Memoires 1975

[p. 26]

Amsterdam

6 juni 1975

Amerbos

Vandaag arriveerde een brief van Peter uit Minnesota. Hij is in New York bij zijn Indonesische vriend Sony geweest maar is nu terug in Eagan bij Frederick Ress. Hij ontmoette trouwens in New York een concertpianist die hij aan me wil voorstellen. ‘It seems to be my fate that I am often driven into people's arms who do something special in music.’

Hij beseft dat ik jarig ben en weet wat mijn stemming zal zijn nu hij er niet is. Binnen niet al te lange tijd komt hij terug. Hij verlangt naar het strand en naar onze routine zoals de vismaaltijden met een glaasje wijn. Hij wist kennelijk niet wat precies te zeggen en eindigde: ‘Hope you have a nice birthday. Love always. Peter.’ Heb hem meteen geantwoord.

Ook arriveerde opnieuw een brief van vier kantjes van Casper. De eerste regel: ‘Happy, happy birthday to you!!’ Hij gaat uitvoerig op 10 juni in en vraagt: ‘Schrijf eens hoe je je voelt?’

Er was een brief van Guruh Sukarno, die kennelijk in Parijs zijn Frans had opgevijzeld. Sukmawati heeft een baby, Paundrakarna Sukmaputera Djiwanagara. Indonesiërs goochelen met namen.³⁰ Ook Pak Hanafi³¹ zond een lange getypte brief in antwoord op een outspoken epistel van mij, wat hij waardeerde als Kontjo-kentel van hem.

George de Mohrenschildt benadrukte geen zin meer te hebben zich verder met de Dallas-affaire te bemoeien, laat staan nog eens naar Washington te gaan om voor de Rockefeller Commission dan wel de Church Commissies te verschijnen. Hij kan weinig over Dallas zeggen omdat hij met Jeanne in 1963 op Haïti was. ‘The only thing I could do would be to clear up the image of Lee Harvey. That's about all we can do.’ Om nog eens te getuigen in Washington beschouwt hij als puur tijdverlies. Hij herbevestigt dat Sixty Minutes van cbs hem had benaderd voor een gefilmd gesprek en dat Patrick Russell, zijn advocaat, een honorarium had genoemd dat cbs kennelijk te hoog vond.

30 Ik voeg die brief als historisch document toe. Zie bijlage 3.

31 Bung Karno's voormalige ambassadeur in Havana.

[p. 27]

Dan zegt De Mohrenschildt dat al het geklets van een aantal mensen over Dallas niets te betekenen heeft. ‘The only thing that would solve the problem, would be a confession on the part of the guilty (hij zette een streep onder biecht). All the rest is pure baloney...’

Hij voegt er aan toe dat Gerald Ford als lid van de Warren Commissie hem correct heeft geciteerd. Hij kent het boek dat Ford over Oswald schreef kennelijk niet, want George en Jeanne beschouwen Oswald evenmin schuldig als wij. Wat hij als onacceptabel beschouwde was ‘the atmosphere of the whole Warren Committee, where the (legal) interviewers forced you to say what they wanted you to say and to agree with them, when the argument was not complete. Just a case of brainwashing, as usual.’³²

Het opmerkelijke van deze brief is dat George de Mohrenschildt, volgend op een aantal mysterieuze bedreigingen dat hij zou worden vermoord, mij in 1977 met de meeste klem verzocht, eigenlijk smeekte, om hem mee naar Holland te nemen, en dat hij gereed was zijn betrokkenheid met Dallas op te biechten. In 1975 geeft hij al aan dat hij alleen nog maar bereid is zijn mond open te doen voor geld en hij waarschuwde mij in bovenstaande brief: ‘Don't do anything foolish just for the sake of publicity.’ Hij maande mij vooral de vele uren bandopnamen, die ik in de cbs-studio in Dallas met hem en zijn vrouw had gemaakt, niet vrij te geven alvorens we het samen over de verkoop van het materiaal eens waren geworden. ‘Don't let anyone copy the tapes or take notes of them unless they are willing to pay. On the amount of payment we will have to agree.’
In 1977 was George de Mohrenschildt tot een confession bereid. Maar voor hij zulks kon doen verdween hij tijdens een lunch met mij in Brussel spoorloos en een paar weken later zou hij in Florida zogenaamde zelfmoord hebben gepleegd.³³

Ik vond eveneens twee brieven van jfk-onderzoeker Bub (Bernard Fensterwald) uit Washington d.d. 25 april en 27 mei 1975. In de eerste brief voorspelde hij dat de Rockefeller-commisie wel weer op een whitewash zou uitdraaien, ook omdat advocaat David Belin, die een soortgelijke rol in de Warren Commissie had gespeeld, weer van stal was gehaald.³⁴

32 Brief van 30 mei 1975 vanuit Dallas.

33 Zie ook: Willem Oltmans, Reportage over de moordenaars, Bruna, Utrecht 1977.

34 Toen Oliver Stone in 1991 met zijn film JFK uitkwam was het opnieuw advocaat David Belin die om het hardst tegen Stone ageerde.

[p. 28]

Ook senator Frank Church was volgens Bud ‘reluctant to get into this bloody (Dallas) business’. Hij adviseerde echter om de tapes die ik met George en Jeanne had gemaakt ‘quietly’ en ‘privately’ bij senator Howard Baker te brengen. Volgens Fensterwald was Baker een van de weinigen (‘he alone’) die het belang van De Mohrenschildt als getuige onderkende. In het geval de De Mohrenschildts vrijwillig wensten te getuigen zouden zij dit aan de congresleden Don Edwards of Lucien Nedzi bekend kunnen maken.³⁵

Buds tweede briefbegint: ‘Since the whole Dallas thing is coming to a rapid boil, time is of essence.’ Fensterwald denkt niet dat iemand bereid is veel geld voor de tapes met De Mohrenschildt te betalen, behalve misschien Penthouse. Hij houdt het wel voor mogelijk dat de Church Commission George de Mohrenschildt zal dwingen om te komen getuigen.

Hij sluit een pamflet in over een nieuw maandblad People and the Pursuit of Truth dat de politieke moorden in de vs nader beoogt te onderzoeken, evenals de onwettige activiteiten van de fbi en de cia.³⁶

Kardinaal König zond de antwoorden op een paar aanvullende vragen voor het gesprek dat bestemd is voor mijn komende Europa-boek.³⁷

Ronald Gase melde me dat op 17 mei Jan Rogier mij in Vrij Nederland als ‘provocateur-journalist’ omschreef. Hij heeft ook andere knipsels bewaard. Ik vraag me steeds af waarom juist VN-journalisten onzin over me schrijven, waar ze beter zouden moeten weten, juist bij Vrij Nederland.

Ook schreef Ronald op 6 mei opnieuw naar Piet Dankert te zijn gegaan, mede naar aanleiding van hun gesprek in zijn studentenflat in Amsterdam-Noord, om te weten wat er zou gebeuren met het vrijgeven van de stukken inzake Nieuw-Guinea en Luns. ‘Het is toch te gek dat er niets gebeurt. Men maakt zich zo wel erg gemakkelijk van de Nieuw-Guinea-zaak af. Als men nog veel langer wacht is de termijn waarbinnen de stukken geheim blijven verstreken en zijn al degenen die direct of indirect bij de besluitvorming betrokken zijn geweest al overleden.’ Maar daar gaat het officieel Den Haag precies om. Ze wachten net zo lang tot niemand meer ter verantwoording of als getuige opgeroepen kan worden.

35 Zie bijlage 4.

36 Zie bijlage 5.

37 Zie bijlage 6: brief van 21 mei 1975.

[p. 29]

7 juni 1975

Het wordt steeds duidelijker, ondanks dat alles in het werk wordt gesteld om de feiten en waarheid van de Washingtonse smeerlappen te verdoezelen, dat de Amerikaanse overheid zonder blikken of blozen zich in de moordbusiness heeft begeven. murder, a weapon of diplomacy? schreef de New York Herald Tribune boven een hoofdartikel.³⁸ Het onderzoek van de zogenaamde Rockefeller Commission naar wat de cia in werkelijkheid heeft uitgespookt heeft een kleine 20 jaar later ‘ontdekt’, dat zowel de regering-Eisenhower, maar in het bijzonder de regering-jfk erop uit waren Fidel Castro te vermoorden. Ook is nu vastgesteld, wat ik altijd heb geweten, dat Rafael Trujillo en Patrice Lumumba, respectievelijk van de Dominicaanse Republiek en van Congo, door de cia om zeep werden geholpen. Moise Tshombe is precies de verrader geweest, waar ik hem altijd voor heb aangezien. Over de dood van secretaris-generaal Dag Hammerskjöld op een vredesmissie naar Congo wordt vooralsnog niets gezegd. Reken maar, dat hij ook door de Amerikanen werd vermoord. Welke leiders er in Vietnam neergeschoten moesten worden om andere verraders het vuile werk voor Washington te kunnen laten opknappen, zoals de gebroeders Diem, daar zwijgen de heren blijkbaar nog over, met die fijne mijnheer Rockefeller aan het hoofd. Het is gewoon geboefte van de bovenste plank. Het hoofdartikel beklemtoont dat het schandaligste aspect van de cia de moordcommando's zijn die in vredestijd optreden tegen landen, die zwakker zijn of klein, en waarmee Amerika niet in oorlog is. Alsof het in oorlogstijd wel geoorloofd zou zijn Chicago-maffia-methoden overzee toe te passen. Bovendien werden steeds in aansluiting op doodschietpraktijken methoden van ongeoorloofde politieke en economische druk (lees chantage) gebruikt om tegenstanders op de knieën te dwingen.

De vs definiëren hun legitieme veiligheidsbelangen nog altijd alsof de hele planeet hen toebehoort. Het Amerikaanse politieke systeem wordt als het enige aanvaardbare regeringsstelsel voor alle mensen ter wereld beschouwd. Wie nog niet tot die conclusie is gekomen en zich niet aanpast loopt kans voor zijn raap te worden geschoten. Het hoofdartikel in de Post staat vol met de gevaarlijkste stellingen, die gewoon over het hoofd worden gezien. En dan te bedenken dat het als kritisch is bedoeld ten aanzien van de cia.

38 The Washington Post, 6 juni 1975 (overgenomen in de Tribune).

[p. 30]

8 juni 1975

Anthony Lewis merkte op dat ondanks het aflopen van de strijd in Vietnam Amerikaanse leiders en politici kennelijk hun ‘mysterious capacity to bring out the worst’ niet hebben verloren. ‘They distort their vision and paralyze their judgement. It is a phenomenon that historians will have to explain.’ Misschien, maar daar is op dit moment niemand mee geholpen. Volgens Lewis begrijpt een overgrote meerderheid van Amerikanen nu dat de Vietnamese episode een ‘folly’ is geweest. Maar: ‘The President (Ford) en de Secretary of State (Kissinger) have learned nothing. As their policy crumbles, they go on with their fantasies and their inventions.’ Lewis schreef zijn commentaar op 21 april 1975 toen Saigon en Pnom Penh ten dode waren opgeschreven. President Ford ging gewoon door met ‘I wish to express my admiration for the Cambodian Government leaders’, waarmee hij verrader Lon Nol bedoelde die een miljoen dollar toegeschoven had gekregen om naar Hawaï te vluchten, want er was een einde gekomen aan het vuile werk dat hij voor Washington een aantal jaren had opgeknapt. Lewis verwacht dat het prestige van de vs niet kan worden hersteld totdat er een president en een minister van Buitenlandse Zaken komen, die in tegenstelling tot Ford en Kissinger, ophouden met liegen en bedriegen. En hij citeerde een uitspraak uit de Times: ‘The massive lies involved in US Asian policy have done as much damage to American society and America's reputation as the failure of the policy itself.’

Het is met de lilliputterpolitici en schuinsmarcheerders in Den Haag natuurlijk precies hetzelfde, alleen bei uns krijg je een Rockefeller onderzoekscommissie onder leiding van krachtdadige figuren als Piet Dankert zelfs niet eens van de grond.

Mijn vriendje Oeroeg kwam weer eens opdagen voor een langgerekte pidjit³⁹-nacht. Het was inderdaad zalig.

39 Massage.

9 juni 1975

Casper zond opnieuw een brief uit Ovamba. Er heerst daar nogal een gespannen situatie vanwege schermutselingen tussen de fnla-mpla enerzijds en de unita anderzijds. Op twintig kilometer van de plaats waar hij aan een project werkt werden Portugezen en fnla-militairen uit de plaats Caluegue weggeschoten. Hij zit er wel met zijn neus bovenop.

De Typhoon in Zaandam heeft, omdat ik 50 jaar word, één pagina aan mij gewijd, waarbij een interview is gevoegd dat ik

[p. 31]

met mezelf schreef in Lugano. Als titel had ik gekozen: wat nodig is: ministerie van oostblokzaken.⁴⁰

Wat denk je van het Oostblok, de socialistische landen een paar 100 km verderop?
Via de Club van Rome en de NOS ben ik in 1971 in direct contact gekomen met het communisme. Ik maakte een tiental reizen naar Moskou. Dit jaar ga ik mij verder oriënteren met reizen tot aan Siberië en Mongolië toe. Het Oostblok is een werkelijkheid. Philips heeft bijvoorbeeld niet lang geleden geweigerd een contract met de Sovjet-Unie af te sluiten ter waarde van 1 miljard guldens. Moskou plaatste dezelfde order vrijwel onmiddellijk hierna in West-Duitsland.
Ik heb ir. Frits Philips gevraagd waarom hij geen handel wilde drijven met het Oostblok. ‘Lees Gulag-Archipel maar’, antwoordde hij mij in een brief. Zo'n antwoord bewijst mijns inziens hoeveel ongebreidelde onzin er nog in vele eerbiedwaardige hoofden in ons deel van de wereld ten aanzien van de socialistische landen leeft. In een televisie-interview voor de NCRV vulde de heer Philips onlangs aan dat hij zich de oorlog maar al te goed herinnerde en ook geen zaken met de Nazi's had willen doen. Maar Philips slooft zich wél uit contracten te sluiten met de meest smerige, on-democratische en fascistische regimes in Azië en Latijns-Amerika. Er klopt niets van.
Ook ik heb de nazi-bezetting intens beleefd. Ik wijs, voor mij, ieder dictatoriaal regime, naar rechts of naar links, volmaakt af. Ik kan dit doen, omdat ik ben grootgebracht in een vrij en democratisch bestuurd land, dat deze traditie in 150 of 200 jaren heeft opgebouwd. China, de ussr en grote delen van de rest van de wereld waren niet in een positie om deze traditie op te bouwen. Zij kennen onze traditionele vorm van politiek zelfbestuur niet en zijn nauwelijks in een positie om ons systeem bij de opbouw en reconstructie van hun samenlevingen te imiteren. De geschiedenis zal ons zeggen of een socialistische dictatuur in China de redding van het Chinese volk is geweest. Het is ook een vraag waar de Oostbloklanden en met name de Sovjet-Unie in haar maatschappelijke ontwikkeling zou zijn geweest, zonder de revolutie van 1917. Het is een zekerheid dat onze jeugd - inbegrepen de kleinkinderen van de heer Philips - de 21e eeuw in zal gaan met vele honderden miljoen Sovjets, Polen, Roemenen en andere Oost-Europeanen, hoe ook hun bestuurssysteem geëvolueerd zal kunnen zijn in de richting van meer persoonlijke vrijheid voor het individu.
Wat zou je bepleiten?
Naar mijn mening is het noodzakelijk geworden dat ons land een expert aanwijst met de rang van minister, die zich uitsluitend gaat bezighouden met de bevordering van onze betrekkingen met de andere helft van Europa, een gebied dat zich trouwens uitstrekt tot aan Japan. Nederland heeft een minister voor Ontwikkelingshulp. Ons volkskarakter, zoals gezegd, heeft deze sublimatie van de zendingsdrang nu eenmaal nodig. Ook ik ben hier voor. Maar wat is belangrijker: ontwikkelingshulp aan bijvoorbeeld Angola of Mozambique, of de onmiddellijke bevordering van civiele en zakelijke betrekkingen met dit gigantische Oostblok, zo in de onmiddellijke nabijheid van onze nationale grenzen? Er zijn historische en culturele banden in Europees verband - kan men zich bij ons toneel of muziek voorstellen zonder de opvoering van Tsjechov of Tsjaikovski - niettemin staan een NAVO en Warschau Pact en een EEG en COMECON niet naast elkaar maar tegenover elkaar.
Het is een levensgevaarlijke toestand. Het is een sfeer van confrontatie in plaats van coöperatie. Het zou gemakkelijk zijn elkaar totaal te vernietigen. Het is oneindig veel moeilijker om elkaar, ondanks de diepgaande en principiële verschillen in benadering tot elkaars maatschappij en samenleving, een vorm van samenwerking te vinden. Dit vereist onmetelijk

40 Zie bijlage 7: Introductie van hoofdredacteur Meijer.

[p. 32]

meer aandacht en expertise dan het momenteel, als overlevingsprobleem voor geheel Europa, krijgt.
Het in het leven roepen van een ministerie voor Oostblokzaken zou vanzelfsprekend de noodzakelijkheid van een afzonderlijk ministerie van Defensie opheffen, omdat de nog overblijvende militaire zaken automatisch onder dit ministerie zouden komen te vallen. Miljarden zouden door een veel snellere toenadering tot Oost-Europa vrijkomen voor zowel de vraagstukken onze jeugd betreffende als de hulpprogramma's voor de Derde Wereld en het opvijzelen van het leefmilieu voor honderden miljoenen mensen in de achtergebleven gebieden. Bij intensievere contacten en meer kennis inzake de socialistische landen zal het ook niet meer kunnen voorkomen dat Philips zich de loef laat afsteken door de Amerikaanse IBM, de Japanse Sony of de Duitse Grundig, zoals nu is gebeurd, op basis van een redenering ‘Lees de Gulag-Archipel maar’.
Hoe zie je de toekomst?
Dat is een verhaal op zichzelf. Je weet, ik heb mij daar zeer in verdiept bij het schrijven van mijn twee interviewboeken over Grenzen aan de groei, beide bij Bruna verschenen, in gesprekken met 125 geleerden en deskundigen verspreid over de hele wereld. Ik zie de toekomst somber in. In de eerste plaats, omdat ik wél verbetering in het algemeen zie om ons heen, maar niet in het gedrag van de mens zelf. Zolang mensen uitlopen voor hanengevechten, tot aan publieke executie in Nigeria toe, twijfel ik ernstig aan het voortschrijden van de beschaving, zoals dit heet. Folteren van gevangenen in Baskenland, de Hoekse en Kabeljauwse twisten in Ierland, vliegtuigkapingen, Amerikaanse splinterbommen tot voor kort in Vietnam, 7000 atoomkoppen in West-Europa, het wegvoeren van de ganse stadsbevolking van Pnom Penh - als dat bevrijding moet heten! - om slechts enkele voorbeelden te noemen, doen mij niet zien waar wij, met al onze kennis op het gebied van het afvuren van raketten naar Mars en Venus, werkelijke vooruitgang hebben gemaakt in het intermenselijke verkeer. We weten nagenoeg niets van ons zelf. Toen ik Peter, nu mijn intiemste vriend, in 1967 leerde kennen was hij 21 jaar. Bij onze eerste ontmoeting maakte hij deze opmerking: ‘Willem, we weten zelfs niets van de invloed van ons voelen op ons denken of van ons denken op ons voelen.’
Er bestaat geen twijfel over, dat onze hersenen, de supercomputer waarmee de mens sinds duizenden jaren leeft en handelt, nagenoeg terra incognita, onbekend gebied dus, zijn gebleven. Wanneer het doel van leven, zoals de Amerikaanse psycholoog B.F. Skinner het stelt, ‘survival’ is, dan zou men naar mijn mening met ingang van gisteren de 200 miljard dollars, die thans nog altijd aan de bewapening van de wereld worden uitgegeven, moeten uittrekken om alle geleerden op dit gebied in de wereld in één denk-fabriek samen te trekken om met de grootste spoed uit te dokteren hoe onze hersenen in elkaar zitten, hoe zij werken, hoe zij ons gedrag bepalen. Er is geen andere uitweg tot overleven (survival). De absolute sleutel tot de mens ligt bij deze grijze brei in ons hoofd, nergens anders. Dáár ligt de kern tot de vraag of wij er in het jaar 2100 of 2200 nog zullen zijn.
Wanneer denk je je dagboek te gaan uitwerken?
Van ongeveer mijn tiende jaar af heb ik aantekeningen gemaakt. Notities over alles wat ik dacht of wat mij beroerde, maar vooral ook over de wereld om ons heen. Mijn arbeid is een vorm van dagboek-schrijven geweest. Niet in de zin van de meeste dagboeken. Ik heb er vele, vele bestudeerd, zoals bijvoorbeeld Frederik van Eeden, André Gide (een lievelingsschrijver van mij), de Montherlant, Dostojevski, Keats, Somerset Maugham, Stendhal, Kafka (De Brief aan zijn vader, bijvoorbeeld, naast diens dagboek), Camus, noem maar op.
Zij waren grote kunstenaars, maar bepaalden zich als schrijvers voornamelijk tot literatuur. Juist omdat ik werkte als journalist heeft mijn dagboek zich geleidelijk uitgebreid tot de meest uiteenlopende onderwerpen. De meeste dagboeken handelen over de man zelf. Bij mij ligt het accent op de waarnemingen naar

[p. 33]

buiten. Op het nauwkeurig vastleggen van gedachten en uitspraken van anderen, in mijn jeugd geconcentreerd op die van mijn ouders en broers, vrienden en vriendinnen, maar na het uitvliegen uit het ouderlijk huis en mijn constante zwerven over de aarde de afgelopen 25 jaren, vooral ook op contacten met de meest uiteenlopende mensen.
Mijn dagboek heeft werkelijk iets globaals, iets werelds. Het strekt zich uit tot ontmoetingen in alle uithoeken van de aarde. Neem bijvoorbeeld 1975. Ik was reeds één maand in de Verenigde Staten voor een lezingentournee tot Californië toe. Ik was in Singapore en Sri Lanka, dus nagenoeg één maand in Azië. Reisde naar Wenen en Parijs en zat één maand in Lugano om de memoires van de voorzitter van de Club van Rome uit te werken, die in novemberin Parijs zullen verschijnen. In Salzburg heb ik de ontmoeting Ford-Sadat bestudeerd. Juli: twee weken in Rome voor werk aan dr. Aurelio Peccei's manuscript. Eind juli tot eind september: twee maanden op reis door de Sovjet-Unie. Oktober terug naar de Verenigde Staten, onder meer voor een NOS-televisieprogramma. November: opnieuw één maand naar de ussr. En gedurende al die reizen houd ik nauwkeurig aantekening, vele malen op één dag, van ontmoetingen en gesprekken en belevenissen. Mijn dagboek staat nimmer stil. Het zal een ware reflectie zijn van, naar ik hoop, minstens een halve eeuw bewust leven. Leven in de meest intensieve zin des woords.
Zo spoedig mogelijk wil ik beginnen. Ik heb honderden en honderden banden vol notities. Tijdens ruim drie weken Azië in maart heb ik bijvoorbeeld 25.000 woorden aantekeningen gemaakt, variërend van ontmoetingen op straat tot gesprekken met ministers.
Toen ik in de Verenigde Staten was stierf mijn vriend Jef Last. Ik vroeg zijn vrouw later mij mee te nemen naar zijn graf. Ik heb nu eenmaal van die Oosterse gewoonten. Maar het lichaam van Last was aan de wetenschap geschonken. Waarom geven mensen wel hun lichaam aan de wetenschap en niet hun gedachtenwereld?
Ik heb van mijn prilste jeugd af nauwkeurig aantekening gemaakt van alles wat ik deed. Ik geloof erin geslaagd te zijn een vrij nauwkeurig verslag te maken van de evolutie van de menselijke geest in al haar vormen en schakeringen op basis van een absoluut trouw dagelijks verslag. Mijn Amsterdamse huisarts Kees Bellaar Spruyt zei altijd: ‘Op jouw dagboek zullen nog eens studenten promoveren.’ Ik stel mij dan ook voor mijn hele notitiedocumentarium aan de wetenschap na te laten en niet mijn body.

Bezocht Guruh Sukarno. We gingen in Mei Wah eten. Zijn broer Guntur wil prins Norodom Sihanouk schrijven. Ik adviseerde dit via Djawoto in Peking te doen.

10 juni 1975

Ik ben 50 jaar. Ik zou het eerst van alles bij het graf van mijn ouders willen knielen. Ik voel me eigenlijk pas 30. Oeroeg belde me om 05.30 uur op om me te feliciteren. Hij kwam uit de nachtdienst. Broer Theo belde om 07.00 uur voor hij naar kantoor ging. Frits van Eeden komt niet, want een van zijn honden krijgt jongen.

Ben eerst naar Den en Rust in Bilthoven gereden en plaatste twee rozen op het graf van mijn ouders. Ik bleef er lange tijd. Tranen, omdat ik ook dacht aan de dag in 1966 dat ik met mam deze plek uitzocht waar we vader zouden begraven. Voelde me vreemd en desolaat. Ik nam een foto. Keke is zo

[p. 34]

lief. Zijn snoet rustte op mijn hand bij de handrem toen we terugreden naar Baarn met Nights in the gardens of Spain op de autoradio.⁴¹

Eerst bezocht ik mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt, mijn ‘tweede moeder’ sinds mijn schooldagen op het Baarns Lyceum⁴². Zij doet me steeds meer denken aan haar moeder. We spraken ook over politiek. Ik verbaas me altijd weer over het elan waarmee zij het oneens met me is.

Toen ze over een bezoek aan Drakenstein begon te spreken, herinnerde ik me dat ik Beatrix had geschreven haar weer eens uit te nodigen, omdat ze tegen mij had gezegd ‘de familie’ al weer enige tijd niet meer te hebben ontmoet. ‘Ik werd twee weken van tevoren opgebeld,’ vertelde ze, ‘want die mensen hebben het zo druk.’ Dat leek me wel wat overdreven, zeker tegenover haar als Beatrix' ‘tweede moeder.’ Ze had cadeautjes voor de kinderen meegenomen en toen prins Claus later binnenkwam blies hij een Mickey Mouse voor Constantijn op. Voor een ander prinsje was er een heftruck, maar die was binnen de kortste keren defect. Prins Friso had haar verteld: ‘Ik zit in de eerste klas, maar ik maak al sommetjes uit de tweede.’ Alexander moest eerst nog een half uur fluit spelen. ‘Beatrix is wel streng geloof ik,’ aldus Aunty⁴³ wat aarzelend, alsof zij niet uit de school wilde klappen. ‘We hebben eerst samen alleen over allerlei dingen gesproken,’ aldus mejuffrouw Boekhoudt, ‘maar daar kan ik je niets over zeggen.’ Dat verwachtte ik ook niet.

Ik had ‘Miss B.B.’, zoals Beatrix haar altijd noemde, vanuit West-Berlijn geschreven dat de uitdrukking op het gezicht van de prinses, when caught off guard, geen vriendelijkheid uitstraalt. Daar was juffrouw Boekhoudt het mee eens, vooral wanneer de prinses in gedachten is verzonken, ‘maar dat is altijd zo geweest.’ Beatrix had haar wel verteld dat Jorge Guillermo, de man van Christina ‘van een uitstekende familie afkomstig was.’ Hij was ook ‘geen profiteur’. Mejuffrouw Boekhoudt is voor het huwelijk van haar oud-leerlinge Christina, uitgenodigd. Koningin Juliana had haar gevraagd om op Soestdijk kennis met het verloofde paar te komen maken. Ze gaf me ten afscheid een zilveren jubileumtientje, wat ik ook eens van mam kreeg. Juffrouw Boekhoudt was lief en hartelijk, net las vroeger.

Vervolgens ging ik een etage hoger om de familie Van Dijk te ontmoeten, bij wie ik ook in Baarn in huis was geweest (in de

41 Van da Falla, één van mams lievelingsstukken voor piano en orkest.

42 Zie ook Memoires 1925-1953.

43 Mijn bijnaam voor mejuffrouw Büringh Boekhoudt.

[p. 35]

eerste oorlogsjaren). Mevrouw Van Dijk herinnerde er meteen aan dat dit mijn eerste verjaardag was zonder mam. Ze leken gekwetst, dat zij niet voor het huwelijk van prinses Christina waren uitgenodigd, terwijl het kind de hele lagere school bij de heer Van Dijk op de Nieuwe Baarnse School had doorgebracht. Bij thuiskomst schreef ik hierover naar hofdame freule Röell om te zien of ze alsnog genodigd zouden kunnen worden.⁴⁴

Uiteindelijk kwamen Loet Kilian, Richard Thieuliette - met 24 rozen en een taart met vijf kaarsjes (eigenlijk was hij het liefst en het spontaanst) - en Frank Heckman naar Amerbos voor een soort viering. Veel later kwam ook Fred de la Bretonnière. Ze waren eigenlijk allemaal aanhankelijk en warm.

44 Freule Röell bedankte 17 juni voor de tip: zie bijlage 8.

11 juni 1975

Heb opnieuw de heer Schreiner gebeld om na te gaan of Loet niet voor hem kan vliegen. Zijn piloten hebben minimaal 2.000 vlieguren. Laat ze eerst maar samen praten.

Wanneer Carel Enkelaar niet de (aan mij opgedragen) foto van George de Mohrenschildt retourneert, dan zal ik de hulp van de recherche inroepen.

Er is heel wat te doen over een Amerikaans senaatsrapport wat prins Bernhard en zijn vriend Hans Teengs Gerritsen⁴⁵ verbindt met de Amerikaanse vliegtuigindustrie. Er zouden bedragen onder de tafel zijn geschoven. Er is gerommeld bij de bestelling van toestellen voor defensie.

Teengs Gerritsen heeft tegen de nrc gezegd: ‘Ik heb wel een paar stommiteiten begaan. Ik heb me te veel bemoeid met het totstandbrengen van contacten. Ik geef mijn erewoord dat ik geen geld heb ontvangen. Ik geef mijn erewoord dat ik niets in Nederland of in het buitenland heb gedaan in het belang van Northrop.’ Waar rook is, is vuur. Vreemde zaak.⁴⁶

Drs. G. Nederhorst van de PvdA- fractie in de Eerste Kamer heeft nu eindelijk scherpe kritiek op Joseph Luns geuit en vraagt om diens aftreden als secretaris-generaal bij de navo. ‘Luns maakt van zijn positie misbruik door in zijn uitspraken bij herhaling zijn gramschap over de politieke ontwikkelingen te uiten, zoals deze zich sinds zijn heengaan in Nederland hebben voltrokken. Dat is onjuist en onverstandig.’ Luns kankert ook voortdurend op de Nederlandse soldaat in het algemeen. Men zou niet op het Nederlandse leger kunnen vertrouwen.

45 Ik zou TG later vrij goed leren kennen.

46 NRC, 10 juni 1975.

[p. 36]

Nederhorst zette hier recente uitspraken van prins Bernhard als inspecteur-generaal van de strijdkrachten tegenover, die precies het tegenovergestelde zei. ‘Wij zijn het met degenen eens, die zeggen dat een secretaris-generaal die zulke blunders⁴⁷ begaat en zich zo ongenuanceerd en partijdig opstelt, niet meer is te handhaven.’⁴⁸

Luns blijft natuurlijk gewoon zitten. De man barst van ‘gramschap verhalen’ en is eigenlijk even gestoord als bijvoorbeeld Richard Nixon dit was, maar geen hond in Nederland durft zo'n gedachte ook maar zelfs te opperen.

Het Rockefeller Rapport van 299 pagina's is formeel bekendgemaakt en president Ford noemde de daden van de cia ‘plainly awful’.⁴⁹

Naast alle andere maffiapraktijken van de Amerikaanse overheid is aan het licht gekomen dat er proeven werden genomen met lsd op mensen, die zich dit allerminst bewust waren. Al de jaren vijftig is de cia begonnen mensen met stoffen te bewerken, die het menselijk gedrag zouden kunnen veranderen. Er zijn proeven met onwetenden genomen om de gevolgen van bestralingen en elektrische schokken te bestuderen. Ook werden proeven gedaan om verworvenheden uit de sociologie, psychologie en psychiatrie na te gaan. Experimenten met drugs hebben tot 1967 plaatsgevonden. Aparte kritiek wordt geuit op Richard Nixon, die de cia inschakelde voor politieke doeleinden. Nixon heeft op ‘uiterst laakbare’ wijze de cia gebruikt om geheime gegevens over de buitenlandse politiek te verkrijgen waardoor senator Edward Kennedy en diens twee vermoorde broers in een kwaad daglicht konden worden gesteld. Er is geen beginnen aan alle smeerlapperij hier weer te geven. Opvallend zijn ook zekere passages over de moord in Dallas. De Rockefeller Commission heeft zich eveneens over de Zapruder-film gebogen, waarop men kan zien dat er van twee kanten op jfk werd geschoten. Maar wat zegt de commissie nu? ‘The violent backward and leftward motion of Kennedy's body after he was hit was caused by a violent straightening and stiffening of the entire body as a result of a seizure-like neuromuscular reaction to major damage inflicted to nerve centers in the brain,’ aldus zouden vijf experts hebben vastgesteld. Er kan niet van de tegenovergestelde zijde waar Oswald zat op jfk zijn geschoten volgens de commissie. Wat sommigen zagen als silhouetten van mensen en geweren waren slechts ‘images pro-

47 Blunders inzake Griekenland, Turkije, Cyprus, enzovoorts

48 NRC, 11 juni 1975.

49 New York Herald Tribune, voorpagina, 11 juni 1975.

[p. 37]

duced by sunlight, shadows and leaves’. Help het je geloven. Je vraagt je af hoe Nelson Rockefeller onder al die onzin zijn naam heeft durven plaatsen.⁵⁰

Het is wel treurig dat zelfs de New York Times nu met een hoofdartikel op de proppen komt, waarin wordt gesteld dat men eerst vreesde dat Rockefeller met een whitewash over de cia zou komen, maar in plaats daarvan zou hij ‘a trenchant, factual and plain-spoken document’ hebben geproduceerd.

Bill Bast schrijft uit Los Angeles dat het huis naast dat van hen in Hollywood te koop staat voor 75.000 dollars, wat ik waarschijnlijk voor 65.000 zou kunnen krijgen. Ik begin over te hellen weer uit Nederland te vertrekken. Na het aanhoudende gedonder met Luns en Buitenlandse Zaken krijg ik hier toch nooit meer een poot aan de grond.

Stelde het briefje van Anton Constandse, mijn voormalige baas bij het Algemeen Handelsblad, zeer op prijs. Hij houdt, in tegenstelling tot Henk Hofland, trouw contact en zijn duidelijke aanmoedigingen en respect, voor wat ik als journalist doe, ervaar ik als een compliment.

50 Later zou Nelson Rockefeller zich terugtrekken uit de race voor het Witte Huis omdat hij dermate geschrokken was door wat hij in deze commissie ontdekte en later zelfs helemaal van het politieke toneel verdween.

[p. 38]

12 juni 1975

Zeezicht, Zandvoort

Mis Peter zeer. Ik liet Keke de golven en de zee van nabij zien. Hij keek zijn ogen uit en gromde.

Schopenhauers gedachten ‘Over de Fysionomie’ moet ik voor Peter kopiëren. Hij noemt het ontcijferen van gezichten ‘een grote kunst.’ Dat denk ik zo dikwijls. Schopenhauer gelooft ook dat het gezicht meer zegt dan de mond van iemand. Peter ziet altijd van alles aan monden. Ik ben er blind voor.

daf schrijft dat de heer M.P.J.H. van Doorne bereid is dr. Jermen Gvishiani in Moskou te ontmoeten. Ik heb dit Gvishiani doorgegevens.⁵¹

51 Zie bijlage 9.

13 juni 1975

Minister Max van der Stoel, zelf PvdA, heeft bij de behandeling van de begroting van Buitenlandse Zaken in de Eerste Kamer gezegd dat Luns niet weg hoeft uit Brussel. Hoe werkt zoiets in het Haagje? Van der Stoel zei nota bene: ‘De heer Luns bepaalt niet door zijn optreden het gezicht van het bondgenootschap. Dat zou een misvatting van zijn bevoegdheden zijn.’ Die man is echt niet goed bij zijn hoofd, maar dat wist ik al heel lang na zijn optreden in Moskou. Van der Stoel vervolgde dat als hij in de positie van Luns zou hebben verkeerd, hij ‘in bepaalde situaties zou hebben gezwegen of de zaken anders hebben gesteld (...). Ik zou het verstandig vinden als hij de indruk zou vermijden dat hij zich mengt in de binnenlandse aangelegenheden (van navo-landen).’⁵²

Van der Stoel is een onbruikbare ouwehoer.

Ben gisteravond met Richard naar The Reporter, een Antonioni-film met Jack Nicholson, geweest. Ik ben vertrokken na de scène met de executie van een Afrikaan in alle details, met de stuiptrekkingen erbij. Richard rookte een joint om het uit te zitten. Vroeger werd zo'n scène gespeeld, nu lassen ze een echte executie in. Richard waarschuwde dat de sterren ongunstig voor me waren. Hij houdt zich met die zaken bezig. Hij had gelijk, want toen ik uit de IJ-tunnel kwam was ik een moment afgeleid door twee jongens op een motorfiets en raakte hierdoor een andere auto. Schade hieraan; 350 gulden. Aan mijn auto 600 gulden.

Mark Chavannes belde om te zeggen dat ze mijn gesprek met kolonel Fletcher Prouty niet zouden plaatsen.⁵³

52 NRC, 13 juni 1975.

53 In 1991 gebruikte Oliver Stone Prouty als voornaamste adviseur voor zijn film JFK.

[p. 39]

Henry Richardson schrijft vanuit de ambassaderesidentie in Londen. Hij logeert bij zijn ouders en begint deze week aan zijn zomerbaan bij Shell. Hij wil zich in economische planning verdiepen.

Veel lezen berooft volgens Schopenhauer de geest van iedere elasticiteit. Wat een geklets. De boog kan niet altijd gespannen zijn, maar je kunt nooit genoeg lezen en het is altijd beter dan je tijd te verdoen met over koetjes en kalfjes met je omgeving te praten. Ik vind het hoofdstuk ‘Zelfstandig denken’ zelfs onbedaarlijke onzin en achterhaald. Het probleem is dat een minimale kennis van neurobiologie ontbreekt.

‘Gedachten die wij lezen, zijn de kruimels van andermans tafel, de kleren die een gast heeft laten hangen,’ aldus Schopenhauer. Hij meent: ‘Eigenlijk schuilt er alleen in onze eigen grondgedachten waarheid en leven, want alleen die kunnen wij door en door begrijpen.’ Alsof zogenaamde eigen grondgedachten niet op pijnlijke misvattingen zouden kunnen berusten. Schopenhauer doet alsof het woord ‘informatie’ niet bestaat. Alsof je bij het lezen van nieuwe informatie niet nieuwe grondgedachten zou kunnen vormen of bijvoorbeeld, met aanvullende gegevens eigen standpunten verrijken, of die van anderen veel beter doorgronden.

Ganis Harsono⁵⁴ heeft me de tekst van zijn boek Reflections of an Indonesian Diplomat in the Sukarno era gezonden. Het feit dat zijn verhaal uitkomt onder auspiciën van twee zogenaamde Indonesië- en Sukarno-kenners, C.L.M. Pender en B.B. Hering van de University of Queensland in Australië, maakt me achterdochtig. Hij noemt de affaire van 30 september 1965 een pki-coup, dan weet je al hoe laat het is. Als bij die andere kenner van Indonesië, Anthonie Dake, komt de cia in het geheel niet in zijn beschouwing voor.

54 Woordvoerder van het kemlu, ministerie van Buitenlandse Zaken in Jakarta, die ik uitstekend heb gekend.

14 juni 1975

Ir. Frits Philips stelt nu voor elkaar wellicht in augustus te spreken.⁵⁵

Mark Chavannes stuurde ook een briefje dat ze kolonel Fletcher Prouty niet plaatsen in de nrc met daarin de volgende opmerking: ‘Omdat we te weinig controle hebben op zijn uitspraken. Het artikel is naar onze smaak te veel gericht op “gelovigen” in een complottheorie.’

Gerard Reve, want zo heet de man nu, heeft tijdens een nacht

55 Zie bijlage 10.

[p. 40]

van de poëzie in het Belgische Kortrijk een aantal uitspraken gedaan, die door enkele mensen als rascistisch zijn ervaren. Iedereen in het vaderland vraagt zich al jarenlang af wat deze volksschrijver meent en niet meent. G.L. van Lennep wijdt er een vijfkolomsbeschouwing in de nrc aan. De Volkskrant vraagt: ‘Meent hij het nou of niet? Overdrijft hij? Provoceert hij? Is hij racist? Of niet? Zoekt hij alleen maar publiciteit?’ Wat kan het ze schelen? Die man is volmaakt onbelangrijk en heeft nul komma niks te vertellen. Fuck him!

15 juni 1975

Theo belde op om de groeten van broer Hendrik uit Kaapstad over te brengen. Hij eindigde met: ‘Wanneer kom je weer?’ wat me zeer trof.

Ben eindelijk mijn oude Indische vriendje Ralphie Nijendorff gaan opzoeken. Zijn vriend Addie is rustig en geschikt voor hem. Ze wonen prima en mijn vroegere borreltafel vond een uitmuntend plaatsje.

Kees Broos, eigenlijk een vriendje van Peter, kwam later een paar uur langs. Ik vind hem behoorlijk verward, maar anderzijds aardig. Hij filmt momenteel met een nbc-crew.

Gerard Croiset belde en vroeg: ‘Geloof je werkelijk dat Carel Enkelaar de foto van De Mohrenschildt achterover heeft gedrukt?’

‘Ja, helemaal en ik overweeg aangifte te doen.’ Hij veranderde meteen van onderwerp.

16 juni 1975

De Club van Rome staat op het punt het rio-rapport⁵⁶ uit te brengen. Het zou volgens hun berekeningen minstens veertig jaar duren om de inkomensverschillen tussen arme en rijke landen te verkleinen. Het inkomen van de rijke landen is gemiddeld dertienmaal zo hoog als in de arme derdewereldlanden. In veertig jaar zou het drie op een kunnen worden. Het project staat onder leiding van professor Jan Tinbergen in Rotterdam. Het initiatief is natuurlijk van Aurelio Peccei uitgegaan, zoals de Volkskrant enkele dagen geleden berichtte. Gisteren hoorde ik in Den Haag dat professor Frits Böttcher weer eens op zijn pik was getrapt en het bovenstaande bestreed, want het besluit tot het rio-project was door het uitvoerende comité van de Club van Rome genomen. ‘Aurelio doet of het project van hem is,’ aldus de oer-Hollandse Böttcher.

56 Reviewing the International Order.

[p. 41]

Bracht ook een bezoek aan R. Dabic, de persattaché van de Joegoslavische ambassade, om over de reis van Suharto naar Belgrado te spreken. Hij zei dat ze de man liever niet hadden ontvangen, maar Adam Malik had net zolang aangedrongen tot ze met goed fatsoen niet meer konden weigeren. Ik heb Dabic behoorlijk onder vuur genomen. Hij wist blijkbaar niet dat bij de Conferentie van niet-gebonden landen in Guyana een standbeeld van Bung Karno gewoon had ontbroken, terwijl Sukarno nota bene de werkelijke stichter van de beweging was. ‘Tito, die er pas in 1961 dankzij Sukarno bij werd gesleept, was een laatkomer, en jullie doen in Joegoslavië zo ongeveer of de Bandung Conferentie Tito's idee is geweest,’ zei ik, wat de man in verlegenheid bracht.

Ontmoette op Buitenlandse Zaken mr. J.P. Wolfswinkel, in plaats van oud-Handelsblad collega Dolf Simons, die na de lunch ziek naar huis was gegaan. Ik wil een paar gesprekken voe-ren met de afdeling Oost-Europa alvorens mijn sovjetreis te gaan maken.

Ontving een aardige brief van generaal Suharjo Padmodiwirjo uit Moskou, die na de coup van 1965 als Bung Karno getrouwe generaal in Moskou strandde.

Hij had in the Far Eastern Economic Review van 4 april 1975 mijn brief gelezen, gericht tegen een artikel van Harvey Stockwin die de gebruikelijke nonsens over Sukarno had geschreven. Stockwin voegde een naschrift toe en sprak over de ‘rather short list of Sukarno achievements and historic decisions’. We moeten geduld hebben tot de geschiedenis de onkunde van die man op de plaats zet waar deze thuishoort.

Generaal Suharjo wijst eveneens op het Suharto-tijdperk ‘in ons lieve Vaderland’ als van tijdelijke aard zijnde. ‘De objectieve tendensen wijzen op sociale krachten en maatschappelijke ontwikkelingen die zullen schiften.’⁵⁷

Edmund Wilson heeft uit 2.125 pagina's dagboeken en notities een boek The Twenties samengesteld van 557 pagina's.⁵⁸ Joseph Epstein vraagt zich in de Times af: ‘For whom were they written? Who is the intended audience? Of worden dagboeken geschreven to freeze time?’ Ik zou antwoorden: to freeze memory. Het boek bestaat uit drie belangrijke categorieën informatie: ‘documentation of the life of the decade, Wilson's development as a writer, and Wilson's personal - which here often means-sexual life.’ Mijn volgorde is anders: wat ik denk, voel en beleef op de eerste plaats - waarbij mind en body, dus seks,

57 Wie had in 1975 kunnen denken dat Suharto er in 1992 nog zou zitten?

58 Edmund Wilson, The Twenties, Farrar, Straus & Giroux, New York 1975.

[p. 42]

onafscheidelijk zijn en niet los van elkaar zijn te beschrijven - dan ten tweede, de mensen in mijn leven, van ouders en broers, tot en met vrienden, bekenden, collega's, politici, kortom iedereen die mijn pad kruiste en waaruit soms levenslange relaties ontstonden. Tot de categorie ‘ontmoetingen’ reken ik ook hen, die ik via hun boeken in mijn leven haalde. En dan tenslotte de categorie algemeen decor, de setting waarin zich dit alles heeft afgespeeld.

Nu is ook Bung Karno's naam opgedoken in verband met het onderzoek naar de activiteiten van de cia. Newsweek bericht:⁵⁹

LIGHTS, ACTION, DIRTY TRICKS
Character assassination appears to have been another weapon in the cia's collection of dirty tricks, according to Senate investigators. At the peak of the agency's efforts to undermine Indonesian President Sukarno in the 1960s, the cia reportedly commissioned a spurious pornographic movie about him. An outsider financed by the cia found an actor who looked slightly like Sukarno and arranged for him to undergo plastic surgery to heighten the resemblance. Then the actor was filmed in a variety of compromising circumstances with a bevy of young women. The film, called ‘Happy Days’, was to be smuggled into Indonesia and passed off as the handiwork of the kgb, Russia's secret police. Before that mission could be carried out, however, cooler heads at the cia prevailed, and ‘Happy Days’ never got its premiere in Jakarta.

Dit tuig in Washington vormt dan onze bondgenoten!

59 Newsweek, 23 juni, 1975

17 juni 1975

Mijn lieve vriendin Penny Hedinah heeft toch nog vanuit Jakarta vanwege mijn verjaardag geschreven.

Aurelio seint dat hij donderdag met Alitalia 382 in Amsterdam aankomt. Ik wil hem afhalen.

18 juni 1975

Freule Röell schrijft om te vertellen dat er goede nota werd genomen van het feit dat de familie Van Dijk over het hoofd werd gezien bij de uitnodigingen voor het huwelijk van prinses Christina. Ik belde de heer Van Dijk die vertelde: ‘HM de Koningin heeft zelf gevraagd of mijn vrouw en ik het huwelijk van Marijke (haar vroegere naam) met onze aanwezigheid willen opluisteren.⁶⁰ Ook dat is weer geregeld.

De 26-jarige prins Musaed zal vandaag na zonsondergang worden doodgeschoten wegens het vermoorden van zijn oom koning Feisal op 25 maart 1975.

60 Koningin Juliana had de familie Van Dijk zelf opgebeld om de gemaakte fout te herstellen.

[p. 43]

19 juni 1975

Schiphol

Omdat ik maar voor een dag op en neer naar Londen ga liet ik Keke voor een keer alleen thuis. Ik liet de sleutel bij Sophie Meilof voor het geval hij van streek zou raken. Hij kan zo verwijtend kijken.

Als ik niet Lord Chalfont had moeten bezoeken, was ik naar het strand gegaan met dit prachtige, droge zonnige weer.

Elseviers komt met een omslagverhaal met de titel: van de prins geen kwaad. De naam van prins Bernhard zou in een rapport voor de Amerikaanse Senaat zijn opgedoken in verband met omkoperij voor het aan de man brengen van het Cobra yf-17 jachtvliegtuig van de Northrop-fabrieken aan landen in Europa. Het is een verhaal van acht pagina's waar F.A. Hoogendijk, D.M. van Rosmalen, J. Heinemans, Frits van der Molen, Jouke Mulder en W.F. Klein aan meewerkten. Ook de naam van Hans Teengs Gerritsen wordt weer genoemd, de vriend van de prins. Er zijn vragen over in het parlement gesteld en sommige media spreken van ‘een schandaal’. Tegen Hoogendijk heeft pb gezegd dat de baas van Northrop, Tom Jones, een goede vriend van hem is. Elseviers voert een groot aantal prominenten op die allemaal lijken te getuigen dat Bernhard nooit buiten zijn boekje gaat.

De voorplaat van het blad is opzettelijk lullig gekozen, met de prins die zijn handen aan zijn oren houdt omdat hij kennelijk een vraag niet kan verstaan. Ik geloof niet dat er met Bernhard monkey-business in het geding is, daarom ben ik het ook oneens met dit soort aanvallen op hem.

11.15 uur

Lord Chalfont heeft een bureau in het uitstekend beveiligde ibm-gebouw. Ik werd direct gecorrigeerd toen ik Mr. Chalfont zei. Het is Lord Chalfont. Hij herinnerde zich overigens uitstekend onze ontmoeting, samen met Hella Pick, een paar jaar geleden in Den Haag. Het gesprek dat ik opnam voor mijn europa-boek verliep vlot en professioneel. Hij zei trouwens dat de Britse ambassadeur in Den Haag hem over ons te houden interview nog had opgebeld. Dat begrijp ik niet.

Ik haalde de vlucht van 13.35 uur en was om 15.00 uur terug op Amerbos. Keke lag zoet te slapen.

Er was weer een brief van George de Mohrenschildt die ik meteen heb beantwoord. Ik heb een soort escalatie in onze correspondentie gebracht, dat wil zeggen, ik heb hem geleidelijk laten merken dat ik hem toch ernstig van betrokkenheid bij de

[p. 44]

moord op jfk verdenk. Hij antwoordt nu voor het eerst met een brief geschreven op een typemachine, kennelijk na overleg met Patrick Russell, zijn advocaat, zodat hij kopieën kan bewaren van wat hij me schrijft.⁶¹

Hij denkt dat geen comité in Washington belangstelling heeft om met hem te spreken: ‘Because, as you know better than anyone else, I have never worked for the cia, but for the ica International Cooperation Administration, which was part of the State Department. Where do you get these ideas? I wonder whether you had a nervous breakdown. You wrote: “that story that you were in Haìti is convenient, but there seem to be other unexplained questions”. What is the innuendo? Are you placing yourself in some kind of investigative position? Patrick saw your letter and agrees with me that something is very fishy.’⁶² Er is ook een brief van Richard Sprague, de jfk-buff, die mij aan de Zapruder-film voor de nos-televisie had geholpen. Hij vertelde een gesprek met het Senaatscomité van Frank Church te hebben gehad. ‘Senator Church is now boiling mad at Ford and Rockefeller for covering up foreign assassinations.’ Hij schrijft ook dat advocaat David Belin er opnieuw in is geslaagd om de Rockefeller Commissie de kwestie-Dallas onder de tafel te doen vegen. Hij herhaalde dat toen Belin de Zapruder-film onder ogen kreeg hij buitengewoon zenuwachtig was geworden en bij de opeenvolgende schoten op de president, terwijl hij op het doek wees, ‘neurospasm, neurospasm’ had geroepen. Er worden steeds meer resoluties in het Congres ingediend die vragen om heropening van de jfk- affaire. Dick geeft veel details. Hij gaat op verzoek van Henry Gonzalez (Texas) op 24 juni een aantal Congresleden een ‘slide and film presentation’ geven. Hij gelooft dan ook dat de tijd nu rijp is om met de tapes van George en Jeanne de Mohrenschildt voor de dag te komen. ‘But don't do it through Bernard Fensterwald. I told the staff of Senator Church he might be a cia agent. They are skeptical about him. So is Mark Lane.’ Als ik de tapes voor de Church Commission zou willen brengen biedt hij aan dit voor me te regelen. Na nog meer kritiek op en details over de Rockefeller Commission te hebben gegeven wijst hij er op dat er geen aandacht is besteed aan de onderzoekingen van dr. John Lattimer van het College of Physicians and Surgeons van de Columbia University, noch aan de onderzoekingen van de lijkschouwer van de stad Pittsburgh, dr. Cyril Wecht. Lattimer was de des-

61 Zie bijlage 11: brief van 12 juni 1975.

62 Dan te bedenken dat George de Mohrenschildt me in 1977 smeekte hem mee naar Holland te nemen want hij wilde praten en ‘alles vertellen.’

[p. 45]

kundige die had verklaard dat hij na langdurig studie van de gebruikte kogels tot de conclusie was gekomen dat Oswald inderdaad met het oude, door hem zogenaamd gebruikte geweer, jfk had kunnen doodschieten.⁶³ Dr. Wecht had als patholoog-anatoom na bestudering van de röntgenfoto's van Kennedy's lichaam geconstateerd dat Oswald, ook al was hij bij de moord in Dallas betrokken, nooit de enige moordenaar kon zijn geweest.⁶⁴

Dick eindigt zijn brief van drie kantjes met: ‘We can expect continuing cover ups of the cover ups as long as Ford and Rockefeller are in power.’

63 Zie mijn boek Reportage over de moordenaars, Bruna 1977.

64 Ik had, als gemeld, zowel dr. Lattimer als dr. Wecht voor de nos op film gezet met hun diverse standpunten.

20 juni 1975

Ronald Gase kreeg een brief van Piet Dankert waarin stond dat een meerderheid van de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken druk had uitgeoefend op minister Max van der Stoel en staatssecretaris Klein, maar dat het geen resultaat had opgeleverd. De toezegging van de bewindslieden om de Kamercommissie tegen februari 1975 te informeren over een onderzoek naar de kwestie-Nieuw-Guinea wordt, in de woorden van Dankert: ‘door de bewindslieden niet gehonoreerd.’ Dankert constateert dat een en ander niet naar wens verloopt, maar hij verzekert Gase dat hij ‘vanuit de Vaste Kamercommissie zal blijven doordouwen.’

Minister Luns, als loopjongen van Gerald Ford en wellicht de cia, heeft in Washington (direct na een ontmoeting met Ford en Kissinger, waar hij zijn instructies ging halen) verklaart dat de West-Europese landen nog altijd niet tevreden zijn met de tot dusver door de Sovjet-Unie gedane concessies. Hij betwijfelt of de volgende maand de Conferentie over Europese Veiligheid - die de sovjets zo graag willen doordrukken - wel plaats zal kunnen vinden. Pure Amerikaanse chantage, die door Luns op zijn eentje namens West-Europa wordt overgenomen. Luns had voor de vorm andere leden van de navo-Raad meegenomen naar Ford. Hij zal er wel voor gezorgd hebben meelopertjes mee op reis te hebben genomen. Het ligt er allemaal zo dik bovenop, maar de kudde slikt alles. Niemand schijnt iets van de oplichterpraktijken van een kleine groep bewindhebbers aan de top van de navo te merken. En als Nederhorst oppert Luns te laten ophoepelen wordt hij door zijn eigen PvdA-minister afgekapt.

[p. 46]

Hoe gaat Moskou reageren? De haviken in de Sovjet-Unie zullen nu ‘zie je wel!’ tegen Leonid Brezhnev zeggen. De hele detentebeweging tussen Oost en West staat op het spel. Ik ken niet alle details, maar deze stunt, die Ford hem ingegeven heeft, is weer een levensgevaarlijk spelletje van Luns.

Vanmiddag was ik in het Bouwcentrum in Rotterdam waar een aantal leden van de Club van Rome al twee dagen bijeen was om het interim-rapport over een nieuwe internationale wereldorde van Jan Tinbergen en zijn team te bespreken. Ik groette eerst Aurelio Peccei, die ik voor het eerst driftig meemaakte en die met stemverheffing sprak. Hij verweet me dat ik uitgeverij Stock in Parijs had gezegd wat ik van zijn jongste manuscript dacht. Dat had ik hem moeten vertellen en niet Stock. Hij was echt woedend. Ik bleef erg kalm en zei dat ik het als redacteur van het boek mijn plicht achtte Stock in te lichten en overigens had ik het hem wel degelijk laten weten dat ik het meer een tweede The Chasm Ahead (wat hij in 1969 heeft geschreven) vond dan een openbaring. Gelukkig arriveerde Tinbergen wat een einde maakte aan deze botsing. Hij zei overigens dat Alexander King het eveneens had gelezen en het in orde had bevonden, maar daar noem je dan ook iemand. De Club van Rome haakt eigenlijk aan op een in de vn aangenomen resolutie uit 1974 dat de planeet anders en beter georganiseerd zou moeten worden. Het rio-rapport wil nagaan welke nieuwe internationale orde men zou moeten adviseren om tegemoet te komen aan de dringende behoeften van de huidige wereld en de vermoedelijke behoeften van toekomstige generaties. Ongeveer twintig wetenschappers uit verschillende landen en politieke stelsels uit verschillende disciplines buigen zich over deze vraagstukken. Men heeft zich heel bewust gerealiseerd dat het geen project moet zijn van louter rijke landen, waarin een beeld van de situatie in arme landen zou worden gegeven gezien door de bril van de rijke landen.

Er circuleerde ook een document over waar de Club van Rome op andere fronten momenteel mee bezig is.⁶⁵

Ik lees in een knipsel uit de New York Times⁶⁶ over een doctoraalstudie van iemand aan het mit in Boston over de gewijzigde betrekkingen tussen wetenschappers en de samenleving in het algemeen. Dr. Rae Goodell promoveerde op de studie The Visible Scientists en noemde zes voorbeelden: dr. Margaret Mead, Linus Pauling, Paul Ehrlich, Barry Commoner, B.F. Skinner en William Shockley. Op Shockley na heb ik de andere vijf in

65 Zie bijlage 12.

66 The New York Times, 27 april 1975.

[p. 47]

1971 geïnterviewd voor mijn eerste Grenzen aan degroei-boek. Het feit dat ik sedert 1958 in de vs woon en dus al zeventien jaar de Times lees heeft met die keuzen ongetwijfeld veel te maken gehad.

Dineerde met Aurelio in het Rijn Hotel dat een pijnlijke en onplezierige affaire werd. Ik dacht aan broer Theo's advies om nooit de waarheid te zeggen en er liever omheen te draaien en leugens te debiteren om zodoende hetzelfde proberen te bereiken. Sorry, maar Aurelio en ik zijn al vijf jaar vrienden die samenwerken en ik zeg gewoon waar het op staat. Opnieuw werd me verweten naar Stock te hebben geschreven. Ik had boven mijn brief confidential gezet, wat desondanks voor Glayman een reden was een brief naar Aurelio te zenden met als thema: ‘I understand you have disaccord with Mr Oltmans on the book.’ Ook verweet Aurelio me dat ik hem geen kopie van mijn brief aan Stock had gezonden. Ik heb die brief aan Stock opgezocht. De tekst was veel te direct, maar waar. Daar had ik nooit een afschrift van naar Rome kunnen zenden. Misschien had ik toch Theo's raad moeten opvolgen. Aurelio heeft zich in ieder geval verraden gevoeld en dat was geheel niet mijn bedoeling. Ik schreef juist wat ik dacht uit pure loyaliteit. ‘Corruption wins not more than honesty.’⁶⁷

Hij had overigens nieuwe ontwerpen bij zich voor de hoofdstukken twee en drie. Ik las er wat in, maar ik merkte meteen dat er nog steeds allerlei problemen waren, ook met de taal. Onze conversatie was dan ook alles behalve gezellig. Het werd eigenlijk zo'n vervelende scène dat ik mijn chicken à la king liet staan. Hij ging zelfs zo ver door te zeggen: ‘I think it is better we end our relationship.’ Ik had niet verwacht dit ooit met Aurelio te beleven.⁶⁸ Geleidelijk herstelde zich echter de wat meer vertrouwde atmosfeer. We spraken af in juli in Rome aan het boek te zullen werken. Ik reed terug naar Amsterdam, stapte voor ‘recreatie’ in het Vondelpark af en nam thuis een rode Diacid-pil om te kunnen slapen.

67 Shakespeare, Henry VIII.

68 Tot zijn dood zouden we uitstekend bevriend blijven.

22 juni 1975

Was al vroeg in Rotterdam in het Rijn Hotel terug om samen met Aurelio te ontbijten. We were back to normal.

Loet Kilian is, dankzij de heer Schreiner, naar Teheran om daar te solliciteren als piloot bij een vliegmaatschappij. Zal hij eindelijk zijn bestemming - en zelfrespect - vinden waarnaar hij al zo lang op zoek is?

[p. 48]

Omdat gisteren mam jarig zou zijn geweest ben ik eerst naar het graf op Den en Rust gereden. In de stromende regen raapte ik twee dennenappels op om mee te nemen. Mijn roosjes lagen er zo zielig bij. Ik huilde toen ik naar de auto terugliep waarin Keke zoet lag te wachten. Ik omhelsde het beestje. Hoeveel troost heeft dit hondje me al bezorgd.

Max van der Stoel heeft op Kamervragen van Fred van der Spek (psp) gezegd dat Nederland vooroploopt bij het veroordelen van de Chileense junta. In Chili, aldus Max, nam de Nederlandse ambassade immers 57 vluchtelingen op. Zo'n uitlating demonstreert opnieuw dat die man selectief te werk gaat. Alsof er geen schendingen van mensenrechten in Indonesië zijn door het fascistische regime van Suharto aldaar. Suharto liet een miljoen burgers vermoorden en we blijven de generaals financieren.

Ik schreef Fred van der Spek om hem op de waanzin van Buitenlandse Zaken te wijzen om zich op te winden over de toestand in Chili, maar de ellende in Indonesië, hoewel wij daar veel meer mee te maken hebben, te negeren. Daar Piet Dankert aan Ronald Gase had geschreven dat ondanks een meerderheidsverzoek daartoe de minister gewoon het verzoek om de Nieuw-Guinea-kwestie te onderzoeken had geseponeerd, herinnerde ik Van der Spek er tevens aan of hij, kamerlid zijnde, zich een dergelijk gedrag van de minister liet aanleunen.

Joseph Kraft vraagt zich in een commentaar ook al af waarom Washington en Henry Kissinger door blijven gaan met corrupte en impopulaire dictatoriale regimes te steunen zoals dat van president Park Chung Hee van Zuid-Korea, president Ferdinand Marcos van de Filippijnen en Suharto van Indonesië.⁶⁹ Zijn commentaar luidde: kissinger eats crow, waarin hij er op wees dat Kissinger voortdurend toegeeft in het verleden ernstige fouten te hebben gemaakt. ‘Perhaps the most notable confession of error centers on what is generally considered to be Kissinger's major achievement - the opening to China’. Hij geeft nu toe dat ‘our own tactics contributed’ tot een verwijdering van Japan als gevolg van die ‘warme omhelzing’ door Nixon en Kissinger van Mao Tse-tung.

In Parijs is de correspondentie verschenen tussen Camille Saint-Saëns en Gabriel Fauré. Fauré kwam als jongen bij Saint-Saëns terecht voor om pianolessen. In de nrc wordt er op gewezen dat gevoelens van homo-erotische affectie bij Saint-Saëns mee kunnen hebben gespeeld. Na een mislukt huwelijk ging de com-

69 New York Herald Tribune, 21 juni 1975.

[p. 49]

ponist alleen nog maar met mannen om. Hij had een secretaris en een huisbediende, maar dat is verder irrelevant. In tegenstelling tot de wrijving en naijver bij Debussy en Ravel is het tussen deze twee musici een leven lang plezierig gebleven. Hun vriendschap hield zestig jaar stand.⁷⁰

70 NRC Handelsblad, 9 mei 1975.

23 juni 1975

Voel me stil en verdrietig na het lezen van de laatste dozen van correspondentie van mam. Zij schreef aan haar moeder in 1936 - toen we in Cap Martin aan de Rivièra logeerden - het gebied zo prachtig te vinden ‘als een droom’.⁷¹ Ik kreeg tranen in mijn ogen. Zij sprak met haar moeder ook dikwijls over mij of mijn problemen. Zij refereerde aan ‘die vervloekte mevrouw Röell’, die me inderdaad, nadat ik voor Bertie Hilverdink koos in plaats van haar getrouwde dochter Inez, me het leven jarenlang op de meest schandalige manieren zuur probeerde te maken.⁷²

Er waren ook foto's uit haar studententijd in Amsterdam waarop mam zo mooi is. Ik wilde Theo erover bellen, maar dat heeft geen zin. Hij klapt onmiddellijk dicht bij het noemen van mams naam. Wanneer ik lees hoe mam aan grootmama over mij schreef: ‘...dan is hij weer zo in de put,’ roert me dat zeer. Gelukkig dat ik toch ook veel brieven heb bewaard. Hoe komt het toch dat het lijkt of Theo absoluut geen belangstelling meer heeft voor wat zijn moeder beroerde of dacht over hem. Zij maakte zich ernstige zorgen over het herstel van zijn been na zijn autoongeluk in Kaapstad. Zij schrijft dat Theo steeds erg eigenwijs is, maar corrigeert zichzelf: ‘Laat ik maar niet over hem klagen, hij is erg galant de laatste tijd.’

Je wordt weer misselijk van al het nieuws in de Herald Tribune vanmorgen. De voormalige cia-directeur William Colby schijnt doodgemoedereerd van alles te hebben vernietigd aan bewijsmateriaal om de sporen van de cia uit te wissen. Precies als Luns. Allemaal schoften.

Bezocht vanmorgen Gabor Sebestyén op de Hongaarse ambassade. Mijn collega en vriend Eugen Randé is ambassadeur in Cairo geweest en werkt nu op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Boedapest. Ik begrijp dat de Hongaren ook ernstige problemen hebben om met Philips samen te werken. Daaren-

71 In 1936 waren er nog geen miljoenen toeristen uit het Noorden aan de Franse zuidkust.

72 Het is nooit duidelijk geworden of mevrouw Röell bijgedragen heeft tot de latere problemen met de overheid.

[p. 50]

tegen werd me door de Joegoslaven juist verzekerd dat alles vlot verliep met het doen van zaken met Eindhoven.

Jan van Beek deelde mee dat mijn gesprek met kolonel Fletcher Prouty groot opgemaakt in de gpd-bladen is meegegaan, evenals een artikel over iiasa op kasteel Laxenburg in Wenen. Dat is tenminste iets positiefs.⁷³

Ontmoette eveneens de Franse persattaché die bereid was mee te werken aan de totstandkoming van gesprekken met Simone Veil en André Malraux.⁷⁴

Vervolgens ontmoette ik Ion Patrascu, eerste secretaris van de Roemeense ambassade. Hij zal een gesprek tot stand te brengen met Mircea Malitza, een vriend van Aurelio en adviseur van president Ceaucescu. Dit allemaal in verband met mijn europa-boek.

Op het ministerie van Buitenlandse Zaken voerde ik een gesprek met G.J. van Hattum over Oost-Europa. Hij adviseerde bij mijn komende reis op de volgende aspecten te letten. Hoe progressief is de Sovjet-Unie? Hoe democratisch is de besluitvorming in dat land? Hoe wordt de publieke opinie gevormd en hoe opereert de journalistiek? Wat verstaat men onder socialistisch-realisme in het culturele leven?

De heer Van Hattum, in pak, met pijp, liet eerst een zonnescherm neer en vroeg vrijwel meteen of ik het boek in opdracht van de Sovjet-Unie ging schrijven. Eigenlijk wist ik toen al hoe laat het was. Ik citeerde P.M. Smedts van Vrij Nederland die - ook al kenden wij elkaar al jaren - schreef: ‘Ik wist nooit in wiens opdracht Oltmans bij me kwam.’ Dit soort mensen als Smedts en Van Hattum, dat met handen en voeten gebonden is aan bazen of ideologieën, kan zich blijkbaar niet indenken hoe het is om als ‘een vrije vogel’ door het leven te gaan.

Vervolgens wilde hij weten van welke club in Moskou de uitnodiging was uitgegaan en vooral insisteerde hij dat hij namen wilde weten. Hij noemde zelf enkele namen, waar ik natuurlijk nog nooit van had gehoord. Hij schijnt tot 1964 zelf in Moskou te hebben gezeten. ‘Ik wil een aardig en opbouwend boek schrijven,’ zei ik, ‘en niet over alle afgezaagde shit waar iedereen over zeurt - een waar boek.’

‘U bedoelt dat u een boek wilt schrijven waar u achter staat?’ aldus Van Hattum. Ja, ongeveer, maar vooral truthful. Ik voer zo'n gesprek trouwens altijd met de duidelijke gedachte dat wat ik zeg eveneens zou kunnen gelden wanneer ambassadeur

73 Zie bijlage 13.

74 In werkelijkheid zou de Franse ambassade niets doen.

[p. 51]

Romanov er eveneens bij gezeten zou hebben. Hetzelfde vanmorgen bij de Roemenen, toen ik Ford en Kissinger naar de duivel verwenste. Ik zeg er dan altijd uitdrukkelijk bij dat ondanks alles wat er in de wereld gebeurt ik mezelf aan Amerikaanse zijde beschouw te staan, want uiteindelijk zijn de vs en de Westerse landen acceptabeler om in te leven dan het Oostblok.

Toen ik over de onzin sprak die in het Westen over de Sovjet-Unie wordt gedebiteerd, ook in Den Haag, viel Van Hattum me in de rede: ‘Dat is nu eenmaal de Hollandse mentaliteit en dat krijgt u er in geen 100 jaar uit.’

‘Dat dacht u maar,’ zei ik. ‘Er komt nog eens een tijd dat we gedwongen zullen worden onze zaken op orde te brengen en ze aan 20ste eeuwse realiteiten aan te passen.’ Hij was zich bewust dat er in Moskou minder storingen op buitenlandse radiostations zijn.

Toen kwamen er nog wat onaangenamere uitwisselingen van zienswijzen. Ik zei dan ook na afloop tegen Wolfswinkel: ‘Die man is dermate anti-rood dat als ik hier wat had te vertellen ik hem op staande voet zou ontslaan, want met die instelling past hij niet in de sectie-Oost-Europa.’

Ik belde met Tieneke Kilian. De studie van Loet had 18.000 gulden gekost, 4.000 van zijn ouders, 2.000 van henzelf en de rest van mams erfenis. Zij verweet me dat ik me zou hebben teruggetrokken nadat de instructeur van Loet tegen me had gezegd dat het Loet aan doorzettingsvermogen ontbrak. Niets is minder waar. Ik gaf hem op zijn donder, omdat hij dat nodig had. Tenslotte heb ik via Schreiner ook weer de opening naar Iran gemaakt. Later belde Tieneke me op Amerbos dat ze er nu eenmaal vanalles had uitgeflapt waar ze nu spijt van had. Ze had Loet verweten niet te begrijpen dat hij het van mij pikte dat ik hem op zijn flikker had gegeven. ‘Waarom pik je het van Wim? Je zou het van niemand pikken dat hij zo rot tegen je doet.’ Maar ik deed ‘rot’ tegen Loet als zijn beste vriend. Dus ik deed helemaal niet rot. Ik hielp hem juist en dat wist Loet beter dan wie ook.

Elena Tognarelli, een secretaresse van Aurelio Peccei, schrijft me heel goed te begrijpen wat ik met mijn kritiek op zijn boek wilde bereiken. ‘Aurelio is trots op zijn werk.’ Hij schijnt er dag en nacht aan te knutselen. Hij is nu eenmaal niet iemand die zich gemakkelijk door iemand laat adviseren of tot andere gedachten brengen,’⁷⁵ aldus Elena.

75 Briefje in het Duits van 18 juni 1975.

[p. 52]

24 juni 1975

De klok van mijn ouders slaat. Keke springt op mijn schoot. Het is vaders geboortedag.

Ik reed naar Den en Rust en plaatste vier prachtige rode rozen op het graf, van ieder kind en een schoondochter één. Ik djonkok met Keke tussen mijn handen en voelde zijn hartje kloppen. En zo zat ik daar en probeerde contact te leggen met mijn ouders. Het zonlicht brak door, wat ik kon ‘zien’ door mijn gesloten ogen. Ik dacht: dit is het hemelse licht en de eeuwige slaap. Ik dacht ook: niet huilen en flink zijn, zoals mam me leerde. Ik hoorde Vladimir Kouznetsov's advies hen alsnog een kleinkind te bezorgen weer in mijn oren klinken, en tevens de woorden van Gerard Croiset: ‘Je komt pas na je vijftigste jaar tot rust.’

25 juni 1975

Dit is Casper Bake's verjaardag. Schreef un petit mot naar Zuidwest-Afrika.

In het blad Weekend stond een fotoreportage van Dewi Sukarno met Kartika in de flat in Parijs. In het artikel wordt aangegeven dat Dewi alles in het werk stelt om de herinnering aan Bung Karno hoog te houden, hoe goed hij als echtgenoot voor haar was, en ‘om zijn goede naam te verdedigen begint zij zelfs processen.’ Zo vind je dan je eigen adviezen, bijvoorbeeld om in Londen te procederen, in de roddelbladen terug.⁷⁶

Brief van Peter. Hij wil eerst nog model staan voor foto's in New York en komt op 12 juli via Brussel terug.

76 Weekend van 7 juni 1975.

26 juni 1975

Heerlijk op het strand. Ik liet Keke vrij rondlopen. Hij baadde pootje. Hij ontmoette verschillende andere honden. Ik verbaas me hoe fel hij kan zijn, hoe groot de andere hond ook is, wanneer hij schrikt of hem iets niet bevalt.

Wat te doen met de prachtige albums met ansichtkaarten die mam uit haar jeugd bewaarde?

Ontmoette Wim Hoogenkamp, die me vanavond mee wilde nemen naar Spaanse dansen in Bellevue, tenminste wanneer ik hem op een etentje bij kaarslicht tracteerde. Ik had er geen zin in. ‘Nooit meer?’ vroeg hij met verleidelijke ogen.

Bij thuiskomst zag ik allereerst het handschrift van Peter tussen de post. Een brief van vier kantjes uit Eagan, Minnesota. Hij is nog bij Frederick Ress.

[p. 53]

Hij ziet zijn toekomst niet in Amerika liggen, met uitzondering misschien van Californië. ‘I feel often alienated here with no roots (...). In many ways it is just a poor tasteless duplicate of the genuine European way, whatever that means. The same with American cities. They are so inhuman, too straight, too functional, so unpoetic and so unplayful.’

Hij schrijft ook hoe zijn 71-jarige moeder nu erg veel in zijn gedachten is. ‘There is so much I want to tell her and so much I want to hear from her. I can't imagine the moment we will have lost her. I think you will be the only person who can support me when that happens.’⁷⁷

Met Fred Ress kan hij het uitstekend vinden en toch ziet hij het niet zitten om met hem samen te wonen. ‘I guess we experience reality too differently. The way he looks at people is so totally different from mine. It is not like you and me, how we experience people and how we get excited because of the same reasons.’⁷⁸

Kocht van Thomas Mann Baas en hond,⁷⁹ waarin hij zijn ervaringen met Bauschan, een kortharige Duitse patrijshond beschrijft. Het herinnert me allemaal aan Keke, maar ik betwijfel of ik er een boekje zou wijden.

De brieven van J.R. Ackerley zijn gepubliceerd door Harcourt Brace in New York. Hij schijnt zijn gehele leven met E.M. Forster bevriend te zijn geweest. Ook Ackerley was een dog lover zoals blijkt uit wat hij in 1962 aan Forster schreef na de dood van zijn Alsatian bitch, Queenie, die hem zestien jaar lang had opgevrolijkt. Zijn passie voor zijn hond, schrijft Paul Theroux in de Times⁸⁰ ‘moved him to write some of his most heartwrenching prose.’ Het ergerde Forster wel eens. Hij schreef Ackerley eens: ‘That bloody Queenie (...) how can you be such a futile ass?’

Ackerley moet bovendien een onvermoeibare twanker zijn geweest, wat wil zeggen ‘a snapper-up of roving Guards men in Hyde Park in London’, het plaatselijke Vondelpark. Iemand vroeg hem eens wat hij zou doen wanneer hij er getuige van zou zijn dat een van hem zijn zuster wilde verkrachten. ‘I would try to get in between,’ aldus de schrijver. Dan weet je hoe laat het is.

Ik ben ook bezig aan Theodore White's boek Breach of Faith.⁸¹ Al meteen op de eerste pagina's wordt verteld hoe Nixons ad-

77 In 1992 is zijn moeder 87 jaar en maakt ze het uitstekend.

78 Brief van 21 juni 1975.

79 Thomas Mann, Baas en hond, Arbeiderspers, Amsterdam 1974.

80 The New York Times, 25 mei 1975.

81 Theodore White, Breach of Faith, Athenaeum Publishers, New York 1975.

[p. 54]

vocaat, Fred Buzhardt, die de president al die jaren door dik en dun had verdedigd, erachter komt dat diezelfde Nixon een ordinaire leugenaar was. Ik schreef in de kantlijn: ‘En Luns?’ Hoeveel ambtenaren van Buitenlandse Zaken of personen in de hogere regionen van Nederlandse regeringen zijn, in de bijna twintig jaar dat Luns op BuZa zat, zich er van bewust geworden dat die man dingen deed die absoluut niet door de beugel konden? Waarom hield iedereen zijn mond? Om het eigen hachje te redden natuurlijk. Het is een belangrijk boek. Er staat ontzettend veel in over de wear and tear van de Amerikaanse politiek aan de top en in het Witte Huis zelf. Je krijgt er de kriebels van.

Ambassadeur Romanov is erin geslaagd de kwestie van een consulaat in Rotterdam aangezwengeld te krijgen. Burgemeester Van der Louw was in Moskou en Leningrad geweest. De sovjets hebben hem duidelijk gemaakt dat Rotterdam aanzienlijk meer containerschepen te verwerken zou krijgen als men consulaire faciliteiten in de stad zou krijgen. Er komen jaarlijks 40 tot 50.000 sovjetzeelieden de haven binnen, maar er is niemand van de sovjetoverheid die zij er kunnen benaderen. Gemiddeld passeren jaarlijks 1.200 sovjetschepen Rotterdam, maar dit aantal zou kunnen groeien mits er een consulaat zou komen. Van der Louw zal de zaak ‘grondig’ met het ministerie van Max van der Stoel gaan bespreken. Maar zolang er zuurpruimen als Van Hattum op Oost-Europese Zaken zitten, die er een beroep van maken alles wat de ussr betreft te saboteren, zal ook Van der Louw niet ver komen.⁸²

Intussen heeft die andere keurige Haagse mijnheer, W.F. de Gaay Fortman, nu minister van Binnenlandse Zaken, de meest ontstellende leugens in het parlement zitten verkopen. Onder zijn ministerie ressorteren de bvd en andere padvindersgroepen en hij behoort hier van af te weten. Met een stalen gezicht heeft hij verkondigd ‘niet te weten of in Nederland agenten van de Amerikaanse cia opereren’. Bovendien, als hij het al zou weten, zou hij niet bereid zijn hierover in het openbaar te spreken. Het is maar goed dat ik niet in dat parlement zit, want ik zou binnen de kortste keren de vloer met de deftige Papa Gaay hebben aangeveegd. Onvoorstelbaar wat zich men in het parlement laat aanleunen.

Slechts enkele parlementariërs reageerden onder wie natuurlijk Fred van der Spek, maar deze keer ook dr. J.H. Roethof (PvdA), die ik eerder had leren kennen als een slappe lul. Dan kan je na-

82 BuZa zou een consulaat blijven weigeren en Moskou verlegde het merendeel van haar scheepsactiviteiten naar Antwerpen.

[p. 55]

gaan wat er verder aan het Binnenhof zit, collaborateurs met overheidsverlakkers als de Gaay Fortman.

27 juni 1975

Wim Klinkenberg schreef uit Zagreb. Hij zegt met genoegen te hebben gelezen wat dr. A.L. Constandse tegen de Typhoon had gezegd ter gelegenheid van het artikel op mijn 50ste verjaardag. ‘Willem Oltmans was (en is) allereerst een hartelijke en hoffelijke jongeman met een zo levendige geest dat hij wel op een ongewone manier moest reageren op persoonlijke of politieke opmerkingen van zijn collega's. Hij kwam uit een nogal traditioneel milieu, maar zijn emancipatie in non-conformistische richting liet niet lang op zich wachten en het wekte geen verbazing dat hij zich tot een strijder ontpopte op journalistiek terrein. Natuurlijk was hij geen figuur om lang jongste redacteur te zijn op het bureau van een dagblad.⁸³ Hij bleef een maand of tien en trok toen de wereld in. Over zijn ongewone invallen en ongewone voorvallen uit die tijd (waarover wel iets in zijn dagboek zal staan!) wordt nog wel eens nagepraat, maar ook over het feit dat Oltmans een openhartige en soms zelfs naïeve jongeman was met een groot vertrouwen in anderen en dan verbaasd was als die hem teleurstellingen bezorgden. Ik heb zijn carrière met belangstelling en met sympathie voor zijn persoonlijkheid gevolgd.’

Wim, die ik al weer vijftien jaar ken, en met wie ik veel heb beleefd, beschouw ik als misschien de enige werkelijk integere collega die ik heb leren waarderen. Het feit dat hij lid van de cpn is interesseert me geen zier. Zo heb je ook mensen die lid zijn van een golfclub. It keeps them out of mischief. Wim bedankt me ‘Voor de vriendschap en betrouwbaarheid die je in zoveel jaren tegenover mij hebt betoond. Vandaar, dat ik ook zeer ingenomen ben met Constandses woorden aan jouw adres. Hij is ook een ontembare en trouwe baas.’⁸⁴

Tom Wicker wijdt een commentaar aan het feit dat voor Amerikaanse presidenten en hun kliek van adviseurs het vermoorden van tegenstanders kennelijk verder geen gewetensconflicten opleverden. ‘Major General Edward Landsdale says, for example, that he was ordered by Robert Kennedy, acting under John Kennedy's authority, to prepare contingency plans to depose Fidel Castro and that in the operational planning for

83 Hij sprak over toen ik werkte als redacteur bij hem op de redactie buitenland bij het Algemeen Handelsblad.

84 Hier waren twee mensen, die me echt kenden: hoe durfde Luns over mij ooit de berichten uit te zenden, zoals hij deed en die me in 1991 onder ogen zouden komen.

[p. 56]

that purpose, Mr Castro's murder may have been “contemplated”.⁸⁵ Je krijgt de indruk dat Wicker en anderen zich hier nog steeds over verbazen met hun verwijtende toon. Ze zouden het langzamerhand toch echt moeten weten wat er vanuit Washington zoal op deze planeet wordt ondernomen.

Bij thuiskomst lag er een brief van mejuffrouw Büringh Boekhoudt wat wel een soort brevet lijkt voor de bijna 35 jaar dat ze mij echt kent. Het is een eerlijk briefje. Ik ben er blij mee.⁸⁶

Baarn 26 juni 1975.
Lieve Wim,
Ik moet toch nog even reageren op je briefje. Ik was een beetje ontroerd door het feit dat je het blijkbaar prettig vond om op je verjaardag even bij mij te zijn. Helaas heb ik me pas 's ochtends gerealiseerd dat je juist op die dag jarig was, anders had ik graag wat gezelligs georganiseerd, bijv. een etentje in de Lage Vuursche of zo iets. Een volgende keer beter zullen we dan maar zeggen, als ik tenminste die volgende keer nog beleef!
Verder heb je natuurlijk volkomen gelijk, wanneer je je oude dag probeert zeker te stellen, want je kunt alleen maar op AOW rekenen en daar zie ik je niet van rondkomen. Ik heb nu eenmaal een beetje een aangeboren argwaan tegen de big business en voel het altijd als iets onrechtvaardigs dat iemand in één klap een kapitaal opstrijkt, waar anderen veertig jaar lang voor moeten ploeteren. Maar dat is natuurlijk huichelachtig, want, als mijn grootvader geen goede zakenman geweest was, zat ik nu niet in de Amaliagaarde. Dus til maar niet te zwaar aan de dingen, die ik tegen je zei. Ze komen voort uit mijn verlangen om je als een integer mens te zien, wat je natuurlijk au fond ook bent.
Ik weet niet waar je op het ogenblik bent, maar ik hoop dat dit briefje toch nog op een andere tijd bereikt.
Hartelijke groeten
je
Auntie
Ik schrijf op het ogenblik wat moeilijk, vandaar dit getikte epistel.

85 The New York Times, 3 juni 1975.

86 In 1991 zond ik een kopie van dit briefje aan koningin Beatrix.

[p. 57]

Het is toch wel frappant dat achter elkaar mejuffrouw Boekhoudt, dr. Constandse en Wim Klinkenberg nogal positieve oordelen uitspreken, terwijl ik langzamerhand in dit land als de bonte hond bekend sta. Dat is dan het markante verschil tussen ‘kennen’ en ‘roddelen’.

De Surinaamse onafhankelijkheid schijnt geregeld te zijn. Echo van de kro wees er vanmorgen op dat alle media hier uitvoerig aandacht aan besteedden met uitzondering van De Telegraaf.

Ik liet Keke even wandelen voor ik naar Thermos ging. Vier werklieden zaten aan de lunch bij een boom. Ik zei: ‘Sorry, heren, hij komt even piemelen.’ ‘Heet hij ook Luns?’ vroeg één van hen. Later op de avond lag ik op de bank te slapen. Keke was in mijn stoel. Hij schrok wakker en begon me overal koortsachtig te zoeken. Vreselijk dat het beestje als ik naar de ussr ga weer een aantal weken in de kennel moet.

Het is moeilijk te begrijpen wat er in de hoofden van Pat Buchanan en Ray Price moet zijn omgegaan ten aanzien van hun baas Richard Nixon. Ik reisde in 1968 een aantal dagen met Nixon mee in New Hamsphire. Ik wist dat de man een lightweight was en heb dit via Drew Pearson eigenlijk toen ook meteen aan de grote klok gehangen. Buchanan en Price hadden Nixon altijd op handen gedragen en bleven dit doen tot 1974. Pas toen kregen zij de bewijzen in handen dat Nixon ook tegen hen had gelogen dat het gedrukt stond. In 1973 hadden zij immers meegewerkt aan Nixon's plechtige mededeling aan het publiek dat ‘at no time did I attempt, or did I authorize others to attempt, to implicate the cia in the Watergate matter.’ Een jaar later werd het duidelijk dat hij precies het tegenovergestelde had gedaan. Theodore White legt alles in detail uit. Ik zal zoiets nooit begrijpen. Waren ze dan blind voor de echte Nixon? Intussen is de publicatie van het boek van White in de vs mogelijk. In Nederland kan je dergelijke openbaringen bij voorbaat op je buik schrijven. Het madurodamse gespuis trekt onmiddellijk één lijn.

Mijn artikel over de Zapruder-film van de moord in Dallas dat ik op 3 april naar De Typhoon heb gezonden is pas op 8 juni 1975 verschenen. De hemel mag weten waarom.

Telefoneerde Fred van der Spek van de psp. ‘U hebt volkomen gelijk,’ zei hij. In januari nog had hij Piet Dankert over het onderzoek naar Luns' Nieuw-Guinea-beleid aangesproken. Dankert had geantwoord: ‘Laten we nog even wachten. De regering gaat in februari antwoorden. En toen ben ik het verder eerlijk gezegd vergeten,’ aldus Van der Spek. Heel Den Haag is de ellende van Luns vergeten, maar het lijkt natuurlijk ner-

[p. 58]

gens op. Op die manier is het geen wonder dat onze bonzen get away with murder. Wat dat betreft behandelen ze dergelijke zaken in Washington anders.

Vervolgens sprak ik met André Spoor over de affaire, die uitstekend ziet hoe we belazerd worden door Max van der Stoel en co. Het lijkt erop of de situatie met zijn vrouw Julian zich in de richting van een scheiding ontwikkelt.

Het huwelijk van prinses Christina was op televisie te volgen. Koningin Juliana zette haar dochter in een Rolls Royce. De jongedame deed me toch aan een hoopje ellende denken.

Het is eigenlijk treurig dat een gezaghebbend blad als de Londense Times met een verhaal van een halve pagina geschreven door Louis Heren komt met als titel all the world loves a conspiracy. Deze medewerker verwerpt de veronderstelling dat opperrechter Earl Burger iets verdoezeld zou hebben in het onderzoek naar de daders van de moord op jfk. ‘Chief Justice Warren may have been a disappointed politician, but he was an honorable man, a reformer, a judge who always asked himself the question: is it fair?’ Heren vervolgt dat hij niet kan aanvaarden dat Burger zich zou lenen tot een ‘cover-up of a cover-up’. Waar meneer Heren met geen woord over rept is dat het niet de eerste keer in de geschiedenis zou zijn dat men zichzelf wijs maakt dat het in het nationale belang zou zijn de waarheid onder de kurk te houden en dat Burger zich mogelijk op eervolste wijze hiertoe heeft laten overhalen.

Belde vanavond de familie Van Dijk in Baarn, die genoten had van het huwelijk van prinses Christina. Zij hadden ook Beatrix en Irene gesproken maar ze waren te moe geweest in de rij te gaan staan om het bruidspaar geluk te wensen. Ben blij dit voor hen te hebben geregeld.

Loet Kilian belde nog laat dat de reis naar Iran mislukt was. De mensen van Schreiner hebben inderdaad al het mogelijke gedaan om hem in Teheran te helpen maar toen puntje bij paaltje kwam waren alle beschikbare pilotenplaatsen al ingenomen. Hij staat op een wachtlijst.

29 juni 1975

Gisteren ben ik naar een partijtje in Den Haag geweest gegeven door Emily Zain, de weduwe van de voormalige Indonesische ambassadeur in Washington.⁸⁷

Het werd een ramp. Zij vertelde haar gasten dat ik haar man, de ambassadeur, uitstekend had gekend en dat ik ‘the dearest

87 Zie Memoires 1959-1961 en volgende delen.

[p. 59]

person in the entire world’ was voor haar, dat we eens verloofd waren en: ‘Why don't we get married Willem?’ Ik vond het heel pijnlijk allemaal. ‘Do you know Pak Zain died as a millionaire,’ vroeg ze. Ik geloofde er niets van en dacht: hoe kom ik hier weg. Ze liep later mee naar de auto. Had eigenlijk met Emily te doen.

De directeur van het Television Centre van St. John's University, Winston Kirby, is door Lester Brown van het World Watch Institute in Washington op mijn spoor gezet en wil in overleg treden over mijn deelname aan een televisieserie, programma's van een half uur, over milieuproblemen. Wie weet.⁸⁸

88 Brief d.d. 24 juni 1975.

30 juni 1975

Brussel

Ben voor een ontmoeting met Cornelis Berkhouwer, die voor de vvd in het Europese parlement zit, naar hier gekomen omdat ik hem in mijn europa-boek wil opnemen. Ik ontmoette hem in zijn bureau van vice-president van bovengenoemde organisatie. De chef van zijn kabinet, drs. F.A. Wijsenbeek, hing er ook rond.

Nelson Rockefeller logeert bij de ouders van Henry Richardson op de ambassade in Londen. Verheug me op Henry's komst naar Amsterdam.

Ik heb nu enige tijd contacten met de nos gehad over alle afgezegde plannen en het enige antwoord dat ik van Carel Enkelaar kreeg was: ‘Dat het hoog tijd wordt dat je eens een goede vakantie neemt.’ Er zit niets anders op om de nvj te hulp te roepen. Zo kom ik er niet.

1 juli 1975

Strand. Fris, zonnig weer.

Julien Green schreef zijn vriend Malcolm in 1923 dat hij weer heel wat avontuurtjes achter de kiezen had. ‘Je suis horriblement sensuel (...).’⁸⁹ Wat me brengt op gisteravond in het Vondelpark. Het was een prachtige, haast een beetje koude zomeravond. Bij mijn boom was het kijken, kijken en niets doen geblazen, dus ik ging verder op zoek. Toen ik het bruggetje naderde liep er een blonde kerel, misschien 22 jaar, kortgeknipt haar in jeans en zware zwarte laarzen, met een leren jacket en een witte sjaal voor me uit. Onze laarzen, ik droeg Frye boots, knarsten op het grind en onze machostappen waren een opwindend geluid. Iets verder op sloeg hij rechtsaf het gras op. Ik

89 Julien Green, Jeunesse, Librairie Plon, Parijs 1974, p. 203.

[p. 60]

ging links, want ik wilde dat hij mij achterna kwam. Maar ik dacht: What the hell, keerde terug en ging hem achterna tot in de rozentuin waar hij naar een donkere hoek onder de bomen toe liep. Ik ging op hem af, maar dacht een ogenblik: Wat als hij me voor rot slaat? Ik aarzelde niet en deed mijn armen om hem heen en bevoelde zijn borst onder zijn open leren jack. Hij stond nog steeds met zijn rug naar me toe. Na 30 seconden pas draaide hij zich om en ik keek in een gebruinde, aantrekkelijke smoel, een bek met witte tanden. Hij duwde me even iets naar achteren, nam me een split second helemaal op, en we omarmden elkaar keihard en zoenden, zoenden, zoenden. Zalig gewoon. Ik duwde hem op mijn beurt wat verder naar achter tegen een boomstam. Hij was eigenlijk zelfs iets groter dan ik maar ik trok hem aan zijn kop naar beneden en we zoenden tot in het oneindige. Het werd geleidelijk steeds wilder. Hij drukte me op mijn knieën. Daarop trok ik hem eveneens omlaag. Tenslotte duwde ik hem op zijn rug tegen de aarde. Onze benen en laarzen omstrengelden elkaar. We zoenden maar steeds verder. Het werd steeds wilder allemaal. We waren in touch met het zand. Ik voelde het zelfs tussen mijn tanden. Hij lag onder, daarna lag ik onder, en dit herhaalde zich een aantal malen. Intussen stonden er een aantal kerels om ons heen.

Ik maakte zijn jeans open maar hij wilde zijn geslachtsdeel nog niet afstaan. Intussen was een andere kerel bezig bij mijn penis te komen. Maar mijn partner kwam tussen beide, maakte mijn riem los en opende mijn witte jeans, die langzamerhand van alle kanten kluiten aarde te verwerken had gekregen. Uiteindelijk trok ik mezelf af, terwijl ik boven op hem lag, zijn blonde kop achterover gedrukt in het donkere zand. Dit was nu eens een goddelijk nummer. Mijn handen roken naar de aarde. Ik ontdekte later een schaafwond aan mijn hand. Ik likte eraan, en ook dat smaakte naar de grond. Ook in mijn onderlip zat een gat. Wat missen veel mensen toch dergelijke belangrijke ervaringen. Het lijkt wel of ik nu in het straatje van Gerard Reve ben terechtgekomen.

We bleven nog enige tijd op elkaar liggen voor het navrijen en nazoenen en de omstanders begonnen af te druipen want de show was voorbij. Wie was die jongen? Ik zal het nooit weten. Ik dwong mezelf terug naar de auto te lopen, maar ik aarzelde. Ik zou hem het liefst hebben meegenomen. Later wilde ik teruggaan en hem weer zoeken om een nieuwe afspraak te maken. Hij gaf me een lieve lach toen ik afdroop. Vaststaat dat ik in al die jaren nog nooit twee kerels in het Vondelpark een nummer heb zien maken in het zand en op de grond, als ver-

[p. 61]

weven met de aarde, zoals wij gisteravond hebben gedaan. Zijn glimlach staat in mijn geheugen gegrift.⁹⁰

Het is 08.35 uur en de jongen die de strandstoelen gereedmaakt is er al. Als hij in een ander milieu was geboren zou hij misschien chirurg of golfkampioen zijn geworden.

In de vs heeft iemand mijn boek met gesprekken On Growth afgekraakt. Ik vind het altijd laf om ergens initialen onder te zetten. De criticus, caj, merkte in een wetenschapsblad op dat ik er ‘dinner table conversations’ van had gemaakt. ‘The interviews are a collection of truncated comments juxtaposed by leading questions on the part of the interviewer who does not hesitate to add his own opinions, substantive observations and loosely quoted statements from the other interviews. The questions which respondents attempted to answer were not always reproduced completely⁹¹, and most of the answers were cut to three or four pages. Fortunately 16 pages were allowed Jay W. Forrester, one of the authors of Limits to growth⁹² for an interesting and informal comment on his work.’

De stilte, de zon, het ruisen van de zee, de wind, de warmte, de mensenkuddes moeten nog komen, inslapen en nooit meer wakker worden.

Blader in Lazare⁹³ van André Malraux. ‘Freud a-t-il jamais écrit le mot bonheur? (...). On n'a de biographie que pour les autres (...). Mon passé m'encombre.⁹⁴ Une conscience sans mémoire (...). Nous sommes habités par des monstres banals (...). On n'est pas son histoire pour soi-même (...). L'Infirmière entre; je ne sens plus les piqûres.’ Dat is wat mam ook zei in het ziekenhuis.

Ontmoette Gerard Schuijt van de nvj om te reclameren hoe de nos gewoon vrijwel alle gemaakte plannen annuleerde. Hij was bereid namens de vakbond aan Jan de Troye, lid van de Raad van Beheer voor programmazaken-televisie te schrijven. ‘Maar bedenk wel,’ waarschuwde Gerard, ‘dan is Carel Enkelaar voorlopig niet meer je vriendje.’

‘Dat kan me niets meer verdommen. Behalve dat hij een dief is, kan hij naar de hel lopen.’⁹⁵

Tissa Wijeyeratne, minister van Buitenlandse Zaken van Sri Lanka, schrijft me een brief, geadresseerd aan His Royal High-

90 In 1992 kan ik me die jongen niet meer voor de geest halen.

91 Hoe wist caj dit?

92 Forrester was niet de auteur van Limits to growth. De onderzoeksmethode was van hem.

93 André Malreaux, Lazare, Editions Gallimard 1974.

94 Staat me tegen: zoiets vind ik onbegrijpelijk nakaarten.

95 Doelde op de verdwenen foto van George de Mohrenschildt.

[p. 62]

ness Prins Willem Oltmans, om me te informeren dat Anura Bandanaraike, de zoon van de premier, in Londen logeert bij de Hoge Commissaris. Ik telefoneerde naar Londen en legde uit dat ik hem gaarne zou ontvangen en dat Henry Richardson hier ook zou zijn.

Richard Sprague moedigt me opnieuw aan met de tapes van Georges de Mohrenschildt naar de Commissie van Senator Frank Church te gaan. Hij heeft mijn telefoonnummer en adres al aan die commissie gegeven. Het is mogelijk dat een Bob Kelley me zal benaderen. Het is ook mogelijk dat De Mohrenschildt nu wordt benaderd. Kelley is in room G 308 van het Dirksen Building, telefoon 202 224 1700.

Ik werd opgebeld door cbs met de vraag waarom ik een onderzoek naar George de Mohrenschildt had ingesteld. Ik vertelde dat dit een uniek verhaal was en hoe ik moeder Oswald had ontmoet, waarna Gerard Croiset bepaalde aanwijzingen over ‘een vriend’ van haar zoon had gegeven, hoe ik teruggereisd was naar Fort Worth om erachter te komen of Oswald een vriend, als door Croiset beschreven, ook daadwerkelijk had gehad. Toen ik dit later aan Croiset vertelde zei hij: ‘Andersom, bedoel je.’ Ik vroeg hem zich nader te verklaren. ‘Ik heb jou die aanwijzingen gegeven voor je haar ontmoette.’ Zo gaat het iedere keer. Ik denk niet dat het opzettelijk gebeurt, maar zoals men na een aantal jaren denkt hoe iets is gegaan heeft niets meer met de details van de werkelijkheid te maken. Ik ontmoette eerst Marguerite Oswald en toen ik Croiset hierover vertelde en inlichtte kreeg hij later de beelden van ‘een vriend’ van haar zoon. Pas daarna ben ik op verkenning gegaan, opnieuw via moeder Oswald en vond De Mohrenschildt.⁹⁶

96 Zoals uitvoerig in mijn Memoires, te beginnen met 1964-1966, uiteengezet, evenals in Reportage over de moordenaars, Bruna 1977.

3 juli 1975

Op 15 juni behaalden de communisten in Italië een opzienbarende stembusoverwinning. IJsbrand Hiddes Galema zit blijkbaar voor De Telegraaf in Rome, zoals ik twintig jaar geleden. Hij meldt dat minister Andrei Gromyko van de ussr en de president van Bulgarije kort na elkaar Italië bezochten. Daarna arriveerde minister Luns, die op een persconferentie in Napels meedeelde zich geen zorgen om Italië te maken. Vervolgens meldde Hiddes Galema nota bene: ‘dat secretaris-generaal Luns in de 20e eeuw Ruslands grote tegenspeler was.’ Waar haalt hij de onzin vandaan?

[p. 63]

Henry Richardson arriveerde tegen 16.30 uur. Hij had de eerste nacht in Holland gelogeerd bij drie Britse Shell trainees. Hij zou graag Pernis hebben gezien, maar er was geen tijd voor geweest. ‘Shell gave me four times as much money as I need for a Hotel, I will give them back the money.’ Ik antwoordde, ‘First buy a present for your Mother, perfume or something at the taxfree shop at Schiphol and then return the rest.’ Hij had geen zin mee te gaan om een sauna pikken zodat ik hem de omgeving liet zien. We wandelden door de stad. Later bereidde ik thuis een visje met sla en kersen toe. We zijn later nog een eindje gaan rijden, meer de polders in, en waren 22.00 uurweer thuis en hebben tot middernacht zitten praten. Hij vroeg zich af wat zou kunnen worden gedaan om het verloop van de Amerikaanse geschiedenis via de politiek gunstig te kunnen beïnvloeden. Het leek mij onbegonnen werk, zeker zolang slechts 850.000 Amerikanen op misschien 60 miljoen krantenlezers de intelligentie bezaten om de New York Times te lezen. Bovendien, om enig effect te hebben, en te doorgronden wat er werkelijk in Amerika en de wereld speelde, zou men om te beginnen iedere dag voor de duur van tien jaar de Times behoorlijk moeten lezen opdat enig effect zou kunnen worden verkregen. Eigenlijk zou men pas daarna mensen het privilege van het stemrecht moeten verlenen. Zoals het nu dus gaat ‘kiezen’ Jan Rap en zijn maat zogenaamd de geschiktste persoon om de kudde te leiden. Deze man verneukt alles en iedereen bij het leven om de hoge prijs van het Witte Huis binnen te kunnen halen. Hij die het hardst liegt met de betrouwbaarste uitdrukking op zijn gezicht zal winnen. Zoals Schopenhauer al waarschuwde: ‘het ontcijferen van smoelen’ is een kunst. Het uiteindelijke resultaat van de gigantische verlakkerij die ‘vrije verkiezingen’ heet, one man one vote, kan slechts als resultaat hebben dat leugenachtige middelmatigheid de dienst uit maken. Ik vertelde hem de geschiedenis van mijnheer Luns en diens confrères in Den Haag. Hij kon er zelf voldoende over meepraten na te hebben gezien wat er met zijn vader Elliott Richardson, oud-minister van Justitie, nu ambassadeur in Londen, de afgelopen jaren was gebeurd. ‘You end up with cronies like Nixon, Ford and Kissinger, who call Cambodia important to us national security or who announce the Mayaguez affair as a national victory.’ Ik vervolgde: ‘That's why some day I want to ask a commentator like Anthony Lewis why on earth he continues to produce these sensible columns getting absolutely nowhere.’

Mede met het oog op het feit dat zijn vader ook nog een blauwe maandag minister van Justitie was geweest vroeg ik Henry

[p. 64]

op de man af: ‘Do you believe in the one-man assassin story of Dallas, that Oswald did it alone?’ Zijn gezicht kreeg trok onmiddellijk een twijfelachtige uitdrukking: ‘Like, woow, that is a hard one!’ Hij dacht na en zei: ‘Well, I am groomed and prejudiced to want to believe the official version. All that I know that it might be a different story altogether is what I heard from you.’ Ik vond dit een verbazingwekkend antwoord.

Henry heeft aardige ogen. Hij vertelde dat de residentie van zijn ouders in Londen ongeveer de grootste woning in de stad was op Buckingham Palace na. ‘It is like living in a Hotel. We have 14 (of zei hij 16?) servants. The dinner for Vice President Nelson Rockefeller and his wife, Happy, was the first official occasion presented in London by his parents. ‘The Secretary of Transportation is at the moment living with us, because Dad and he roomed together as bachelors.’ Zij hadden hun honden in Amerika achtergelaten om te voorkomen dat ze in de uk zes maanden in quarantaine zouden moeten. ‘But you can't just walk into the kitchen and fix yourself some food.’ Onze communicatie is uitstekend. Over het begrijpen van uitdrukkingen op gezichten gesproken: ‘I love his eyes and what I conceive as the soul behind them’. Hij komt bij me over als een knuffeldier, met hoge verwachtingen in het leven, terwijl hij kennelijk ook reeds blessures van teleurstellingen heeft opgelopen. Ik denk dat hij zich vooral moet toeleggen op nog directer contact met de realiteit, allerhande realiteiten. Maar hij komt er wel. Hij heeft slechts meer tijd nodig.

Aurelio Peccei heeft voor me naar Enrico Berlinguer geschreven, de Italiaanse communistenleider, die ik graag in mijn europa-boek zou willen hebben.

Fred van der Spek heeft voor de zoveelste maal, zij het slappe vragen over de Luns-affaire gesteld.⁹⁷ Frappez, frappez toujours. De media spreken er niet meer over en rapporteren het ook niet meer. Ronald Gase wilde Bastiaanse van de Volkskrant bellen. Adviseerde hem dat dubbeltje niet uit te geven.

Robert Jay Lifton⁹⁸ heeft zich weer eens uitgesloofd om in opstand te komen tegen de zojuist gehouden ondergrondse Amerikaanse atoomproef. Hij doet dit aan de hand van de ervaringen van professor Ichiro Moritaki, die de verschrikkingen van Hiroshima meemaakte. ‘It is sometimes said of Hiroshima survivors,’ aldus Lifton, ‘and of the Japanese in general, that they suffer from “a nuclear allergy.” The term correctly conveys the idea of sensitivity, but implies that this sensitivity is something

97 Zie bijlage 14: vragen van Van der Spek.

98 De Amerikaanse psychiater; zie ook On Growth, Putnam 1974.

[p. 65]

of an overreaction if not a disease. Professor Moritaki gently informs us, however, that it is the rest of us, in our nuclear insensitivity, who are reacting inappropriately, and carrying the nuclear disease.’⁹⁹ Hij vervolgt: ‘Part of the disease is a particular madness lurking beneath the logic of international negotiations concerning who may make tests, and perhaps use how many nuclear bombs.’¹⁰⁰

T.E.D. Klein vervolgt zijn kruistocht tegen de meer dan walgelijke wreedheid tegen dieren in Hollywood films. John Schlesinger heeft het boek van Nathanael West The Day of the Locust verfilmd. Omdat er een hanengevecht in voorkomt meende de filmer dit zo getrouw mogelijk te moeten nabootsen. T.E.D. Klein schrijft in de Times:¹⁰¹ ‘Like dogfights, bullfights, and other barbaric spectacles, cockfights have been outlawed throughout the us since about the turn of the century.’ Maar Schlesinger zou het wel eens even dunnetjes over doen.

‘Both birds,’ schreef Klein, ‘were fitted with “gaffs” - three inch steel spurs, sharp as needles, fastened to their legs. Midway through the fight the “big red cock” loses the top half of his beak. The struggle ends when Juju, the smaller bird, drives a gaff through the other's eye, into the brain.’ Alleen al het lezen van dit soort verhalen maakt me razend. Het summum van onbeschaafdheid. Zo herinner ik me dat bij het staatsbezoek van maarschalk Kliment Voroshilov aan Indonesië als bezienswaardigheid op Bali een hanengevecht op het programma stond. Mijn vriend, Bung Karno, verwaardigde zich niet het schouwspel gade te slaan. Voroshilov klapte in zijn handen van opwinding en pret.

99 The New York Times, 18 juni 1975.

100 In 1992 gaat Washington er nog steeds vanuit dat Amerikanen wel atoombommen mogen maken en Saddam Hussein van Irak niet.

101 The New York Times, 8 juni 1975.

4 juli 1975

De brief van Gerard Schuijt aan de nos is uitstekend. ‘Ik denk wel dat die boodschap enige paniek zal veroorzaken,’ zei Gerard toen ik hem opbelde.

Vanmiddag gebeurde iets vervelends. Ik parkeerde op de Leidsekade om naar Thermos te gaan. Toen ik om half vier wilde vertrekken was er achter mij een auto met het kenteken 31-10-EU zodanig geparkeerd dat ik niet weg kon. Ik probeerde me eruit te wurmen, maar het ging niet. Aan de overkant stonden een aantal werknemers van de firma Spiegel te kijken: ‘Je kunt niet rijden man.’

‘Is die auto van u?’ vroeg ik.

[p. 66]

‘Ja, als je maar niet denkt dat ik 'm opzij zet.’ Een van hen riep: ‘Die man, die werkt niet, die schrijft alleen.’ Ik probeerde opnieuw weg te komen en verboog de nummerplaat van de andere auto. Opeens kwam de bewuste kerel met een rotvaart aanlopen en riep: ‘Ik verzuip je in de gracht man,’ en gaf me daarop onverwacht door mijn open portierraam een keiharde vuistslag tegen mijn hoofd. ‘Je kunt me toch niets maken,’ aldus de man, ‘want je hebt geen getuigen.’ Tenslotte ging hij opzij. Ik heb een schriftelijke klacht tegen hem ingediend. Op zulke dagen zou ik Nederland opnieuw voor altijd willen verlaten.

Tegen Henry Richardson zou ik willen zeggen: ‘Wanneer je zoiets nu meemaakt, van een raaskallende idioot die de schurft aan je heeft omdat je in een tr6 rijd en hij in een rammelkast, begrijp je dan waarom one man one vote nooit zal werken?’

Ed van Thijn is in Moskou.

5 juli 1975

Casper heeft me weer zeer verwend met een lange brief en mooie foto's. Alleen die snor moet eraf. Hij is nu 27 jaar. Hij vindt dat ik me geen zorgen over hem moet maken, ook al ben ik zijn ‘tweede vader’. Hij haalt een Afrikaans spreekwoord aan dat zegt: ‘Je moe nie worrie nie, worrie over je ziel.’

Ik verbaas me over zijn opmerking dat zijn ideaal de studie van medicijnen is gebleven. ‘Een ander ideaal is een jacht te hebben en de wereld rond te zwerven.’

Heb last van mijn hoofd en ben naar dr. C.C. Delprat gegaan. Hij constateerde een lichte hersenschudding. ‘Het klinkt misschien streng, maar u moet tweemaal 24 uur plat.’ Heb ook pillen gekregen.

6 juli 1975

Ed van Thijn is terug en kondigde met trots aan de dissidenten Andrei Sakharov en Andrei Amalrik te hebben gesproken. Wel, dit moet zijn reisje waard zijn geweest. Je kunt in Nederland niet met goed fatsoen terugkomen zonder dit te melden. Ik doe dat in ieder geval zeker niet als ik straks in de ussr ben.

In Amerika is een rel ontstaan omdat president Gerald Ford geweigerd heeft - op advies van de National Security Council - Alexander Solzhenitsyn op het Witte Huis te ontvangen. Dit zou zijn gebeurd om de détente niet in gevaar te brengen en het Kremlin niet tegen de haren in te strijken.

De Times vroeg zich meteen in een hoofdartikel af: ‘Does Ford know the difference between detente and appeasement?

[p. 67]

(...) Thus one of the world's leading writers, the most eloquent contemporary Russian enemy of dictatorship, was snubbed by an occupant of the White House who finds time to receive eminent soccer players and lovely cotton queens.’¹⁰² Kinderachtige reactie. Natuurlijk is dit niet het moment voor Gerald Ford om nu of later met Solzhenitsyn te gaan babbelen.

Ging vroeg slapen, want er was toch alleen maar moord en doodslag of andere nonsens op televisie.

102 The New York Times, 6 juli 1975.

7 juli 1975

Ik heb nu nog eens naar alle uren tapes met George en Jeanne de Mohrenschildt geluisterd. Ik maakte er notities van. Mijn conclusie is dat zij inderdaad niets te maken hebben gehad met de moord op jfk en heel waarschijnlijk Lee Harvey Oswald evenmin. Ik zou eigenlijk willen lezen wat Marina Oswald over deze zaken heeft gezegd. Het zou wel eens kunnen dat Gerard Croiset in de kwestie De Mohrenschildt, zoals wel vaker gebeurt, het helemaal bij het verkeerde eind heeft. Er bestond inderdaad een George de Mohrenschildt, maar was hij werkelijk bij Dallas betrokken? Hoe zullen we het weten, laat staan er zeker van zijn? Zouden ze Oswald hebben kunnen beïnvloeden op jfk te schieten, want er is natuurlijk veel meer tussen De Mohrenschildt en Oswald gebeurd dan ze mij nu hebben verteld. George heeft, toen we de opnamen in Dallas maakten, steeds van tevoren opgeschreven wat hij wilde zeggen en hij week zelden van zijn tekst af. Trouwens alles wat zij me vertelden blijft beangstigend veel aan de oppervlakte.

Eindelijk heb ik Jaap Jansen weer eens ontmoet. Hij heeft hartklachten en had gisteren injecties nodig. Het gaat prima met Van Gennep. De omzet was in 1974 2,5 miljoen. Ze gaan in Rotterdam een ‘linkse’ boekwinkel openen, wat dat ook mag betekenen. Hij vertelde dat André Spoor zijn medewerker Jan van der Putten heeft ontslagen nadat drie protestbrieven van de Nederlandse ambassade in Buenos Aires waren binnengekomen. Dat is toch onvoorstelbaar? André gaat uiteindelijk altijd door de knieën. Ze hebben Van der Putten zelfs geen geld meer gegeven voor zijn retourvlucht naar Nederland. Spoor had gezegd: ‘Wat je schrijft is gewoon niet waar.’ Ook al was dit in bepaalde gevallen zo geweest, dan zet je de man een tijdje terug op de redactie, maar zeker als de overheid erom vraagt, doe je zoiets a-priori niet. Maar daarom is Spoor hoofdredacteur bij de Volkskrant, en ik niet.

[p. 68]

Jaap vindt het waanzin om de strijd op te geven. Hij refereerde aan ons protest inzake de reis van koningin Juliana naar Suharto. Wanneer bij het bezoek van die generaal de Molukkers hier niet in verzet waren gekomen zou mijnheer Suharto naast Juliana in een open landauer hebben gezeten. Daar had hij gelijk in. ‘Wat is het alternatief Willem?’ vroeg hij. ‘Hoe zou het eruit zien als niemand wat deed?’ Hij zit met 250.000 gulden in Van Gennep en moet doorsukkelen. Hij blijft aardig, ondanks alles.

Daarna haalde ik de lobbyist Martojo op het cs af en we gingen naar Amerbos om te praten. Hij was onlangs uit Jakarta teruggekeerd en lichtte me over de toestand in. daf verwachtte een order voor trucks bestemd voor de wegenbouw onder garantie van de Nederlandse regering. Ik kon me hierover met daf in verbinding stellen. Ik belde Theo Schaapveld, die er nog niet van op de hoogte was, maar wel geïnteresseerd was. We ontmoeten elkaar spoedig. ‘Het is bovendien een order die in de sociale sfeer ligt, want wegenbouw is tenslotte voor het volk.’ Ik wil best de contacten met daf leggen, voor 5.000 gulden, maar verder wil ik er buiten blijven.¹⁰³

Tussen neus en lippen voegde Martojo me toe: ‘Sukarno kreeg immers op latere leeftijd zware medicijnen? Daarom is hij al die rare dingen gaan doen.’

‘Hij heeft helemaal niet op hoge leeftijd zoveel rare dingen gedaan. Een paar weken voorzijn dood vergeleek hij Suharto nog met Lon Nol. Hij was kennelijk nog uitstekend bij zijn positieven,’ zei ik tegen deze meneer.

De nos belde. cbs-televisie had gevraagd om het door mij gefilmde materiaal met George de Mohrenschildt in Dallas. Ze hebben de hele zaak op zijn kop gezet maar kunnen de film niet vinden, noch het interview met Loran Hall.¹⁰⁴ Ton Neelissen wist niet waar ze zijn gebleven. Vincent Monikkendam niet. Niemand. Als dit waar is maak ik er werk van want ik lijd er voor de zoveelste keer schade door.

Luisterde in de tuin naar tapes van lezingen in de afgelopen jaren in de vs gehouden. Er zitten wel hier en daar kleine leugentjes in, maar in het algemeen ben ik het nog steeds eens met wat ik toen zei. Jaren geleden zei ik al dat de cia betrokken was bij de moord op Patrice Lumumba en zie wat er nu zogenaamd allemaal in Washington wordt ‘ontdekt’.

Ik heb uit New Haven het Yale Reunion Class Book 1950-1975 ontvangen. Ik keek eerst of ik mijn oude vriend Perry True

103 Van alle plannen zou nooit iets terechtkomen.

104 Loran Hall was de man die 50.000 dollar kreeg aangeboden om mee te doen aan de moord op JFK en die ik op film had gezet.

[p. 69]

misschien kon vinden, maar hij stond er niet in. Ben wel verbaasd om te zien hoeveel klasgenoten nu al grote kinderen hebben, waaronder some truly beautiful boys.

Ik lees dikwijls ‘nieuws’ uit de New York Times pas weken later, wanneer de krant (met de boot) hier arriveert. Nadat Nelson Rockeller en zijn club hun rapport over de cia gereed hadden hield Ford de publicatie eerst tegen. Wat James Naughton in de Times deed opmerken dat hoe langer men de gegevens achterhield hoe meer men eraan zou gaan twijfelen of de overheid aan de bevindingen van de commissie nog verder had gedokterd. De New York Times beklaagde zich in een hoofdartikel op 16 juni erover waarom president Ford juist de cia-bemoeienissen bij het vermoorden van buitenlandse politieke leiders, Sukarno, Lumumba, Castro, Trujillo en anderen wilde achterhouden. Volgens Nicholas Horrock¹⁰⁵ zou jfk nog een poging hebben gedaan om de moord op Trujillo tegen te houden.

Hoe zot het van Ford is om gegevens proberen achter te houden wordt onderstreept door de uitlatingen van senator Frank Church die als voorzitter van het Senate Intelligence Investigating Committee de ene onthulling inzake hard evidence over moordcomplotten tegen buitenlandse leiders na de andere doet. Er komt zoveel ongelooflijke drek bovendrijven in Washington dat we gevoegelijk kunnen aannemen slechts het topje van de ijsberg te weten te komen. Er is zelfs uitgekomen dat de fbi het Amerikaanse leger financierde om studenten, die tegen de oorlog in Vietnam en Cambodja protesteerden, te terroriseren. De New York Times publiceerde op 11 juni 1975 een uittreksel van drie volle pagina's over het 299 pagina's tellende Rockefeller-rapport over de cia. Maar in opdracht van mijnheer Ford waren hier netjes de passages over moorden op buitenlandse regeringsleiders uit weggelaten. Amerikanen worden tot in de hoogste regionen door eigen zogenaamde vrij gekozen vertegenwoordigers van het volk verneukt waar ze bij zitten.

105 New York Times, 29 juni 1975.

8 juli 1975

Hoorde niets meer van Anura Bandaranaike. Ik betwijfel of hij nog met Henry Richardson in Londen is samengekomen. Ik weet eigenlijk niet hoe Henry het hier heeft gevonden.

Aardige brief van Aurelio. Hij neemt mijn kritiek sportief op.¹⁰⁶

106 Zie bijlage 15.

[p. 70]

9 juli 1975

Wim Meiners van de Gooi en Eemlander vertelt me dat Carel Enkelaar het wegraken van de George de Mohrenschildt-film probeert te sussen door te zeggen dat het materiaal naar cbs is opgezonden, wat een leugen is. Bert Roelevelt van de nos bevestigde me trouwens dat er inderdaad niets naar cbs werd gezonden. Enkelaar beweert nu dat wanneer Pim Reyntjes uit Schotland terug is, alles in orde zal komen. Intussen wacht cbs op het materiaal.

Besprak met rechercheur C.J. Erhardt het voorval met de klap op mijn kop op de Leidsegracht.

Er is een prachtige Russische film op televisie die me toch wel doet verlangen naar mijn reis.¹⁰⁷

Het is inmiddels bekend geworden dat de cia in het geheim tussen 1968 en 1973 fondsen aan de Ashland Oil company heeft gegeven. Wat ik hier opvallend van vind is dat George de Mohrenschildt kennelijk banden met Ashland had, want hij heeft me in het verleden op company-paper van die maatschappij geschreven en me zelfs geadviseerd in aandelen Ashland te investeren.

Minister Max van der Stoel heeft de tijdelijke zaakgelastigde in Santiago opdracht gegeven de regering van Pinochet mee te delen dat ‘Den Haag verontrust is over de mensenrechten in zijn land.’ Wat denkt men toch van zichzelf op dit ministerie?

107 Naar De Postmeester van Poesjkin.

10 juli 1975

Lobbyist Martojo belde. Hij schijnt in het bezit te zijn gekomen van het beruchte telegram vanuit Jakarta met instructies aan de Indonesische delegatie te Genève (1955-1956), waarin werd aangedrongen om de conferentie te laten mislukken. Ik antwoordde slechts in de waarheid geïnteresseerd te zijn, ook indien die waarheid ten voordele van mijnheer Luns zou zijn die dit telegram zogenaamd had onderschept. Ik vroeg hem: ‘Dan kon Luns niet weten dat het telegram niet van president Sukarno afkomstig was.’

‘Dat wist Luns precies’ antwoordde Martojo.

‘Dan was Luns toch gemeen om Sukarno als schuldige aanwijzen.’

‘Dat was hij ook.,’ zei Martojo.

Broer Theo belde om te zeggen dat hij bezig was de viola van mam te verkopen. In Zwitserland had men 12.000 Zwitserse franken geboden. Nu was het aanbod naar 20.000 omhoog ge-

[p. 71]

gaan, maar Theo blijft volhouden dat de waarde 60.000 is. Hij zei: ‘We kunnen er alle drie het belastinggeld op de acf-aandelen mee betalen.’ Ik antwoordde: ‘Mam moest het eens weten.’

cbs wil de De Mohrenschildt-film pertinent hebben. Gerard Schuijt belde Jan de Troye, die nogal laconiek deed en tijd zat te winnen door te zeggen dat Enkelaar met vakantie was. Hij had ook gezegd dat de foto van De Mohrenschildt te voorschijn moest komen al zou hij zelf het huis van Enkelaar hiervoor moeten omkeren.

Tante Jetty vertelde broer Hendrik, en Theo inderdaad te hebben aangeboden dat ook zij 60.000 gulden tegen een zeer lage rente zouden kunnen lenen. Ze zijn er trouwens geen van beiden op ingegaan. Nu was het te laat: ‘En ik zal Theo uit de droom moeten helpen,’ zei ze zo onaardig mogelijk.

11 juli 1975

Nam een Israëli (26) mee naar Eindhoven. Hij lifte naar Luxemburg om naar de vs te gaan. Hij was klinisch psycholoog, wat ik Peter zo graag had zien worden. Ik adviseerde deze jongen permanent in de vs te blijven. ‘Het was een denkfout om Israël in de buurt van Jeruzalem te vestigen. Er zijn toch al tien miljoen joden in de vs. Waarom niet de 2,3 miljoen Israëli's naar Amerika overgebracht, daar kunnen ze van de Nevada-woestijn een sinaasappelentuin maken. En de Klaagmuur kan heel eenvoudig naar de vs verhuizen en uiteindelijk komt het allemaal op hetzelfde neer. ‘It's all in the mind, my friend,’ zei ik. Hij deed of hij het met me eens was. Wie weet?

Peter schrijft 14 juli weer thuis te zullen zijn. Godzijdank.

De ontmoeting met de heer Martojo bij daf was een succes. We werden ontvangen door J. Bruggeman, manager marketing en directeur export en Evert Oosterman, assistent area manager van het Export Department, een aardige jonge knul maar fervent nagelbijter. Martojo had een mapje bij zich met brieven van Lubbers, Boerma en anderen. Ik zei letterlijk tegen hem: ‘goede wijn behoeft geen krans’ en adviseerde niet met documenten te leuren. Maar hij kon het niet laten en zei letterlijk: ‘We zullen open kaart spelen.’ Toch hanteerde Martojo de zaken uitstekend en stelde relevante vragen. Het zou wel eens kunnen dat Martojo erin slaagt een zaak van twaalf miljoen met daf af te sluiten. Er werd ook over percentages en commissies gesproken.

Later belde Gerard Croiset op die in de krant had gelezen dat ik actie tegen de nos overwoog vanwege de vermiste De Moh-

[p. 72]

renschildt-film. ‘Moet dit nou,’ vroeg Croiset. Ik legde hem glashelder uit hoe de zaken ervoor stonden. Hij gaf te kennen dat deze zaak tot een fatale breuk met Carel Enkelaar zou leiden, wat me echter geen flikker meer kan schelen. Over de vermiste foto zei hij opnieuw: ‘Maar jij hebt die foto bij hem vergeten.’

‘Is dat een reden voor Enkelaar om die foto te vinden en dan “te verliezen”?’ Er is nu genoeg gebeurd en de maat is vol.

Een betekenisvolle brief van Djawoto arriveerde.¹⁰⁸ Ik had hem in Peking over het boek van Ganis Harsono geschreven, die hij een goede kerel noemt, maar die geen journalist maar diplomaat was, Hij noemt Harsono's boek een gado gado van historische feiten waar hij zijn eigen interpretatie aan geeft ‘without touching on the essence’. Harsono heeft als reden opgegeven waarom Bung Karno Djawoto als ambassadeur naar Peking zond omdat hij had opgemerkt dat Djawoto in de richting van het communisme zou zijn gedreven. Djawoto noemt Harsono's redenering a joke en dat is het ook. Maar dan volgt een belangrijke passage. ‘if Harsono had made good use of his archives he should have had mentioned in his book, that Suharto, after having grabbed political power on March 11, 1966 accused Bung Karno in his report to the mprs on March 7, 1967 that Bung Karno was “involved” in the G-30-S¹⁰⁹ because he had been “protecting or benefiting G-30-S/pki” and that Bung Karno's political concept of nasakom¹¹⁰ has given the pki a way or an opportunity to move and thus stage the rebellious movement of G-30-S/pki. And Suharto said, now echoed by Harsono: “Thanks to God we were able to foil G-30-S/pki.” So, Bung Karno was also “turning to Communism” and even “involved” in the G-30-S/pki? Suharto's accusations led to the toppling of Bung Karno as President,’ aldus Djawoto in zijn brief. Alleen een puppet van het Suharto-regime is in staat om het voor te stellen alsof Bung Karno zich ooit tot gemene zaken met de pki zou laten verleiden. Sukarno was een nationalist tot in het merg van zijn botten.

Djawoto: ‘You know, Oltmans, that in many of his speeches prior to March 11, 1966, Suharto claimed that he highly upheld all aspects of Sukarno's teaching, including the nasakom idea. Did Harsono mention those historical facts and many other facts related to the development before, during and after G-30-S

108 Brief d.d. 5 juli 1975 uit Peking.

109 De zogenaamde gestok-actie om een staatsgreep tegen Sukarno te voorkomen.

110 Sukarno's concept van Nationalisme, Socialisme en Communisme die samen moeten gaan, in plaats van elkaar te bestrijden.

[p. 73]

and the essential background of all these, nationally as well as internationally? Why did he write so much about the Javanese culture? On this he could have written a separate book by using the archives left by the Java Institute. I understand, feeling the Damocles sword constantly swinging above his head, Harsono could not have written otherwise.’

Een dergelijke brief baart me zorgen. Deze juiste zienswijze mag niet verloren gaan als gevolg van een bombardement van leugens en verdraaiingen van de Suharto-kliek over de hoofden van Indonesiërs.

Keke ligt zo lief in mijn stoel te slapen. Ik zit daardoor op de tafel naar de televisie te kijken. Kolonel Fletcher Prouty zegt in het nos Journaal tijdens een verhoor in het Congres dat Al Haig al in 1963 voor de cia werkte. De nrc weigerde mijn Prouty-reportage. De gpd publiceerde deze. Wie van de twee is verkeerd bezig? Spoor? Wanneer Haig van de cia was, zat hij als tweede man van Henry Kissinger op het Witte Huis van Nixon voor de cia. Haig runt thans de navo naast ‘onze’ Luns. Wie weet is Luns zelf al sedert jaren van de cia. Vandaar misschien ook zijn botsingen met Bernhard, die misschien cia-contacten heeft, maar eerder aan de kant van het Pentagon lijkt te staan.

12 juli 1975

André Spoor heeft inderdaad tijdens zijn reis naar Singapore ambassadeur Piet Schaepman ontmoet, zoals ik hem aanraadde.

Tad Szulc van de New York Times heeft bekendgemaakt dat de cia ook plannen had om Sukarno en premier Chou En-lai van China te vermoorden. Van Bung Karno weten we het al heel lang, maar stukken schijnen het nu definitief uit te wijzen. Het wordt de hoogste tijd dat dit aan de grote klok wordt gehangen. Een ander bericht meldt dat Amnesty International Indonesië boven aan de lijst heeft geplaatst met het hoogste aantal gevangen journalisten in de wereld, namelijk zevenentwintig. Droogkloot Van der Stoel mag zich daar wel eens over opwinden! In zijn geliefde Chili zitten drie journalisten gevangen. Ik zie nu trouwens ook dat het kolonel Fletcher Prouty was die bekendmaakte dat Alexander Butterfield eveneens een contactman van de cia was. Butterfield maakte de wereld op de beruchte bandopnamen van Nixon bekend, wat de werkelijke aanloop tot diens onvermijdelijk val zou worden.

Frank Heckman belde dat hij al enige tijd depressief was. Dat kan ik me nauwelijks van hem voorstellen. Hij zegt het liefste

[p. 74]

alleen te willen zijn om niemand ermee lastig te vallen. Ik wilde dat hij nu hier was.

Vandaag verscheen in de nrc mijn artikel over iiasa in Wenen en warempel zelfs onder mijn naam.¹¹¹

111 Zie bijlage 16, NRC 12 juli 1975.

13 juli 1975

Michael Canfield en Alan Weberman hebben Coup d'état in America geschreven met een voorwoord van Henry B. Gonzalez, congreslid voor Texas.¹¹² Het boek zet uiteen waarom de cia bij de moord in Dallas was betrokken. De schrijvers hopen dat dit verslag een gevolg zal hebben en dat het onderzoek naar de moordenaar van jfk zal worden heropend. Op pagina 27 duikt de naam George de Mohrenschildt al op en is een lange passage aan hem gewijd. Het valt altijd op dat alle jfk-onderzoekers George noemen, maar niemand - letterlijk niemand - deed actueel onderzoek en probeerde meer van hem te weten te komen. Het is waar dat een aantal mensen geprobeerd hebben in zijn buurt te komen, maar eigenlijk is alleen mij dat gelukt.

Hoofdstuk VIII behandelt Loran Hall. Althans zogenaamd. Er wordt uitsluitend over Halls connecties met organisaties die Cuba willen bevrijden gesproken, maar het werkelijk feit dat 50.000 dollar aan Loran Hall werden geboden om mee te doen met de moord op jfk wordt verzwegen. Ik heb deze bekentenis van Logue op film gezet voor de nos. Ook het feit dat een zakenman uit Dallas, Lester Logue, Hall dit aanbod deed, en dat diens naam in dit boek niet voorkomt, vervult me van reserves ten aanzien van de inhoud van het boek.

Er is een expresse gekomen van generaal Suharjo uit Moskou om onmiddellijk contact met hem op te nemen wanneer ik in Moskou arriveer.

Minister Ruud Lubbers van Economische Zaken gaat volgende week naar Moskou. Eppo Jansen herinnert in de nrc aan het door premier Kosygin aan Max van der Stoel gedane voorstel om samenwerking met de Shell tot stand te brengen. Van der Stoel hield bij thuiskomst zijn mond dicht hierover. Ik heb het daaropvolgende schandaal in extenso eerder beschreven. Het ministerie van Buitenlandse Handel in Moskou heeft nu gezegd dat er contacten met Shell zijn geweest ‘maar dat deze nog een zeer oriënterend karakter hebben en vooral plaatsvinden op het wetenschappelijke vlak.’ Jammer dat meneer Jansen niet met

112 Michael Canfield, Alan Weberman, Coup d'état in America, The Third Press, New York 1975.

[p. 75]

ambassadeur Romanov is gaan praten. Dan had hij tenminste echt terzake hierover zijn verhaal kunnen schrijven.

14 juli 1975

Gerard Vermeulen had door dat George de Mohrenschildt in het nieuws is. Ik schreef in vier uur een, denk ik, spannend verhaal en zond het aangetekend naar hem toe.

Henk Langerak van het Algemeen Dagblad belt dat volgens de nos het De Mohrenschildt-gesprek terecht is en naar cbs werd doorgezonden. Geloof er niets van. Ik belde Schwitters van de persdienst: ‘Ik heb het van Harry Hagedorn zelf: de film is nooit weggeweest.’

Ik belde Harry Hagedorn op. Hij speelde het eerst op scherp en zei dat ik niets met mijn in Dallas gefilmde De Mohrenschildt-gesprek had te maken. Wat de nos met die film deed was een zaak van de nos. Ik liet me natuurlijk niet intimideren en zeker niet door die mijnheer. Hij veranderde van toon. We kletsten twintig minuten. Hij gaf uiteindelijk toe dat ze slechts 8,5 minuut hadden teruggevonden en dat de andere 30 minuten nog niet terecht waren. Daar wilde hij dan wel naar laten zoeken maar kon daar morgen zeker nog niets over zeggen.

Vervolgens telefoneerde ik cbs in Bonn zelf om een en ander na te trekken. Harry had gezegd dat cbs 400 dollar per minuut betaalde. Hagedorn had me gewoon voor de gek gehouden met: ‘het materiaal’ is terecht. Schwitters van de persdienst loog eveneens. Hij wist bovendien niet dat de in het huis van Enkelaar weggeraakte foto aan mij was opgedragen en daarom wel eens van waarde voor mij zou kunnen zijn.

15 juli 1975

Kolonel Fletcher Prouty's geloofwaardigheid is in het geding gekomen en dat verbaast me ten zeerste. Na sensatie te hebben veroorzaakt met de mededeling dat Alexander Butterfield - die de doorslag gaf tot de val van Richard Nixon met de bekendmaking van de bandopnamen uit de Oval Office - een cia-man was, heeft Prouty nu gezegd dat hem mogelijk een rad voor de ogen was gedraaid met die informatie om de werkelijke cia-verrader binnen Nixons staf te beschermen.

Nu hangt er een sluier over Prouty's betrouwbaarheid als bron. Dat is jammer.¹¹³

113 Sedertdien was ik voorzichtiger met Fletcher Prouty, en daarom vond ik het jammer dat Oliver Stone in 1991 niet wilde luisteren en blindelings op hem af ging bij ‘JFK’.

[p. 76]

Brussel, Zavetem, 05.40 uur

Vind het toch wel goed van mezelf, dat ik hier nu al ben om Peter af te halen. Maar Peters vlucht landt pas om 07.45 uur.

Toen de passagiers naar buiten kwamen, verstopte ik eerst mezelf, maar dacht toen: dat is gemeen en hij zag me. We omhelsden elkaar. Hij zei: ‘God, ik tril helemaal, dit had ik niet verwacht.’ Ik trilde helemaal niet, maar dat komt altijd later. ‘Mijn moeder schrikt als ze mij zo ziet, laten we maar eerst naar Amsterdam gaan. Oh, Willem, ik voel me zo vreemd.’

Hij begon meteen te vragen hoe het met het boek van Aurelio Peccei ging en waar Francisco Paesa nu mee bezig was. ‘Hij zou toch in Moskou een contract tekenen?’

‘Misschien heeft hij dit allang gedaan, maar gebeurt het achter mijn rug opdat hij vooral zijn winst niet met mij behoeft te delen.’ Ik belde later de secretaresse van Paesa. Hij kwam warempel aan de telefoon. Zijn bezoek aan Moskou was ‘fantastic, fantastic’ geweest. De omvang van het contract was twee à driemaal groter dan gepland: ‘And I am very pleased. I had discussions with the State Bank and no-one understands how fast I can get to the top.’ Nee, haal je de duvel: ik heb hem via dr. Gvishiani binnengebracht en, zoals het er nu uit ziet voor niets, nul komma nul. Hij zou eind augustus weer naar Moskou gaan om het uiteindelijke contract te tekenen. ‘You know, I would like to talk to you,’ zei hij ook nog, ‘but for the moment there is nothing to talk about. I cannot have you as a guest anymore, because I sold Villa Rajada in Gland. I could get a good price. I am living now in a studio-apartment. I am looking for a smaller house in Canton Vaud.’ Na zijn reis in augustus zouden we afrekenen.

Peter vertelt ontzettend veel over Eagan bij Frederick en over de toestanden die hij in New York meemaakte. Op de pianist, Mark, is hij afgeknapt. Maar er waren ook andere guys, zoals een Peter uit Londen, aan het firmament verschenen.

Loet Kilian vroeg of ik contacten bij Singapore Airlines had. Ik belde Ton Hens. Deze adviseerde dat Loet rechtstreeks naar Director Operations zou schrijven om als piloot te solliciteren. Schreef een artikel voor de gpd over het wegraken van de De Mohrenschildt-film bij de nos. Enkelaar kletst rond dat ik een zonnesteek zou hebben opgelopen. Het Algemeen Dagblad fabriceerde het kletspraatje dat ik dacht dat de cia de films had ‘gepikt’.

[p. 77]

17 juli 1975

Harry Hagedorn van de nos zond een brief dat hij twee stukjes De Mohrenschildt naar cbs zond, namelijk 5 minuten 35 seconden en 3 minuten 11 seconden. Ook een uitgezonden stukje Loran Hall was erbij. Maar waar is de rest? Ook Klaas Jan Hindriks zond een brief die nergens op sloeg. Ze denken me op die manier te kunnen stoppen. Mis. Ik wil weten waar mijn materiaal is gebleven. Ik heb niet voor niets mijn nek uitgestoken. Ik ontmoette advocaat W.J. van Bennekom, die collega Frits Koers erbij haalde, die de zaak voor me gaat behandelen. Intussen vertelde Wim Meiners van de Gooi en Eemlander dat cbs slechts 5 minuten 35 seconden had ontvangen over De Mohrenschildt. Ik belde Bonn, maar de brief van Harry Hagendorn bleek correct te zijn. Ik heb cbs trouwens gevraagd om in Dallas navraag te doen hoe lang ik op 15 oktober 1968 De Mohrenschildt in Dallas filmde.

daf belde dat ze me geen honorarium van 5.000 gulden voor het binnenbrengen van Martojo en de Indonesische order voor trucks wilden betalen maar wel 1 procent commissie. Ze proberen het allemaal. Ik heb daf onmiddellijk mijn standpunt schriftelijk kenbaar gemaakt.

De glazenwasser Van Spiegel heeft tegenover de recherche verklaard dat hij me zonder reden heeft geslagen.

Peter kwam thuis met een grote bos rozen: ‘Die zijn nog voor je verjaardag.’

18 juli 1975

Frits Koers, een Gerrit-Jan Wolffensperger-type, aardig smoel, waarschuwde dat de huidige president van de rechtbank bij een kortgeding tegen de nos om de films boven water te krijgen de gemakkelijkste weg zou kiezen. Omdat de films onvindbaar waren zou de rechtbank de klacht afwijzen. Dat ik schade geleden heb leek hem een uitgemaakte zaak.

Peter en ik dineerden in de Cave voor het eerst in lange tijd. Toen we thuiskwamen belde Gerard Croiset. Hij had in het Utrechts Nieuwsblad gelezen dat er een kortgeding zou komen. ‘Niet doen, beste jongen,’ en hij hing op. Ik begrijp zo'n houding niet. Moet je je alles dan maar laten aanleunen? Trouwens alle ellende is feitelijk begonnen met de zogenaamde vermissing van de mij toebehorende foto van De Mohrenschildt in Carel Enkelaars woning.

Frits Koers wil gaan praten bij de nos. Dit plan vind ik een zwaktebod. Jan Buis van Bruna: ‘Ze noemen je toch een ladelichter, dus laat die advocaten maar 100.000 gulden schade vra-

[p. 78]

gen en geef het over.’ Ook Gerard Schuijt van de nvj adviseert een kortgeding met een dwangsom.

Ronald Gase kwam weer eens langs. Laatst zeurde hij ook of ik op zijn verjaardag kwam. Ergens moet ik hem nog altijd niet. Nu merkte hij op: ‘Dat niemand ooit eens heeft geprobeerd om je dagboeken te vernietigen.’ Hij begrijpt precies wat ik hier doe. Ik haat zulke praatjes.

Peter ging met Frits van Eeden de hort op, terwijl ik een bezoek bracht aan de Franse persattaché Alain de Keghel. Ik moest door twee veiligheidsdeuren en vervolgens in een portiek wachten tot De Keghel was gebeld. Ik overwoog reeds het pand maar weer te verlaten tot de man eindelijk naar beneden kwam en me uit het portiek bevrijdde. Ik merkte op dat dit geen manier was om iemand te ontvangen. Hij zei dat ik de eerste was die mijn beklag deed. ‘Uw andere gasten denken precies hetzelfde maar zeggen niets.’

‘Even if a Minister arrives we make him wait.’

‘Well, that is absurd,’ zei ik. We zaten in de gang. Ik vroeg of hij behulpzaam wilde zijn met een gesprek met Simone Veil te arrangeren. ‘Zij zal vragen, waarom ik?’ aldus De Keghel. Ik zei dat president Kekkonen van Finland, Willy Brandt en anderen ook niet een dergelijke rare vraag hadden gesteld, maar gewoon interviews zouden geven voor mijn europa-boek. Hij kon niet helpen met Michel Jobert, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken, want die was nu een gewone burger. De man was gewoon niet behulpzaam.¹¹⁴

Time¹¹⁵ probeert met een coverstory van elf pagina's Gerald Ford in het Witte Huis een hart onder de riem te steken. in command heet het propagandaverhaal, dat rijkelijk is geïllustreerd met kleurenfoto's van zijn vijf aantrekkelijke kinderen, drie jongens en twee dochters. Jack Ford blijf ik een aantrekkelijk ventje vinden.

114 Waar ik toen niet aan dacht was dat de non-coöperatie uiteraard weer een uitvloeisel was van ongunstige inlichtingen van het ministerie van Buitenlandse Zaken.

115 Time, 28 juli 1975.

19 juli 1975

Gerard Vermeulen van Panorama schrijft dat hij vindt dat er weinig nieuws in mijn George de Mohrenschildt-reportage staat. Hij zal het artikel niet publiceren. ‘Ik heb al eerder bemerkt dat wij in verschillende journalistieke werelden leven en dat moet je me maar niet kwalijk nemen.’ Hij zegt er nog bij: ‘Ik ben verantwoordelijk voor een wekelijkse oplage van 400.000.’ Ik begrijp dit. Maar wat weet hij over de jfk-affaire of het belang

[p. 79]

van De Mohrenschildt? Hij is bereid me veel te betalen: ‘Maar dan moet ik ook zeker weten dat ik Panorama een grote dienst bewijs met een stuk van mijn vriend Willem. Dat was nou juist waaraan het in dit geval mankeerde.’ De geschiedenis zal uitwijzen hoe belangrijk George is geweest.

daf heeft de heer Martojo meegedeeld dat er 2.500 vrachtwagens verkocht dienden te worden voor 75 miljoen om te vo orkomen dat er werktijdverkorting moest worden aangevraagd. Aangezien de regering mogelijk een garantie van 100 miljoen wil geven voor leveranties aan Indonesië is het nauwelijks te verwachten dat 75 miljoen hiervan alleen naar daf zou gaan. Ik wil als de bliksem bij ambassadeur Romanov nagaan of de Sovjet-Unie misschien 1.000 vrachtwagens zou kunnen kopen om met daf een begin te maken.

Bracht Peter naar zijn moeder in Tilburg. Hij kocht mooie bloemen voor haar.

André Spoor publiceerde een waardeloos verhaal over Singapore.

20 juli 1975

Broer Theo arriveerde tegen etenstijd en bracht een mooie plant mee. Hij had tante Jetty in Wassenaar bezocht die hem nu had wijsgemaakt dat zij met de aankoop van het huis voor mam in Bilthoven zichzelf had geruïneerd. Ik geloof geen woord van deze dame. Theo adviseerde haar verzoek om het voorschot op Amerbos terug te betalen rustig te negeren. Hij zag als een mogelijkheid dat ik een maatschappijtje in Liechtenstein zou oprichten zodat, als ik in Californië zou gaan wonen, het huis op naam van die niet bestaande company zou staan. Hij verwachtte sombere tijden in Europa, misschien zelfs een ramp voor Kerstmis. De veiligste belegging bleef goud. Dat kon je bovendien gemakkelijk transporteren.

Nam hem mee voor een etentje in restaurant Indonesia waar hij kennelijk zeer van genoot. Ik bracht het gesprek wel eens op mam, maar dan klapte hij dicht en was niet in staat zich te uiten. Ik vind dit onbegrijpelijk. Hij gaat alleen naar Zuid-Afrika. Waarom zou Nellie niet als ik naar de Sovjet-Unie ga om een boek te schrijven op Keke kunnen passen? Ze willen het niet. Theo had in Antwerpen papieren opgehaald die 600.000 dollar waard waren. ‘Wanneer ik die maandag in de bank deponeer wordt de rekening van onze company daarmee vermeerderd.’ Hij zei: ‘Ik ben eigenlijk full time in dienst om tax loopholes te vinden.’ To each his own.

Frederick Ress belde op om met Peter te spreken. Ik ga er zelf

[p. 80]

altijd prat op dat ik een neus heb om bijzondere jongens te vinden, maar Fred lijkt me ook niet mis. Hij werkt vanuit Minnesota met Expeditions of North America, een organisatie die zich toelegt op de rehabilitatie van juvenile delinquents. Ze gaan met groepjes van vijf delinquente jongeren en twee professionele begeleiders, van wie Fred er een is, in kano's de rivieren op naar Noord-Canada. Het moet wel een bijzondere kerel zijn. Later belde Peter vanuit Oostelbeers, waar hij samen met Theo Camann naartoe was gegaan om zijn ‘oude vlam’ Philip Nasta te bezoeken.

21 juli 1975

Er zijn foto's van mijn hoofd en nek genomen om zeker te zijn dat er geen after effects van de klap op mijn kop kunnen opduiken.

Soms verlies ik mijn geduld met Keke, omdat hij absoluut niet luistert of gehoorzaamt. Dan krijgt hij een tik op zijn achterste met een krant en deponeer ik hem in zijn mand. Later, toen ik hem van beneden wilde halen, dacht hij dat hij weer een tik zou krijgen. Ik haatte mezelf.

Heb Theodore White's boek over Nixon nu gelezen. Wat een goddeloze troep in het Witte Huis.

Carel Enkelaar heeft ‘informeel’ mijn advocaat Frits Koers opgebeld om hem mee te delen dat mijn actie rond de verdwenen films ‘erg overdreven’ was. Misschien had Willem Oltmans de films zelf wel gestolen! Het stond de nos vrij met de film te doen wat zij wensten, inbegrepen deze te vernietigen. Intussen deelde Enkelaar Koers mee dat de foto van De Mohrenschildt terecht was. Hij had deze inderdaad in bezit, maar hij was met vakantie en had geen zin om naar Hilversum te gaan. Hij had mij altijd de hand boven het hoofd gehouden, maar daar had hij nu dan wel genoeg van.

Het kwam er op neer dat ik mijn eigen foto terug zou kunnen krijgen, mits ik het kortgeding niet door zou laten gaan. ‘Mijn’ foto van De Mohrenschildt werd gebruikt om te zorgen dat ‘mijn’ verdwenen film van diezelfde De Mohrenschildt verdwenen bleef. Trouwens, als ik Koers er niet op had gezet, zou de foto van George nooit meer boven water zijn gekomen. Wat wil hij er toch mee? Die foto is duidelijk mijn eigendom.

Senator Richard Schweiker van Pennsylvania, republikein, heeft meegedeeld dat het zogenaamde Warren Rapport over de moord op jfk leemten vertoond, vooral wat de activiteiten van de cia en beraamde moorden betreft. Een hernieuwd onderzoek naar de moord op Kennedy in Dallas zou gerechtvaardigd zijn.

[p. 81]

Jane Bartell van cbs New York belde opnieuw. Zij had (op mijn advies) een poging gedaan om via advocaat Pat Russell in Dallas bij George de Mohrenschildt te komen, maar Pat belde haar niet terug. Het Loran Hall-gesprek was prima, maar de nos had dermate slecht materiaal van George de Mohrenschildt gezonden dat het meer leek op een kopie van een nos-uitzending dan het originele materiaal. cbs wil het in november gebruiken bij de herdenking van de moord in Dallas.

22 juli 1975

Parijs, Hotel Vendôme

Het naarste vanmorgen was om Keke naar zijn cachot bij dr. Offereins in Bosch en Duin te moeten brengen. Tijdens de rit er naartoe dacht ik aan de ogen van het diertje. Hij staat altijd onder aan de trap te kwispelen wanneer ik beneden kom. Ik moest hem wel naar zijn prison brengen. Gelukkig maar drie dagen, maar straks is het twee maanden.

Haalde Peter in Tilburg af. Hij heeft veel zitten praten en vertellen. Hij was deze keer met Theo Camann naar boer Joris gegaan die meteen de staldeur achter zich had dicht getrokken. Hij praat ook veel over Fred Ress en liet een mooie foto van hem zien.

Philip Agee die CIA Diary: Inside the Company¹¹⁶ schreef, heeft een interview aan Playboy gegeven dat er niet om liegt. Al vrijwel meteen komt hij op cia-complotten in een aantal landen zoals Iran, Soedan, Syrië, Guatemala, Ecuador, Guyana, Zaïre en Ghana. ‘Will that do for starters? In Greece the cia participated in bringing in the repressive and stupid regime of the colonels. In Brazil, the cia worked to install a regime that tortures children¹¹⁷ to make their parents confess their political activities. In Chili, the Company spent millions to destabilize - that's the Company's word - the Allende Government and set up the military junta, which has since massacred tens of thousands of workers, students, liberals and leftists. And there is a very strong probability that the cia station in Chili helped supply the assassination lists. In Indonesia in 1965, the Company was behind an even bloodier coup, the one that got rid of Sukarno and led to the slaughter of at least 500.000 and possibly one million people.’¹¹⁸

Dat is wat Bung Karno me vertelde en wat nu voor het eerst met zoveel woorden in Playboy staat. Ik wil onmiddellijk hier-

116 Philip Agee, CIA Diary: Inside the Company, Penguin Books, Londen 1975

117 In 1992 gaat het vermoorden van kinderen door vigilantes in Brazilië gewoon door.

118 Playboy, augustus 1975.

[p. 82]

over schrijven, hopelijk voor de gpd. Dewi moet nu ook een Open Brief aan senator Frank Church schrijven. Er moet iets gebeuren.

23 juli 1975

Parijs

Zon. 06.40 uur. Luister naar La Bohème in de auto, tranen springen in mijn ogen. Peter slaapt nog. Het zijn kleine opmerkingen die hij maakt, die me altijd weer voor hem innemen. Luisterend naar La Bohème zei hij: ‘Freds stem is veel mooier’. We zagen de film Alice n'est plus ici. Als je dan naar die Amerikaanse shit kijkt zit je liever in Parijs. ‘Hier horen we toch ook, vooral emotioneel,’ zei Peter.

We dineerden in Le Boeuf au Table. Ik sprak over mijn idee om mogelijk naar Californië te verhuizen. Het leek wel of hij er weer de tic aan zijn oog aan overhield. Ik kan trouwens niets beginnen zonder dat de deal met Francisco Paesa rond is. Hij vertelde met Frederick en zijn moeder in Minneapolis te hebben geluncht. Zij had gezegd: ‘Ik zou jullie wel met je hoofden tegen elkaar kunnen slaan. Jullie zouden de mooiste meisjes van de stad kunnen versieren.’

Telefoneerde Dewi Sukarno, die ziek in bed lag. Ze had haar vertrek naar Tanger uitgesteld. Ik legde uit dat het dringend noodzakelijk was het ijzer te smeden terwijl het heet was en nu president Ford te schrijven in naam van Bung Karno. Ze had er wel oren naar. Kocht een Playboy zodat ze over een eigen exemplaar beschikt met Agee's verklaring.

Iedere dag brengt nieuwe onthullingen over de illegale moordpraktijken van de cia en de fbi. Amerika is een maffialand. Op dezelfde dag dat jfk werd vermoord kwamen de basterds in Parijs bijeen om een moord op Fidel Castro te beramen. Ongelooflijk. Gewoon puur misdadig. En dan te bedenken dat je er donder op kunt zeggen dat het verhaal van Agee maar een tipje van de sluier oplicht.

We hebben een prachtige rit naar Versailles gemaakt, aldaar geluncht en zijn vervolgens naar Rambouillet gereden. Later zijn we naar de Elysées-sauna gegaan, met koffie in de Deux Magots. Om 17.00 uur was ik in de flat van Dewi Sukarno.

Een van haar sterke kanten is dat ze loyaal is. Ondanks onze laatste botsing was mijn foto samen met haar, nog steeds in haar carrousel met foto's van vrienden te vinden. De flat leek volgepakt te staan met bezittingen die uit Villa Rajada afkomstig waren. Aan het ontbijt had ik een eerste ontwerp voor haar brief aan president Ford gemaakt. Peter was trouwens niet

[p. 83]

meegegaan. Ze vroeg allereerst naar hem. Hij vond dat hij na de sauna niet ‘toonbaar’ was. Onzin dus. Een Japanse vriendin arriveerde en zei een jurk te hebben gekocht die ze trouwens reeds droeg, maar die ze nog moest betalen. We hopten met z'n drieën in mijn tr6 two-seater. Terwijl ik stond te wachten kwam een tuut met een smile vragen of het in de vs geoorloofd was om met z'n drieën in een sportauto te zitten.¹¹⁹ Intussen kocht Dewi dezelfde jurk. Later typte ik in haar keuken de eerste draft van de brief aan Ford. Dewi had eens goed naar mijn auto gekeken en zei: ‘You take good care of your car. I don't like people who do not.’

Om 20.15 uur arriveerde Peter op Avenue Montaigne 12, terwijl we nog in full swing waren om de brief aan Ford in shape te brengen. Ik vond dat we een kopie moesten sturen naar senator Frank Church, dan weet het Witte Huis dat we het ook via het Congres spelen. Dewi ontving Peter trouwens als een dierbare vriend.

Ik moet toegeven dat zij uitstekende suggesties had om de tekst te verbeteren. We hebben er samen eigenlijk prettig aan gewerkt. Ze vertelde een journalistieke opdracht te hebben wereldleiders te interviewen. Ik zou als haar adviseur achter de schermen kunnen optreden. Zij zou de gesprekken willen houden ‘as if Bapak was having those conversations. You could perform as my assistant, and you will be paid for it, of course.’ Ik ging er maar niet op in; weer een van Dewi's duizenden plannen. Ik was allang blij dat we de brief aan Ford van de grond kregen. Ze bleek nog zeer bittere gevoelens ten aanzien van Francisco Paesa te hebben. ‘He did not sell Villa Rajada. It was taken away from him,’ vertelde zij. Dewi moet eenvoudig haar deel van de investering hebben opgevraagd. Ik wil er niets over weten. Ik ril bij de vraag of Paesa ooit zijn afspraken met mij zal nakomen.

Toen haar nieuwe vriend de Duc de Sabra telefoneerde, vroeg zij of ik wilde antwoorden dat zij even naar haar arts was en later terug zou zijn. Wat een snertsmoes. ‘Let him worry a bit’, zei ze ook nog. Ik dacht na over dit soort spelletjes die ze natuurlijk ook met Bung Karno had gespeeld. Afschuwelijk.

Maar nogmaals, ik vind dat zij de brief aan president Gerald Ford aanzienlijk heeft verbeterd. Vooral de positieve slotzin is van haar. Ook de gedachte om voor de politieke gevangenen in Indonesië een lans te breken was van Dewi. ‘Let us ask Hanafi to read it,’ zei ze. Maar dat was tijdverlies.

119 Ik reed altijd met New Yorkse nummerplaten.

[p. 84]

‘Let have a lawyer read it,’ zei ze vervolgens.

‘We don't need a lawyer we simply say as it is.’

Ook zei ze tussen neus en lippen: ‘All my friends are selling their properties and buying apartments in New York. Europe is lost. It will be communist. Perhaps, may be not France. The students are very intelligent here.’ Dat deed me aan wat broer Theo's had gezegd, all the same lines.

Peter en ik dineerden laat in de Bar des Théâtres. Er gaat niets boven Frans eten.

24 juli 1975

Eén jaar geleden om deze tijd was mam al ernstig ziek. Het is de redding van de mens dat alle wonden schijnen te genezen. Je kunt ook zonder een arm of been leven, maar je wordt nooit meer dezelfde.

President Gerald Ford heeft zich uitgesproken tegen het heropenen van het onderzoek naar de moord op jfk. Geen wonder. Hij was medeplichtig aan de whitewash door de Warren Commissie.

Heb alles gefotokopieerd.¹²⁰ De beide brieven zijn aangetekend verzonden, ook de boodschap aan senator Frank Church. Het geeft me een voldaan gevoel. Zond doorslagen aan oud-ambassadeur Djawoto in Peking.

Ontmoette Pak Hanafi¹²¹ in het Intercontinental Hotel voor het ontbijt. Hij las de brief aan Ford. ‘Wim you are a genius.’ ‘Het was Ibu Dewi's gedachte om met een oproep ten behoeve van de politieke gevangenen te komen,’ zei ik. Hij verweet me dat ik met het plan voor de brief naar haar was gegaan en niet naar hem. Helaas zit de wereld zo in elkaar dat de weduwe van Bung Karno, wie dit ook mag zijn, waarschijnlijk meer aandacht trekt in Washington dan een dissidente ambassadeur. Hij begreep de keuze uitstekend.

Pak Hanafi droomt langzamerhand een beetje over allerlei zaken uit het verleden. Wanneer hij zegt: ‘Bapak was not what he was without Chaerul Saleh or without me,’ dan denk ik er het mijne van. Ik zei daarentegen dat ik niet dacht dat toekomstige plannen en stappen zonder hem, generaal Suharjo in Moskou en Djawoto in Peking, vruchten zouden kunnen afwerpen. ‘Juist,’ antwoordde hij. Pak Hanafi wist te vertellen dat toen generaal Suharjo van Peking naar Praag vloog, en hij wilde eigenlijk ook naar Parijs gaan, stond er een auto van de sov-

120 Zie bijlage 17.

121 Sukarno's oud-minister en ambassadeur in Cuba.

[p. 85]

jetambassade in Praag bij de vliegtuigtrap en de generaal werd de volgende dag naar Moskou gevlogen. ‘He was literally kidnapped, Wim.’ ‘Why?’ vroeg ik. ‘Well, Suharjo has much support in army circles. But some progressive people in Indonesia did not understand his decision to go to Peking in the first place (...).’ Pak Hanafi schijnt in Moskou bij generaal Suharjo te hebben gelogeerd.

Liet bij Dewi nog een briefje achter waarin ik haar adviseerde dat ze tegen de pers zou zeggen, dat Amerika wel eens verontschuldigingen aan communisten zou mogen aanbieden, niet alleen voor wat de cia in Indonesië echt heeft gedaan, maar voor het in de schoenen van de communisten schuiven van een coup.

We reden van Parijs naar Bruna in Utrecht in precies vier uren. Frits Koers vertelde inmiddels een vrij onacceptabele brief van de nos te hebben ontvangen.

Dewi en ik werden het eens dat de tekst van de brief aan Ford tot maandag 28 juli onder embargo diende te blijven.

We haalden Keke uit de kennel; het beestje was weer helemaal van slag geraakt. Ik moest er 's nachts herhaaldelijk uit.

25 juli 1975

Amerbos

Per aangetekende expresse¹²² schreef Harry Hagedorn aan Frits Koers een gedenkwaardige collectie schoonpraterij. Het was mijn schuld dat de film niet werd gevonden want ik had als jaar van uitzending 1969 genoemd. Daarna was het materiaal dat werd uitgezonden (dus een 6 of 8 minuten van een film van 30 tot 40 minuten) ‘gevonden’. Het werd aan cbs aangeboden. ‘Met betrekking tot het restmateriaal merken wij op dat het gebruikelijk is dat het restmateriaal van in onze opdracht vervaardigde films alsmede niet uitgezonden items hetzij onmiddellijk, hetzij na enige tijd wordt vernietigd. Ten onrechte claimt uw cliënt dan ook terbeschikkingstelling van al het door hem vervaardigde materiaal.’

Treurig wat hier gebeurt. Enkelaar, die met Croiset en mij al jaren aan de George de Mohrenschildt-affaire sleutelt, had met de hand op het hart beloofd geen millimeter van dit materiaal ooit weg te zullen doen en hij zou het onder zijn hoede houden, ‘desnoods in een kluis’. Nu liet Enkelaar (zoals Luns dit aan Van Roijen overliet) het vuile werk door zijn tweede man Hagedorn opknappen, want zelf zou hij nooit een handteke-

122 Brief d.d. 23 juli 1975.

[p. 86]

ning onder bovenstaande leugen kunnen zetten. Dat begreep hij tenminste nog wel.

Hagedorn wijst van de hand dat men bij de nos ‘op uiterst onzorgvuldige en nonchalante wijze’ met De Mohrenschildt zou zijn omgegaan. De nos wees de beschuldiging volledig van de hand ‘evenals iedere daarop door u gebaseerde vordering tot schadevergoeding.’ Het had de nos verder ‘bijzonder onaangenaam getroffen’ dat ik in de pers zou hebben gedaan of de films van mij waren. Helemaal niet. Ik heb echter recht op een belangrijk percentage van de verkoop en hoe kan ik die binnenhalen wanneer er bijna een half uur film zoek is? De dagvaarding van Koers aan de nos is bijna juist. Jammer dat ik zoiets zelf niet kan opstellen.

Senator Frank Church heeft thans als voorzitter van het Senate Select Committee on Intelligence bekendgemaakt dat men ‘no scintilla’ van bewijs heeft gevonden dat Alexander Butterfield voor de cia werkte. Dit maakt de geloofwaardigheid van kolonel Fletcher Prouty nog meer discutabel.

Alexander Solzhenitsyn heeft de geplande conferentie van 35 landen in Helsinki om te komen tot een Europees veiligheidssysteem ‘het verraad van Oost-Europa’ genoemd. Verder kibbelt hij over een gemankeerde ontmoeting met Gerald Ford, over wie wie behoort te vragen, schriftelijk of mondeling, via rechtse senatoren of via de vakbond afl-cio, maar Ford praat wel met Leonid Brezhnev en niet met Solzhenitsyn. Zo hoort het ook. Hoewel op wiens advies handelt Ford zo?

Bracht een bezoek aan ambassadeur Alexandr Romanov. Het was interessant. Mijn contact met hem is uitstekend en vertrouwelijk. Hij had dr. Jermen Gvishiani in Moskou ontmoet en bracht me om te beginnen diens groeten over. Hij had tevens Gvishiani voor een officieel bezoek aan Den Haag later dit jaar uitgenodigd. De ambassadeur ging uitvoerig in op minister Lubbers' bezoek aan Moskou. Ik vond dit ter zake doende want De Telegraaf had vanmorgen in een vierkolomskop aangekondigd: lubbers wil investeren in oost-europa. Ik vond dit ook aansluiten op mijn eigen suggestie van vorige maand in De Typhoon dat we langzamerhand aan een ministerie voor Oostblokzaken toe waren. De ministervan Economische Zaken had Hongarije, Bulgarije en de Sovjet-Unie bezocht en was tot de conclusie gekomen dat het noodzakelijk was een ‘een grootscheepse campagne onder Nederlandse bedrijven’ te beginnen om investeringen in oostelijke richting aan te moedigen. Geen wonder dat men in Oost-Europa verheugd was over Lubbers.

[p. 87]

Romanov vervolgde: ‘Mr Lubbers opened the discussions with our Minister of Foreign Trade, Nikolai Patolichev, with the remark, “You do much business with France, West-Germany and so forth, but you seem to forget all about Holland.” So, we replied, “Our ties with your country go back to Czar Peter the Great. Then we hinted at our oil-proposals, which were ignored by Holland, and you Willem, know all about it what happened with Max van der Stoel, and Lubbers swallowed that one. (...) Your Minister this time proposed trade in oil, coal, gas, transportation, by sea and by road, and he was interested in concentrated uranium. In other words, your Minister Ruud Lubbers was to all of us in Moscow a rare bird, because as Patolichev said: “I do see a lot of Western Ministers, but this one knows what he is talking about!” Lubbers discussed these uranium problems in great detail. We also signed a ten year agreement of technical and scientific cooperation, but all references to trade were crossed out, because of Holland being a member of the eec. But, we told Lubbers, we were ready to do business on a bi-lateral basis. And, we stressed, that in comecon, all partners, were totally free to do business with the Netherlands.’

Ik zei tegen Romanov: ‘It will be useful to have lunch with Lubbers after a while and see how he has really digested it all.’¹²³

Vervolgens belandde de ambassadeur bij het onderwerp Ed van Thijn in Moskou. ‘He spoiled everything. It is difficult for me now. I met him a year ago at a reception and he complained to me and said that socialist parties in France, (Mitterrand) and Germany (Brandt) had excellent contacts with the cpsu, and why not the Netherlands? So, he came twice at lunch here. He brought that young man, Van den Bergh, and he said he wanted to bring some other advisors. Then, there was a discussion, whether they would go to Moscow as an official party to party delegation. No, they said, the trip would be semi-official. So, I told them in that case they had to go to Moscow through me. I arranged everything. After all, Van Thijn had said, this was a historic mission, since it would be the first official contacts between two political parties, the cpsu and the PvdA. So, I arranged among others for them, to meet the Chairman of our parliament. Then, Van Thijn took that occasion to begin to talk about Andrei Sakharov. The Chairman replied to Van Thijn, that he was very angry that this matter was brought up. It was

123 In 1992 heb ik deze notities van het gesprek met Romanov naar de toenmalige minister-president Lubbers gezonden.

[p. 88]

childish to do so and came close to idiocy. After all this was a very important political mission.’

Later had ambassadeur Huydecoper van Nigtevecht de bezoekende delegatie en hun sovjetgastheren een lunch aangeboden. Zestien personen zaten aan. Ambassadeur Romanov vertelde: ‘At one point, Huydecoper lectured Van Thijn a bit and these two gentlemen got into a fight. Since two members of our delegation spoke Dutch, we were eventually informed what the fight had been about.’ Ook zo keurig - en zo typisch Hollands - om dit dan in het bijzijn van buitenlanders in het Hollands te doen. De ambassadeur gaf geen verdere details. Ik vroeg er ook niet om, maar hij voegde eraan toe: ‘Don't you think this incident was a bit unusual?’ Romanov vervolgde: ‘When Van Thijn was making a speech during the luncheon, I offered him here at the embassy, about the historical importance of direct contacts between the two parties; he was already scheming to bring Sakharov up eventually. (...) Before he went to Moscow, I asked Van Thijn, if you harbor any private doubts or have any additional questions, tell me privately. But he went to our country for so-called positive discussions but ending them every single time with the subject of Sakharov.’

Toen ik zei dat de heer Berkhouwer van de vvd me had gezegd ook een reis naar Moskou te willen maken, antwoordde Romanov dit met hem te hebben besproken. ‘Afterwards he came to me and said, he wanted to travel with his wife. Then he added two consultants of the eec or the European parliament. So, we made a joke, that we did not know these institutions. Then he came to tell me he wanted to go in his function with the European parliament and only for four days.’ Berkhouwer is met al zijn kapsones niet gegaan.

Ik vroeg daarop waarom Eppo Jansen van nrc Handelsblad als gast van de sovjetambassade in Den Haag naar Moskou was gereisd, vooral omdat ik dacht dat was afgesproken dat wanneer ik de reis voor mijn boekje zou maken het terrein voor mij gereserveerd zou zijn. ‘I do not know anything about it,’ zei hij, ‘ask Vladimir Opalev.’ Heel vervelend, maar ik had het gevoel dat zijn antwoord niet waar was. Hoe kan hij hier niets van hebben geweten? Ik vroeg het aan Opalev, die antwoordde: ‘Well, Eppo Jansen went only one week to Moscow and he traveled as nrc correspondent in Spain.’ Die ‘verklaring’ is niet naar waarheid.¹²⁴

Bij thuiskomst lag er een brief van vier kantjes van George de

124 Het was bovendien, zoals later zou blijken, onwaar dat Jansen slechts naar Moskou was gereisd.

[p. 89]

Mohrenschildt.¹²⁵ Omdat ik, om achter de waarheid te komen, mijn pressie op hem had vergroot in mijn brieven antwoordde hij, evenals advocaat Russell, het onaangenaam te vinden om insinuaties te moeten incasseren als zouden zij informatie achterhouden. Hij vindt het hoogst bevreemdend dat de film die ik met hem maakte bij de nos is verdwenen. ‘I wished I knew who did it.’ Hij acht het far-fetched dat Cubanen betrokken zouden zijn geweest bij de moord op jfk.¹²⁶ ‘I do not think they - meaning investigators - will ever find anything unless somebody makes a “confession”!’¹²⁷

Spoorde, na een gesprek met Wibo van de Linde van de tros, Ed van Kan op. Het leek me nuttig wanneer hij een gesprek met Dewi voor televisie maakte over haar brief aan president Gerald Ford.

Ik telefoneerde Dewi in Parijs, in het bijzijn van Van Kan. ‘You talk too much,’ begon zij meteen. Ze was opgebeld door cbs-televisie. Dat was precies wat ik via Bonn had bewerkstelligd. Ik probeerde uit te leggen dat het in haar voordeel zou zijn een gesprek aan de tros te geven en dan de tros het verhaal aan cbs te laten doorverkopen, omdat we dan zekerder waren van wat uiteindelijk wel of niet op de buis zou komen. Maar of ze begreep me niet, of ze wilde me niet begrijpen. Ze was kennelijk onder de indruk van cbs, maar ze stond ook nog op het punt naar Marseille te vliegen voor een logeerpartij op het kasteel van de Duc de Sabran. Na snel overleg met Ed van Kan stelden we voorbereid te zijn naar Marseille te vliegen en de opname daar te maken. Het kasteel ligt tussen Marseille en Aix-en-Provence.

‘You just call from the airport. We will come and fetch you.’ ‘I am not coming along myself. Ed van Kan is coming to you for the interview.’

‘Why not,’ vroeg Dewi, ‘after the tv people are gone you can stay with us for three days and we can have a good time.’ ‘Sorry, Dewi, but I have to go to Russia. Also, let me not be involved with this project. It's better for you and it's better for me. I love to come there at a later date.’ Hier was zij het mee eens.

Van Kan had meegeluisterd. Hij maakte zich zorgen dat cbs hem voor zou zijn. ‘Waarom bel je cbs in Bonn niet en coördineer je je reis met hen, want tenslotte is Dewi nu bereid jou te ontvangen op mijn introductie.’ Hij belde Wibo, die onder

125 Zie bijlage 18.

126 Herhaaldelijk had hij me gezegd om onder Cubanen in Dallas te zoeken.

127 Zijn eigen ‘bekentenis’ zou in 1977 volgen, kort voor zijn dood.

[p. 90]

meer tegen hem zei: ‘Leg Willem in de watten’. Er werd voor tickets voor een crew naar Marseille gezorgd. Ik ben er eigenlijk toch wel trots op ook dit zaakje op de rails te hebben gezet. Het hangt er allemaal van af of je door de juiste gevoelens van love, affection and loyalty wordt gedreven - zoals in het liedje van Erwin Aschmoneit, l'Abeille et le papillon. Ik ben er van overtuigd dat die combinatie dit soort resultaten onvermijdelijk af moet werpen.

Van Kan meende dat ik meer voor de tros moest gaan doen. Hij smeerde me netjes stroop om de mond - in opdracht van zijn baas - en zei dat hij nooit had begrepen waarom ik zo lang bij de nos was blijven hangen. Hij herinnerde me er aan dat hij eens in mijn appartement in Kew Gardens had gelogeerd, terwijl ik zelf op reis was. Zoiets herinner ik me totaal niet.

Intussen vertelde Frits Schaling van de nrc de tekst van de brief van Dewi aan Ford te hebben ingekeken en verder niet te hebben gelezen.

27 juli 1975

Gisteren belde ik professor W.F. Wertheim die vertelde naar me op zoek te zijn geweest, want hij wilde me complimenteren met mijn brief in Vrij Nederland. Hij had ook de tekst van Dewi's brief aan Ford van me ontvangen en onmiddellijk de Nieuwe Linie gealarmeerd. Hij had ook het blad geadviseerd mij te vragen ter gelegenheid van de Indonesische Onafhankelijkheidsdag op 17 augustus een artikel te laten schrijven.

Elena Tognarelli, de secretaresse van Aurelio Peccei, schrijft me dat zij uitstekend begrijpt hoe teleurgesteld ik ben rond het uiteindelijk resultaat van Aurelio Peccei's boek. ‘Ich verstehe Sie ganz gut, Willem, Sie und Ihre Entauschung. Sie hatten es ganz anderes gemeint, gehofft und vorbereitet. Nur eine Kleinigkeit: vielleicht kennen Sie Peccei doch noch nicht vollkommen. Seine Entscheidungen sind endgültig und er läßt sich nicht beraten.’¹²⁸

Heb een keurig briefje van tien regels naar de persafdeling van Buitenlandse Zaken geschreven om aan te kondigen dat ik twee reizen naar de ussr zal maken van 4 tot 30 augustus en van 2 tot 30 oktober. Ook al verspreidt het ministerie roddels over mij en word ik schandelijk behandeld, ik ben niet van plan me tot hun niveau te verlagen.

Ditto, de zoon van oud-ambassadeur Hanafi, heeft in Parijs een voorstelling van de klassieke Indonesische pentjak silat gegeven.

128 Brief uit Rome d.d. 15 juli 1975.

[p. 91]

Hij schrijft me dat vertegenwoordigers van de Indonesische ambassade zijn komen kijken, evenals een aantal in Frankrijk verblijvende Indonesische studenten.

Ditto beklaagt zich over het totale gebrek aan moed en patriottisme onder de Indonesische studenten in Frankrijk omdat hij met hen een verzetsgroep tegen het Suharto-regime wil opzetten. Hij vind genoeg jongeren uit zijn land: ‘But unfortunately, they were not courageous enough, for being together with me.’¹²⁹ Hij vindt het een trieste zaak. De studenten die hem wilken steunen zijn Franse jongens. Hij beklaagt zich over de lamzakkerige houding van zijn landgenoten. ‘It is so sad. If Bung Karno would know how many treacherous cowards there are overseas from my country, he would be sad too.’ Maar hij blijft geloven in betere tijden.¹³⁰

Rammelde in twee uur tijd een artikel voor de gpd uit de machine over de achtergronden van Dewi's brief aan president Gerald Ford. Heb het in Den Haag afgegeven.

Het Algemeen Dagblad adverteert met Constant Wallagh die ‘als eerste Nederlandse journalist’ de filmstudio's van Leningrad heeft mogen bezoeken. Amerikanen en Sovjets zijn er in een coproductie betrokken waar ook Elisabeth Taylor aan mee doet. Frits Schaling zegt dat Eppo Jansen acht tot tien dagen naar de Sovjet-Unie is geweest. Ik denk dat Opalev de zaak belazert.

tros-televisie belt om te zeggen dat Ed van Kan succesvol was met het televisiegesprek met Dewi Sukarno in Zuid-Frankrijk en op de terugweg is met het materiaal. Ook dat is geregeld.

Frank de Jong van De Telegraaf belde nota bene en zou een stukje over Dewi schrijven. Hij was het er overigens mee eens

129 Ditto zat ooit in het presidentiële Tjakrabirawa-regiment.

130 Brief uit Parijs d.d. 16 juli 1975.

[p. 92]

dat wat de cia overal aan het doen was nergens op leek. Volgens hem kon de coup van 1965 best een cia-affaire zijn geweest. Hij was het er ook eindelijk mee eens dat generaal Ibnu Sutowo van Pertamina een oplichter was.¹³¹ We bespraken ook het feit dat kolonel Fletcher Prouty wist te vermelden dat de cia een pornografische film had laten maken die moest bewijzen wat een smerig seksueel leven Bung Karno leidde, en waarvoor de acteur die Sukarno speelde ook nog even plastische chirurgie had ondergaan.

Schreef George de Mohrenschildt dat de affaire-Dallas me de keel uithing, dat ik baalde van de nos en hun gelieg over het wegmaken van de film, maar dat ik altijd beschikbaar zou blijven om de naam van Lee Harvey Oswald, als enige moordenaar van jfk te helpen zuiveren. Op dat punt zit ik met George en Jeanne de Mohrenschildt op dezelfde lijn.

Ed van Kan belde. Hij was om 10.00 uur 's ochtends op het kasteel verschenen en de hertog ontving hem en stelde voor tot het middaguur aan het zwembad te gaan zitten. Dewi sliep natuurlijk nog; dat kennen we van haar. Tenslotte verscheen Madame Sukarno, die er perfect had uitgezien. Op een vraag van Ed of de bvd misschien soortgelijke praktijken als de cia uithaalde antwoordde Dewi: ‘Of course!’ Dewi had het tros-team voor de lunch genodigd, maar ze moesten weer weg. Van Kan was enthousiast over Dewi. Aardig dat hij me informeerde.

Jaap Jansen benadrukte dat het een vitale fout was geweest een bekend links advocatenkantoor tegen de nos in te schakelen. Ik had beter H.M. Voetelink kunnen nemen. Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben. We babbelden samen in Frascati. Hij zei tot mijn niet geringe verbazing opnieuw tot de conclusie te zijn gekomen dat hij van me hield. Wat hij hieronder verstaat weet ik niet. Ik kan er slechts naar gissen. Gelukkig heeft hij geen echte hartproblemen, slechts een overmaat aan stress. Hij was blij dat Rob van Gennep terug was, zodat hij kalmer aan kon doen. Hij wil een week met zijn moeder naar Londen. Hij vond ook dat ‘iemand’ voor Wim Klinkenberg diende op te komen¹³², nu het duidelijk was geworden wat Solzhenitsyn voor een idioot was.

Frits Schaling heeft het artikel over de brief van Dewi aan president Ford prachtig gepubliceerd.¹³³

De Associated Press in Amsterdam zei nota bene de tekst van die brief niet te kennen. De upi had het verhaal vanmorgen. Dat zou Dewi regelen in Parijs. Ik belde haar op. Zij zei dat het Pa-

131 Zoals ik in 1966 in Nederland al berichtte.

132 De rel rond Klinkenberg betrof een uitlating over Solzhenitsyn.

133 Zie bijlage 19.

[p. 93]

rijse bureau van AP zich stipt en loyaal aan de afspraak hield, niet voor 17.00 uur. Ed van Kan zegt een reportage van 4½ minuut van Dewi te zullen maken. Daar is hij dan voor naar Zuid-Frankrijk gegaan.

Intussen schijnt niemand hier weer te merken dat toen Luns laatst na een bezoek aan president Gerald Ford op het Witte Huis aankondigde dat hij niet verwachtte dat de Helsinki-conferentie over Europese veiligheid nog door zou gaan, hij het voor de zoveelste keer bij het verkeerde einde had. Alles ziet er naar uit dat het wel gebeurt. Wie zegt er iets over? Niemand. Bij de nabestaanden van een leerling van Franz Liszt, de Italiaan Giovanni Sgambati, zijn tachtig tot dusver onbekende manuscripten van Liszt gevonden, waaronder originele partituren van zes composities, brieven en foto's. Wonderlijk zoiets.

Fidel Castro heeft zich gemengd in de discussie aangaande moordpraktijken van de cia. Hem zouden veertig tot zestig van zulke ondernemingen bekend zijn. Maar hij had geen redenen aan te nemen dat jfk of diens broer Robert erbij zouden zijn betrokken geweest. Al in 1961 was geprobeerd hem via een milkshake om zeep te helpen, via ‘a time poison designed to kill without traces’. De cia regelde zelfs zogenaamde high jackings van vliegtuigen naar Cuba. Opmerkelijk vond ik zijn onthulling over een moordaanslag op dr. Carlos Rafael Rodriguez¹³⁴ de vice-premier belast met buitenlandse zaken. Negen mannen hadden het vuur op zijn auto geopend toen hij in 1961 vanuit Matanzas naar Havana terugkeerde. De daders werden gearresteerd en bleken in opdracht van de cia te handelen.

Het is intussen bekend geworden dat de directeur van de cia in 1970, Richard Helms, een memo schreef aan Henry Kissinger en de toenmalige minister van Justitie, John Mitchell, dat de cia bezig was wapens en traangaskogels aan de tegenstanders van Salvador Allende te leveren en zo te trachten te voorkomen dat hij de macht zou krijgen via vrije verkiezingen. De cia stelde alles in het werk om een militaire coup van de grond te krijgen voor Allende het presidentschap op zich zou nemen. Precies als in Indonesië. Sedert 1958 was de cia voortdurend bezig om de regering van Bung Karno via militairen weg te krijgen totdat via een ingenieuze samenzwering in 1965 het leger daadwerkelijk de macht overnam.¹³⁵

James Naughton van de Times¹³⁶ stelde vast dat er wel degelijk

134 Die ik in 1961 ontmoette en met wie ik in 1984-1985 een boek zou schrijven in Havana.

135 De gpd had mijn artikel (n.a.v. Agee's boek) over de cia tegen Sukarno in 1965 inmiddels op het net gezet.

136 The New York Times, 15 juli 1975.

[p. 94]

cia-informers als klassieke Mata Hari's binnen het Witte Huis werkzaam waren. Hij interviewde zelf een zogenaamde cia-contact officer die op die plaats in Washington zijn werk had gedaan. Al probeert men kolonel Fletcher Prouty te desavoueren met zijn ‘onthulling’ dat Alexander Butterfield geen cia-man binnen het Witte Huis van Nixon zou zijn geweest, wie weet wordt er over Butterfield ook vrolijk op los gelogen om Prouty's geloofwaardigheid aan te tasten. Er wordt rond de cia met messen op tafel geknokt.

29 juli 1975

Ed van Kans item over Dewi in aktua was kort maar uitstekend. Mevrouw Sukarno kwam wat verward over, omdat zij zoveel wilde zeggen in veel te korte tijd. Ed belde dat hij wel vijftig telefoontjes van ‘rechtse rakkers’ had gehad, die zijn reportage ‘een spelletje van de communistische partij’ hadden genoemd. ‘En weet u dan niet dat 1965 in Jakarta een pki-staatsgreep is geweest?’ werd hem gevraagd. Van Kan vindt dit soort telefoontjes altijd zeer indicatief voor de mate van belangrijkheid van wat werd gepresenteerd. Hij was blij het te hebben gemaakt. Trouwens, ik had deze keer de tekst van de brief van Dewi al dagen geleden als eerste naar De Waarheid gebracht me de mededeling: ‘Daar jullie zo smerig zijn behandeld is de primeur voor De Waarheid.’ Merkwaardig genoeg komt het blad pas vandaag met het nieuws, na de andere bladen en na aktua.¹³⁷ Ook het Algemeen Dagblad komt er pas vandaag mee als spuit elf, nu ze er niet meer om heen kunnen. Ik vraag me altijd af welke ‘krachten’ er bij zo'n krant meespelen. Van De Telegraaf weten we dit, maar laat niemand denken dat het alleen De Telegraaf is die zijn oren naar Den Haag laat hangen en de smerige spelletjes van de inlichtingendiensten mee speelt.

De nos gebruikt Conny Brood, een zogenaamde journaliste, vanuit Moskou, terwijl ze uitstekend weten dat ze over professionele deskundigheid zouden kunnen beschikken als het maar mocht van Den Haag.

De altijd ijverige Vaz Dias knipseldienst zendt alles waar de naam Oltmans in voorkomt. Zo waar word ik herinnerd aan Jan Frederik, die volgens de Gooi en Eemlander ‘het prachtige boek De Schaapherder schreef’. In 1838 voor het eerst in vier delen verschenen, het verhaal gaat over de Utrechtse oorlog van 1481-1483. Oltmans wordt door professor dr. J. ten Brink samen met Maria Jacoba de Neufville, Jacob van Lennep, Aernout Drost

137 Zie bijlage 20.

[p. 95]

en Petrus van Limburg Brouwer als opvallende romanschrijver uit het tijdvak 1827-1834 genoemd. Jan Frederik verborg zich achter de aangenomen naam J. van den Hage. Zoiets begrijp ik natuurlijk niet.¹³⁸ Trouwens, ik moet tot mijn schande bekennen wel eens in het boek Het Slot Loevestein in 1570, verschenen in 1834, te zijn begonnen, maar het kwam bij me over als onverteerbare antieke napraterij. Vreselijk om zoiets van een begaafde voorouder te moeten zeggen. Ik schrijf ook, maar houd het bij actuele reportage van het heden. Hoe kan je met verve schrijven over situaties die vierhonderd jaar eerder plaatshadden? In ieder geval in een vijfkoloms artikel in barneveld knokt jan van schaffelaar weer met perrol-met-derode hand wordt herinnerd aan Oltmans' meesterwerk. Vader zou het prachtig hebben gevonden. Ik ben er eigenlijk ook wel trots op.¹³⁹

Peter belde gisteravond op om te vertellen dat zijn moeder zo lief wil zijn om de weken dat ik in de Sovjet-Unie ben voor Keke te zorgen. Godzijdank. Het beest was vorige keer zo van streek na de kennel.

Dick Visser van de vpro-radio belde over mijn nos-zaak. Ik noemde Carel Enkelaar mede op advies van mr. W.J. van Bennekom ‘een ordinaire verduisteraar’ in plaats van een ‘ordinaire oplichter.’

N.A.J. Albers uit Utrecht schrijft¹⁴⁰ dat hij in de tijd van de coup tegen Bung Karno als pastoor werkte in Indonesië, in Noord-Sumatra. Wat er toen allemaal om hem heen gebeurde achtervolgt hem nog steeds. Hij heeft vooral een aantal vragen over de rooms-katholieke kerk in verband met de coup. De kerk organiseerde in de maanden voor de Suharto's staatsgreep ‘allerlei anticommunistische bijeenkomsten. Een naam die altijd weer geheimzinnig opdook was die van een zekere pater Beek sj te Jakarta. Hij werd omschreven als een man die fabelachtig goed geïnformeerd was, goed thuis was bij de hoogste legerleiding, geheime gestencilde bulletins rondstuurde voor de pastoors, die met harde hand jeugdgroepen opleidde om de communisten rechtstreeks te bestrijden. Tijdens de dagen van de coup moest hij vluchten, maar kwam spoedig daarna terug en ging onverdroten door met het drillen van jongelui en studenten. Het is vrijwel zeker dat ook in ons gebied onze eigen jongelui door het leger opgetrommeld werden om communisten op te

138 Zie Neerlands Letterkunde in de XIXe eeuw, Tj. van Holkema 1888, pp. 200 tot en met 241.

139 Gooi en Eemlander, 27 juni 1975.

140 Bijlage 21, brief d.d. 28 juli 1975.

[p. 96]

sporen en te vermoorden.’ Albers heeft zijn bezwaren bij pater Beek naar voren gebracht. Hij reageerde met: ‘alle politici zijn grote boeven. Afschuwelijk dat zo'n man ongestraft kan opereren.’

Ik weet niet in hoeverre de rooms-katholieke kerk, Luns en de cia onder een hoedje spelen, maar dat de rol van Rome niet altijd even clean is weten we langzamerhand wel.

Waarom wordt er vanuit de linkse hoek een gecoördineerde campagne tegen Wibo van de Linde gevoerd? W. Jungman benadrukt dat volgens een nos-enquête aktua van de tros ‘de best gekende maar de minst betrouwbaar geachte actualiteitenrubriek op televisie is.’ Het zijn natuurlijk de bindingen met De Telegraaf die Wibo parten spelen.¹⁴¹

Wim Wennekes wijdt in Vrij Nederland meer dan een pagina aan Wibo en diens bijzit Ivo Niehe.¹⁴² Wat links kennelijk hoog zit is dat - net als met De Telegraaf - de kudde aktua prefereert boven ander televisienieuws. Wibo maakt duidelijk dat hij ‘de rode horden’ werkelijk vreest, zoals in Vietnam. Wennekes citeert Wibo aldus: ‘Als ik zeg, of Bob Kroon onder mijn verantwoordelijkheid laat zeggen, dat de communisten in Vietnam vrijwel zeker aan het moorden zullen slaan, dan zeg ik dat niet om eens een aardige rechtse kreet te slaken, maar dan ben ik daar echt bang voor.’ Het probleem van Wibo van der Linde is, zoals met zovele prominenten in de Hilversumse televisiewereld, dat ze geen achtergrond, ondergrond of elementaire kennis van zaken hebben. Ik herinner me Wibo als cameraman van een televisieteam, toen ik in 1966 een directeur van Fokker moest interviewen. Nu is hij, via een brutale grote bek terechtgekomen op deze plaats voor aktua en demonstreert op ieder moment, als hij zijn mond opendoet dat hij een opgeblazen lefgozer is. ‘Integer, integer, wat is nu integer? Ik streef ernaar mijn zondental zo laag mogelijk te doen zijn, maar ik ben Jezus Christus niet,’ aldus Wibo tegen Wennekes. Dan weet je het verder wel.

Voerde een aardig gesprek met mr. P.J.M.G. Steenberghe van daf. Het komt wel in orde met het honorarium van 5.000 gulden. Een beetje geduld is nodig. Een leverantie van duizend trucks aan de Sovjet-Unie als een eerste start was interessant. Ik telefoneerde ambassadeur Romanov, die de heren meteen voor de lunch zou uitnodigen. Romanov: ‘Please, call prior to your departure for Moscow. We still might have some ideas.’ Hij vroeg ook hoe het met Francisco Paesa ging. ‘I spoke in high

141 Het Parool, 29 juli 1975.

142 Vrij Nederland, 26 juli 1975.

[p. 97]

financial circles in Moscow about him and they said they would try to catch him when he goes there in June.’

De rechtszitting vanmorgen - Peter was ervoor overgekomen uit Tilburg - was een wassen neus. De president van de rechtbank, J.W. Borgerhoff Mulder, leek een kalme, sceptische man, die de indruk gaf in zijn openingswoord reeds zijn mening over de zaak te hebben vastgelegd. De nos had een of andere uitgekookte en gewiekste advocaat uit Den Haag gezonden,¹⁴³ die nota bene zei dat als Frits Koers een telefoontje naar de nos had gemaakt, hij had kunnen horen dat er niet meer De Mohrenschildt-materiaal was dan de acht minuten die werden gevonden. Koers liet die opmerking verder onbeantwoord. Ik werd steeds razender. Toen ik hem er later naar vroeg, zei hij nota bene: ‘Het is niet mijn stijl veel te praten, als de uitkomst van de uitspraak van de rechter al duidelijk is.’ Koers legde verder niet uit dat ik sedert 1964 met Carel Enkelaar in nauwe samenwerking de jfk-affaire had geëntameerd en hij, door zijn persoonlijke belangstelling voor de kwestie - ondersteund door de medewerking van zijn zeer persoonlijke vriend Gerard Croiset - had beloofd de film op een veilige plaats te bewaren. Koers bracht niet naar voren dat Bert Roelevelt van de nos ons had gezegd dat er op filmdozen bij de nos namen stonden die niet correspondeerden met het ingesloten materiaal. Ik heb de rechtszaal in allerijl verlaten en vroeg Peter op te schieten want ik zou in staat geweest zijn een schandaal te maken over zoveel onrechtvaardigheid in de aanwezigheid van de zogenaamd prestigieuze Borgerhoff Mulder.

Jaap Jansen zei dat ik het deftigste kantoor van Amsterdam had moeten nemen, wilde ik een kans hebben. Anderen zeiden dat het de stomste streek was geweest om een bekend linksgeoriënteerd advocatenkantoor in de arm te nemen. Alsof dit ook maar één jota met de merites van de kwestie te maken zou hebben. Een verslaggever van Het Parool voegde me toe: ‘Slechte verdediging!’ Wim Meiners van de Gooi en Eemlander belde dat de pers het er in het algemeen over eens was dat het absurd was dat dergelijk historisch materiaal bij de nos ‘wegraakte’. Ik schrijf summier over wat er gebeurde, omdat het me nog steeds in hoge mate irriteert.

Richtte onmiddellijk een brief tot de heer Borgerhoff Mulder dat de zitting dermate oppervlakkig was geweest en om de kernpunten van de zaak opzettelijk was heengedraaid, dat ik me af vroeg hoe iemand in hemelsnaam op basis van zo weinig gege-

143 Mr. J. Santbrink.

[p. 98]

vens ‘recht’ kon spreken. Ik gaf een overzicht van hoe de zaak George de Mohrenschildt tot stand was gekomen en welke afspraken Enkelaar en ik over het materiaal hadden gemaakt, en nu was het eenvoudig weg. De nos gaf officieel toe dat ik 31,5 minuut De Mohrenschildt op film had waarvan nu nog maar 8,5 minuut over was. ‘Mijn rechtsgevoel in deze zaak is sterk genoeg om er op te staan dat Uwe edelachtbare ook over de hier geschetste situatie beschikt bij het beoordelen van deze affaire. Het is duidelijk dat u de nos niet kan bevelen materiaal naar de vs te zenden wat er niet is. Maar ik wil niet dat het pleidooi van de nos zo volledig onweersproken zou blijven als is geschied.’¹⁴⁴

Genen: een gift van de natuur. Wat heb ik met de mijnen gedaan? Ze verspild. Ik heb trouwens nooit echt over de elementaire partikelen van de erfelijkheid in die zin gedacht. Een gift van mijn ouders? Of waren het de acf-aandelen? De sociobiologie is een totaal nieuw terrein van onderzoek.

De Saturday Review¹⁴⁵ wijdt een geheel nummer aan inside the brain: the last great frontier, een stelling waar ik het zeer mee eens ben. ‘Brains are perhaps the most highly organized three pounds of matter in the known universe.’ Hersens bestaan uit honderd miljoen cellen? Tien miljoen dienen als ‘highly sophisticated data processing unit’ genaamd neuronen. Een neuroon bevat miljoenen rna-moleculen, ribonucleïnezuur (‘Ribo Nucleic Acid: giant protein molecules in the cell; nuclei believed to act as messengers and transfer agents in the genetic development of a new organism’). Zij krijgen hun genetische instructies van het dna, desoxyribonucleïnezuur, (‘Desoxyribo Nucleic Acid, who determines the genetic information carried by the chromosomes en that regulates all metabolisms’). ‘The human brain can hardly grasp its own complexity.’ Dit is nu een onderwerp dat me, sinds ik professor José M.R. Delgado, de Spaanse neurofysioloog op Yale, ontmoette levendig interesseert. ‘The brain is the controller, the organizer, the information processing center of the body,’ aldus Saturday Review. ‘The brain is the boss. It runs the show.’ Hoeveel mensen zijn zich dit bewust? Dat die mysterieuze chip in hun hoofd ‘also acts like the boss?’ en zelfs ‘freely exercises its privileges and prerogatives?’

Er wordt ook aandacht aan het geheugen besteed, een ander aspect van de hersens dat me in hoge mate boeit. ‘How does information of any sort get coded in the brain? What does short-

144 Brief d.d. 29 juli 1975 aan Borgerhoff Mulder.

145 Saturday Review, augustus 1975.

[p. 99]

term memory actually consist off? How does a memory become permanently fixed? How do memories change with time, as they often do? How do people retrieve any specific memory, out of the welter of a lifetime's experiences? And how do they forget?’ Niemand heeft op deze vragen afdoende antwoorden, terwijl ze juist de kern van het menszijn raken. Wil hier meer over weten.

Columnisten als James Goldsborough of C.L. Sulzberger zijn een pest. Ze spreken in verband met de komende conferentie over ‘general Soviet misbehavior’ en gaan er altijd weer vanuit dat de rest van de wereld bereid is alles alleen door een Amerikaanse bril te bekijken. Alsof de Yankees zelf niets op hun kerfstok hebben. Zulke artikelen zaaien slechts nog meer verwarring en houden het proces van vooruitgang in Oost-West-betrekkingen tegen en vertragen ze nodeloos. Gisteravond stond iemand voor Hier en Nu vanuit Helsinki te bazelen op een wijze waar de honden geen brood van lusten.

30 juli 1975

De gpd publiceerde mijn artikel over de Suharto-coup van 1965 en de rol van de cia maar pasten behoorlijk veel censuur toe. Zo gaat dat hier ten aanzien van ‘een bevriend staatshoofd’.¹⁴⁶ Ambassadeur Elliot Richardson in Londen wordt door Time magazine genoemd als de opvolger van de in opspraak geraakte directeur van de cia, William Colby. De vader van Henry sprak zijn verbazing over dit bericht uit. Geen wonder. Time dacht een proefballon op te laten, maar hoe zou een onkreukbare voormalige minister van Justitie ooit directeur kunnen worden van de maffia incorporated in Washington? Uitgesloten.

146 Zie bijlage 22.

31 juli 1975

Veel, heel veel denk ik aan mam, die het vorig jaar om deze tijd al veel ernstiger ziek moet zijn geweest dan een van ons kon vermoeden. Als ik aan haar denk, dan zie ik haar bijvoorbeeld in de tuin staan wanneer ze me uitzwaaide na onze etentjes in Soesterberg en Lage Vuursche. Al die unieke gevoelens en emoties raken steeds dieper begraven. I don't want them to. I won't let them.

1 augustus 1975

Fidel Castro heeft gevoel voor humor after all. Hij heeft aan senator George McGovern een dossier meegegeven over de

[p. 100]

reeks moordaanslagen die de cia tegen hem op gang had gebracht en de senator stelde op zijn beurt de gegevens beschikbaar aan de commissie van senator Frank Church. Jack Anderson heeft dit op televisie bekendgemaakt. Het dossier bevat zelfs foto's. Ieder land, ook de vs, heeft het recht het oneens te zijn met het bewind op Cuba. Maar hoe kunnen de idioten in Washington van mening zijn het recht te hebben belastinggeld te misbruiken voor aanslagen op buitenlandse regeringsleiders òf het omverwerpen van regimes die hen niet welgevallig zijn?

Lange bespreking met advocaten Van Bennekom en Koers. Ik gaf duidelijk te kennen dat de gang van zaken bij de rechtbank nergens op had geleken, dat ik een jonge advocaat als Frits Koers graag een kans wilde geven, maar dat er uit andere vaatjes moest worden getapt. Van Bennekom leek het gepast dat Carel Enkelaar, Gerard Croiset en andere nos-functionarissen door de rechter-commissaris werden gehoord. Dat leek er meer op.

‘Maar wat als de tegenpartij zegt dat je zelf in het bezit van de film bent?’ aldus Koers.

‘Dan zitten ze er pas goed naast want Harry Hagedorn heeft in een fijne brief geschreven dat de rest van het materiaal routineus was vernietigd, terwijl Enkelaar met de hand op het hart had toegezegd dat dit juist niet zou gebeuren.’

2 augustus 1975

Mark X., een vriend van Frederick Ress, een blonde krullenbol, arriveerde uit Amerika. Ook Frank Heckman en een hartsvriend van hem, Stephen, vielen binnen. Frank heeft nog steeds problemen met een van zijn oren.

Er kwam een brief van kolonel Fletcher Prouty. Ik had onder meer gevraagd of hij informatie had over de cia in Indonesië in 1965. ‘I know only about the 1958 cia-operation against Sukarno,’ schreef hij. ‘Someday I shall write the whole thing. Frank Wisner was one of Allen Dulles' closest disciples. He was fired from the cia after the debacle in Indonesia. He worked for Brookings and later died. He did set up a shop in Singapore to run the operation. But it was a very stupid failure. Worse than the Bay of Pigs, only not so well known. Overall it was much larger than the Bay of Pigs.’¹⁴⁷

Premier Joop den Uyl heeft in zijn toespraak voor de Europese Veiligheidsconferentie in Helsinki een fijn negatief verhaal gehouden, wat hij wel erg flink van zichzelf zal hebben gevonden. Hij kleineerde bij voorbaat de betekenis van de Verklaring, die hij overigens wel zal ondertekenen. Met een druiloor

147 Zie bijlage 23.

[p. 101]

als Van der Stoel op Buitenlandse Zaken kan je ook niets anders verwachten. Om niet te spreken van de Ed van Thijns in de PvdA-coulissen. Helsinki is een belangrijk historisch begin, een allereerste stap naar een ander Europa. Dat hebben de boeren in Den Haag met Van Hattum op Oost-Europese zaken nog steeds niet door. De zwart-witdenkers aan het Binnenhof willen eerst de kwestie-Sakharov aan de orde stellen en geregeld zien. Gerard Schuijt van de nvj heeft een bijzonder scherpe brief aan Carel Enkelaar geschreven.¹⁴⁸ Hij refereert ook aan het feit dat Enkelaar aan Frits Koers meedeelde de foto van George de Mohrenschildt te hebben teruggevonden en dat ik mijn eigendom kon terug krijgen mits ik geen kort geding zou lanceren om de vermiste De Mohrenschildt-film boven water te krijgen. Koers had ook al gezegd het verband tussen beiden zaken niet te zien. Nu schreef de algemeen secretaris van de vakbond aan Enkelaar hem ‘ten spoedigste te berichten op welke wijze hij de foto in ontvangst kan nemen’. Klaas Jan Hindriks had me op 16 juli een brief geschreven dat hij op een na alle overige tussen de nos en mij reeds gemaakte afspraken plotseling annuleerde, wat Schuijt de heer Enkelaar doet wijzen op het feit: ‘dat afspraken waarvan het bestaan niet wordt betwist niet zo maar eenzijdig kunnen worden opgezegd. Zoals u wellicht weet behoren overeenkomsten te goeder trouw te worden nagekomen. Ik heb Oltmans gezegd dat hij van u nakoming kan vorderen en bij wanprestatie uwerzijds schadevergoeding.’ Zo dat is andere koek.

Maakte met Peter een lange rit via Alkmaar naar Egmond aan zee. We zaten aan het strand te lezen. Er staat in kranten toch wel een hoop onzin, zelfs in mijn lijfblad de New York Times.

148 Brief van 31 juli 1975. Zie bijlage 24.

3 augustus 1975

We vertrokken al om 07.15 uur tiet ons hele hebben en houden naar Zandvoort en hadden de laatste plaats bij Zeezicht om te parkeren.

K.G. van Wolferen produceerde een pagina over Indira Gandhi, ‘Heerseres over honderden miljoenen kan stampvoeten als een koppig schoolmeisje.’¹⁴⁹ De wereldpers schrijft al vele weken veel onzin over India omdat mevrouw Gandhi ook na onregelmatigheden binnen haar Congrespartij genoodzaakt was de duimschroeven aan te draaien. Ze kunnen het hier - aan de mond van de rivier de Rijn - niet laten om gigantische Aziatische landen als India en Indonesië naar Spengleriaanse maatsta-

149 NRC Handelsblad, 2 augustus 1975.

[p. 102]

ven te analyseren. Westminster-democratie behoort het bijbeltje te zijn van alle mensen op de wereld. Toen Bung Karno het concept van ‘geleide democratie’ ontwierp om uit de impasse te komen veroorzaakt door jaarlijks een nieuw kabinet en door het bestaan van tientallen politieke partijen en partijtjes, heet het dat Bung naar het communisme is overgelopen. Wanneer mevrouw Gandhi naar maximale bevoegdheden grijpt om de ordeloze kudde van het Aziatische subcontinent enigermate te disciplineren schreeuwen de commentatoren aan het andere einde der wereld moord en brand.

Van Wolferen herinnert er aan dat de Engelsen India uit een verzameling prinsdommen aaneen hebben gesmeed en ja hoor: ‘(...) tot de recente gebeurtenissen schenen in het onafhankelijke India Europese democratische idealen en instellingen dieper geworteld te zijn dan in andere voormalige koloniën’. Indira had de zaak van haar vader, Jawaharlal Nehru, eenvoudig overgenomen en was omgeven door pluimstrijkers, adviseurs, secretarissen en hoge ambtenaren die samen regeerden en alleen aan haar verantwoording schuldig waren. Van een brede visie had zij nooit blijk gegeven, maar dat deed er niet toe. Bij de regionale verkiezingen van 1972 ontving zij een groter mandaat dan Mahatma Gandhi of haar vader ooit hadden bezeten.

Dan zegt Van Wolferen dat mevrouw Gandhi het een interviewer ‘erg ongemakkelijk’ kan maken en de indruk geeft vragen erg dom te vinden. ‘Vrijwel iedereen met wie ik sprak en die de premier van nabij heeft gekend is tot de conclusie gekomen dat mevrouw Gandhi in wezen een zeer onzekere vrouw is. En er is goede reden om te vermoeden dat zij zich het meest op haar gemak voelt als zij anderen uit haar evenwicht weet te brengen.’ Ik begin te denken dat Van Wolferen een interview met de premier had aangevraagd, niet heeft gekregen en dan komt er dus prompt een rotstuk in de nrc. Dat slaat bovendien nergens op, want het is allesbehalve waar dat mevrouw Gandhi, die mij wel heeft ontvangen, het de bezoeker moeilijk zou maken of in een verdedigende positie zou willen manoeuvreren. Ik begrijp niet hoe je zo'n stuk durft te schrijven gebaseerd op geklets met anderen.

André Spoor was tegelijkertijd met Van Wolferen in India, waarschijnlijk om met zijn positie van hoofdredacteur de expeditie van Van Wolferen naar Indira Gandhi te helpen slagen. Hij doet een aanvullende duit in het zakje, gebaseerd op misschien een wervelwindbezoekje van zeven dagen.¹⁵⁰ Een vooraanstaande

150 Spoor schreef zelf over ‘een paar weken’; als je daar dan de weekends en nietsdoen-dagen bij optelt blijven er misschien zeven echte werkdagen over.

[p. 103]

schrijver vertelde Spoor dat Indira het land met de afkondiging van de noodtoestand en door de censuur naar de ondergang voerde. André Spoor dicht mevrouw Gandhi zelfs zonder blikken of blozen een Jeanne d'Arc-complex toe.

Ik heb een brief aan de nrc geschreven om Spoor en Van Wolferen onder de neus te wrijven dat ze op deze manier niet gefundeerd over Indira hebben geschreven. Had ik niet precies dezelfde ervaring met Sukarno met wat er over hem werd rondgekletst en hoe hij in werkelijkheid was? Peter adviseerde echter om geen vergelijking met Sukarno in mijn brief te zetten om niet meteen alle anti-Sukarnisten in Nederland tegen de haren in te strijken. Ik schreef haar in 1973 zelf te hebben ontmoet en ‘zij kwam bij mij in dit persoonlijke gesprek allerminst over als de arrogante, kille, berekenende, op macht beluste “vorstin” van India, die dag en nacht in touw was om politieke tegenstanders uit te schakelen.¹⁵¹

151 Zie bijlage 25.

4 augustus 1975

Frederick Ress komt naar Nederland. Peter herhaalt: ‘Ik moet toch mijn vrienden kunnen ontvangen?’ Inderdaad. Maar ik heb in 1969 Amerbos niet in het leven geroepen om door Peter te worden gebruikt als basis voor zijn diverse ‘vlammen’. Hij was mijn eigen ‘vlam’, die niet mee naar Amerika wilde en waarvoor ik, althans toen, in Nederland bleef. Later is het voornamelijk voor mam geweest, die te veel alleen was.

Het allerergste vind ik de ladingen niet uitgesproken gevoelens en gedachten tussen ons. We spreken vrijwel nooit meer over zijn toekomst. Hij wordt nu dertig jaar. Zijn leven kabbelt verder zonder een bepaald doel of gerichtheid op zijn materiële onafhankelijkheid. Je verliest niet alleen belangstelling, maar ook respect voor iemand, wie het ook is, die op zo'n manier zijn leven verpietert. Ik wil ook zo graag dat hij al zijn boeken op een plaats bijeenbrengt, dus hier. Nu zit er te veel in dozen in Tilburg.

Jan Pieter Visser van de ncrv ging mee naar Frits Koers. Hij vond het geen effectieve advocaat: ‘Hij stelde geen enkele vraag.’ Hij adviseerde om Van Bennekom zelf de zaak te laten overnemen: ‘Want met Frits Koers kom je er nooit.’ Ik ben er al te naïef van uitgegaan dat een advocaat er weinig toe doet wanneer het om een duidelijk rechtvaardige zaak ging. Ik belde advocaat H.M. Voetelink, die afried in appèl te gaan na een uitspraak in kort geding, want het enige wat de nos behoeft te

[p. 104]

doen is te zeggen: Het spijt ons maar we hebben de film niet meer. Hoe zou ik juridisch kunnen bewijzen dat de film van De Mohrenschildt nog in het bezit van de nos moet zijn? ‘Dan blijft uw schadeclaim over. In dit soort zaken is het meestal een kwestie van wie de langste adem heeft,’ aldus Voetelink. Hij was bereid de zaak te bestuderen terwijl ik in de ussr ben.

Peter belde uit Tilburg. ‘Mijn moeder is altijd bang voor onweer geweest. Zij vroeg me, omdat zij het niet hoort, de ramen van haar slaapkamer dicht te maken. Het is zo'n schat. Ze is net als jij. Ze voelt altijd onweer aankomen.’ Het zijn altijd weer deze terugkerende kleine harte-observaties, soms zelfs maar een paar luttele woorden, die me vertederen. Het gebeurt dagelijks. Ik noteer er nauwelijks iets van.

5 augustus 1975

Om 09.15 uur arriveerde ik bij de Nieuwe Revu en kwam met hoofdredacteur Ton van Dijk en een zekere Gerard, die ik wel aantrekkelijk vond, overeen onmiddellijk een artikel over George de Mohrenschildt, Gerard Croiset en de vermiste films te schrijven. Om 16.00 uur leverde ik de kopij bij Ton af en a.s. dinsdag zal het stuk verschijnen.¹⁵² Ik kreeg er 2.500 gulden voor, wat ik prompt accepteerde. Ik had geen zin erover te gaan pingelen. Eigenlijk was het Peters idee om na het mislukken van een artikel voor Panorama dit de Nieuwe Revu aan te bieden. Ik zal er zijn achterstallige panam-ticket van betalen. Ik liet tevens foto's van Peter aan Ton van Dijk zien. Ze willen nu dat hij zich bij de redactie meldt voor mogelijke publicatie van een aantal foto's.

Mevrouw Carmel Budiarjo in Londen slooft zich uit voor de politieke gevangenen.¹⁵³ Zij had er lucht van gekregen dat Dewi in haar brief aan president Ford ook een lans brak voor de gevangenen van Suharto. Op 30 september is het tien jaar geleden dat de werkelijke ellende in Indonesië begon. Ze schrijft me nu of Dewi wellicht meer actief wil worden in de strijd voor de gevangenen. Ik schreef Dewi een brief met het advies zich in te zetten voor die zaak en zond mevrouw Budiarjo een kopie ervan.

152 Het zou pas op 22 augustus 1975 in de Nieuwe Revu verschenen.

153 Zie bijlage 26.

6 augustus 1975

Hittegolf lijkt aan te houden.

Lange brief met foto's van Casper Bake uit Ovambo, Zuidwest-Afrika.

[p. 105]

Bracht twee rode rozen op het graf van mijn ouders in Bilthoven.

Ik heb Philip Agee, de voormalige cia-agent, een kopie van Dewi's brief aan Gerald Ford gezonden. Ik heb hem gevraagd of hij over informatie beschikt aangaande de cia-coup in 1965 in Indonesië. Zond eveneens een kopie van Dewi's brief aan Anthony Lewis in Boston.

Oud-ambassadeur Hanafi schrijft uit Parijs dat Dewi hem 's nachts om 24.00 uur opbelde om te vragen hoe hij haar brief aan het Witte Huis had gevonden. ‘Ik zei haar dat ik verrukt en enthousiast was en dat de vorm en opstelling ervan vlekkeloos waren. Ze zei de volgende dag naar Cannes te zullen gaan.’ Dan beklaagt Pak Hanafi zich er over dat Dewi niet doorgaat met haar actie: ‘Indien zij werkelijk om Bung Karno en het land zou geven zou zij zich met het welzijn van Indonesië bemoeien. Waarom naar Cannes gegaan en met geld te smijten terwijl honderden loyale strijders voor Indonesië in het buitenland (lees de familie Hanafi) arm zijn, terwijl nog eens vele duizenden in Indonesië in de pot zitten.’ Hij vervolgt: ‘Jijzelf hebt je boek geschreven omdat je Bung Karno werkelijk lief hebt en je wordt door diens vijanden als persona non grata beschouwd, door dit verduivelde militaire regime in Jakarta.’

Iemand heeft een brief in mijn auto gegooid met het advies het proces tegen de nos te laten rusten.¹⁵⁴

154 Zie bijlage 27.

8 augustus 1975

In Thermos liep ik tegen de Indonesiër Kadir aan, die zei dat hij en Peters vriend Sony de enige twee gay Indonesiërs in New York waren. Hij liet zich vlerkerig en onbeschoft over Bung Karno uit: ‘He never built anything, he only spent money on women,’ aldus deze Kadir who obviously didn't know his ass from a hole in the ground. Onvoorstelbaar hoe mensen elkaar kritiekloos en zonder de geringste kennis van zaken nakletsen. Hij lag ook in de koffer met Joop Avé, vroeger Bung Karno's man van het protocol, die nu op het consulaat in New York zit.

Er lag opnieuw een brief in de auto, ditmaal getypt met een onleesbare handtekening. De persoon wilde me gaarne van dienst zijn met de informatie dat Bung Karno een onwettige zoon had van 38-40 jaar die de schrijver zelf ook had gezien en die op Herengracht 23, 25 of 27 zou wonen...

Minister H.W. van Doorn (crm) heeft partijgenoot Erik Jurgens tot voorzitter van de nos benoemd wat een enorme rel

[p. 106]

teweegbracht. De Telegraaf spreekt vanmorgen in een hoofdartikel over machtsgreep. ‘Verbazing en irritatie’, aldus de nrc over de benoeming van Jurgens. Op typisch Hollands wijze ‘mijdt het nos-bestuur ieder contact met Jurgens’ en gaat er een protestbrief naar hem uit.

De nrc wijst de beschuldiging van ‘een radicale machtsgreep’ in Hilversum van de hand en betreurt het dat Jurgens ‘geen betere start heeft gekregen.’¹⁵⁵

Peter las een boek van Abraham Maslow en had bovenaan een pagina geschreven: ‘Wat hebben we het toch goed’. Vanmiddag gingen we in de Flaneur van het Promenade hotel lunchen. Ik zei hem bij het aan tafel gaan hetzelfde. We liepen daar tegen Anthonie Dake aan, die vertelde in Siberië één dag opgesloten te hebben gezeten vanwege een filmopname van een boerenkar. Hij was toen correspondent van Het Parool in Moskou. ‘Denk eraan, een telefoonpaal in de ussr is geheim,’ zei hij.¹⁵⁶

De sovjetambassade had mijn ticket enkele reis Moskou gereed plus een visum voor de verschillende plaatsen die ik zal gaan bezoeken.

155 Erik Jurgens zou minstens tien jaar voorzitter van de nos blijven.

156 Ik zou wel eens nagegaan willen zien of Dake vanuit Moskou samenwerkte met de bvd, zoals Karel van het Reve zou hebben gedaan.

9 augustus 1975

Frederick Ress is gearriveerd. Hij is aardig en aantrekkelijk en kennelijk in love met Peter. Ze hebben duidelijk een romance die ik ze compleet gun. Waarom niet? Peter is lang genoeg met oudere vrienden, Philip Nasta en mij, opgetrokken. Laat hem vrienden van zijn eigen leeftijd hebben. Ook van zijn kant is Peter holderdebolder met Fred. En toch is het ook voor hem geen white knight affair, zoals hij zelf al zei. Hij is een van de aardigste kerels die Peter tot dusverre ontmoette. Maar ook daar gaat de nieuwigheid weer vanaf. Laat ze eerst maar genieten.

André Spoor schreef een aardige brief.¹⁵⁷ Ik heb nu mijn ingezonden stuk over Indira Gandhi maar ingetrokken. Het is het oude liedje dat zeventien jaar door Azië reizen ‘de’ garantie zou zijn dat Van Wolferen - of Spoor - beter op de hoogte zouden zijn van de werkelijke situatie dan een ander of ik. Den Haag heeft sedert 1945 uitgepuild van zogenaamde Indië-kenners, die hun hele leven in Azië hadden vertoefd, maar die van Indonesië geen moer wisten of begrepen, laat staan van Bung Karno. Ik was een maand in Indonesië in 1956 en een maand in

157 Brief van 8 augustus 1975, zie bijlage 28.

[p. 107]

1957 en ‘wist’ honderd per cent zeker dat Nieuw-Guinea een verloren zaak was. Het zou tot 1962 duren voor de ‘kenners’ zouden inzien dat ze dienden op te krassen uit Irian Barat. Ik denk dat Van Wolferen en Spoor over mevrouw Gandhi in de ruimte bazelen. De geschiedenis zal het moeten uitwijzen, zoals met de Papoea's.

André heeft zijn eigen ‘merkwaardige ervaringen’ met de nos. Hij kan zich mijn opwinding over het vermissen van de George de Mohrenschildt-film voorstellen.

10 augustus 1975

Keke is bij Peters moeder. Ik heb hem een bad gegeven. Ik bracht hem met mand en al zijn spullen naar Tilburg. Mevrouw Van de Wouw zat in de tuin toen ik arriveerde en wilde alles weten, bijvoorbeeld wanneer hij Uni-Cura poeder moest hebben, hoe het met zijn eten was, enz. Ik prepareerde zijn maaltijd. Hij begon meteen te schransen. Peters moeder zei dat zij voor mijn reis naar Rusland zou bidden, zoals zij altijd voor haar eigen kinderen bad wanneer ze op reis waren. ‘Wat roerend,’ zei Peter later. We hebben alvast een gedeelte van zijn boeken naar Amerbos verhuisd. Ik schreef dat Peters moeder ‘met Peter aan de les in de tuin zat’ toen ik terug naar Amsterdam reed. In werkelijkheid was Peter met Frederick in Amsterdam. Ik heb nooit begrepen waarom ik altijd de namen van Peter en broer Theo door elkaar haalde en nu zelfs de naam van Peter met die van Keke door elkaar haspel.

Thuisgekomen waren Peter en zijn vriend er ook. Fred had geoefend op mijn vleugel en vroeg of ik dit niet vervelend vond. Dat was wel het geval. Toch moest ik aan mam denken, die het vroeger op De Horst ook altijd vervelend vond wanneer ik op haar Pleyel speelde.

Vanavond maken ze een candle-light-rondvaart, een tripje dat Peter altijd heeft willen maken. Het zijn echte love-birds. They kiss, they pat, and they neck. Peter is in zekere zin ook verliefd en dat had hij nodig. Hij verdiende het. Dit is lang niet gebeurd in zijn leven. Frederick heeft vreemde ogen maar ik mag hem graag. Hij is zeer aantrekkelijk.