis zat. In Den Vaderland Getrouwe had ik de brief van Den Uyl reeds in 1973 gepubliceerd.²³⁸ ‘65 jaar, een mooie leeftijd om op te stappen voor deze rakker, die koningin en vaderland aanzienlijk gigantischere poetsen heeft gebakken dan de man uit Soestdijk. De financiële, politieke en morele schade die Luns c.s. Nederland tijdens enkele tientallen jaren “trouwe dienst” heeft berokkend, is immers niet te overzien? (...) Het gezamenlijk pakket scheve schaatsen dat Luns als minister heeft gereden, is niet meer te tellen en moet nog geïnventariseerd worden. De faux-pas van pb vallen daarbij totaal in het niet.’

De Guardian meldt dat Zuid-Afrika een strijdmacht van 45.000 man op de been heeft gebracht, in de grootste militaire operatie sinds de Boerenoorlog, om de guerrilla's in Zuidwest-Afrika het hoofd te bieden. Parachutisten en een mobiele brigade zitten in het gebied waar Casper Bake werkt. Verontrustend.

237 De Nieuwe Linie, 1 september 1976.

238 Zie bijlage 25. Bovendien opereerde de ‘vrijheid van pers’ in 1976 zodanig, dat mijn denkbeelden alleen in het linkse, noodlijdende blad De Nieuwe Linie konden verschijnen.

[p. 167]

Newsweek meldt dat de president van Lockheed, H.C. Kotchian, heeft gezegd: ‘Bernhard would lead you to believe that the Queen has him on a tight budget.’ Dat moet minder prettig zijn voor prins Bernhard om aldus aan de wereld te worden gepresenteerd. Beatrix wordt voorgesteld als een prinses wachtend om koningin te worden, want Willem Alexander, de eerste mannelijke nakomeling sinds 1884 om koning te worden, is pas negen jaar. Claus wordt beschreven als de man die Beatrix in de richting van musici, schilders en dichters zou hebben gedreven.²³⁹ Verder wordt weer eens genoemd dat Claus de prinses pink zou hebben gemaakt, maar ‘Beatrix is anything more radical than a conservative with a social conscience.’²⁴⁰ Als eenmaal zo'n racontar is gelanceerd, krijg je die eigenlijk nooit meer weg. Time begon met Beatrix en Claus ‘links’ te noemen en nu kletsen ze allemaal hierover.

Ik ga opnieuw proberen naar Boedapest te komen, maar nu met de klm. Op Schiphol liep ik tegen Nijenrode-vriend Han André de la Porte aan, die naar Hamburg ging. Er wordt 30 september op de Veluwe een reünie van ons jaar 1946-1948 gehouden. Op dezelfde plek waar noib in 1946 begon.

Peters experiment met een gezichtsbehandeling - waar zij hem als model voor wilden gebruiken - is in het blad De Man verschenen (zie boven).

J.G. Heitink van De Telegraaf had ik een briefje gezonden voor opname in dit ochtendblad. Het is vandaag verschenen, wat me meevalt van hem.

239 Een verhaal dat nauwelijks klopt.

240 Newsweek, 6 september 1976.

[p. 168]

BERNHARD NAAR ELBA?
Ik heb over de jaren nauwelijks tot de bewonderaars van prins Bernhard behoord en heb dit meer dan eens geschreven. Maar waarom iemand, die fouten heeft gemaakt, ook diens grote verdiensten ontzeggen? Dat hij zijn officiële functies neerlegde, soit. Het zou absurd zijn deze man, die onlangs bij zijn 65ste verjaardag verklaarde gewoon door te willen werken, te ontzeggen de vele andere nuttige functies die hij bekleedt, of heeft vervuld, langer te bekleden? Neem het Wereld Natuur Fonds, waar hij zijn hart aan heeft verpand. Zolang hem niets ten laste is gelegd, dat op een strafbaar feit duidt, zou het belachelijk zijn, indien pb gedwongen zou worden deze werkzaamheden thans stop te zetten.
Willem Oltmans, journalist

In Time²⁴¹ is een misselijk stukje verschenen: the prince errant loses his epaulets. Rotter kan het niet en geïllustreerd met een foto van prins Bernhard voor in een auto, de koningin achter hem haar hond omklemmende (bij gebrek aan beter). Afschuwelijke publiciteit. Toch hebben Juliana en Beatrix samen zijn nek gered.

Heb een briefje ontvangen van een rechtenstudent aan de Columbia University, David Seay. Een van zijn docenten is Mark Lane. Ze hebben blijkbaar besloten een ‘researchproject’ over George de Mohrenschildt op te zetten en vragen om mijn medewerking. Zal waar mogelijk helpen.

241 Time, 6 september 1976.

Praag (tussenlanding)

Casper Bake's vriendin en zijn enige grote liefde, Pauline Barnaard, is aan boord als stewardess. Ik heb haar duidelijk gemaakt dat zij de enige ware affectie voor Casper is gebleven. Als dit zo was, begreep zij niet waarom hij maandenlang in de ‘rimboe’ in Afrika ging zitten. Zij heeft hele mooie ogen, dat is zeker.

Boedapest, Hotel Gellert

Op het vliegveld werd ik afgehaald door József Balázs, eerste secretaris van het persdepartement van Buitenlandse Zaken. Er was tevens een tolk, Catherine Csete, waar ik blijkbaar deze reis mee word opgescheept. Ze is vriendelijk, mager en meer dan afschuwelijk opgemaakt. ‘I hate these women liberation,’

[p. 169]

zei ze, ‘because they make women something else.’ De chauffeur van de Mercedes luncht mee. Hij zegt niets en doet of hij geen Engels verstaat, maar ik houd er rekening mee dat hij de werkelijke spion in het gezelschap is. Communisten blijven communisten.

Ontmoeting met de assistent van mijn vriend ambassadeur Eugen Randé, de heer Sandor Szapora. Aardige kerel.²⁴² Hij is vijf jaar als diplomaat in Moskou geweest. Jammer en irritant dat zo'n gesprek via een tolk moet worden gevoerd. Hij bereidde me voor dat een gesprek met minister van Buitenlandse Zaken Frigyes Puja voor mijn europa-boek, waarschijnlijk niet zou plaatsvinden. ‘Dan is mijn missie hier mislukt,’ antwoordde ik. Verder bespraken we mijn programma voor de komende dagen.

Er volgde een rondrit door de stad. Boeda en Pest herinneren sterk aan Wenen. De jonge mensen zijn hier veel moderner dan in Roemenië en een stuk minder lelijk. Hoe heeft Peter Hagtingius in Panorama zoveel shit over Hongarije kunnen schrijven? We zaten op het terras van het Intercontinental Hotel met uitzicht op de Donau.

Telefoneerde de ambassade en kreeg tot mijn verrassing mr. J.P.M. Wolfswinkel aan de lijn, die ik vorig jaar nog op het ministerie in Den Haag sprak. Hij zei - maar ik weet niet of hij het ook echt doet - te zullen helpen een gesprek met minister Puja te bevorderen.

242 Eugen Randé zelf was in het buitenland.

3 september 1976

Dit is mams sterfdag.²⁴³

Het is prachtig, stralend weer.

Ben vroeg bij het warme bronwaterbad, waar dit hotel om beroemd is, gaan kijken. In een oogopslag zag ik wat er aan de hand was. Een scène uit een film van Frederico Fellini. Honderden strompelende karkassen, sommigen in absoluut deplorabele toestand. Er liepen twee appetijtelijke ventjes tussen, maar die waren kennelijk ‘samen’. Nam een massage; toen ik opstond had ik een erectie.

Ontbijt met verse broodjes, koffie met melk, geneugten voor de grote broer in Moskou niemals da gewesen.

We reden naar Kecskemét, waar het Zoltán Kodály Pedagogical Institute of Music is gevestigd. Prettige ontvangst door de directeur Peter Erdei. Hij had een zoontje van twee, dat hij graag cello wil leren spelen. Hij heeft enkele jaren in Boston

243 Eigenlijk was het 2 september 1974.

[p. 170]

gewoond, waar hij met geld van de Ford Foundation een Kodaly Society opzette. Hij organiseert in Kecskemét zomercursussen, die 1.200 dollar kosten en door ongeveer dertig studenten uit verschillende landen worden gevolgd.

Erdei's Instituut is pas een jaar oud en in een oud klooster gevestigd. Moet tot mijn schande bekennen eigenlijk geen muziek van Kodaly te kennen. Deze Hongaarse componist leefde van 1882 tot 1967. Zijn Psalmus Hungaricus werd bij de opening uitgevoerd en door Peter Erdei gedirigeerd. Ik zag dat er geen sovjets zitting hadden in het internationale bestuur van zijn organisatie. Erdei: ‘With the Soviets it amounts to too much red tape.’ Ik had langer bij hem willen blijven en meer met hem willen spreken, maar we moesten terug naar Boedapest. Bij het afscheid zei ik het heerlijk te hebben gevonden to meet a balanced, healthy, harmonious person.

Vanmiddag heb ik een kort bezoek gebracht aan mevrouw Sarolta Kodaly, de weduwe van de componist. Ze leek me ongeveer 32 jaar oud. Zij bewoont nog altijd hun huis in Boedapest. Twee concertvleugels stonden tegen elkaar. Verschillende borstbeelden, muren met boeken, wat rommelig, maar wat een verschil met het appartement van Khatchaturian in Moskou. Ik kreeg de indruk dat zij ervan overtuigd is de enige persoon in de wereld te zijn, die werkelijk weet wie Kodaly was. Zij kan wel eens gelijk hebben. Zij heeft een tienjarige zoon, die in Londen schijnt te zijn. Kodaly's eerste vrouw was ouder dan hij en uit dat huwelijk kwamen geen kinderen voort. Zij gaf me de indruk dat de oprichting van het Kodaly Instituut door haar was aangezwengeld. Ik vroeg of ze over haar man zou schrijven. ‘In any case, I will never write a book “Kodaly and I”,’ zei ze. Na zijn dood waren er zeer veel mensen naar haar toe ge-

[p. 171]

komen om hun hart te luchten en haar te vertellen hoe goed zij haar man hadden gekend. Het herinnerde haar aan de beeldhouwers, die hem hadden uitgebeeld en die, wanneer zij over Kodaly spraken, meer zichzelf en hun eigen gedachten blootgaven dan werkelijk iets nieuws over de componist te vertellen hadden.

Mevrouw Kodaly bevindt zich geregeld in Oost-Berlijn voor concerten en het geven van zanglessen. ‘In my singing, I want to express what I learned from him. Through music, you see the world so differently. Not through words, I will commemorate him, but through music.’

In After Dark zie ik een foto van de Amerikaanse fotograaf Kenn Duncan, die een oude vlam van mij, Tab Hunter (links) heeft gefotografeerd. Wat mij steeds grenzeloos verbaast, is het veelvuldige geklets over de vraag of mensen pro- of anti-joods zouden zijn of zijn geweest. Céline - aldus schrijft Richard Lingeman²⁴⁴ - ‘make no mistake about it, there was no exculpation for his anti-Semitism: he simply hated Jews (...). Céline drank the venom of his own self-loathing and spewed it out on a scapegoat, the Jews.’ Op aandringen van Henk Hofland begon ik in november 1973 in Reis naar het einde van de nacht, zette door pagina 12 een dikke streep en hield spoedig op met lezen. Louis Ferdinand Céline zei me niets. Nu schrijft Lingeman: ‘He lived out his days, old, sick, but still writing and telling lies to the press.’ Wat moet ik ermee? En nu lees ik dat hij anti-joods was. Ook dat mag hij van me zijn. Ik lees alleen niet wat hij schrijft.

Maarten 't Hart slooft zich in de Haagse Post²⁴⁵ uit in een beschouwing van drie pagina's over de vraag of Richard Wagner het antisemitisme van Hitler in de kaart speelde met zijn muziek. ‘Klanken op zich kunnen nooit fascistisch zijn, net zo min als een wiskundig probleem of een partij schaak,’ concludeert 't Hart terecht - en overbodig. ‘Jezus van Nazareth stellen we toch ook niet verantwoordelijk voor het rooms-katholicisme en de uitwassen daarvan zoals Dries van Agt en de hertog van Alva? Hitler hield van Wagner, jawel, maar Hitler hield ook van Johannes Vermeer. Het beroemde werk Het Ate-

244 The New York Times, 19 juli 1976.

245 Haagse Post, 21 augustus 1976.

[p. 172]

lier liet hij ophangen in zijn villa te Berchtesgaden. Toch heb ik nog nooit iemand horen zeggen,’ aldus 't Hart, ‘dat Vermeer een fascistische schilder is.’ Waar windt men zich over op?

Kinine maakt een comeback als het geijkte geneesmiddel tegen malaria, want de muskieten schijnen langzamerhand immuun te zijn tegen synthetische kininepillen. In Rwanda is men om die reden weer kinabomen gaan planten.²⁴⁶ Mijn vader zou dit bericht met belangstelling hebben gelezen.

Ik moet nog enkele aantekeningen van ambassadeur Romanov uitwerken. Hij vertelde dat de Sovjet-Nederlandse commissie op dit moment vergaderde en dat Den Haag zich had beklaagd over dumpprijzen van de sovjetkoopvaardijvloot waar niemand tegen kon concurreren. ‘They are telling us that we are violating with our prices up to 15 and 20 percent,’ aldus de ambassadeur. ‘So, we asked for examples. They had none. It is all part of the general attack on our country. Why it is so? Because there is no constructive atmosphere in Europe despite of the Helsinki Declaration. I guess, it also has to do with the general disorder in the eec and inside the Atlantic Alliance. Like they are picking on the case of Alexander Bukovsky. Who reads Bukovsky? In our country nobody.’

De ambassadeur vertelde dat de Nederlandse parlementaire delegatie tijdens haar jongste bezoek 12.000 kilometer in de ussr had afgelegd. ‘They, including chairman Anne Vondeling, found nothing of interest in our country. Their visit was overshadowed by talking about Andrei Sacharov.’ Bij aankomst op Schiphol werd inderdaad door de delegatie als voornaamste wapenfeit van het bezoek vermeld dat men Sacharov had gesproken, die speciaal uit Siberië was overgevlogen om met de Haagse heren bijeen te komen.

De ambassadeur zei verder dat minister Henk Vredeling van Defensie had meegedeeld dat de marine nu Orion-toestellen nodig had, ‘want de sovjetmarine was te sterk geworden.’

‘How is all this nonsense possible,’ beklaagde Romanov zich, ‘they just seem to be reading that bloody Telegraaf and they forget to read the Final Act of Helsinki. How is it possible that they are imagining all this?’ Ik zei dat naar mijn mening Den Haag gewoon exact uitvoerde wat Washington hen opdroeg, en aangezien de cia aldaar het hoogste lied zingt, weet je meteen hoe laat het is.

Intussen vroeg ik József Balázs hoe het bezoek van minister Max van der Stoel werkelijk was verlopen. ‘Oh, your minister

246 Newsweek, 6 september 1976.

[p. 173]

stated to us, that Zionism was the outcome of the sufferings of the Jewish people in World War II.²⁴⁷ In reply our Foreign Minister made a speech. Max listened patiently and never banged the table as was later reported in the Dutch press. Our Minister called Zionism, “a form of racism, like facism”. And, he continued: “It has nothing to do with the sufferings of the Jews. The Jews were never Zionists in the past. Zionism is produced by capitalism. As facism is produced by capitalism or apartheid in South Africa is produced by capitalism. It has in our opinion nothing to do with the suffering of one nation”.’

Balázs: ‘The night before he left, Max van der Stoel seemed during a dinner-party in such a good mood. We felt that at least he thought that the negotiations had gone very well. Why we were disappointed? Van der Stoel had been beforehand informed, that we wanted coöperation in all fields, economic, political, and cultural, but of course, that the ideological struggle would not halt. No-one died as yet from ideological fights. The most you catch is a heart-infarct. It means raising arguments without using armaments. And, even if we were to stop ideological controversies, the capitalist world would hardly follow suit, and halt the challenges. It is better to fight with arms of ideology, then with airplanes and bombs. Apparently, Max van der Stoel was disappointed in our position. Therefore, it remained very strange for us, that he made upon arrival at Schiphol all these sharp remarks against us. They came to us as a surprise.’

‘May be he drank too much the night before.’

‘No, he did not,’ zei Balázs, ‘but it was for us a cold shower. It did not make us angry or mad. We simply drew the proper conclusions from van der Stoel's words and behavior.’

247 Max van der Stoel als pleitbezorger voor Israël tijdens een officieel bezoek aan Hongarije; je zou denken dat hij eerstens bloembollen aan de man zou brengen, maar Max blijkbaar niet.

4 september 1976

We reden naar het Hongaarse schrijversdorp. We stopten onderweg bij de Romeinse ruïne Aquincum, om werktuigen te bezichtigen die 2.000 jaar geleden zouden zijn gebruikt. Van dergelijke tokens der oudheid word ik altijd stil. Ik denk dan onmiddellijk aan mijn vader, die zich in hoge mate hierin zou hebben verdiept. Ik smeekte Catherine Csete mij voor de lunch alleen te laten. ‘I am not allowed to do that, because I have to sign the bills.’ Vervolgens bezochten we een soort Hongaarse Bijenkorf en opnieuw was Catherine beledigd dat ik alleen

[p. 174]

wilde rondneuzen. Ik kan het niet verdragen om zo'n juffrouw, waar ik ga en sta, de godganse dag om me heen te hebben. Ik was verbaasd over wat er aan kleren en gebruiksgoederen beschikbaar was. Ook in dit opzicht gaf Hagtingius een verdraaid beeld in Panorama.

5 september 1976

Ik krijg meer en meer de indruk dat de vs hier veel populairder zijn dan de Sovjet-Unie. De sovjets nemen Hongarije op de koop toe. Ik denk dat Moskou zich ernstig verkijkt op de werkelijkheid en wat hier leeft. Ondanks hun overschaduwende militaire macht zullen zij het op den duur in Hongarije niet rooien. Van de 10,2 miljoen Hongaren zijn er misschien 750.000 mensen lid van de partij.

Jimmy Carter neemt George Ball nooit als Secretary of State, omdat hij natuurlijk duizendmaal meer weet over international affairs. Carter zou Ball niet aan kunnen. Zo houdt Carel Enkelaar bij de nos ferm aan Harry Hagedorn vast.

Pecs, Hongarije

We hebben een schitterende rit van Boedapest naar hier gemaakt, een paar kilometer van de grens met Joegoslavië. We arriveerden in de voormiddag. De welvaart in Hongarije ligt ver boven mijn verwachtingen. Na de lunch reden we naar de geneeskrachtige baden in Harkany. Vervolgens een bezoek aan een fort en het kasteel Siklos uit de dertiende eeuw. In het centrum van Pecs ligt een kathedraal met vier torens. Er brandde geen enkel kaarsje. Het altaar was met hekken afgeschermd. Dàt was nu een dode kathedraal. Ben alleen een wandeling door het stadje gaan maken bij vrijwel volle maan. Ik word wel aangestaard als toerist. Er liepen een paar opgemaakte nichten op straat. Ging een kerk binnen, een priester las de mis.

6 september 1976

Twee jaar geleden gingen wij op deze dag onze intens trieste laatste gang met mam. Peter huilde. Erik van der Leeden was ook nog bij me. Mijn broers en Nellie leken zo ver weg. Mijn vrienden kenden me voldoende om te weten wat er met mij aan de hand was. Ik verliet onmiddellijk de begraafplaats en wachtte niet op het ‘gezellig koffie-uurtje’.

Ik lees een artikel van Donald Henahan over de pianiste Alicia de Larrocha.²⁴⁸ Zij is pas op middelbare leeftijd echt bekend ge-

248 The New York Times, 18 juli 1976.

[p. 175]

worden. Zij heeft wel eens op tournee in de vs een concert moeten afzeggen, omdat de piano die haar werd aangeboden ‘hopeloos’ was. ‘I can't play those repeated notes in Falla's Nights in the gardens of Spain if the keys stick and won't come up properly.’ Zij studeert ook altijd op Chopins études: ‘always stretching, stretching, stretching.’

Om 10.00 uur word ik op het gemeentehuis door de vicevoorzitter Guylva Takacs, een leraar geschiedenis en literatuur, ontvangen. Hongarije is in negentien regio's verdeeld; deze hier is 4.500 vierkante kilometer groot en heeft 430.000 inwoners, waaronder Duitsers, Slaven en zigeuners. Dan volgt een uiteenzetting waar ik een aantal notities over maakte.

Twee uur later waren we op de Medische Faculteit van de plaatselijke universiteit waar we door conrector Béla Török werden ontvangen. Een buste van Lenin stond op zijn bureau. Ik sneed maar weer eens het onderwerp van de nieuwe marxistische mens aan. ‘My basic problem is biology as a science, not Marx,’ aldus de conrector. Hij hield zich bezig met ‘gene formation, artificial genes and cloning’ maar tolk Catherine Csete was maar gedeeltelijk zeker van de vertaling die zij gaf van wat volgde. ‘We will be able to remake man,’ aldus dr. Török, ‘and we study planned characteristics in man, which are no part of man, and whether artificial qualities become hereditary. What will be the effect? We will get an explosive new man, a science fiction man. We are at the gate of these possibilities. Will we have the courage to enter?’

In de middag woonde ik een ontvangst voor eerstejaars studenten aan de Medische Faculteit bij. De kids zien er aantrekkelijk uit. Veel uitstekende gezichten. Ze zijn hier de ussr tien jaar vooruit. Ook wat hun kleding en lange haren betreft. Het doet allemaal veel meer West-Europees aan. Het volkslied is hier een ernstige zaak. De rector leest een rede voor, zonder enige emotie en zonder ook maar in de verste verte werkelijk contact met zijn jonge gehoor te maken. Volmaakt ongeïnspireerd, droog, zonder humor en helemaal fout.

De Herald Tribune kletst weer een eind in de ruimte in een editorial over de dictatuur van Indira Gandhi in India. Ze weten niet van ophouden met hun ondermijnende crap. Het wordt voorgesteld alsof die dame systematisch bezig zou zijn de democratie in het land te vernietigen en door haar autoritaire persoonlijke rule te vervangen. Ze denken niet verder dan hun neus lang is in New York en meten de hele wereld ten onrechte naar eigen maatstaven, of die elders van toepassing zijn of niet.²⁴⁹

249 Herald Tribune, 4-5 september 1976.

[p. 176]

Japan heeft in 1975 846 miljoen dollar in de vs geïnvesteerd en 585 miljoen dollar in Indonesië. Wie let er op wat hier gebeurt?

Ik heb een pittig briefje aan de heer Sandor Szapora geschreven over de krakkemikkige organisatie van mijn programma. In Pecs vroeg ik of ik de beroemde aardewerkfabriek daar mocht bezoeken, wat ook onmogelijk was. Het lijkt eigenlijk nergens op.

7 september 1976

Boedapest

Het weer is prachtig. Een troost. We kwamen ook voor niets bij Joseph Bognar, zelfs dit belangrijke gesprek was niet geregeld comme il faut. Ik liet me regelrecht naar het ministerie van Buitenlandse Zaken rijden. Omdat ik onaangekondigd arriveerde, was er uiteraard eerst een scène bij de poort. We stonden een kwartier voor spek en bonen in de hal, omdat de heer Balázs eerst een document in orde moest maken met zegels en stempels, waarna we verder konden. Ik maakte duidelijk morgen te willen vertrekken.

Nuttige lunch met collega Janos Avar van het dagblad Magyar Nemzet. Catherine wilde zich bij ons voegen, maar ik vroeg haar ergens anders te gaan zitten, want ik wist zeker dat mijn collega in haar aanwezigheid zijn mond niet open zou doen. Ik zag haar in de verte een boek lezen.

Bezocht vervolgens de heer Wolfswinkel op de ambassade. ‘Tutoyeren wij elkaar? Ik ben Joost.’ Hij was buitengewoon behulpzaam en vriendelijk, maar ook hij kon geen gesprek met minister Puja bewerkstelligen. De minister zou eerst naar New York gaan voor de Algemene Vergadering van de vn en dan Cuba bezoeken. Hij zei het lang niet altijd met zijn ambassadeur, mr. J. Kneppelhout, eens te zijn, vooral wat betreft aspecten van gebeurtenissen in Hongarije zelf. Hij vond dat de affaire Bernhard het aanzien van het land buitengewoon veel schade had berokkend.

Nadien ontmoette ik de heer Jozsef Szimon van het ‘Verband der Ungarischen Journalisten’. Hier kom ik later op terug.

De laatste avond ben ik langs de Donau gaan wandelen en ontmoette Edward Trawinski uit Swidnica in Polen. Hij was blond en had, wanneer zijn lange haren niet voor zijn ogen hingen, een mooi gezicht. Hij wandelde mee naar het Gellert Hotel. We doken in bed. Hij was al een week in Boedapest. Het was ook zijn laatste avond. Hij had bijna geen Hongaren ontmoet en omdat hij geen Duits sprak, alleen redelijk Engels, had dit problemen opgeleverd. Hij studeerde natuurkunde en

[p. 177]

had een oudere zuster. Edward vertelde dat een vijfde deel van de Polen het communisme steunde ‘and the rest tries hard not to become a Communist’. Maar het gesprek concentreerde zich toch meer op seks in ons deel van de wereld. Nadat we voor middernacht de eerste ronde hadden beëindigd, zei hij dat dit zijn eerste seksuele ervaring dit jaar - en het is september - was geweest. Homo's in Polen houden zich gedeist en zijn vrijwel ondergronds, wat een situatie is die wij ons niet kunnen voorstellen. Hij piekerde er niet over om zijn ouders in te lichten, want die zouden dit nooit begrijpen en aanvaarden, dus hij leefde alleen met zijn seksualiteit. Na een tweede nummer dat tot stand kwam na zijn uitlating ‘I am hungry for sex’, heb ik hem proberen uit te leggen dat het zeer ongezond was om niet zeer regelmatig seks te hebben, laat staan wanneer hij dergelijke explosies, als deze avond, slechts eens per jaar totstandbracht. Hij vroeg of hij mocht blijven slapen.

8 september 1976

Ondanks het gesnurk, de losse handen en het gerommel de hele nacht van Edward Zdzistaw, droomde ik in een nieuw huis te zijn getrokken en alle buren kwamen met boeketten bloemen en andere cadeautjes. Ik herinner me een heel mooi meisje met een klein rozet-achtig bosje. Ik wilde mam opbellen om alles te vertellen, maar de telefoon was nog niet aangesloten. Dromen.

Vanmorgen vertrok Edward. Hij nam een exemplaar van Penthouse mee. Ik dacht: zal hij me ten afscheid omhelzen? Ik ging zo staan dat het gemakkelijk voor hem zou zijn. Niets.

Het is prachtig herfstweer. Ik schrijf Casper van den Wall Bake in Ovambo.

Ben diep geschokt dat een luitenant van de sovjetluchtmacht met een super geheime mig-25 naar Japan is gevlogen en politiek asiel heeft gevraagd. Ik denk trouwens dat het een fout is geweest een opinie te hebben over de ussr zonder ook Oost-Europa te hebben bestudeerd. Ik raak er in ieder geval meer en meer van overtuigd dat wanneer ons Abendland²⁵⁰, vooral West-Europa, de koe maar bij de horens wil pakken, we uiteindelijk succesvoller zullen blijken te zijn dan de landen die de socialistische weg hebben gekozen. Ons systeem is in ieder geval definitief het systeem, waarbij een mens vrij adem kan halen, creatief en constructief kan zijn en waar meer mensen van de welvaart kunnen genieten dan waar ook elders.

250 De gedachte van Europa als Avondland is van Walter Schubart.

[p. 178]

Time magazine heeft een omslagverhaal over the troubled house of orange.²⁵¹

Alles wordt andermaal bevestigd, ook dat Juliana en Beatrix weigerden op de troon te zitten als Bernhard zou worden vervolgd. De publicatie van het rapport van de Commissie van Drie was de inzet bij de dreiging afstand te doen van de troon, waarbij het compromis werd bereikt dat het rapport openbaar zou worden gemaakt, maar Bernhard de dans van een proces zou ontspringen. Ook zijn buitenechtelijke seksleven wordt genoemd. Alle vuile was van de prins staat over zeven pagina's in Time opgesomd. Intussen wordt koningin Juliana afzonderlijk gepresenteerd als meer ‘Matron than Monarch’, die aanstormende fotografen ‘a bunch of apes’ heeft genoemd. Beatrix heeft ‘a haughty manner and an acid tongue.’ Ik vrees dat de meeste details van de Time-reportage waar zijn.

De sovjetpiloot Victor Belenko krijgt natuurlijk politiek asiel in Amerika. Moskou heeft om onmiddellijke teruggave van de Foxbat (mig-25) gevraagd.

251 Time magazine, 13 september 1976.

Amerbos

Er is gedonder bij de Nieuwe Revu. Het uitgeversconcern vnu heeft Ton van Dijk ontslagen. De redactie staakt. Ik houd mijn hart vast, want als Ton eruit wordt gegooid zullen mijn interviews waarschijnlijk ook niet meer doorgaan. De aanleiding tot het ontslag zou te veel seks en bloot zijn, plus artikelen over prins Bernhard. Zo gaat dit in Holland. Voorlopig is S. Kapteyn van het blad Avenue weggehaald en hangende verdere besprekingen zal tijdelijk de hoofdredactie dan toch uit het team Kapteyn, Van Dijk en Hans Wilbrink bestaan.

Op het huis Oosterhout is mevrouw van Boetzelaer, echtgenote van de voormalige minister van Buitenlandse Zaken, overleden. Ik heb haar redelijk goed gekend en vond haar aardig. Zij was een Amerikaanse.²⁵² Zij heette Ethel Carver Litchfield.²⁵³

Keke was in de kennel in Bosch en Duin. Ik ben hem direct gaan halen.

252 Zij was ook dame du palais van zowel koningin Wilhelmina als koningin Juliana.

253 Zie Memoires 1925-1953.

9 september 1976

Wim Klinkenberg overviel me met de vraag hoe ik in godsnaam een brief in De Telegraaf had kunnen plaatsen. Ik had dit van hem niet verwacht en werd vuurrood. Ik herinnerde hem aan wat hij zelf had gezegd dat indien De Telegraaf hem een ko-

[p. 179]

lom aan zou bieden, hij die zou schrijven. Bovendien vind ik precies wat ik in die brief schreef en daarnaast was het ook een vorm van tactiek, want ik moet mijn zaak tegen Time ook nog beginnen. ‘Ik heb altijd gezegd, Wim, dat het mogelijk moet zijn hetzelfde verhaal in De Waarheid en Elseviers te zetten.’

‘Ja, maar jongeren kunnen die dialectiek niet volgen,’ antwoordde hij.

‘Dat is niet mijn probleem.’

Ik vertelde mevrouw Anna Bebrits dat mijn reis geen onverdeeld succes was geworden, wat haar kennelijk stoorde.

Ambassadeur Romanov vertelde dat de ontmoeting die Daniel de Lange met twaalf Nederlandse schrijvers had gearrangeerd om Alim Keshokov uit Moskou te ontmoeten een bijzonder succes was geworden. Men had tot 04.00 uur doorgepraat.

Mao Tse-tung is overleden.²⁵⁴

Nu is er ook sprake van dat prins Bernhard zijn functie als voorzitter van de Bilderberg Conferenties zal gaan neerleggen.

254 Zie bijlage 26. Bulletin dat nadien werd rondgezonden.

10 september 1976

Had een angstdroom dat Keke spoorloos was.

Broer Theo belde uit Lugano en vroeg of de koninklijke familie Kerstmis nog zou halen, ‘of zitten ze al in het Huis van Bewaring?’

Rik Zaal reed mee naar Den Haag voor een ontmoeting en lunch met de heer Keshokov op de sovjetambassade. Romanov was weer de charmante gastheer. In een erker stond de tafel gedekt. De maaltijd was tiptop verzorgd. Hij gaf me een briefje dat hij vijf gasten had verwacht en er waren er zes. Ik stelde hem gerust en zei dat Cees Zorn, de fotograaf van de gpd, weer zou vertrekken.

Keshokov vertelde zijn bezoek aan Nederland als nuttig te hebben ervaren. De bal lag nu bij ons. Uit ontmoetingen met Nederlandse schrijvers was gebleken dat er geen reden was tot een kloof tussen onze landen. Er bestond hier een belangwekkend arsenaal van positieve gevoelens voor de Sovjet-Unie en in het bijzonder voor de Russische literatuur. Detente was een langdurig proces dat door Helsinki onomkeerbaar was gemaakt. Vooral de massa begreep niet waarom er een controverse zou moeten bestaan. Ontspanning diende de belangen van iedereen. Controverses dienden slechts de belangen van ruling classes and financial interests.

[p. 180]

Hij ging ook in op een Bulgaarse initiatief tot de oprichting van een pan-Europese schrijversorganisatie. Het ging erom alle Europese schrijvers te mobiliseren om ontspanning te ondersteunen. Het zou een forum kunnen worden in navolging van de Helsinki Conferentie, opdat ‘schrijvers aller landen verenigt U’ zou kunnen gaan werken op het Europese continent, in de strijd om de spanningen te helpen verminderen. Het zou kunnen uitgroeien tot een beweging die de wereldvrede in het algemeen zou kunnen dienen. In de derde wereld voelden de landen van het niet-gebonden blok niets voor de wapenwedloop, want zij hadden andere prioriteiten aan hun hoofd, zodat verwacht kon worden dat schrijvers aldaar zich zouden aansluiten. In Moskou onderhield de Bond van Schrijvers reeds contacten met zusterorganisaties in meer dan honderd landen en de Russische bond wilde nu, na zijn bezoek, soortgelijke gedachtewisselingen in Nederland voortzetten. Moskou zou het bezoek van delegaties van kunstenaars aan Nederland over het algemeen willen continueren en, wat ook van belang was, wilde dat men meer van elkaars literatuur zou vertalen en publiceren. Ik vroeg de heer Keshokov hoe zijn ontmoeting met schrijvers in Amsterdam, naar zijn mening was verlopen. Ik had die tenslotte helpen organiseren, ook al wist alleen de heer De Lange dit. De Rus zei dat de meningen verdeeld waren geweest wat betreft ontspanning. Maar een mevrouw van de pen-Club had de pertinente vraag gesteld waarom er geen vrijheid van meningsuiting in de ussr was. In Nederland werden schrijvers eveneens door de staat financieel ondersteund, maar dit belette hen niet om tegen diezelfde staat te schrijven.

Keshokov: ‘Jammer dat toen mij die vraag werd gesteld, ik niet in het bezit was van de relevante vertaling van enkele passages uit het Nederlandse Wetboek van Strafrecht. Ik heb hier de uitgave van Kluwer, Deventer uit 1972 in handen. Artikel 131 zegt dat zij, die mondeling of schriftelijk, inbegrepen tekeningen, beledigende uitspraken doen tot een geldstraf van 600 gulden kunnen worden veroordeeld. Wie ongeoorloofde contacten onderhoudt met een buitenlandse mogendheid met het doel vijandelijke acties tegen de staat af te dwingen, die het ontstaan van oorlog kunnen bevorderen of versterken, of zij die hulp verlenen aan een andere mogendheid, kunnen een straf van 20 jaar tot levenslang worden opgelegd. Wanneer schrijvers bij ons zich tot het buitenland wenden en een beroep doen om ons land aan te vallen of te vernietigen, treden wij in de ussr volgens onze bestaande wetten tegen deze mensen en hun ondermijnende activiteiten op. Andrei Amalrik schreef

[p. 181]

een boekje of ons land het jaar 1984 wel zou halen. In onze samenleving is er voor dergelijke personen geen plaats.’

Mijn familie, met name mijn vaders zuster, belde verontwaardigd op dat ik in de Nieuwe Linie een artikel schreef: bernhard gereduceerd tot kleiduif.²⁵⁵ Eigenlijk leek me dit om verscheidene redenen een juist beeld. Het rapport van de Commissie van Drie was nog niet uit, maar een kind kon op zijn vingers natellen dat het de richting op zou gaan van een prinselijk monddood maken. En omdat zkh zelf een verwoed schieter is, leek me de kleiduif een symbolische analogie.

Professor Delgado zendt een bemoedigend brief voor meer contacten.²⁵⁶ Hoe komt het toch dat ik in het buitenland altijd weer ongehinderd en probleemloos van de grond kom terwijl ik op het thuisfront permanent gedonder heb. Trouwens, het thuisfront slaagt er al jaren in een spaak in mijn wielen te steken bij het leggen van overzeese contacten. In de kring van de Club van Rome is dit niet gelukt, omdat voorzitter Aurelio Peccei als grootindustrieel weet hoe men in staat is met bepaalde bijltjes te hakken om iemand coûte que coûte de das om te doen. Bij hem krijgt niemand, wat mij betreft, een poot aan de grond, zodat ik vrij ongehinderd in die kring kan opereren.²⁵⁷

255 Die Nieuwe Linie, 18 augustus 1976. Zie bijlage 27.

256 Zie bijlage 28.

257 Maar vrijwel direct na de dood van dr. Peccei, werd ik door Alexander King e.a. aan de dijk gezet.

11 september 1976

De Telegraaf waarschuwt dat er een heksenjacht tegen Bernhard aan de gang is, nu de partijafdelingen van de psp en de ppr in Wageningen hebben geëist dat de prins zijn ereburgerschap van deze plaats zal teruggeven. Volgens dit ochtendblad werd met de publicatie van het rapport-Donner ‘een pijnlijke zaak’ afgesloten. Dat kan De Telegraaf wel vinden, maar het moet worden betwijfeld.

Bernard Weinraub meldt in de Times dat koningin Juliana volgend jaar afstand zal doen van de troon ten gevolge van het Lockheed-schandaal van haar echtgenoot. Over prins Claus schrijft Weinraub: ‘He has displayed tactful awareness of Dutch sensitivities to the Germans. He has involved himself in the problems of ecology and, unlike Prince Bernhard, took pains to learn to speak Dutch without a German accent. Moreover, Prince Claus's standing with the Dutch was enhanced when he and Beatrix had a son, the first male heir to the throne in 83 years.’²⁵⁸

258 The New York Herald Tribune, 10 september 1976.

[p. 182]

12 september 1976

Ik had Peter een ticket gezonden om even naar Amsterdam over te wippen. Hij was ontzettend blij terug te zijn en genoot intens van een etentje in La Belle Epoque. Hij vertelde over een Zuid-Afrikaanse acteur in zijn show, Edwin van Wijk, die in de kleedkamer een gitaar pakte en een lied zong dat hij voor Peter had gemaakt. Hij schijnt het met iedereen in Londen uitstekend te kunnen vinden, had een roerende brief van de Franse choreograaf gekregen en zei: ‘They thought all I was to be is a beautiful guy for my specific role, but then they discovered I was also a person.’ Peter Gottmer, Joop Sandé, voor wie ik nog altijd een zwak heb en die jongen Bum Verbiezen kwamen het restaurant binnen, maar wij gingen naar Amerbos, waar het Peter meteen opviel dat ik te zijner ere bloemen in huis had gehaald. Tot zover gisteren.

Het was heerlijk om zijn hoofd weer op het kussen naast me te zien. Hij gaf me een brief van vier kantjes die hij gereed had en in Londen op de post wilde doen. Hij vertelde dat iemand in de groep verliefd op hem was. ‘He is South African. Nice. But no chance. After one week, when we worked on a run-through, I got very turned off by the general contents of the show. It's made for very sexually frustrated middle class English people, very cock and cunt teasing. But it is done very professionally though. Some very well known people gave their name to it, but who really needs it? Not me, coming from liberated Amsterdam.’²⁵⁹

259 Het ging om Ken Tynans musical Carte Blanche.

13 september 1976

We lagen nog lang in bed te kletsen gisteravond. Hij vertelde hoe een frater vroeger op school tijdens de biologieles heel omzichtig over seksualiteit had gesproken. Hij had gestikt van het lachen. Een keer was Peter tijdens zo'n les flauw gevallen: ‘De hele school wist dat het was gebeurd, vreselijk.’

Peter landde al weer veilig in Londen. Hij nam bruine suiker, pindakaas, honing, Habitane-tabletten, sambal en ketjap mee terug.²⁶⁰ Ik bracht hem zo ver mogelijk weg op Schiphol en was zeer emotioneel toen ik hem omhelsde. Het was te kort, veel te kort. Op weg naar Den Haag om een artikel over Alim Keshokov bij de gpd te brengen was ik in tranen.

Andrei Amalrik gaat niet in Leiden maar in Utrecht doceren, een trapje ‘lager’.

260 Toen ik Peter in 1967 ontmoette, had hij nog nooit Indisch gegeten; tien jaar later kon hij niet meer buiten Indische ingrediënten.

[p. 183]

Thomas Lepeltak, alias Stan Huygens, overtreft zichzelf vandaag in zijn roddelrubriek in De Telegraaf. Hij heeft bedacht dat dit jaar prinsjesdag Witte Anjer Dag moet worden ter ere van de scheve-schaatsen-meneer op Soestdijk. Hij hoopt dat Zijne Koninklijke Hoogheid zijn plaats in de Gouden Koets zal innemen in eigen uniform, met eigen onderscheidingen, minus de Wageningse medaille. Volgens de heer Lepeltak moet dit dan ‘de stille liefdescode’ voor prins Bernhard worden. Hoe krijg je de onzin bij elkaar.

14 september 1976

In Springheld, Massachusetts zijn drie mannen aangehouden op verdenking senator Edward Kennedy te willen vermoorden.

In Thermos werkte ik aan het nawoord van mijn europa-boek toen ik vlak voor vertrek merkte dat een Indonesisch jongen zat te gluren. Hij heette Onno en was na de coup van 1965 uit Indonesië vertrokken. We raakten in een vrijage en verdomme, weer een nummer. Hij ging mee naar Amerbos en op het moment dat Onno en ik arriveerden, reed Ralphie Nijendorff in zijn Alfa voor, mijn andere Indische vriendje. We haalden eten bij Mei Wah en hebben een aantal uren de relatietroubles van beide jongens besproken. Ralphie, die al jaren samen is met zijn vriend, voelt zich totaal gevangen en wil weg. Op het moment dat ik mijn vriend Loet Kilian ter sprake bracht ging de telefoon; Loet was het zelf.

15 september 1976

Nu blijkt dat minister de Gaay Fortman wel degelijk in mei de hoofdredacteur van Elseviers heeft gebeld om te zeggen dat de bvd zeven Kamerleden in de gaten hield op verdenking van het onderhouden van contacten met de kgb. Dit heeft René de Bok tijdens een voorlopig getuigenverhoor bij de rechtercommissaris te Amsterdam openlijk verklaard. Ook de cia schijnt aan dit idiote verhaal te pas te zijn gekomen. Er wordt door zowel de keurige Papa Gaay als de overheid een uiterst dubieus spelletje gespeeld omdat ze bezeten zijn van Moskou.

16 september 1976

Max Snijders van het Utrechts Nieuwsblad schrijft me dat het artikel over de Club van Rome in Madrid, door mij aan de gpd aangeboden, in zijn krant niet van mijn naam werd voorzien omdat ze een regel hanteerden dit nooit met nieuws te doen. Helaas geloof ik hem niet.

[p. 184]

Daniël Schorr heeft zijn poot stijf gehouden en gewonnen. Het House Ethics Committee van het Congres in Washington had hem gedaagd om te vertellen hoe hij aan een kopie van het Pike Committee Intelligence Report was gekomen. Dat heeft hij terecht geweigerd uit de doeken te doen. Dat is een man naar mijn hart. Aaron Latham deed hetzelfde als reporter voor de New York Times. Er zijn nog maar weinig journalisten met een werkelijk onafhankelijke en eervolle positie. De Times publiceerde vandaag een editorial dangerous and pointless. Het blad stelde dat de manipulaties van het congres ‘violate at once some basic principles of press freedom and the simple dictates of common sense. The inquiry is both improper and pointless.’ Ze hebben volmaakt gelijk.

Volgens Carl Albert, voorzitter van de Democraten in het Congres, zijn er voldoende twijfels gerezen ten aanzien van de moord in Dallas zodat een nieuw onderzoek gewenst zou zijn. Ook de moord op dominee Martin Luther King zou opnieuw moeten worden onderzocht.

17 september 1976

Ben met Frank Heckman de film Max Havelaar gaan zien. Er waren prachtige opnamen bij. De regent van Leba werd prima gespeeld, maar ik herinnerde me de rol van die man uit het boek heel anders. Overigens deed het verhaal van Havelaar om de regent uit te schakelen me verdacht veel denken aan mijn eigen knokpartij om de heer Luns met de billen bloot te krijgen. Verwarmend waren vooral voor mij de vele Indonesische gezichten in de film (en Indonesische lijven). Het was precies in de roos om met Frank de film te gaan zien.²⁶¹

Klaas Ecksteen van Bruna vertelde dat zijn reizigers die mijn europa-boek bij boekhandels hadden aangekaart, te horen hadden gekregen: ‘Van die communist.’ Je ziet maar weer wat de leugens van De Telegraaf in dit land teweeg kunnen brengen. Er is in de vs een boek uit gekomen Born on the fourth of July van Ron Kovic.²⁶² Het is geschreven door een oorlogsinvalide uit Vietnam. Hij leeft in een rolstoel. Hij werd 30 jaar op de 200ste verjaardag van de Verenigde Staten, 4 juli 1976. Het is het verhaal van ‘a natural athlete who will never walk again,’ aldus C.B.D. Bryan in de New York Times.²⁶³ Op zijn 21ste verjaardag bezochten zijn ouders hem in het veteran's hospital. ‘I do not tell them what I do every morning with the plastic glove, or

261 Waarmee ik bedoel Frank als Indische jongen.

262 Ron Kovic, Born on the fourth of July, McGraw-Hill, New York, 1976.

263 New York Times, 15 augustus 1976.

[p. 185]

Zo'n plaatje in Playgirl is voor mij in de roos. Die jongen is het helemaal.

about this big yellow thing sticking in my penis, attached to the rubber bag on the side of my leg, or the fact that I never can make it hard again. I hide all that from them.’

Kovic beschrijft hoe tijdens een demonstratie in Los Angeles tegen Nixons voortgezette oorlog in Vietnam een roodharige geheime agent, die zich als een Vietnamveteraan had voorgedaan, Kovic uit zijn rolstoel op straat smijt. Hij wordt geslagen en getrapt en zijn onderscheidingen worden van zijn kakishirt gerukt. Hij krijgt handboeien om en wordt in zijn rolstoel teruggesmeten, maar omdat zijn armen op zijn rug zitten kan hij zijn evenwicht niet houden en valt iedere keer weer naar voren. De geheime agent vloekt en tiert tegen hem dat hij moet blijven zitten tot Kovic hem toeroept: ‘I have no stomach muscles left, don't you understand.’²⁶⁴

H.M. Damme, oud-directeur van Werkspoor, heeft in De Telegraaf²⁶⁵ uit de doeken gedaan dat ‘de Prins door regeringen voor veel vieze zaakjes werd gebruikt’, aldus Henk de Mari. Hij werd door het rooms-rode kabinet Willem Drees naar Argentinië gezonden om een contract van 258 miljoen voor spoorwagons in de wacht te slepen. Hij kreeg een parelcollier voor Eva Peron mee, of was het Evita, en verleende met gulle

264 Jaren later zou Oliver Stone het boek verfilmen met Tom Cruise in de rol van Ron Kovic.

265 De Telegraaf, 4 september 1976.

[p. 186]

hand hoge onderscheidingen. Niemand zag daar toen iets verkeerds in, evenmin de toenmalige president van de Nederlandse Bank, de heer M.W. Holtrop die nu zkh heeft moeten beoordelen in de Lockheed-zaak. Het subtiele verschil is wel dat pb nu zelf het een en ander in eigen zak heeft gestoken.

Eigenlijk deed de koningin ook aan dit soort pr-zaakjes mee, want de president van Gabon, Albert Bongo, wilde alleen een contract tekenen voor vier Fokker toestellen indien hij op Soestdijk door het koningspaar zou worden ontvangen. Vier f-28's waren zo'n 60 tot 70 miljoen gulden waard. De koningin moest in deze ontvangst toestemmen en verrichtte de haar opgedragen taak ‘spontaan en hartelijk’, aldus Damme tegen De Mari.

Maar het sterkste van het verhaal komt nu. Oud-premier Willem Drees, die de steekpenningen voor de affaire in Argentinië persoonlijk zou hebben goedgekeurd, wist toen van niets en weet nu ook van niets. Drees herinnerde zich de details niet en heeft Joop den Uyl gevraagd de zaak na te trekken. De ene socialist, die de waarheid moet verkondigen over de andere socialist. Het is alsof je een nazi door een nazi laat berechten.²⁶⁶

Een jongen die ik aardig vind en geregeld in Thermos zie, zingt vanavond mee in het Nederlands Kamerkoor in de Waalse kerk. Hij zat vroeger bij shape en kwam dan naar Amsterdam om te vozen in Thermos, bleef hangen, nam lessen bij Erna Spoorenberg en schakelde over van militair op zanger. Hij zegt dat vooral liederen van Max Reger de moeite waard zijn.

Accent komt met een werkelijk schandelijk verhaal Alleen Claus lachte om Bernhards echec. Hij staat op de omslag met de vraag Krijgt Claus nu ruimte?²⁶⁷

Er wordt een verregaande vergelijking getrokken tussen prins Bernhard en Claus. Bernhard is rechts, Claus links. Bernhard leest in Porte Ercole ostentatief De Telegraaf aan het ontbijt. Claus de Volkskrant. Er zou een soort gewapende vrede tussen beide heren bestaan. Beatrix zou, tot ergernis van haar vader, door Claus in de linkse hoek worden gedreven en Deltenre stelt hen als rivalen aan zijn lezers voor. Claus zou verantwoordelijk zijn voor de gewraakte uitspraak van Beatrix, volgend op haar reis door de Sovjet-Unie onder begeleiding van ambassadeur Romanov en diens vrouw Galina, dat in Nederland altijd wordt geprobeerd om de fouten van het sovjetsysteem aan te dikken. Dat is hetzelfde geklets dat leidde tot Times' beruchte

266 Zonder nazi's met socialisten te willen vereenzelvigen.

267 Accent, door Jaap Deltenre, wie dat ook mag zijn, 19 september 1976. Zie bijlage 29.

[p. 187]

verhaal A Pink House of Orange. Beatrix en Claus zijn helemaal niet links. Vergeleken bij Bernhard zijn ze een generatie opgeschoven en in harmonie met andere realiteiten dan toen het vorstendommetje Lippe Biesterfeld misschien nog iets voorstelde.

Wat nieuw is voor mij is dat de regering-Den Uyl in het geheim voorzieningen had getroffen indien Juliana en Beatrix zouden hebben geweigerd de troon te bezetten. Dan zou de heer De Gaay Fortman optreden als regent voor de negenjarige prins Alexander. Als dit waar is tenminste. Ik betwijfel overigens of deze oplossing praktisch had kunnen worden uitgevoerd.

Ben blij naar het concert in de Waalse kerk te zijn gegaan. Keke sliep in de auto. Soms is het een strelend gevoel wijd en zijd herkend te worden.

18 september 1976

Prins Bernhard heeft aan sir Peter Scott, voorzitter van de bestuursraad van het Wereld Natuur Fonds, een brief geschreven zich einde van het jaar niet herkiesbaar te zullen stellen als president van de organisatie. Hij verzoekt Scott tevens hem te willen vervangen op het komende congres in San Francisco.

Onderzoeker David Seay van de Columbia University vraagt om meer informatie inzake George de Mohrenschildt.²⁶⁸

Bob Kroon heeft nu zelf een televisiegesprek met premier Lee Kuan Yew in Singapore geregeld. Ik had een vaste afspraak met Wibo van de Linde dat ik dit zou maken. Kroon, momenteel in Jakarta voor een gesprek met Suharto, kon dit en route doen en volgens Wibo: ‘Je zult er hopelijk begrip voor hebben dat ik zijn initiatief niet heb doorkruist - vooral gezien de gunstige financiële aspecten.’ Die twee spelen onder een hoedje en besodemieteren mij bij het leven. Hoe kan het anders? Ze werken allebei voor Time en moeten wel één lijn trekken. Je moet hier 24 uur per dag knokken voor je rechten en afspraken. Protesteerde per brief tegen de gang van zaken.

268 Zie bijlage 30.

19 september 1976

Peter belde enthousiast vanuit Londen. Hij schijnt een flat te hebben gevonden. De previews staan op het punt te beginnen. Hij vindt de ervaring zeer spannend.

Sprak met Lex Poslavsky die het voor mogelijk hield dat de moeilijkheden van pb veroorzaakt waren door een geleidelijke mentale aftakeling. Een aantal jaren geleden zou hij het niet in

[p. 188]

zijn hoofd hebben gehaald om smeergeldbrieven aan Lockheed te schrijven.

Tegen half vier was ik gistermiddag in Vierhouten, Hotel de Vossenberg, voor de reünie met studiegenoten van Nijenrode (1946-1948). Er waren 32 oud-studenten. Henk Hofland komt nooit naar zoiets toe. Gert Meijers, eens een marinier, heeft een hersentumor gehad en was aanwezig maar veranderd in een wrak. Hij is ook nog blind geworden. En hij is pas 50 jaar. Ik ben al begonnen om mijn ussr-boekje voor hem op tape te zetten. Toch bleek zijn geest verder uitstekend. Hij herinnerde zich de kleinste details, ook dat we elkaar in 1956-1957 in Jakarta hebben gekend.

20 september 1976

Vierhouten

We bleven hier slapen. Keke was mee. Het werd wel een bijzonder weekeinde. Geleidelijk lijken de mensen minder oud dan wanneer je ze voor het eerst na vele jaren weer terug ziet. Denninghof Stelling, een neef van ons, is reeds overleden. Hij kreeg tyfus in Indonesië en wilde om religieuze redenen geen medicijnen nemen. Onbegrijpelijk. Ook Jan Haak en enkele anderen zijn er niet meer. Gerrit Jeelof maakte een fantastische carrière bij Philips en schijnt welvarend te zijn. Siebe Minnema doet bij akzo het Oostblok. Hij vertelde een huis van vijf ton te hebben gekocht. Hoe doen ze dit allemaal? Ik knok met Wibo van de Linde of met Ton van Dijk over een honorarium van 2.500 gulden. akzo wil een nylonfabriek van 350 miljoen in de ussr neerzetten. Ik kan Siebe aan nuttige contacten helpen in Moskou. Han André de la Porte deelde aan zijn vrienden in dubbele exemplaren het jaarverslag van Merrem & la Porte uit. Ik had ze misschien allemaal mijn sovjetboekje moeten geven. Eric Warendorf zit nog altijd bij de klm. Jaap Boot heeft een koffiewinkel in Baarn en kletst nog altijd even lang en kritiekloos en vergeet naar zichzelf te luisteren. Jan van Hoeve speelde weer de rol van organ-grinder als oud-voorzitter van de heren xvii. Hij had Den Vaderland Getrouwe nog eens opengeslagen aan de vooravond van de reünie. Jan Piet Karssiens herinnerde zich onze ontmoeting in North Carolina jaren geleden. Piet Rote, de zwemmer, had zijn aardige blik behouden. Viehoff is rechter in Zwolle geworden.

We wandelden met zijn allen naar de Paasheuvel, waar we elkaar in 1946 voor het eerst hadden ontmoet. We gingen ook met twee gecharterde boerenkarren de bossen in. Diemel reed mee tot Bilthoven. Ik stapte in Bussum af bij dat zalige huis van de André de la Portes, ook om Irthe terug te zien.

[p. 189]

Intussen is bekend geworden dat de Bildenberg conferenties van prins Bernhard nauw samenwerkten met de cia. Eerlijk gezegd verwondert het me niets. Sinds Rijkens en Bernhard me in 1961 in New York de voormalige cia-agent Werner Verrips op mijn dak stuurden, die mij prompt bedreigde dat ik uit de weg zou worden geruimd. Het Amerikaanse blad New Times - gelieerd aan Life - heeft bekendgemaakt dat de cia feitelijk de katalysator van Bernhards Bilderberg initiatieven is geweest. In dit opzicht staat Claus inderdaad eindeloos ver van prins Bernhard af.

21 september 1976

Franz Josef Strauss, voormalig minister van Defensie in Bonn, heeft gezegd dat de kgb vervalste brieven laat circuleren om hem met het Lockheed-schandaal te involveren. Maar Bernhards vriend, Ernest Hauser, heeft verteld dat er 12 miljoen dollar smeergelden aan de csu werden betaald om de Starfighter er in West-Duitsland door te drukken.

Drs. C.J. Baay schrijft een brief in antwoord op mijn telegram aan L.J. Leeman dat er ‘een volstrekt begrijpelijke wisseling in productieplannen van een televisieactualiteitenrubriek’ heeft plaatsgehad. Hij vindt mijn geïrriteerde reactie over de zoveelste niet nagekomen afspraak van de zijde van de tros een indicatie ‘dat voortzetting van de relatie geen zin meer heeft’. Ik zal worden betaald wat men me schuldig is en dat is het einde. Friso Endt belde dat de nrc het bericht dat Bilderberg en de cia bij elkaar betrokken waren, niet had willen publiceren. André Spoor is immers zelf voor Bilderberg meetings uitgenodigd geweest. Endt vertelde Gijs van der Wiel van de rvd de zin te hebben toegevoegd: ‘U zult wel peppillen voor Hare Majesteit nodig hebben.’

‘O nee, helemaal niet,’ antwoordde Gijs, ‘die dame is ijskoud.’

Volgde de opening van het parlement door H.M. de koningin met prins Bernhard, voor het eerst gekleed in jacquet. Hij keek niet erg gelukkig. Zijn bekende aplomb was verdwenen. Toch blijft het een wonder hoe ze het theater vrijwel vlekkeloos alsnog hebben opgevoerd. De essentie was niet echt, niet werkelijk. Vooral als er dan een driewerf hoezee voor Juliana wordt afgeroepen. pb zat eigenlijk muisstil als een hoopje ellende in zijn zijvleugeltroon. Wat moet er in godsnaam in de man zijn om gegaan? Om zo snel na het schandaal ten overstaan van de ganse bevolking te moeten opdraven? Gezichten in de ridderzaal waren alom sereen en gloomy en meer uitgestreken dan an-

[p. 190]

ders. Wie luisterde er naar wat hm had te zeggen, wat in de gebruikelijke wanorde werd gepresenteerd, zonder enig gevoel voor prioriteiten? Het buitenlandse beleid, de navo en Helsinki kwamen allemaal aan het einde. Is deze ‘show’ nog langer serieus te nemen?

Toch had ik een opwelling van medelijden en bewondering, dat de man er überhaupt zat, maar bij sobere beschouwing blijft hij natuurlijk de kloot waar ik hem altijd voor heb gehouden.

22 september 1976

Telefoneerde met Peter om een stukje over zijn Londense show te schrijven voor Story, dat Bob van Dijk wel wil plaatsen. We doen er een recente foto bij.²⁶⁹ Hij geeft dan binnen de kortste keren precies de relevante informatie die ik nodig heb. De Roemeense ambassadeur was niet aanwezig op het afgesproken uur. Maar Anna Bebrits van Hongarije sprak ik vanmorgen wel. Zij had minister Puja en Eugene Randé op weg naar New York op het vliegveld gesproken en ingelicht over mijn sovjetboekje en het gesprek met de minister opnieuw ter sprake gebracht. Er was nog steeds een kans. Ik zei dat het nu te laat was. Bovendien gaf ik haar een overzicht van hoe weinig ik met het programma dat ze voor me hadden opgesteld kon doen. Mijn vriend Randé had haar gezegd dat er van de zijde van het ministerie ook klachten over mij waren geweest. ‘You were very impatient.’

‘No, I came to learn and to work, and they don't know in Budapest what work means.’

Zij vertelde dat Max van der Stoel de laatste tijd uitermate koel tegen haar deed. Ze begreep er niets van. De Hongaarse minister voor Buitenlandse Handel, Joseph Biro, zou 27 september in Nederland zijn voor een gesprek met drs. Ruud Lubbers van Economische Zaken. Ik vroeg of er gelegenheid was voor een gesprek met akzo. Dat was mogelijk op de residentie in Wassenaar om 17.00 uur. Ze vond het jammer dat er geen rondetafelgesprek met Nederlandse zakenlieden kon worden geregeld, zoals onlangs tijdens een bezoek van minister Biro aan Oostenrijk.

Belde Carel Enkelaar om hem te vragen een regeling te treffen inzake de tapes die ik met George de Mohrenschildt in Dallas maakte. Hij wist niet wat te antwoorden. Ik stelde voor dat hij Gerard Croiset zou raadplegen. Dit zou hij doen.

De inkomens van de koninklijke familie worden fors ver-

269 Story onder show Nieuws gepubliceerd (datum ontbreekt).

[p. 191]

hoogd. Ze schijnen te denken dat met 74.000 gulden voor Bernhard per jaar meer er geen noodzaak zou zijn om smeergelden in de wacht te slepen.

De nvj is bereid scherp te protesteren tegen de wijze waarop Wibo van de Linde en de tros-directie omspringen met gemaakte afspraken met freelance medewerkers. Tenslotte had ik de deuren in Singapore bij Lee Kuan Yew geopend. Kroon gaat met de buit aan de haal. Dat wordt ‘een wisseling van productieplannen’ genoemd door meneer Baaij, maar ik schiet erbij in.

De nrc meldt vanavond in een vette kop dat er een samenzwering tegen Suharto is ontdekt.²⁷⁰ Maar rechtse politiestaten zijn minstens even effectief als linkse politiestaten. Wat zou het uitstekend nieuws zijn als die man oplazerde. Hij gaat de geschiedenis in als de gemeenste leider van Indonesië sinds de bevrijding. Dat staat vast; en de meest bloeddorstige.

In een verdediging zond Suharto een als ‘zeer ongebruikelijk’ bestempelde brief aan ministers en organisaties buiten de overheid om te benadrukken dat hij zijn familieleden niet geldelijk of op andere wijze bevoordeelde. ‘Ik stel hierbij nadrukkelijk dat ik mijn gezin of mijn verwanten nooit een voorkeursbehandeling zal geven.’ De hele wereld weet dat hij dit wel doet. Misschien lijdt Suharto ook aan een vorm van seniele aftakeling zoals Poslavsky voor mogelijk houdt inzake Bernhard.

Ik belde Gerard Croiset. ‘Wat wil je dat ik tegen Carel zeg over die tapes?’ vroeg hij.

‘Er zijn twee mogelijkheden: òf ze gaan naar de nos terug, òf we moeten onze driehoekssamenwerking in de kwestie-Dallas en -jfk. voortzetten. Daarnaast,’ zei ik, ‘moet u zelf beslissen wat u nu aan Carel adviseert.’ Croiset vond het eigenlijk een zaak tussen Enkelaar en mij en wilde zelf aan de Kennedy-affaire geen geldelijk voordeel behalen.

270 Zie bijlage 31.

23 september 1976

Wat doen we toch dikwijls dingen om onszelf te bewijzen dat we ‘goede mensen’ zijn. Ik heb het hele boekje over de Sovjet-Unie op negen uur tape voor Gert Meijers voorgelezen. Ik moet zeggen: ik ben ongeduldig dit hem toe te zenden en hem aldus te verrassen.

Nu belde Herman Wigbold, als spuit elf, dat hij met me over Luns wilde spreken.

[p. 192]

24 september 1976

De nvj zond een uitstekende brief aan de tros dat wat ze nu weer hebben uitgevreten, helemaal niet kan. Geen wonder eigenlijk dat ze van me af willen. Ze hebben liever een doetje dat met alle capriolen van Wibo en Kroon mee danst.

Ben, een uit Rusland naar Nederland gekomen jongen die ik in het Vondelpark ontmoette, belt voortdurend midden in de nacht, soms om 03.00 uur. Hij heeft een relatie met iemand, maar hij wil ook iets met mij. Ik vind hem vooral ernstig (zinnig) en plezierig gezelschap, ook in bed.

Nico Scheepmaker schijnt ook gehoord te hebben dat Alim Keshokov van de sovjetschrijversbond ons Wetboek van Strafrecht, niet artikel 131 maar artikel 94 tijdens zijn bezoek hier te berde bracht: ‘De aanslag ondernomen met het oogmerk om de grondwettelijke regeringsvorm of de orde van de troonopvolging te vernietigen of op ongrondwettelijke, onwettige wijze te veranderen, wordt gestraft met levenslange gevangenisstraf of tijdelijke van ten hoogste twintig jaar.’ Scheepmaker vervolgt: ‘Roel van Duyn, zat hij ooit gevangen omdat hij in Provo 7 een “subversieve brief” schreef, waarin hij opriep de nog niet bestaande IJtunnel op te blazen?’

Het is slim bedacht, maar de vraag is of sommige sovjetdissidenten niet moeten worden vergeleken met de Drie van Breda?

Gert Meijers belde, mijn oude Nijenrode-makker. ‘God, man, ik beef helemaal. Wat heb jij me een plezier gedaan.’ Dat hoopte ik ook.

25 september 1976

Ben naar mevrouw Nellie Hazeu-Sloos²⁷¹ gereden. Zij zag er steengoed uit, slank en aantrekkelijk. Zij heeft een gedeelte van het prachtige huis verhuurd en brengt de meeste tijd door in haar huis in Italië. Zij heeft tien korte verhalen geschreven en zou die willen uitgeven. Ik zal Menno Kohn in Hilversum benaderen. Ik gaf haar mijn ussr-boekje. Om 12.00 uur begon zij een pistool schoon te maken, want zij oefent op een shooting range. Iedereen waarschuwt haar nu zij alleen het grote huis bewoont en er steeds meer inbraken plaatsvinden. Onlangs had Frits Philips haar bezocht. Zij had een schilderij gemaakt van de heer Roeterink van Philips. Ook is zij bevriend met de Tromps. ‘Zegt u maar nooit, dat u mij kent,’ zei ik. ‘O jawel, en ik heb soms wel eens ruzie om jou.’

Aanvankelijk had zij niet willen geloven dat prins Bernhard

271 De weduwe van ir. H.A.G. Hazeu. Hij was lid van de Raad van Bestuur van Philips. Zij waren vrienden sinds mijn dagen op Nijenrode.

[p. 193]

schuldig was. Maar nu vond zij het inderdaad een walgelijke affaire. Om de een of andere reden mocht zij prins Claus helemaal niet. Invloed van De Telegraaf? Ik zei Claus nu juist wel acceptabel te vinden. We lunchten samen. Er was weer diezelfde sfeer als altijd. I feel attached to her. I told her so. Ik liet mijn aansteker en prins Bernhard-sigaretten bij haar liggen. We zullen elkaar donderdag in het Promenade Hotel weer ontmoeten.

Vervolgens reed ik naar Breda om Emile Römer, een vriend van het Baarns Lyceum, te bezoeken. Hij was niets veranderd, dikker geworden en nog altijd dezelfde oh. Aardig en betrouwbaar. Hij werkt voor een verzameling van verzekeringsmaatschappijen. Hij heeft zeven kinderen van wie vijf zoons en Dennis (14) leek me de jongen met de meeste mogelijkheden. Mam mocht hem altijd graag. Zij inspireerde me dit te doen. Bij vertrek zei hij: ‘Nu kom ik tenminste weer eens in je dagboek.’

De volgende stop was mijn oude vriendje John van Haagen in Sportdorp te Rotterdam.²⁷² Ik nam hem mee naar Amerbos. Hij drinkt whisky en rum en heeft nu ook dikke vetranden om zijn middel. Ook beginnen de eerste grijze haren door te breken. Hij beschreef het effect van acht uur per dag in een automatisch bestuurde centrale van de Graan en Elevator Maatschappij in de haven te moeten staan. Ik kan mij zoiets natuurlijk in de verste verte niet voorstellen. Om 01.00 uur zat ik te soezen en vielen mijn ogen dicht. Maar hij is dan toch eindelijk op Amerbos geweest. Hij vertelde dat zijn oudste tweeling, Rob en Rien, hem al waren ontglipt. Rob slaapt al met een meisje. ‘John Paul is close met mij, al heeft hij minder

272 Zie Memoires 1925-1953 en volgende delen.

[p. 194]

respect voor mij dan Rob en Rien.’²⁷³ Ik zou absoluut niet geweten hebben hoe dit te hanteren.

Lieve brief van Casper Bake.²⁷⁴ ‘Voor mij een beetje in tegenstrijd kwam vandaag het bericht over Radio Nederland Wereldomroep dat jij stelde dat Luns ook een kwalijke rakker was. Over het laatste hebben we het al vaak gehad, maar ik zie het verband met prins Bernhard niet helemaal. Toen ik voor het eerst over deze zaak hoorde, stuurde ik meteen een telegram naar mijn vader. Ik vind het voor hem misschien nog wel het lulligste, omdat hij zo'n blind vertrouwen in de prins had.²⁷⁵ Voor hem stond hij op zo'n ontzettend hoog voetstuk dat het wel een erge klap gemaakt moet hebben. Ben benieuwd wat jouw reacties zijn.’

Ik zond Casper mijn Nieuwe Revu-artikel en benadrukte niet te begrijpen dat mensen karaktereigenschappen in anderen projecteerden, die er misschien helemaal niet waren om de simpele reden dat zij ‘hoog’ gezeten waren. Ik denk dat generaal Van den Wall Bake de prins enige trappen te hoog had zitten en mij een aantal trappen te laag. To each his own. Er gaat niets boven levenskennis en -wijsheid.

De pianist Byron Janis heeft een filmpje laten maken waarop hij Chopin vertolkt, spelende in de tuin van George Sands huis in Nohant, waar Chopin bij deze vrouw was ingetrokken. Hij is de man geweest die een aantal onbekende werken van Chopin heeft ontdekt. Janis zegt niet alleen als pianist close met Chopin te zijn, maar ook als mens. Dat vraag ik me af.²⁷⁶

273 John heeft vijf zonen.

274 D.d. 3 september 1976 vanuit Ovambo, Zuid-Afrika.

275 Caspers vader was chef-staf van het leger.

276 New York Herald Tribune, 24 september 1976.

26 september 1976

Maître Harry Torczyner in New York is nog steeds met mijn Time-zaak bezig. Hij schrijft dat de advocaten van Time nog verdere details uit Europa verwachten. Ze zitten tijd te winnen, the basterds.

John van Haagen merkte op dat ze ‘bij ons in de haven’ alleen met Vrij Nederland lopen ‘vanwege de smerig advertenties en de seksclubs.’

Ga ik naar Thermos of naar mijn vriendin Nel Oosthout met Het Grote Gebeuren van Belcampo in de Kleine Zaal? Zij stond meer dan één uur onafgebroken op het podium in een bruin fluwelen broekpak. Soms struikelde zij over woorden, maar dat kwam door slijtage en ouderdom. Maar wat zij deed en voor-

[p. 195]

droeg was hoogst bewonderenswaardig. Wat me het meeste ontzag inboezemt is hoe zij het allemaal onthoudt.

Mevrouw Hazeu zei over mijn dagboeken: ‘Die lees ik nooit! Het interesseert me geen lor, wat andere mensen hebben gedacht of gedaan.’ Ik denk dat een dagboek als geschiedenis van een tijdsbestek, wanneer het zo waarheidsgetrouw en onbevoorordeeld als maar mogelijk is en open wordt geschreven, waarde zal en moet hebben. Zeker in de jaren na ons. Een getuigenverslag over het verleden kan als voorbeeld dienen voor het heden en een waarschuwing zijn voor de toekomst. Misschien is het schrijven van een dagboek als dit zelfs wel een vrome, godsvruchtige en zuiverende arbeid. H.G. Wells beschreef de geschiedenis van mensen en de wereld als een wedloop tussen bereid zijn van het verleden te leren of een fatale catastrofe. Kan een dagboek de functie hebben van een ‘leerboek’?

De film van Rosemary Brown, de Engelse dame die in contact staat met overleden componisten en zegt door hen in staat te worden gesteld nieuwe composities te spelen, werd op televisie gepresenteerd door Jack van Belle. Componiste Thera de Marez Oyens en professor Piet Vroon werden in de gelegenheid gesteld allerlei kloterige opmerkingen te lanceren, maar het verschijnsel van deze vrouw blijft natuurlijk belangwekkend.

Ontving een aardig briefje van de sovjet militaire attaché in Den Haag.²⁷⁷ Zou het eigenlijk aan de heer Van Doeveren van de bvd moeten doorsturen, dan krijg ik de hele padvindertroep op mijn dak.

De jongens van Diogenes in Nijmegen hadden prins Bernhard gevraagd om zijn verhaal voor hun studentenblad op te schrijven. Wim Venema zendt het telegram van Soestdijk.

Ik heb met engelengeduld de gesprekken met professor José M.R. Delgado in Madrid uitgewerkt. Het is belangwekkend materiaal.

Professor Delgado is er van overtuigd dat de mens zich blijft ontwikkelen en verder ontvouwen. De wetenschap is in belangrijke mate bekend met de anatomie en de fysiologische feiten van de hersens, maar het is misschien wel de belangrijkste ontdekking van de afgelopen 30 jaar dat de hersens zich als gevolg van sensory input blijven ontwikkelen. Dit betekent dat de omgeving, het milieu waarin hersens opereren van cruciaal belang is. Tot dusverre was het eigenlijk onbekend door welke

277 Zie bijlage 32.

[p. 196]

krachten de evolutie van de mens bestuurd werd. Men ging er voornamelijk vanuit dat dit by chance gebeurde.

Delgado: ‘Now man is able to modify the surface of the earth. But now, man is also capable to modify the depth of his own brain. Evolution will from now on depend on our knowledge of man, on our technology versus man, or even more so, on the purpose by which we operate our knowledge and technology versus man. Now, for the first time in human history, we do have the knowledge to modify the anatomy and physiology of the brain. Not only can we now study matter inside our heads, we are able to modify the neuro-chemistry, the connections, the neurons themselves.’

‘How would you further describe the term “modify”?’ vroeg ik hem.

Delgado: ‘To modify is to mold. To modify means to structure chemical and anatomical, to reshape the composition of the neurons. Until now these processes were determined solely by natural chance. We can now anatomically and physiologically modify the neuro-chemistry of the brains of our children. People did so far not really understand the process of education. Parents often used dictatorial methods to impose their will or we thought, that we could use psychological methods to steer them into directions we wanted them to go. Education was based on not so intelligent forces, parents, teachers and the environment in general. Some hoped, that when leaving the child as free as possible, it would develop by some mysterious