Memoires 1975

[p. 227]

Amsterdam

4 september 1975

Amerbos

De douanebeambte keek naar mijn gewei en zei: ‘Wat is dat mijnheer?’

‘Een Russische atoombom.’

‘En wat is de waarde van die bom?’

‘Drie kwartjes.’

‘Loopt u maar door...’

Peter opende de deur. Ik geloof dat hij gekwetst en beledigd was, omdat ik het eerst van alles vroeg hoe Keke het maakte, die nog bij zijn moeder in Tilburg was. Het beestje was prima en tippelde overal achter zijn moeder aan, die hem Keetje Tippel had gedoopt. Frederick Ress was er ook. Ze hielpen me met de bagage. Ik voelde me koud en haast vijandig tegenover Peter.²⁶⁴

Ik grasduinde in de stapels post, zag een briefje van mejuffrouw Büringh Boekhoudt, kaarten van Richard Thieuliette, Henry Richardson (uit Rome), Ditto Hanafi (uit Tokio) en er was een brief van een schoonzoon van mevrouw Hartini, ir. Sukrisno Rammelan. Hij komt naar Amsterdam met zijn vrouw.

264 Pure jaloezie over de aanwezigheid van Frederick Ress.

5 september 1975

Om 07.45 uur was ik al bij Peters moeder om Keke te halen. Hij was al een paar dagen ziek, maar was erg blij mij te zien, blafte en sprong tegen me op. Hij leek ouder geworden en zijn haar hing voor zijn ogen. Hij was gewoon zielig. Ik geloof dat hij, terwijl hij alleen hart van rund mag hebben, ook ander vlees heeft gekregen. Ik geloof trouwens dat ik dit niet meer mag doen, de hond in Tilburg brengen. Ik belast Peters moeder er te veel mee. Zij was ook erg bezorgd geweest dat er iets met de hond zou gebeuren terwijl ik weg was. Peter was, toen ik thuiskwam opnieuw gekwetst omdat ik alleen maar over de hond sprak en niets over zijn moeder zei. Wanneer ik denk dat er iets met het hondje mis is ben ik daarvan onderste boven. Peters moeder maakte het uitstekend, als altijd.

[p. 228]

Eindelijk heb ik weer Time en Newsweek en probeer een beetje met het nieuws bij te komen. Max van der Stoel heeft gezegd dat indien de vn de Israëli's eruit gooit, Nederland ook uit de volkerenorganisatie treedt. Die man is niet goed bij zijn hoofd.

6 september 1975

Er was een medewerker van de sovjet militaire attaché A. Kisselew, ‘met zachte hand’ het land uitgezet omdat door hem in Nederland gelegde contacten tot verwikkelingen zouden hebben geleid.

Peter kwam wit van woede beneden. Opnieuw was een telefoongesprek afgebroken. Hij vertelde enige tijd geleden tweemaal te hebben meegemaakt toen hij Theo Camann in Tilburg belde en dat er een stem aan de lijn kwam: ‘Dit is de bvd, ik verzoek u dit gesprek af te breken.’ Wat kan ik in godsnaam tegen die terreur doen? Moet ik opnieuw naar de minister van Binnenlandse Zaken schrijven? Het gebeurt zo dikwijls dat gesprekken verbroken worden, maar ik maakte nooit mee dat openlijk de bvd ertussen kwam.

De Nieuwe Revu heeft op 22 augustus 1975 mijn reportage van vier pagina's over Gerard Croiset en de jfk-affaire gepubliceerd.

Romanov en Opalev hebben me toch genaaid, want het is duidelijk dat Eppo Jansen zelfs vóór mij in Siberië was en in de nrc een aantal artikelen over zijn reis publiceerde, een reis die mij als eerste en exclusief was aangeboden.²⁶⁵

265 In 1985 zou Adriaan van Dis op televisie proberen het voor te stellen alsof ik mijn werk in de ussr op kosten van de sovjets zou hebben uitgevoerd en dat ik uitnodigingen van de ambassade had aangenomen wat in strijd zou zijn geweest met de geldende gebruiken.

[p. 229]

Time vatte Gerald Ford weer aldus samen: ‘His assets remain the same: honesty, directness and considerable political skill...’ Er is geen woord van waar. Zelfs Lyndon Johnson beschreef hem al als de man, die niet in staat was ‘to chew gum and think at the same time’.

We dineerden met Frank Heckman in restaurant Indonesia. Frederick Ress scheen het Indonesische voer heerlijk te vinden. Richard Thieuliette belde: ‘Wim, I love you very much.’ Maar ik zie en spreek hem steeds minder. Casper Bake zond een blik met noten uit Mozambique.

7 september 1975

Klaas Jan Hindriks zat bij Panoramiek met Max van der Stoel in de tuin te keuvelen. Hoe verzin je het. Hij liever dan ik.

Time wijdt een omslagartikel aan de strijd tussen de arme en rijke landen om de rijkdommen van de aarde; an inevitable confrontation. Het doet de burger goed om te lezen: ‘At the Bandung Afro-Asian Conference in 1955 and at the first non-aligned-nations Conference in Belgrade in 1961, leaders such as India's Nehru, Egypt's Nasser, Indonesia's Sukarno and China's Chou En-lai attempted to weld together an alliance that would move beyond the conflict between East and West.’ Het is gewoon een feit dat de oorspronkelijke gedachte van de vorming van een Afro-Aziatisch blok als tegenwicht voor de twee superblokken, Amerika en Rusland, het plan van president Sukarno is geweest en aan zijn brein is ontsproten. Hoe zijn Putsch-opvolgers hem ook hebben geprobeerd naar beneden te halen, dat is een van Sukarno's belangrijke daden geweest die hem nooit meer zullen kunnen worden afgenomen.

8 september 1975

Ben eindelijk samen met Keke bij het graf van mijn ouders geweest. Niemand was op mams sterfdag geweest want mijn laatste twee rozen van voor mijn vertrek naar Rusland lagen er verschrompeld bij.

Van 15.00 tot 16.00 uur bracht ik ambassadeur Romanov en Vladimir Opalev verslag uit van mijn reis. Romanov wist van de reeks problemen die we hadden gehad: ‘But that is not important’ zei hij. Martin van Doorne van daf had hem een bezoek gebracht. Zij hadden een gesprek van drie uur gevoerd. Ook dat was door mij aangezwengeld. De ambassadeur had Van Doorne geadviseerd met concrete voorstellen naar dr. Jermen Gvishiani te gaan. Ik probeerde hem ertoe te krijgen bij zijn regering te bepleiten dat de ussr een eerste bestelling van

[p. 230]

duizend trucks bij daf zou plaatsen, als begin van de samenwerking. ‘We are not in de market for trucks, but Van Doorne should tell us what he could do,’ aldus Romanov.

Hij had eindelijk, samen met andere in Den Haag gestationeerde diplomaten, een bezoek aan Philips in Eindhoven gebracht. Van Riemsdijk had een lunch aangeboden en had een redevoering afgestoken. Frits Philips was onder het gehoor geweest en had Van Riemsdijk midden in zijn verhaal onderbroken en verbeterd. ‘You could sec how Van Riemsdijk was annoyed at that interruption,’ zei de ambassadeur. Ik kan me overigens een dergelijke demarche van Philips exact voorstellen. Dat type lul is die man. Romanov had tussen mevrouw Philips en mevrouw Leclercq in gezeten, die hem met veel strijkages hadden bejegend. Ik zie het voor me. Mevrouw Leclercq had verteld dat zij vijftien jaar Russisch had gestudeerd: ‘So I wrote her a letter of thanks in Russian, a language she probably can't read anyway,’ aldus Rom. Er werd een video-phone gedemonstreerd. De ambassadeur verklaarde onmiddellijk dat hij het ding wilde kopen. Dit veroorzaakte grote verwarring. Frits Philips kwam er zelf aan te pas: ‘That tricky fellow began to talk about costs.’ ‘Who talks about costs? I simply want to buy it,’ had Romanov gezegd. Hij vertelde het zeer grappig.²⁶⁶

Ik had de eerste 28 pagina's van mijn verslag van de Russische reis bij Jan Buis van Bruna gebracht, maar hij belde dat hij ze onbruikbaar vond.

Dewi Sukarno telefoneerde. Er was geen antwoord gekomen van Gerald Ford of het Witte Huis. Niet eens een bevestiging van ontvangst. Zegt alles.

Peter en Frederick gingen uit. Ik liep eens Peters tuinkamer binnen. Er waren krassen op mams 18e-eeuwse schrijfbureau en kringen van glazen en kopjes op mams Italiaanse tafeltje. Onder de bank vond ik een gebroken glas en even later zelfs een gebroken Delfts blauw bord van het eetservies van mijn ouders, waar ik juist zo zuinig op ben. Er ontbrak ook een wijnglas. Ze hebben daar allemaal niets van gezegd. Hoe komt het toch dat ze in mijn huis wonen en geen hart hebben voor wat van mij is en waarom springen ze niet voorzichtig met alles om. Daarom laat ik echt liever niemand in mijn huis als ik weg ben. Later zei ik er tegen Peter iets over, die terug snauwde: ‘We zijn al gauw weg.’ Een van de redenen dat de waarde van andermans spullen niet wordt beseft is dat ze zelf nog nooit een rooie cent hebben verdiend en geen benul hebben van wat er

266 Vergat te noteren of hij het apparaat daadwerkelijk mee kreeg.

[p. 231]

moet worden gedaan om zelf zoiets in bezit te hebben. Wanneer Peter zo doorgaat bereikt hij absoluut nooit iets.

Ik denk eigenlijk niet dat hij echt van Frederick Ress houdt. Laat staan van mij. Ik ben gewoon een convenient friend. Ik koester nog altijd veel lieve gevoelens voor hem, maar na wat er zo de laatste jaren is voorgevallen hebben de onplezierige herinneringen de overhand. Wat voor waarde heeft onze vriendschap nog?

10 september 1975

Schreef Peter een brief. Het had beter gekund, maar ik wilde hem nu mijn gevoelens en twijfels kenbaar maken.

Minister Jan Pronk is voor een sleutelpositie van de speciale Algemene Vergadering van de vn gekozen. Hoera, dan zijn we hem hier kwijt. Je hebt niets aan die man.

Jouke Mulder heeft de memoires van Sydney van den Bergh geschreven. Ze zijn nota bene bij Bruna uitgekomen. Elseviers Magazine heeft er een serie over. Zo kan ik ook boeken verkopen.

‘Luns bracht het geschil rond de overdracht van Nieuw-Guinea niet naar ieders tevredenheid tot een oplossing,’ aldus deze eens gesjeesde minister van Defensie na een klassiek Haags schandaal en een vrouwen-pekara.²⁶⁷ ‘Nu nog kan men kritiek horen, maar als die kritische geluiden met name van de kant van een geïnvolveerd publicist als Willem Oltmans komen, impliceert dit voor mij dat Luns' handelswijze in die tijd toch verdienstelijke trekken droeg. Over de houding van Oltmans, die tot de groep-Rijken behoorde, denk ik weinig positief. Rijkens had overigens redenen om al spoedig met hem te breken...’ (Pagina 78.)

Achteraf, in 1992, ben ik deze mijnheer eigenlijk dankbaar voor de onzin die hij Jouke Mulder op de mouw spelde over mij in zijn memoires. Ten eerste was ik met de groep-Rijkens van 1956 tot 1961 verbonden²⁶⁸, dus dat ‘al spoedig verbreken’ van de contacten van Paul Rijkens met mij was volstrekt onwaar. Kritische geluiden ten aanzien van Luns' Nieuw-Guinea-politiek komende van deze liberale bons uit die tijd is het understatement of the year. En ten derde: wat mij in nu bekend is geworden aan de hand van honderden codeberichten en andere communicaties tussen Luns en zijn verschillende loopjongens overzee die ik sinds enige tijd in

267 Indonesisch voorvrouwen-‘affaire’.

268 Zie ook mijn Memoires, en wel de delen 1953-1957, 1957-1959, 1959-1961, 1961, 1961-1963.

[p. 232]

handen heb gekregen, maakte ook Sydney van den Bergh zich behoorlijk belachelijk met de trap die hij me in 1975 meende te moeten nageven. Jouke Mulder wist niet beter. Hij was journalist, maar kende de feiten niet en kon als ghostwriter zijn opdrachtgever niet voor dergelijke onzinopmerkingen beschermen. Ik kon er in 1975 verder weinig meer tegen doen. Pas nu, in 1992, kan ik dit echter met des te meer kracht. Ik heb altijd geweten dat wanneer ik het roer recht zou houden en onverdroten mijn aantekeningen zou blijven bijhouden, op den duur duidelijk zou zijn wie er wat had uitgehaald. Dit geldt nauwelijks alleen voor Sydney van den Bergh.

Amsterdam - Rome, klm-toestel Warschau.

Wanneer je een krant openslaat word je kotsmisselijk van het ‘nieuws’. De cia heeft gifgassen, in strijd met Nixons orders, gewoon bewaard, zoals Vladimir Kouznetsov al in Moskou zei dat waarschijnlijk was gebeurd. Nu blijkt dat het Amerikaanse leger op soldaten proeven met lsd heeft genomen, zonder dat die jonge mensen zich dit bewust waren. Het wordt allemaal alleen maar misdadiger. Het is ongelooflijk dat zulke dingen in een democratische rechtsorde kunnen gebeuren. We worden langzamerhand met zoveel van dit soort shit overstroomd dat het beruchte immuniseringproces, waar Robert Jay Lifton, de Amerikaanse psychiater steeds over spreekt, begint. Dit soort ‘lectuur’ verpest eigenlijk je dag al voor deze is begonnen.

Minister Luns heeft zich naar Washington gespoed om ten behoeve van Turkije op basis van urgentie extra wapens aan te vragen. Luns maakt zich ‘ernstige zorgen’ over de militaire verzwakking van navo's zuidflank. Hoe werkt zoiets? Volgens mij zo: de cia stuurt Luns de suggestie dat hij zich ernstig bezorgd moet tonen over Turkije en aangezien hij een ingehuurde verstaander is die uit bepaalde kringen maar een half woordje nodig heeft om de gewenste klus te klaren, haast hij zich naar de gewenste machtscentra en de Amerikaanse wapenindustrie heeft ook weer werk. Geen haan die naar de schofterij kraait.

Senator Richard Schweiker van Pennsylvanië, lid van het Senate Select Committee on Intelligence Activities, heeft vanwege ‘a cover-up by the fbi and the cia’ om de heropening van een onderzoek naar de moord op jfk gevraagd.

Intussen meldt Time dat is vast komen te staan dat Lee Harvey Oswald enkele dagen voor de moord in Dallas een dreigbrief op het bureau van de fbi in Dallas heeft afgegeven. Het betreffende bureau reageerde er niet op en hield Oswald ook niet in de gaten toen jfk in Dallas was. Maar wat ze wel hebben gedaan, is

[p. 233]

dat briefje direct na de moord vernietigen. Die hele affaire stinkt van A tot Z.

Ik hoop maar dat als Peter mijn brief vindt, hij niet gekwetst is. Het laatste wat ik wilde is hem te alarmeren, want daarvoor houd ik nog altijd veel te veel van hem. Ik wilde hem er eigenlijk op attenderen dat ik ook gevoelens heb en er nog altijd ben, ook al brengt hij dag en nacht door met Frederick Ress.

Rome, Hotel Shangri La' Corsetti

Bij aankomst in Aurelio Peccei's kantoor waarschuwde secretaresse Elena Tognarelli meteen al om voorzichtig te zijn met wat ik zou zeggen. Ik dacht: hoe kunnen we in een dergelijke sfeer aan het boek werken? Aurelio ontving me koeltjes en ik vreesde tot niets in staat te zijn onder zulke obscure omstandigheden. ‘There is so much to say after this summer, and I can say perhaps in an interview with you what I cannot say in the book,’ was zijn openingsverklaring. Ik stelde voor dat ik eerst zou lezen wat hij in de laatste hoofdstukken tijdens mijn afwezigheid had geschreven. Daarna had ik waarschijnlijk nog vragen. Ik vertrok naar een conferentiekamer en las. Ik maakte een serie aantekeningen en na enige tijd was ik ready to go. Er was interessant materiaal bij, maar er waren ook observaties die gewoonweg naïef waren en hem kwetsbaar maakten voor kritiek. De dames van Aurelio hebben alle mogelijke moeite gedaan om een gesprek te regelen met communist party boss Enrico Berlinguer voor mijn komende europa-boek. Nadat hij verzuimde terug te bellen hebben ze Giancarlo Pajetta proberen te versieren, evenmin met succes. To hell with the Communists. Aurelio begon weer over Roberto Rossellini, de filmmaker, of anders Giuseppe Saragat. Het meeste voelde ik voor de editor van La Stampa, Arrigo Levi.²⁶⁹

Wat me vandaag opnieuw opviel was de het grote aantal aantrekkelijke Italiaanse ventjes, ook wat lichaam en uiterlijk betreft, die hier rondlopen. De crop is hier weer heel anders dan in Amsterdam. Waar heb ik me twintig jaar geleden eigenlijk mee beziggehouden toen ik hier woonde? Ze zien er zeer sexy uit. Je weet soms niet waar je het eerste moet kijken. Een zomeravond in Rome. Wat zou mam hier nog graag zijn geweest.

Bij Piazza Navone brandde ik voor het eerst in lange tijd twee kaarsen. Ik was in gedachten bij mijn ouders en bij Peter. Ik omhelsde hen in mijn verbeelding en werd er heel stil en ernstig door. Ik ging naar mijn oude vriend Alain Vidal-Naquet, die

269 Een interview met hem zou dan ook in mijn Europa-boek verschijnen.

[p. 234]

nog altijd in de Via della Soldati woont. Hij was nog steeds samen met zijn Filippijnse vriend, die spareribs had bereid met helaas smakeloze rijst. Het maal werd vrijwel direct opgediend toen ik binnenkwam. Alain was ook bevriend met Gore Vidal, die naar Amsterdam wilde komen to lose some weight, dus om jongens te ontmoeten. Hij vertelde dat zijn vroegere baas, de Franse ambassadeur Gaston Palewski, twee dagen voor het aftreden van Nikita Khrushchev deze sovjetleider in Moskou had gesproken en een telegram naar het Elysée had gezonden, dat Khrushchev in een zekerder positie was dan ooit te voren...

Alain liet foto's zien van een charmante boerderij op een afstand van twee uur rijden vanuit Rome, die nu zijn ‘dacha’ is. Hij woonde er eerst met zijn Italiaanse vriend en nu met de Filippino, althans in de weekends.

Toen ik vertrok waren wat honden aan het spelen op de Piazza Navona, waaronder een grote grijze hond. Zijn baas, in een sporthemd en witte jeans riep hem. Toen het dier niet meteen gehoorzaamde zag je de fascistenkop van de man een woedende uitdrukking krijgen. Het beest kreeg eerst een vuist in zijn ribben en vervolgens pakte hij beide oren vast en draaide die om zodat het dier begon te janken. Ik zei hardop basterd en wilde dat ik bij machte was geweest hetzelfde met die man te doen. Vreemd eigenlijk dat zo'n hond niet voorgoed weg loopt, maar wie zorgt er dan voor hem?

11 september 1975

Draaide de tape van het gesprek met Aurelio. Hij komt altijd to the point wanneer je hem een beetje op stang jaagt. Het is een redelijk interview geworden.

Een jongen op een motorfiets zag me en stopte. Hij bleek noch Frans noch Engels te spreken. Bovendien wat te beginnen om 10.30 uur 's morgens?

Dit blijft een land waar mannen de boventoon voeren. Dat zag je gisteravond weer op de Piazza Navona.

Roma-Genève

Lang gesprek met Francisco Paesa in zijn nieuwe bureau. Hij begon over Dewi Sukarno en herhaalde dat hij een verzekering van 3.500.000 Zwitserse franken voor haar had gesloten en een miljoen voor zijn dochter en hetzelfde bedrag voor Karina. Hij toonde me de documenten die in de voorste la van zijn bureau lagen. Dewi wilde betaald worden voor de drie jaren die zij met hem had doorgebracht. Hij had haar proberen uit te leggen dat zij hem handen met geld had gekost. ‘I sent her money

[p. 235]

to go on vacation in Aix-en-Provence and she sent Karina somewhere else...’

Hij vertelde pas tijdens zijn bezoek in juli aan Moskou alle zes instanties die hij nodig had om zaken te kunnen doen in de ussr te hebben gesproken. Er wordt nu om een omvangrijker investering gevraagd dan was voorzien, drie- of viermaal groter. Hij was bezig zes machines aan de Russen te leveren die op de cocom-embargolijst stonden. Dit gebeurde via Spanje en Zürich. ‘Deze machines zijn zo groot als deze kamer,’ zei hij, ‘and I think they can be used for their space-exploration as well. Perhaps, the Americans will blacklist me. So, don't tell too many people.’ Ik vroeg me af wat het allemaal kon zijn en waarom hij Spanje als doorgangsroute gebruikte vanuit de vs. Zouden het die speciale ovens kunnen zijn, die nodig zijn voor het vervaardigen van elektronische horloges?²⁷⁰

Francisco had een poging ondernomen een lunch te organiseren voor plaatselijke bankiers met Russische gasten, maar letterlijk niemand had zijn uitnodiging aangenomen. Allemaal kwamen ze met een of ander smoesje. De leider van de financiële sovjetdelegatie had hem gevraagd of hij nog iets voor Paesa kon doen. ‘Ja,’ had hij geantwoord, ‘ik wil platinum kopen.’ Daarop had de Rus gevraagd, ‘Wilt u ook wat voor mij doen?’ Hij wilde vertrouwelijke informatie hebben over drie personen, allen drie joodse vrienden van dr. Jermen Gvishiani. Allereerst over Zimmerman en diens vrouw²⁷¹, die in Genève wonen, dan over de Franse jood Pilar, die te maken had gehad met een reis van Gvishiani naar Polen en over een Italiaan. Frisse boel.

Op de vlucht terug naar Amsterdam las ik Erica Jongs gesprek in Playboy. Zij is tot de conclusie gekomen dat de centerfold van naakte vrouwen in dit tijdschrift ‘a useful social function’ had gekregen nu bekend is geworden dat over de hele vs mannen zich op die prent aftrekken. Zij vertelt verder dat zij in 1955, toen zij dertien jaar oud was met een jongen in een auto naar een afgelegen straat in Riverdale reed. Ze begonnen te vrijen. Toen haar maat zich liet ontvallen dat Nixon zijn politieke ideaal was, zei zij: ‘Take me home. I was completely turned off.’ Afgezien van het feit dat ik het verhaal niet geloof, vind ik die juffrouw - als het wel waar is - knots. Ze zemelt over het castratiecomplex bij mannen, wat hun dagelijkse leven zou beïn-

270 Toen Francisco Paesa later de gevangenis in ging heb ik me steeds afgevraagd of het de wraak van Dewi is geweest dat hij bij zijn sovjettransactie opzettelijk werd verraden.

271 Zie ook Memoires 1974.

[p. 236]

vloeden. Ze moet een paar zinnen van Freud hebben opgevangen. Als er iets is wat ik in geen duizend jaar zal begrijpen is het deze fameuze castratieangst. Verder zouden mannen in de rikketik zitten over vrouwenroddel. Erika Jong: ‘Men have always detested women's gossip because they suspect the truth: their measurements are being taken and compared.’ Mevrouw bespreekt met haar vriendinnen uit den treuren ‘about men in bed and their dimension and how they fuck.’ En verderop: ‘I much prefer an orgasm with a cock than without one. That's the best there is...’

12 september 1975

Amerbos

Francisco Paesa vertelde de machines met het bovenstaande bedrijf naar de ussr te zullen uitvoeren en de dag na de leverantie zou hij deze onderneming opheffen.

Broer Theo wil met de notaris spreken omdat 650 acf-aandelen zoek zijn, wat blijkbaar een belangrijk bedrag vertegenwoordigt. Ik vind het eerst wat overdreven, maar misschien heeft hij gelijk. Hoe is zoiets mogelijk?

Sukmawati Sukarno zond me via modekoning Yamin een batikshirt en een briefje.²⁷² Ik zal morgen een cadeautje via de Sukrisno's mee teruggeven. Oud-ambassadeur Pak Hanafi schreef vanuit Parijs dat mijn artikel van een pagina in de Nieuwe Linie²⁷³ hem had geroerd. ‘I thank you very much, Wim - I pray to God Almighty may He blessed us and you and gave us the strength for ever to accomplish such a noble character and objectives as you presented (...). I believe we should, consciously,

272 Zie bijlage 36.

273 Brief d.d. 10 september 1975.

[p. 237]

that we should always raise the banner of Bung Karno triumphantly, as a token of loyalty, as you did, as a friend or comrade to the Indonesian nation, especially to their people who are now empoverished by the corrupt and rotten military regime.’ Er was een brief van G.J.W. van Oven, een actief lid van de ppr, die als jongerenvertegenwoordiger met de Nederlandse delegatie meeging naar New York voor de zitting van de Algemene Vergadering van de vn. Hij had Den Vaderland Getrouwe gelezen. ‘Ik was zeer onder de indruk van de inhoud en de verteltrant.’ Hij ging gedetailleerd in op een aantal zaken, het beleid van Jan Pronk, het bezoek van burgemeester Ali Sadikin van Jakarta onlangs aan Amsterdam en ook de kwestie-Luns en -Nieuw-Guinea.²⁷⁴

Ook was er een brief van de Indonesiër Oey Hong Lee, verbonden aan het Centre for Southeast Asian Studies in Hull, Engeland, die schreef: ‘Ik heb jouw uiterst waardevolle boek Den Vaderland Getrouwe gelezen. Zeer interessant en leerrijk. Jammer dat het niet in het Engels werd geschreven zodat ik het mijn studenten kan aanbevelen.’ Hij stelde pertinente vragen over de coup. Hij ontving een Hollandse tekst van Dewi's brief aan Gerald Ford. ‘Ik concludeer dat jij die brief aan Ford hebt opgesteld.’ Hij vroeg om een Engelse tekst.²⁷⁵

Kolonel Fletcher Prouty schreef me over de cia-poging de regering van president Sukarno al in 1958 omver te werpen. ‘We have got something tremendous here. We have not recognized it. I know more about the 1958 rebellion and coup attempt than anyone. Wisner was in Singapore, others were in the Philippines, others in Hawaï. I was in the middle of the whole thing in the agency here and in the Pentagon. Now what we have to do. We can get Dewi Sukarno to join with us for her side of the story. We might be able to get someone like Nasution (is he still alive?). Then we can make a script of the most fabulous movie ever. Think of it: cia, oriental intrigue at its best, Indonesia, Philippines, Taiwan, south Pacific Islands in the best James Michener “South Pacific” manner and then all of the Washington skull duggery. What a hell of a theme to turn over to some good writers and a good producer.’²⁷⁶

Ook wil Fletch in contact treden met Dewi want hij was onlangs samen met mevrouw Hortense Allende op een spreekbeurt aan de Yale Universiteit. Dewi zou soortgelijke toespra-

274 Brief d.d. 11 september 1975.

275 Brief d.d. 11 augustus 1975.

276 In 1991 zou Prouty's droom in vervulling gaan toen Oliver Stone hem aantrok als consultant voor de film jfk.

[p. 238]

ken moeten houden. Maar dat kan ze niet en bovendien is haar Engels er niet goed genoeg voor.

13 september 1975

Keet in het Amerikaanse Congres voor de Commissie van Inlichtingendienstenzaken in het Huis van Afgevaardigden, want Gerald Ford heeft de teruggave geëist van alle documenten over het werk van de cia van het Departement van Justitie. Het excuus is dat er te veel bekend is geworden en dat op die manier de cia haar werk niet meer naar behoren kan uitvoeren. Die man laat meer en meer zien wie hij werkelijk is. Hij is een bondgenoot van de cia en geen president van het volk. Daarom zat hij om te beginnen in de Warren Commissie.

Richard Bissell, voormalig hoofd van de clandestiene operaties van de cia, heeft thans open en bloot toegegeven dat zijn dienst de mogelijkheden had onderzocht Patrice Lumumba in de Congo te vergiftigen. Onderzocht? De hemel mag weten wat ze werkelijk hebben gedaan. Dit soort uitspraken zijn zoethoudertjes.

Drs. Harry van den Bergh van de PvdA heeft te elfder ure aangekondigd - tien jaar na de generaalscoup - dat de partij de verhouding met Indonesië gaat herzien. Klaas de Vries en Relus ter Beek hebben Max van der Stoel vragen gesteld over de opleiding van Indonesische officieren in Nederland. Het is natuurlijk ook bezopen dat we ons zouden bemoeien met een leger dat een miljoen moorden op burgers op zijn conto heeft staan. Werkte de hele dag aan het uitschrijven van het 100 minuten durende interview met Aurelio Peccei in Rome.

14 september 1975

Ergens heb ik het karakter van mijn moeder. Wanneer Keke ongehoorzaam is, bijvoorbeeld als ik hem herhaaldelijk uitlaat en hij het verdomd om wat te doen, dan verlies ik mijn geduld, zet hem driftig in de mand en hij krijgt dan bovendien nog een tik op zijn bibs met de krant. Vooral als hij jankt en zeurt om naar buiten te gaan en dan niets produceert word ik woedend. Mam reageerde vroeger op dezelfde manier, wanneer zij mij probeerde cello te leren spelen en ik het op mijn beurt verdomde.

Dr. Go Gien Tjwan las Dewi's brief aan Ford in een krant in Maçao op weg naar Peking. Hij heeft uitvoerig met oud-ambassadeur Djawoto gesproken.

Het septembernummer van Amnesty International is geheel aan Indonesië en het Suharto-regime gewijd. Op 24 pagina's

[p. 239]

worden talloze misdaden uitgespeld, waaronder een foto van een nationale held, kolonel Untung, van Bung Karno's Tjakrabirawa-regiment. Vreselijk. Er wordt natuurlijk ook in extenso ingegaan op de slepende kwestie van de duizenden en duizenden zogenaamde politieke gevangenen.

Schreef het derde artikel over mijn reis door de Sovjet-Unie voor de gpd.

15 september 1975

Heb intens van mam en Keke gedroomd. Ik herinner me in tranen te hebben gezegd: ‘I will never leave you.’ Gisteravond tuurde ik nog naar mams portret als 16-17-jarig meisje dat door grootvader Poslavsky in Luik werd genomen. Ik zat te piekeren over de betekenis van een foto, wanneer iemand die je hebt liefgehad er niet meer is. Het is een zee van verschil met het kijken naar een foto van iemand die je liefhebt en nog leeft.

Aardig gesprek met ir. Sukrisno, schoonzoon van mevrouw Hartini Sukarno. Generaal en mevrouw Mursid waren hun buren, dus ik heb hen onmiddellijk geschreven. Hij vertelde dat Suharto bezig was miljardair te worden via Chinese en andere zakenlieden. Hij had ook uitstekend contact met Guntur Sukarno.

Time magazine²⁷⁷ vervalst de geschiedenis weer eens en doet dit onder het smoke screen van de geschiedenis zelf. ‘Historians in the future,’ aldus Time, ‘will probably see this counterattack²⁷⁸ as one of the major events of the 20th century.’ Dan wordt de Conferentie van Belgrado (1961) opgevoerd als zou deze gesponsord zijn door Nehru, Tito en Nasser. Ik weet wel dat de Putschgeneraal Suharto momenteel in hoge mate populair in Washington is, omdat hij een product van de cia en de maffia-politiek van de vs is, maar dat neemt niet weg dat Bung Karno in 1955 in Bandung de grondlegger van de Derde Wereld-beweging van niet-gebonden landen was. Indien iemand de werkelijke initiatiefnemer van Belgrado is geweest - waar hij aanwezig was en waar ik hem aan het werk heb gezien²⁷⁹ - dan is dit Sukarno van Indonesië is geweest. Waarom hem dan gewoon weggelaten? Het is exact zoals Emile van Konijnenburg al jaren geleden zei: ‘Du moment dat je een situatie werkelijk zelf kent, zie je dat de media meestal niet weten waar ze over spreken.’ Ook Time niet. Heb maar weer eens een brief aan

277 Time, 8 september 1975.

278 Waarmee werd bedoeld dat de Derde Wereld zich organiseerde in de concurrentiestrijd tussen arme en rijke landen.

279 Zie Memoires 1961.

[p. 240]

Time geschreven, ook al kan je wel aan de gang blijven. Ook nemen ze die brief waarschijnlijk weer niet op.

Han André de la Porte telefoneerde dat de lunch die we vandaag bij ambassadeur Romanov in Den Haag hebben gehad met hem en zijn medewerker De Vries Robbé, die ik een zak vond omdat hij tegen de klippen op ‘u’ tegen me bleef zeggen, een groot succes was geweest. Rom was inderdaad op zijn best. Een perfecte maaltijd werd geserveerd met uitstekende wijnen. De wodka vooraf was weer een verplicht nummer, maar daar deed ik nooit aan mee. De ambassadeur vertelde verschillende moppen. Vier joden bespraken de vrede. Mozes zei dat vrede via het hoofd kon worden bereikt. Jezus zei: vrede komt via het hart. Freud dacht dat het via de penis kon worden bereikt (en Rom gaf een klap op zijn gulp), maar Einstein was van mening dat ‘it was all in relativity.’

Pas aan tafel werden er zaken besproken. Han had de ambassadeur drie brochures over Merrem & Laporte gezonden, maar die had Romanov weer niet gekregen. Er werd een nieuwe datum bepaald voor het voortzetten van de gesprekken.

Ambassadeur Romanov vond het een prima gedachte een journalist van Komsomolskaya Pravda naar Nederland uit te nodigen: ‘But let him stay with me at the embassy. You can tell your friends in Moscow, I agree.’

Omdat mijn volgende reis ook naar Tasjkent zou voeren belde ik mijn oom professor Alexander Poslavsky (psychiater). Hij wist eigenlijk niets meer van de familiegeschiedenis van voor 1917, toen zijn grootvader de gouverneur-generaal van de tsaar voor Russisch Azië was en in Tasjkent resideerde. Waarschijnlijk bevond zich daar een privé-collectie van het Poslavsky-bezit in het archeologisch museum. Een ander familielid wist te melden dat toen mijn tweede grootvader, graaf Ilia Poslavsky, op hoge leeftijd in Luik overleed zijn zoons hadden geweigerd diens schulden te betalen, zodat zijn bezittingen door de Staat verbeurd werden verklaard. Op die wijze zijn al diens familiepapieren, foto's en brieven verloren gegaan zodat men vrijwel niets meer weet van het verleden van de Poslavsky's. Zal me van een oordeel over die zaak maar onthouden.

16 september 1975

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt belde. Zij wilde me onder meer waarschuwen niet te optimistisch over mijn reis door de ussr te schrijven. Zij ging in op de rol van de tolk, die me had begeleid en me mogelijk voor het lapje had gehouden. Ik zei dat ik me dit terdege bewust was geweest. Lief bedoeld.

[p. 241]

Bij de lunch arriveerden broer Theo en zijn vrouw Nellie. Hij wilde naar de notaris.

17 september 1975

Droomde dat Poek Zumpolle mijn Keke in de Oudegracht in Utrecht wierp. Ik zie het witte beestje nog in het water verdwijnen. Ik werd daarop zo razend dat ik Poek zelf in de gracht mieterde. Het was heel diep. Ik zie haar nog drijven. Kon niet meer slapen en schreef een artikel over Rusland voor de gpd om 06.00 uur 's morgens.

Het licht Jan Pluvier van het Indonesië Comité en van de faculteit van Wim Wertheim heeft in de Nieuwe Linie geschreven dat Bung Karno ‘anti-Westers’ was. De brave man weet niet waar hij over bazelt. Ik heb hem dit geschreven.

18 september 1975

Theo en Nellie zijn, met het gewei uit Siberië, per auto naar Lugano vertrokken. Zo'n afscheid roert me altijd weer. Zij zijn langzamerhand de enigen. Wat Peter betreft sta ik voor raadsels. Hij is al dagenlang met Frederick in Oostelbeers bij Philip Nasta.

Om 14.00 uur heeft de zitting op de rechtbank plaats over de vermiste George de Mohrenschildt-film. Het betreft een gerechtelijk vooronderzoek door rechter-commissaris mevrouw E.J. van Schaardenburg-Louwe Kooijmans.

Carel Enkelaar legde als eerste de eed af. Hij vertelde onder meer dat de nos-redacteuren bepalen wat er van ingeleverd filmmateriaal wordt uitgezonden en dat meestal maar een zeer klein gedeelte bruikbaar was. Wat zou ik hier graag tegen hebben ingebracht dat mijn gesprek van bijna 45 minuten met de officier van justitie Jim Garrison, uit New Orleans in 1968 integraal was uitgezonden. En dat erslechts een aantal minuten van De Mohrenschildt waren uitgezonden samenhing met het feit dat de medeplichtigheid van hem aan de moord op jfk nog niet was bewezen. Hij werd verdacht, meer niet. Enkelaar wees verder op de vertrouwelijkheid van het project, waarbij hij op bijzonder hartelijk en collegiale wijze met mij had samengewerkt. Hij had de film om twee redenen laten maken. Ten eerste: vanwege de paranormale begaafdheid van Gerard Croiset, die voldoende bekend was en ten tweede, indien de schuld van De Mohrenschildt op een later tijdstip zou komen vast te staan, was de nos in bezit van een uitvoerig gesprek met de man. Tot dusverre had men er in 1967, 1969 en 1970 stukjes van uitgezonden.

[p. 242]

Vervolgens ontkende Carel Enkelaar in alle toonaarden en onder ede ooit te hebben toegezegd dat al het materiaal van George de Mohrenschildt bewaard zou blijven. Dat was een verschrikkelijk leugen in de klasse van de zogenaamd weggeraakte, teruggevonden en wederom weggeraakte foto van De Mohrenschildt. Als iemand er overtuigd van was geweest dat dit filmmateriaal beveiligd en gegarandeerd bewaard moest blijven, was het Carel Enkelaar wel, vooral ook na mijn autoongeluk in New York, spoedig nadat ik in 1967 De Mohrenschildt in Dallas had benaderd. Bovendien had hij dit met de meeste klem toegezegd en mij verzekerd dat hij de persoonlijke verantwoordelijkheid voorde veiligheid van die film op zich nam. Nu stond hij helaas gewoon te liegen om het straatje van de nos schoon te vegen. Hij gaf toe dat het een film van 30 tot 40 minuten was geweest, waar hoogstens acht minuten van waren teruggevonden.

Mevrouw van Schaardenburg: ‘Maar u wist toen u die korte selectie maakte nog altijd niet welke de rol van De Mohrenschildt in de Dallas-affaire was geweest? Hoe kon u dit dus selecteren?’

‘Alle belangrijke momenten zijn er toen uitgehaald,’ zei Enkelaar ontwijkend. Hij vertelde, vanwege het belang van de George de Mohrenschildt-film, zelf het knippen en monteren te hebben bijgewoond. Hij had zijn persoonlijke fiat aan de montage gegeven. Hij ging nog verder. Op een vraag van de rechter-commissaris bevestigde hij dat hij en zijn kornuiten alle momenten uit mijn film, die ook later nog van belang zouden kunnen blijken te zijn, in de acht minuten hadden samengepakt die waren overgebleven. Ik ergerde me groen en geel bij het aanhoren van deze onzin, omdat noch Enkelaar, noch een van zijn medewerkers in staat waren dergelijke keuzes te maken, want geen van hen had zich zelfs ook maar enigszins in de materie van Dallas ingewerkt, laat staan verdiept. Hij zei het intussen iets anders. ‘Voorzover hij zich herinnerde had ik hem niet verzocht het overgebleven materiaal te bewaren.’ Een nieuwe leugen, maar de eerste werd iets afgezwakt zich beroepend op een wankel geheugen.

Na gefluister met zijn advocaat, mr. J. Santbrink, ‘huisjurist’ van de nos, verklaarde Enkelaar vervolgens dat hij niet uitdrukkelijk kon zeggen dat de film over George de Mohrenschildt zich niet toch nog ergens in de nos-archieven bevond. ‘Hij kan vernietigd zijn, gezien het karakter van het materiaal,’ zei mijn vriend en collega Enkelaar. Was het nu vernietigd of niet? Advocaat Santbrink gaf intussen toe niet juist te zijn ingelicht

[p. 243]

over de vernietiging van de film, zoals hij bij de vorige zitting aan de president van de Rechtbank, mr. W.J. Borgerhoff Mulder, maar wel eventjes duidelijk had verklaard. Ik werd misselijk van het gedraai en gelieg van Enkelaar en de nos.

Pim Reyntjes van de nos speelde het spel van zijn bazen braaf mee. Hem werden vragen gesteld over het uitboeken van films uit de nos-archieven. Ook Gerard Croiset was op mijn verzoek opgeroepen, die onomwonden verklaarde: ‘Wim liegt niet, het kan best zo zijn dat hij gevraagd heeft dat alles bewaard moest worden.’ Gerard, sedert vele jaren met Carel bevriend, wilde hem niet nog meer afvallen en op de vraag of het vanzelfsprekend was dat dit belangrijke materiaal bewaard zou worden gaf ook Croiset een ontwijkend antwoord: ‘Of het vanzelfsprekend was en hoeveel er bewaard zou worden kan ik niet zeggen.’ Gerard Croiset, Carel Enkelaar en ik hebben alles in de zaak De Mohrenschildt samen gedaan. Ik wist dat Gerard wel degelijk wist dat Carel ons met de hand op het hart had verzekerd dat alles bewaard zou blijven. Croiset merkte nog en plein publique op dat naar zijn mening de kwestie niet op deze wijze had behoeven te worden opgelost. ‘Willem, Carel en ik zijn altijd volkomen eerlijk tegenover elkaar geweest, daarom is dit zo doodzonde.’ Wat je maar eerlijk zijn noemt!

‘Ik word er een beetje daas van,’ aldus de rechter-commissaris mevrouw van Schaardenburg. Enkelaar ging nog verder met te zeggen dat de film misschien wel dermate goed was opgeborgen dat dit ook een reden kon zijn dat deze onvindbaar was.

‘Zou u dan niet nog eens goed gaan zoeken?’ vroeg mevrouw Van Schaardenburg.

‘Wie moet dat betalen,’ aldus Enkelaar. Maar on second thought voegde hij er aan toe dan nog wel eens te willen zoeken.

Ik kotste van de hele vertoning. Ik verloor een kort geding omdat de nos advocaat Santbrink liet liegen dat de film was weggegooid, op acht minuten na. Nu, bij het gerechtelijke vooronderzoek, zegt dezelfde advocaat: ‘Sorry, ik was onjuist voorgelicht.’ Dan had ik het kort geding wel moeten winnen maar nu zeggen dezelfde rotzakken van de nos dat de film er nog moet zijn, maar ze weten alleen niet waar. Het is een herhaling van de truc met de foto van De Mohrenschildt die van mij is en die ten huize van Enkelaar wegraakte, weer gevonden werd en opnieuw wegraakte, toen ik het kort geding voor de weggeraakte film doorzette.

[p. 244]

Tussen beide berichten hebben nog geen drie weken gelegen. Ik schreef de heer Borgerhoff Mulder een briefje dat hij zich bij de neus had laten nemen en mijn kort geding had afgewezen, maar de film was er nu volgens de nos wel, met dien verstande dat ze het materiaal alleen niet konden vinden.

De pers maakte te hooi en te gras melding ervan.²⁸⁰

280 Zie bijlage 37.

19 september 1975

Het anp verdomde er iets over op het net te zetten. Je zou eigenlijk eens moeten laten uitzoeken in welke mate het zogenaamde nationale persbureau onder druk van de Staat staat om bepaalde dingen wel of niet te doen, inbegrepen wat de verbindingen tussen anp en bvd en andere inlichtingendiensten zijn. Na mijn gesprek met het anp in Den Haag was mijn telefoon weer enige tijd buiten dienst. Kon weer wachten tot de lucht was opgeklaard met andere telefoongesprekken. Om razend te worden wat men zich in dit land van hogerhand permitteert als men de pik heeft op een bepaalde burger.

Cees Meijer van De Typhoon schreef een hoofdartikel en las het telefonisch voor.

Rechter-commissaris mevrouw Van Schaardenburg gebruikte voor de zaak tegen het einde van de zitting de term ‘Nederlandse Watergate’ refererend aan de weggeraakte film.

Mevrouw Hartini Sukarno ving haar brief aan met ‘Lieve broer Wim,’²⁸¹ en gelukkig had zij de brief van generaal Suharjo uit Moskou gekregen. Zij beantwoordde hem uitvoerig en sloot

281 Brief d.d. 15 september 1975.

[p. 245]

een aantal foto's in. Uit veiligheidsoverwegingen sprak zij over de heer ‘Suhardiman’ opdat bij het openmaken van brieven men niet zal weten dat er contact is tussen haar en een van Bung Karno's generaals in de Sovjet-Unie. Verder schrijft zij: ‘Het leven gaat hier gewoon door, met of zonder Bapak. De levensstandaard wordt met de dag hoger en hoger. Alles is erg duur geworden. Op het laatst weet je niet meer hoe je aan geld moet komen (...). Wel lieve broer, tot ziens dan. Insjah Allah.’

Oud-ambassadeur Djawoto heeft de brief van Dewi Sukarno aan president Gerald Ford ontvangen. ‘Madame Dewi's letter was surely interesting, important and sent in due time since it was related with cia's secret activities in Indonesia, addressed to the us President at the time so much had been written and said about the clandestine operations of the US secret service in many foreign countries. I myself believe that the cia has played a role in the October 1965 military coup d'état in Indonesia, the organised, systematic, massacre of hundreds of thousands of people in that country, the toppling of Bung Karno and the complete 180 degrees change of Indonesia's domestic as well as foreign policies.’²⁸²

Ik moet hem iets hebben geschreven over het feit dat Ford niet reageerde en dat zo zijn minachting toonde voor Dewi - of althans dat dit hem werd geadviseerd want hij wist waarschijnlijk zelf niet eens wie Dewi was. Djawoto antwoordde: ‘Whether Dewi is the aangewezen persoon om dat te doen? That is, of course, nonsense. Who else could do that? The essence is of prime importance, the person who has done it is secondary (...). You have helped Madame Dewi in writing the letter. That is good.²⁸³ Next October 1, will be the tenth anniversary of the beginning of Suharto's usurpation of political power. Are you going to write something about it?’²⁸⁴

Richard Thieuliette arriveerde tegen 20.00 uur en was warm en teder. Hij zag wat bleekjes maar zijn haar was mooi, lang en golvend. Hij was vijf weken bij zijn moeder op het eiland Hoedic, langs de kust van Bretagne geweest. Hij wil nu naar Neuchâtel voor lessen van twee lama's, die daar naartoe komen. Hij wordt steeds nieuwsgieriger naar oosterse gewoonten en van denkwijzen.

282 Brief van 7 september 1975.

283 De gedachte van de brief aan Ford was van mij, plus het merendeel van de tekst.

284 Had er een pagina in De Nieuwe Linie over geschreven op 25 augustus 1975.

20 september 1975

Ik heb eigenlijk totaal verdrongen dat broer Theo tijdens het

[p. 246]

eten in restaurant Indonesia zowel mams notaris mr. C.J. Meijer als mams belastingadviseur F.J. Burger van Meyburg & Co die hij zelfs nooit had ontmoet, afkraakte. Ik heb inderdaad zeer stom alle oude amro-mappen van mam weggegooid en nu is er 23.000 gulden niet achterhaalbaar. Maar waarom zoveel ophef? Hij heeft misschien wel gelijk, maar de drukte die hij om geld maakt doet me ver van hem afstaan.

Ook speelde hij een bandopname af van een gesprek met broer Hendrik in Kaapstad. Het luisteren naar de toon van die conversatie, too often silly, naïve and downright ouwehoerderig made me not only very very sad maar het overtuigde me hoe alleen ik ben na de dood van mijn ouders. Er was veel humor, maar Theo luisterde naar broer Hendrik met een heel speciale blik van bewondering, die ik in totale verwondering opving. Theo leek opeens een kind als vroeger. Ik was perplex.

21 september 1975

Droomde van mam. We zaten in een auto die zij bestuurde. We reden naar het huis van de familie Hattink. Zij loodste ons voortreffelijk tussen een aantal bomen door. Dromen! De volgende droom speelde zich af in een bos in de Sovjet-Unie. Ik was omringd door sovjetjongens, die me insloten om me te verkrachten. Dat was iets duidelijker. Dacht Freud niet dat wensdromen een uiting waren voor verborgen psychische spanningen? Moet nog zoveel lezen, maar waar te beginnen?

De moeder van een lifter, Jean Windt, die ik in 1969 had opgepikt, belde in paniek op dat haar zoon in Barcelona in de gevangenis zat vanwege een drugsovertreding. Ze probeerde hem via Buitenlandse Zaken vrij te krijgen. Zij hoopte dat ik bij bz invloed zou kunnen uitoefenen. Ik heb haar maar niet gezegd hoe de kaarten lagen.

Marcel Bloemendal kwam naar Amerbos. Die jongen is echt niet goed bij zijn hoofd. Die hebben ze als baby laten vallen.

22 september 1975

Frits Koers, de advocaat, bevestigt mij dat hij een schriftelijke aantekening in zijn map heeft dat Carel Enkelaar hem had opgebeld, niet zozeer dat hij de foto van George de Mohrenschildt had gevonden (wat er wel op neerkwam), maar dat ik die foto onmiddellijk terug kon krijgen. Er bestaat geen enkel misverstand over: hij heeft die foto.²⁸⁵

285 Ik kon mijn foto terugkrijgen mits ik het kort geding liet varen. Dat deed ik niet en de foto raakte weer weg.

[p. 247]

Ontmoette G.J.W. van Oven, de ppr-medewerker. We bespraken de politieke gevangenen in Indonesië, Nieuw Guinea en Luns. Ik geef hem door aan dr. Go Gien Tjwan.

Dineerde met Ellen van der Ploeg van Bruna in het Americain en liep tegen Herbert Curiel aan die vertelde in vierentwintig dagen Het Jaar van de Kreeft van Hugo Claus te hebben verfilmd, met aanzienlijk succes. Had hij er een te grote bek door gekregen?

Om 22.00 uur kwamen Wim Jansen en een vriend van de School voor de Journalistiek kletsen tot 01.00 uur. Zij wilden een artikel schrijven over de politieke gevangenen in Indonesië. We bespraken de achtergronden.

23 september 1975

Wim Meiners van de Gooi en Eemlander waarschuwt dat de persdienst van de nos een bericht heeft laten uitgaan om ‘tendentieuze berichten’ die in de pers verschenen recht te zetten. De nos zegt terecht het korte geding te hebben gewonnen; ‘terecht’ gebaseerd op de leugen dat de De Mohrenschildt-film was vernietigd. Om te beginnen kon ik geen rechten doen gelden op stukken film die ik weliswaar maakte, maar die niet werden uitgezonden. ‘Wat niet werd uitgezonden was waardeloos,’ aldus de nos. Zij kunnen het weten! Opnieuw zeggen ze nu dat het gebruikelijk is om restmateriaal weg te gooien. ‘Ondanks het feit dat zulks in dit geval niet is gebeurd, loont het niet de moeite,’ aldus de nos, ‘er alsnog naar te gaan zoeken. Oltmans heeft geen recht op het restmateriaal.’ Het was allemaal een storm in een glas water.

Het tweede argument van het nos-communiqué gaat over de vraag of jurist Van Santbrink wel of niet heeft gezegd dat hij aanvankelijk (voor de afwijzing van mijn gelijk in kort geding) foutief was ingelicht door de nos. Niet alleen hoorde ik Van Santbrink dit zeggen, verscheidene bladen hebben dit gerapporteerd. Nu beweert de nos dat hun jurist een keer had ge-sproken van informatie die uiteindelijk tot een verkeerde conclusie had geleid en een keer over verkeerde informatie. De nos wijst er (met vreugde) op dat de uitspraken van hun jurist niet in het verbaal van de hoorzitting werden opgenomen. Alsof dit iets aan het feit verandert dat de uitspraken werden gedaan. Carel Enkelaar en de nos zijn gewoon uitermate smerig bezig geweest om hun zogenaamde gelijk te halen.

Overigens was ook Wim Meiners flabbergasted dat Carel Enkelaar de foto van De Mohrenschildt nu weer kwijt was.

Gerard Schuijt richtte zich namens de nvj opnieuw tot Enke-

[p. 248]

laar,²⁸⁶ hem er op wijzende dat hij nog geen antwoord had ontvangen op zijn brief van 31 juli met het verzoek de foto van De Mohrenschildt aan mij te retourneren.

Er is voor een tweede maal op president Ford geschoten.

Onderbrak mijn boek over de ussr om aan een artikel voor de Nieuwe Revu een een bijdrage te leveren: carel enkelaar, een verduisteraar?²⁸⁷

286 Brief d.d. 22 september 1975.

287 Zie bijlage 38, De Nieuwe Revu, 17 oktober 1975.

24 september 1975

Gerald Ford heeft op vragen van studenten in Palo Alto, Californië, gezegd dat de vs ook in de toekomst een rol zal spelen bij het omverwerpen van buitenlandse regeringen. Dergelijke interventies dienden zorgvuldig te worden afgewogen tegen de belangen van eigen nationale veiligheid. De ellende met dit soort uitgangspunten in Washington is dat de planeet in haar geheel als privé-achtertuin van Amerika wordt beschouwd. Washington zal wel even voor de rest van de wereld bepalen wat goed voor hen is.

Wim Meiners van de Gooi en Eemlander schrijft: ‘Je moet het nos-communiqué (over je film) eigenlijk determineren zoals Woodward en Bernstein dit deden met de White House ontkenningen. Er blijft weinig van over.’²⁸⁸

Bracht twee rozen op het graf van mijn ouders. De roosjes van broer Theo en Nellie stonden er nog.

Zat op het terras van Lage Vuursche met een lifter uit Seattle, Washington. Terwijl hij zat te vertellen keek ik naar de ramen waarachter mam zo graag zat. Ze genoot altijd zo van deze uitjes. Ook al was Keke als altijd bij me, werd ik er erg verdrietig van.

Jan Pluvier van het Instituut voor Moderne Aziatische geschiedenis schrijft ‘hartelijk om mijn briefje te hebben moeten lachen.’ Hij had eigenlijk niet geschreven dat Bung Karno anti-Westers was, maar dat ‘zijn politiek antiwesterse karaktertrekken had en daarmee heb ik niets miszegd.’²⁸⁹

Bung Karno was niet antiwesters en hij was niet anticommunistisch. Bung Karno was Bung Karno. Hij was Aziaat en Indonesiër eerst. Hij woog op de eerste plaats de belangen van Zuidoost-Azië af, zoals Ford dit voor Amerika deed. Met dit verschil dat Sukarno geen partij koos, de Amerikanen liet voor wat zij waren en de sovjets liet voor wat zij waren en voor zijn eigen

288 Brief van 23 september 1975.

289 Brief van 22 september 1975.

[p. 249]

gebied non-alignement koos. Maar dat mocht niet van Washington. Zoals Pluvier in zijn artikel schreef zag hij Sukarno slechts door een westerse bril. Daarom zou Sukarno's politiek antiwesters zijn, wat absoluut niet het geval was. Ik heb Pluvier dit nog maar eens geschreven.

Ik ontvang een tekenend briefje van een vaste borrelvriend van Enkelaar, Jan de Troye, lid van de Raad van Beheer van de nos en belast met programmazaken. De man liegt gewoon mee. Er was geen sprake van dat Enkelaar ‘met opzet’ de foto van De Mohrenschildt had weggemaakt. Die volgens advocaat Frits Koers was teruggevonden en opnieuw zoekgeraakt?²⁹⁰

Professor Justus van der Kroef, de Indonesië-specialist van de universiteit van Bridgeport, Connecticut schrijft dat hij de brief van Dewi Sukarno aan president Ford heeft gelezen. ‘It is unnecessary for me to tell you that for the moment at least no-thing is likely to persuade the us from its present policy of support of the Suharto Government. Indeed, there is every indication that Washington regards Suharto and Lee Kuan Yew as their channels of influence into asean.’²⁹¹

290 Zie bijlage 39.

291 Brief d.d. 16 september 1975.

25 september 1975

Was erg onrustig over Peter en had een ingewikkelde droom over hem. Kon niet meer slapen. Het is heel naar. Ik vraag me af of ik dit ooit eerder heb geschreven - maar ik begin hem te haten. Je houdt geen hond over.

Het is 05.25 uur. Hij verblijft nog altijd met Frederick Ress in Oostelbeers bij zijn oude vriend Philip Nasta.

Advocaat Van Bennekom wil 900 gulden hebben voor zijn aanwezigheid bij het gerechtelijk vooronderzoek. Dat lijkt me exorbitant (voor een linkse advocaat). In totaal wil hij een voorschot van 1.500 gulden ineens ontvangen. Dat is geld dat ik gedwongen wordt uit te geven om de mensen waarmee ik heb gewerkt als Carel Enkelaar de simpele waarheid te laten spreken. Het helpt geen moer want ze liegen onder ede vrolijk verder.

Van Bennekom wil Carel Enkelaar een ultimatum van 48 uur geven om de foto van George de Mohrenschildt te retourneren. Hans Wilbrink van de Nieuwe Revu had Enkelaar opgebeld²⁹². ‘Al zouden wij met die film van De Mohrenschildt de kerstboom van de nos willen aansteken,’ aldus het hoofd van de programmadienst van de nos. ‘Ik hoop dat Oltmans ons

292 Zie ook bijlage 38.

[p. 250]

aanklaagt, want hij heeft geen been om op te staan.’ Hij gaf verder toe de foto die mij toebehoort inderdaad te hebben gevonden en - hoe ongelooflijk dat het ook moge klinken - hij is deze opnieuw kwijtgeraakt.

De man, die heeft voorkomen dat Gerald Ford werd vermoord, schijnt de bijnaam van Emperor of San Francisco te hebben. Hij is bovendien gay. Welja, dat ook nog, een nicht die het leven van de president redde.

26 september 1975

Wim Klinkenberg waarschuwt me dat het Informatie Bulletin van de sovjetambassade in Den Haag een stukje over mijn bezoek aan Leningrad uit het blad Smena heeft overgenomen.²⁹³ Ik zie direct aan de woordkeus dat het niet van mij is. Ik overweeg een mild protest te sturen. Is het de moeite waard? Nu zie ik precies hoe Sonja Makarova wat ik in het Nederlands tegen haar zei in puur propagandajargon voor Gratsjew van Smena vertaalde.

Prompt komt Henk Broekhuis 's avonds met een driekolomsartikel in de nrc: de schaapherder, waarbij mijn voorouder, de schrijver Jan Frederik Oltmans, weer eens te onpas erbij wordt gesleept. Hij neemt klakkeloos het geklets van Sonja Makarova zoals aan Gratsjew verteld, integraal over en voorziet het van het nodige vernietigende commentaar om vooral mijn komende boekje over de Sovjet-Unie reeds bij voorbaat de grond in te boren.²⁹⁴

Broekhuis²⁹⁵ wakkert precies de koude-oorlogsgevoelens verder aan, die ik met mijn boekje wil bestrijden. Ik kan het niet bewijzen, maar zoals in de vs aan het licht is gekomen dat bepaalde journalisten, tot bij de meest gezaghebbende bladen toe, zich voor het karretje van de inlichtingendiensten lieten spannen, ben ik overtuigd dat het hier in Nederland natuurlijk precies hetzelfde gebeurt. Hoe meer ik me met de Sovjet-Unie bezighoud, hoe gecoördineerder worden de aanvallen. Wanneer je geconfronteerd wordt met mensen als Broekhuis zou je het liefst uit deze samenleving willen treden. Er is geen eer aan te behalen je uit te sloven om in een boekje over onze sovjetburen een ander geluid te laten horen.

Omdat ik bij het anp scherp had geprotesteerd omdat ze weer eens hadden nagelaten de kwestie van de verdwenen films op

293 Zie bijlage 40.

294 Zie bijlage 41.

295 Henk Broekhuis bleek het pseudoniem van Karel van het Reve te zijn, de door de ussr indertijd uit het land gesmeten correspondent van Het Parool.

[p. 251]

het net te zetten, zond J.A. Baggerman, hoofdredacteur, me een briefje. Hij onderstreepte dat redacteur Van de Pol wel degelijk zorgvuldig was geweest en zowel met de rechter-commissaris als advocaat Van Bennekom contact had gehad en zorgvuldig de juiste conclusie had getrokken dat het niet om een openbare zaak ging. Je legt het toch altijd tegen ze af.

27 september 1975

Na het misselijke onnodige stuk van Broekhuis heb ik de nrc opgezegd. Het ussr Bulletin laat ik zitten. Wie leest dat? Of gelooft het? Alleen Broekhuis gebruikt het om mij zwart af te schilderen. Of nee, mij als dupe van de communisten aan zijn lezers te presenteren. Noch Spoor, noch Soetenhorst hebben een poot uitgestoken dit stuk, waarvan ze weten dat het onzin is, tegen te houden.

Ik speel de Fantasie voor piano en orkest van Debussy, die ik mam liet horen, ik geloof de laatste keer dat zij op Amerbos was. Ik ben in tranen. Haar dood zal ik nooit echt verwerken. Ik moet Peter schrijven. Ik stel het steeds maar uit. Het kan niet langer. Zijn houding, alsof ik niet meer besta, is onacceptabel.

Ik had de tante die nu in mams huis woont gevraagd of zij op Keke wilde passen tijdens mijn volgende reis naar de Sovjet-Unie. Zij belde op en begon letterlijk met ‘het gaat niet door’. Dat ze het voor mij niet doet, soit. Maar, ten eerste hebben mijn ouders erg veel in het verleden voor haar en haar man gedaan. Ze gaven altijd voor zeer op hen gesteld te zijn. Maar zelfs ter herinnering aan mam piekeren ze er niet over haar hondje een paar weken te verzorgen.

Ad Langebent stelde gisteren op televisie aan Joop den Uyl de vraag waarom hij zich zo opwond over vijf doodvonnissen in Spanje en hij nooit een kik gaf over wat er achter ‘het ijzeren gordijn’ gebeurde. Zolang onze illustere televisiejournalisten nog over een ijzeren gordijn spreken kan ik net zo goed thuisblijven. Ik heb trouwens gedonder met Vladimir Opalev over mijn bezoek aan Tasjkent. Nu schijnt dit niet door te gaan. Ik wil er voornamelijk naartoe omdat de Poslavsky's er hebben gewoond en mijn grootmoeder erover vertelde.

George Orwell wist al toen hij vijf of zes jaar oud was dat hij schrijver zou worden. ‘Mijn ouders hadden drie kinderen en ik was de middelste,’²⁹⁶ schrijft hij in Een Olifant omleggen.’²⁹⁷ Orwell vindt dat achtergrondinformatie over een schrijver nood-

296 Waar heb ik dit eerder meegemaakt? Op De Horst zelf.

297 George Orwel, Een Olifant omleggen, Uitgeverij de Arbeiderspers, Amsterdam, Privé-domein 1973.

[p. 252]

zakelijk is wil men de beweegredenen van een schrijver doorgronden. Dan noemt hij vier voornaamste factoren die een schrijver tot schrijven brengen:

1) ‘Puur egoïsme,’ schrijft hij. Ik vind dit onzin. Ik denk dat ‘pure egocentriciteit’ een voorwaarde is om te kunnen schrijven, maar wanneer Orwell zegt dat men schrijft ‘om een intelligente indruk’ te maken vind ik dat oppervlakkig geklets. Misschien gaat die vlieger voor hem op, maar voor mij zou factor nummer een in ieder geval zijn: ik schrijf om de waarheid van wat was zo dicht mogelijk te benaderen en aan volgende generaties door te geven.

2) ‘Esthetische geestdrift,’ is factor twee volgens Orwell. Geestdrift, ja, maar ‘de juiste schikking van woorden,’ die Orwell noemt, interesseert me geen moer. In tegendeel, kromme syntax of niet lopende zinnen zijn voor mij compleet irrelevant. Er gaat energie in zitten, die ik liever voor het denk- en voelwerk zelf inzet. Vorm interesseert me geen zier, nul komma nul.

3) ‘De historische prikkel,’ aldus Orwell is de derde factor. ‘Het verlangen om de dingen te zien zoals ze zijn,’ vervolgt hij, ‘om de waarheid uit te zoeken en voor het nageslacht te bewaren.’ Prima, maar dit is bij het schrijven voor mij onbetwist drijfveer nummer een en dan komt er een tijdje niets en dan volgt de rest, waar indruk willen maken überhaupt niet in voorkomt.

4) ‘Politieke doeleinden’ met ‘politiek in de ruimste betekenis van het woord,’ aldus Orwell, die verduidelijkt: ‘Het verlangen om de wereld in een bepaalde richting te duwen, om de opvattingen van andere mensen over het soort maatschappij waarnaar ze dienen te streven te veranderen.’ Wat bedoelt onze vriend Orwell met ‘de wereld’? Waarom is hij niet wat bescheidener en bepaalt hij zich tot ‘zijn’ lezers. Ook geloof ik niet in het duwen in een bepaalde richting van wie ook, laat staan een lezer. Ik denk dat de schrijver (of journalist) niet veel meer kan doen, of zou moeten proberen te doen dan een lucide logisch betoog opbouwen, waar de lezer zijn voordeel mee kan doen, en door aanvullende input zijn output zal kunnen verbeteren.

Vanmiddag kwam mijn oude vriend, sergeant Martin Portier²⁹⁸ langs. Hij leek me lichtelijk verdwaasd en hij hing de verongelijkte gelovige uit. ‘Ik heb echt de bijbel niet nodig, lieve Martin, om tegen de wereld om ons heen opgewassen te zijn. In tegendeel, die bijbelverhalen werken nodeloos verwarrend. Leven betekent oorlog. Dag in dag uit oorlog.’ Hij zei door mijn woorden gekwetst te zijn. ‘Het is in het leven zo, Wim, dat

298 Zie Memoires vanaf 1953.

[p. 253]

niet je vrienden je zullen helpen, wanneer je ooit hulp nodig hebt, maar een kreupele zal dit doen.’

‘Martin, je bent nu 50 jaar en het is toch eigenlijk beschamend dat je je denken nog altijd aan zulke kletsverhalen ophangt. Je hebt in Korea gevochten. Je hebt een geweldige staat van dienst in het Van Heutszregiment. En nu vertel je me, dat je je door collega-klootzakken in een hoek laat drukken en in de problemen bent.²⁹⁹ Daar moet je boven staan en de enige kracht, die echt is, is kracht uit jezelf. In hemelsnaam probeer geen kracht uit bijbelverhalen te putten, want dat is tweederangs kracht, het is kracht van horen zeggen, en je gaat er onherroepelijk onderdoor.’

Het leek werkelijk of hij door ons gesprek en mijn uiterste poging hem een hart onder de riem te steken op begon te knappen. Ik zag weer een glimpje van de oude Martin, zoals ik hem in de jaren vijftig had leren kennen. Hij verweet me dat onze vriendschap was verwaterd en dat ik hem niet meer kwam opzoeken. Ik legde uit dat zijn keuze voor een vrouw en twee zonen voor mij aanleiding was geweest mij terug te trekken, want door die keuze was de intimiteit die tussen ons zowel geestelijk als in zekere zin lichamelijk had bestaan immers ook verlegd? ‘Bovendien, toen je in Bussum was gelegerd, was je zo dicht bij Amsterdam-Noord en je kwam ook nooit.’ Hij benadrukte nog voor vertrek dat hij Peter een betrouwbare vriend voor mij vond. Waar hij dat vandaan haalde weet ik niet. Hij ontmoette Peter maar een keer vluchtig.

Vanavond ben ik naar Ralphie Nijendorff gegaan. Hij zag er als altijd even aantrekkelijk en lekker (voor mij) uit. Zijn vriend Addi is zeer in politiek geïnteresseerd. We hebben vooral langdurig over Amerika gesproken. Gaf me een prima gevoel er te zijn geweest.

299 Hij had me verteld dat een collega in dienst hem dermate treiterde dat hij voelde door die man nog eens te zullen worden vermoord.

28 september 1975

Nu staat er een foto in de Tribune³⁰⁰ van ‘the husky former marine’ Oliver Sipple die op Sara Moore afstormde toen zij op president Ford vuurde en daardoor kans zag haar kogels van richting te doen veranderen. Sipple zei het aardig gevonden te hebben indien Ford de moeite zou hebben genomen hem een telegrammetje van dank te sturen, maar dat was niet gebeurd. Ook geen telefoontje. Het incident komt er op neer dat een homo het leven van de president redde.

300 Herald Tribune, Daryl Lembke, 25 september 1975.

[p. 254]

Intussen verklaarde Max van der Stoel, als Nederlands minister van Buitenlandse Zaken in New York voor de vn, dat het beeld van vooruitgang in de sector mensenrechten niet erg rooskleurig was. Vanavond werd hem op televisie gevraagd waarom men altijd weer zo selectief was in verontwaardiging over schending van de mensenrechten. Van der Stoel antwoordde dat hij in New York met zijn Indonesische collega over de politieke gevangenen in dat land had gesproken. Hij had ook minister Andrei Gromyko aan zijn jasje getrokken over de kwestie-Andrei Amalrik, de dissidente Russische schrijver. Het rund Van der Stoel! Er wordt vanuit het Westen altijd over de Sovjet-Unie gesproken alsof er in West-Europa of de vs geen schending van mensenrechten zou bestaan.

‘In elk geval worden ontelbare controversiële boeken, voor of tegen Sovjet Rusland, voor of tegen het zionisme, voor of tegen de katholieke kerk, enzovoorts beoordeeld voordat ze gelezen zijn en feitelijk voordat ze zijn geschreven,’ aldus Orwell.³⁰¹ ‘Men weet bij voorbaat welke ontvangst ze zullen krijgen in welke kranten. En desondanks wordt, met een oneerlijkheid waarvan men zich nog voor geen kwart bewust is, maar net gedaan alsof er echt literaire maatstaven worden aangelegd.’ Daar ga je meneer Henk Broekhuis in de nrc. Ik heb ongeveer de helft van mijn Rusland-boekje nu af. Maar over bijvoorbeeld het hebben van een eigen mening van schrijvers en journalisten publiceerde ik reeds.³⁰² Maar dat vertellen ze in de nrc niet. Ik heb André Spoor dan ook navenant mijn mening gegeven over Broekhuis c.s. en diens gelul.

301 Een Olifant omleggen (p. 220).

302 Zie bijlage 42.

29 september 1975

Jan Buis en Klaas Ecksteen bij Bruna vinden de artikelen van Broekhuis in de nrc ‘brandhout’ en adviseren niet te reageren. Ik denk dat Buis mijn ussr-boekje best zou willen publiceren, maar waarschijnlijk is grote baas Henk Bruna tegen, vandaar het uitstel. Buis begon met te zeggen: ‘Er zijn niet veel gesprekken met belangrijke mensen bij,’ waar ik zeer op afknapte omdat ik een boekje wil maken over mensen in het algemeen en nu eens niet de topfiguren. Die staan trouwens in mijn Club van Rome-interviews wat de ussr betreft, en komen straks in het europa-boek.³⁰³

Kees Broos belde dat Peter hem had gezegd in nogal diepe emo-

303 Later gevolgd door een boek met gesprekken over intelligentie, waaronder met een aantal sovjet- ‘hoge pieten’.

[p. 255]

tionele problemen te zijn in Tilburg, wat natuurlijk met zowel Frederick Ress als Philip Nasta heeft te maken. Ik heb Peter meteen een telegram met encouragement gezonden. ‘Ben ongerust laat gauw iets horen - Willem’. Ik schreef er een briefje overheen.

30 september 1975

Keke is een idioot beest. Als ik naar de vleugel loop om te spelen springt hij uit mijn televisiekijkstoel en gaat mee om in de leren stoel van Peter, die naast de piano staat, te gaan slapen. Mam zei altijd dat hij, als zij piano speelde, aan haar voeten ging liggen.

Mede na bestudering van Coup d'Etat in America door Michael Canfield en Alan Weberman over de cia and the assassination of jfk met een voorwoord van Texas Congresman Henry B. Gonzalez³⁰⁴ heb ik een nieuw, lang, stuk geschreven over George de Mohrenschildt en dit zelf bij Cees Meijer van De Typhoon gebracht.³⁰⁵

Om 20.00 uur kwamen Peter en Frederick thuis. Ik kreeg een zoen, maar ik vond Peter vreemd. Ze schijnen in Oostelbeers een allesbehalve plezierige tijd te hebben gehad. Hij zei: ‘I cried a lot, you know me, I never cry.’ En ik zat op Amerbos in onwetendheid. Maar hij liep weg omdat hij vond dat ik hem en Frederick helemaal niet het gevoel gaf welkom te zijn. Peter wil een baan nemen. Hij gaat voorlopig weer bij zijn moeder wonen. Ze haalden wat spullen op en vertrokken weer.

304 Michael Canfield, Alan Weberman, Coup d'Etat in America, The Third Press Publishing Co. New York.

305 Op 1 oktober 1975 (dus de volgende dag) gepubliceerd, zie bijlage 43.

1 oktober 1975

Tien jaar geleden was een rampdag in de geschiedenis van Indonesië.

Ik droomde dat ik in een rechtszaal ter dood werd veroordeeld. Ik hield mijn eigen pleidooi en zei dat de Tweede Wereldoorlog een tegenstrijdige invloed op mijn leven had gehad. ‘Ask my Mother’, riep ik. Mam was in de rechtszaal maar zij aarzelde antwoord te geven.

Mijn tandarts Van Raap is 87 geworden. Hij zei me: ‘Ik wil op het veld van eer sterven,’ en stak een voor een zijn handen in de lucht om te tonen dat hij niet beefde. Hij heeft kind noch kraai meer. Al zijn jeugdvrienden zijn ook dood. Stel je voor dat hij een hartaanval zou krijgen terwijl hij aan het boren is.

Professor C.H. Waddington is overleden.³⁰⁶

306 Zie Grenzen aan de groei, Deel I, Bruna 1973.

[p. 256]

De New York Times publiceert een jubelend hoofdartikel over Joseph Luns. Dat zegt toch veel van de stand der journalistiek! Chou En-lai is voor het eerst afwezig geweest op het banket ter gelegenheid van de Communistische Revolutie op 1 oktober 1949.

2 oktober 1975

Prachtig fris zonnig herfstweer.

Een foto van ambassadeur Romanov op bezoek bij de Chinese ambassadeur Chen Hsin Jen voor de viering van de dag der Chinese Revolutie prijkt midden op de voorpagina van De Telegraaf.

Ben op pagina 150 van mijn ussr-boekje.

De Nieuwe-Revu schrijft een reportage met Marcel Bloemendal.³⁰⁷ Dan ben ik er vanaf. Marcel belde me trouwens of hij 1.000 gulden kon lenen. Hij wordt met de dag gekker.

Ontmoette Miklos Racz in Americain. Hij vroeg of ik artikelen wilde schrijven voor een blad van de Europese beweging. Misschien. Of ik in het bestuur zitting wilde nemen: ‘Sorry, no.’ Of ik een methode wist hoe hij met zijn linkse club op televisie zou kunnen komen. Hij lijkt me ernstig en oprecht, maar - met twee kinderen - he is feeding himself on peanuts.

Dineerde later met Wibo van de Linde in het American Hotel van 19.00-20.30 uur.³⁰⁸ Het staat vast dat ik met Aktua van de tros in zee ga. Ik ben opgelucht. Hij vertelde dat een half uur na mij minister Luns hem had opgebeld met de mededeling ‘The fall-out is zeer groot, ik ben u zeer dankbaar.’ Wibo had Luns verteld dat zelfs ik hem had gebeld om te zeggen dat ik vond dat hij ‘zinnige dingen’ had gezegd. Dat vond ik ook wel, maar wat mij ergerde was dat terwijl Juan Carlos, de man van Irene, een uitstekende analyse presenteerde over de revolutionaire ontwikkelingen in Spanje, de pers de volgende dag weer het zoeklicht op Luns liet vallen in plaats van nota te nemen van wat de prins had te zeggen.

Vroeger zou ik na zo'n positief nieuwtje meteen mam hebben gebeld.

307 De Nieuwe Revu, 31 oktober 1975, door Peter l'Ami.

308 Er was 29 september een uitstekende Aktua-uitzending geweest vooral vanwege prins Juan Carlos, maar ook Luns en ik belde Wibo erover op, wat leidde tot deze afspraak.

3 oktober 1975

Om precies middernacht belde Peter. Er waren allerlei vreselijke toestanden geweest, waarschijnlijk zowel met Philip Nasta als Frederick Ress, die dinsdag naar Amerika teruggaat.

[p. 257]

Ik zie nu pas dat Co Berkenbosch in De Telegraaf (rekening houdende met wie het zegt) meldde dat Carel Enkelaar ‘een grote brutaliteit’ zou hebben begaan met een greep naar de macht bij de nos. Lijkt me sterk. Maar hij heeft de neiging op hol te slaan. Hij zou uitspraken hebben gedaan ‘in de politieke beleidsfeer’. Hij heeft er zelf ook wat over gezegd, maar ik weet langzamerhand uit de eerste hand wat Enkelaars uiteenzettingen voor waarde hebben.

Bezocht ambassadeur Romanov die begon met ‘I got your angry letter.’ Ik vind dat als hij me toezegt dat ik kan gaan en staan waar ik wil en ik vraag Tasjkent aan en het wordt geweigerd, dan moet ik dit aan de orde kunnen stellen. Ze hebben een bezoek aan Tasjkent wel in mijn visum gezet. Ik liet mijn manuscript zien, maar nam het weer mee. Ik herinnerde Rom er aan dat hij eerder liet doorschemeren dat er mogelijkheden waren door Leonid Brezhnev en Aleksei Kosygin te worden ontvangen. Hij reageerde zeer terughoudend.

Ik toonde het bericht uit de Herald Tribune dat prins Bernhard een rede had gehouden in de botanische tuin van New York om een lans te breken voor het behoud van de regenwouden ter bescherming van het bestaande ecosysteem. ‘Waarom niet de prins uitnodigen naar de botanische tuin in Moskou, die ik heb bezocht,’ zei ik.

‘But will the Government agree that he goes?’ vroeg Romanov.

Vladimir Opalev en de ambassadeur hadden het artikel van Henk Broekhuis in de nrc ook gezien. Romanov vroeg: ‘I thought André Spoor was your friend.’

Han André de la Porte zond me een A-4 over wat zijn bedrijf in de Sovjet-Unie zou kunnen doen. Ik zal zorgen dat het op de juiste plaats in Moskou komt.³⁰⁹

‘Kaffer’: geen scheldwoord
DURBAN (Reuter). - Iemand voor kaffer uitmaken hoeft niet beledigend te zijn. Tot die slotsom komt een Zuidafrikaanse rechter in een uitvoerige toelichting op zijn uitspraak in een proces dat in Zuid-Afrika veel ophef heeft verwekt. De rechter stelde onlangs een Afrikaan in het ongelijk, die ruim 3000 gulden smartegeld had geëist omdat een blanke politieman hem voor kaffer had uitgemaakt.
De uitspraak van de rechtbank wekte grote verontwaardiging op onder Afrikanen en progressieve blanken, die eensgezind van mening zijn dat de Afrikanen het woord ‘kaffer’ altijd als beledigend hebben ervaren.
Volgens de rechter heeft het woord kaffer minstens vier betekenissen: iemand die geen moslim is, die niet ge-

309 Zie bijlage 44.

[p. 258]

looft in Allah; een raciale aanduiding van een Bantoe, een Afrikaan; een handelsterm, namelijk aandeel in een in Zuid-Afrika geregistreerde maatschappij; een belediging, door sommige blanken in Zuid-Afrika gebruikt tegen een Afrikaan.
Als een woord meer dan één betekenis heeft en door een redelijk man zowel als beledigend als niet-beledigend kan worden opgevat, moet uit het bewijsmateriaal blijken welke betekenis is bedoeld, zo bepaalde de rechter.

Rogier van Otterloo is een man die me intrigeert, als man en als kunstenaar. Ik heb zijn vader, de dirigent, redelijk goed gekend.³¹⁰

310 Zie Memoires: 1925-1953.

4 oktober 1975

Ik voel me melancholiek. Ging de stad in. Wanneer ik Kekes kopje boven het portier me zie na kijken wanneer ik een boodschap moet doen vertedert het me niet alleen maar ben ik echt geroerd, ook vanwege mam. Peter is natuurlijk doorlopend in mijn gedachten. Maar hoeveel kan je verwerken? Zijn algehele houding is onbegrijpelijk. Het is geleidelijk erger geworden. Soms vraag ik me af of ik hem werkelijk tot mijn erfgenaam moet maken en hem al wat me dierbaar is nalaten.

Carel Enkelaar heeft Van Bennekom geantwoord. Hij begint al een toontje lager te zingen.

Ging met Frank Heckman naar de sauna. Hij is een lieverd. Hij zegt aardige, doordachte dingen. Zijn vriend Stephen ging met diens moeder naar Zuid-Frankrijk om druiven te plukken. Stel je voor, met je moeder! Zijn broer werkt nu in Maleisië. Peggy Crince le Roy blijft geloof ik zijn ware liefde. Hij spreekt ook dikwijls over zijn grootvader. Frank is voor mij een Indische jongen, ten voeten uit. Ik voel me sterk met hem verwant.

Bezocht ook tante Meta de Vries die altijd de ketting van mam draagt, die ik haar gaf. Het kost me moeite haar steeds te bezoeken, maar wanneer ik er ben, en zie hoe blij het haar maakt, ben ik tevreden. Zij leek zo oud vanavond, en moe. Ik probeerde haar op te vrolijken. Zij lachte. Zij gaat haar flat in de Bachstraat nu op geven, want ze weet dat zij er niet meer naar kan terugkeren. Wat intens zielig. Ons aller voorland.

5 oktober 1975

Ik huil. Het komt door Mahlers liederen maar ook door Peter. Ook door mijn aanstaande vertrek. Ook door Keke, mams kleine hondje dat altijd lief en trouw is en nu zo maar in een gevangenis wordt gestopt, uit dank van zijn baas. Ik heb er zoveel moeite mee dat ik Nel in Lugano erover heb geschreven. Ik

[p. 259]

werd om 06.00 uur wakker denkende dat de hond blafte. Hij zag mij pakken en werd onrustig. Hij blijft voortdurend dicht bij me want hij weet dat er weer iets gaat gebeuren. Zou een lieve brief aan Peter willen schrijven.

Robert Jay Lifton en zijn medewerker Eric Olson hebben een nieuw boekje geschreven: Leven en sterven. Sterven betekent wedergeboorte; leven is de dood onder ogen zien.³¹¹ Ik begrijp niet hoe een psychiater kan spreken over de betekenis van de dood als wedergeboorte. Wat weet Lifton ervan? Het is pure speculatie. Freud zei dat de mens zich zijn eigen dood niet kan voorstellen. Hij zei ook dat het doel van alle leven de dood was. Ik zou het nooit ‘het doel’ noemen maar de uitkomst ervan.

Lifton en Olson citeren Joyce Maynard die de dood omschreef met: ‘Niet alleen zal mijn lichaam verdwijnen - dat is nog tot daaraan toe - maar bij de dood houd ik op met denken’. De dood proberen voor te stellen is inderdaad je proberen in te denken dat de machinerie van miljarden neuronen - informatieverwerkers - in je hoofd eindelijk tot stilstand komen. Onvoorstelbaar. Zouden ze te redden zijn?

Professor Wim Wertheim belde. Hij was er na het verschijnen van het belachelijke stuk van Henk Broekhuis voortdurend bezig geweest me te pakken te krijgen om me te vertellen dat Henk Broekhuis niemand anders was dan professor Karel van het Reve. De kloot uit Leiden verschuilt zich achter een pseudoniem. Schreef Romanov hoe die zaak in elkaar zat. Ik weet eigenlijk niets over die man. Hij zat een poosje voor Het Parool in Moskou. Hij schijnt, nadat hij het land uit was gezet - overigens net als Anthonie Dake die ook voor Het Parool in Moskou zat, dan weet je eigenlijk al hoe laat het is, twee klootzakken van hetzelfde laken een pak - een boekje te hebben geschreven Rusland voor beginners, uitgegeven (natuurlijk) door Van Oirschot. Van het Reve schreef volgens Wertheim op pagina 180: ‘Wij hebben in Nederland vijf jaar onder het met Rusland vergelijkbaar systeem geleefd, vergelijkbaar met het nazi-politieregime, dat zich op gunstige wijze onderscheidt van het Russische regime onder Stalin. De Nederlander, die zijn gemak en zijn mond hield, had als hij niet de pech had om jood te zijn even weinig van Willem Drees of van Jan de Quay te vrezen.’ Nu is me het artikel van Broekhuis veel duidelijker geworden. De lezers - en ik - werden verlakt.

Gaf Keke zijn laatste eten. Het maakte me helemaal naar. Reed naar Bosch en Duin om hem in de kennel bij dr. Offereins te

311 Robert Jay Lifton, Eric Olson, Leven en sterven, Ambo Boeken, Bilthoven 1974.

[p. 260]

brengen. Er waren momenteel alleen poezen in pension. Had hij maar als gezelschap een ander hondje. Ik heb hem niet aangehaald of afscheid genomen. Ik ben gevlucht en voel me ergens een verrader van het enige wezentje dat echt trouw en lief voor me is. Harteloosheid laat ik graag aan anderen over. Dat hok kan niet anders dan als een straf worden ervaren, zelfs door een hond. Een maand is erg lang. Peter zou me waarschijnlijk uitlachen.

Ik denk aan Richard Nixon die voor zijn spaniël Checkers een graf met een marmeren steen liet neerzetten en er zijn hand niet voor omdraaide om op kerstmis Hanoi plat te laten gooien.

Schrijf mejuffrouw Büringh Boekhoudt een afscheidsbriefje. Ik weet werkelijk niet waar de grens ligt tussen mijn affectie voor dit beestje en het feit dat het mams hondje was. Ik zie mijn moeder in tranen voor me, toen de andere hond, Koko, was gestorven.

6 oktober 1975

Schiphol

Kon het niet laten. Zond Peter 40 dollar van mijn reisgeld en maakte bij de amro 250 gulden naar hem over. Het is weinig maar het kan hem iets helpen.

De stommelingen zitten bij bosjes De Telegraaf te lezen.

Amsterdam-Moskou, SU 228, Aeroflot

Dutte in en droomde, maar schrok wakker denkende op Keke's etensbakje te stappen.