Memoires 1974-1975

[p. 190]

Singapore

12 maart 1975

Mandarin Hotel, Room 1224

De eerste indrukken van Azië, gisteravond, waren weer even emotioneel en overdonderend als steeds. Ik heb een silent love affair met dit deel van de wereld. Nam een taxi naar het hotel. Voelde me meteen weer helemaal thuis. De vrouwen in sarongs, de eetstalletjes, de kretek rokende groepjes kletsende mensen. Ik zou hier een paar maanden willen wonen. Ik telefoneerde meteen mevrouw Hartini Sukarno in kamer 1424. Een dochter kwam aan het toestel. Zij dineerde op dat moment, maar ik kon om 20.30 uur bij haar terecht.

We hebben gisteravond bijna drie uur samen gesproken. Ik vond het een milde ramp, omdat zij eigenlijk weinig te vertellen had. Misschien ook omdat zij uit een stad en land komt, waar met geen woord over Bung Karno mag worden gerept, was het voor haar niet gemakkelijk om over te schakelen en zich volledig te uiten over alles, wat haar beroerde. Daarbij komt dat we elkaar sedert oktober 1966, toen Bapak nog leefde, niet meer hebben gezien. We waren het eens dat het van belang was ons te concentreren op de laatste vijf jaar van Bung Karno's leven (1965-1970). Zij wilde dat ik vragen stelde, maar wanneer ik dit deed, antwoordde zij zeer beknopt en herhaalde zich zelf erg vaak. Ik zie niet hoe ik haar op televisie echt aan de praat zou kunnen krijgen. Ik dacht al onmiddellijk aan de consequentie op die manier zelf het ticket te moeten financieren, waarmee ik haar naar hier haalde. Zij vroeg trouwens direct al of de nos de drie nachten van haar hotel zou betalen. Ook wilde zij weten wat zij met een boek over Sukarno zou kunnen verdienen Ik schatte dat dit een voorschot van 10.000 dollar zou kunnen opleveren.

Mevrouw Hartini is overduidelijk oprecht in alles wat ze over Bapak zegt, ook ten aanzien van zijn bittere lot. Maar de eerste vraag wat zij met het schrijven van een boek zou kunnen verdienen zette mij op het verkeerde been. En nadat ik voorstelde om een gedeelte via schriftelijke vragen per brief te doen, zei ze: ‘But that is so much work.’ How dedicated can you be? Zij zag er jong en goed uit en droeg een lange beige jurk.

[p. 191]

Bung Karno en Hartini leerden elkaar in 1952 kennen. Zij kregen twee kinderen, Taufan²⁸⁹ en Baju.

Ibu Hartini ziet als Bapaks grootste verdienste dat hij zijn leven met hart en ziel aan het land heeft gewijd. Voor zichzelf wilde hij of nam hij niets. Hij bouwde de Indonesische Republiek als een architect, wat hij van huis uit was. Het fundament en de pilaren eerst, gebaseerd op de Pantjasila, de vijf grondbeginselen van de Staat: nationalisme, internationalisme, democratie, sociale rechtvaardigheid, geloof in God. Op 1 juni 1945, reeds twee en een halve maand voor het uitroepen van de onafhankelijkheid, vatte Bung Karno deze basis ‘pilaar’ van het nieuwe Indonesische gebouw samen. ‘Zo bouwde hij verder,’ aldus mevrouw Hartini, ‘en nadat ook het dak was bevestigd en de muren stonden is hij zijn gebouw gaan verfraaien voor de finishing touch. Het is aan zijn opvolger, Pak Harto (generaal Suharto) om het door Bung Karno neergezette Indonesische huis behoorlijk te onderhouden. Wat kan ik nog voor hem doen? Een mens is maar een mens. De weduwen en de kinderen zullen er op moeten toe zien dat zijn naam hoog wordt gehouden. Ik zou me aanzienlijk gemakkelijker kunnen bewegen en kunnen doen wat ik wil, wanneer ik niet van A tot Z en van top tot teen iedere beweging die ik maak ter zijner ere moet uitvoeren. Ik moet in de ruimste zin des woords aan zijn naam denken,’ zei zij in voortreffelijk Nederlands.²⁹⁰

‘Bung Karno was een groot politiek leider maar geen echte vader voor zijn kinderen. Zij zagen hem bijna nooit. Zijn leven was aan de staat gewijd, het gezin kwam op de tweede plaats. Van de moeder van de kinderen werd heel veel vereist. Ik heb geprobeerd de rol van zijn geliefde te vervullen en moest tegelijkertijd ook nog moedertje spelen. Dat is niet zo goed gelukt. Van al zijn vrouwen ben ik het langste bij hem geweest. Ik heb steeds getracht aan zijn wensen tegemoet te komen. Hij zei me wel eens: “Tien, stel je voor dat ik kom te sterven. Wie zal president worden?” Dat zei hij dan om me uit te horen en te testen. In die dagen was dr. Subandrio zijn naaste medewerker en tweede man. Hij meende dat Mas Ban voor hem vocht en altijd aardig voor hem was.’

Ik zei zo tactisch mogelijk uit de eerste hand te hebben ervaren, reeds in 1957, dat dr. Subandrio aanzienlijk minder toegewijd was dan hij deed voorkomen en dat naar mijn mening deze Subandrio juist tot de geleidelijke vrijwel totale isolatie

289 Hij zou in Californië studeren en is er jong getrouwd en aan kanker overleden.

290 Had Dewi Sukarno maar deze gedragslijn gevolgd: Zij heeft de naam Sukarno eigenlijk op vele manieren jammerlijk misbruikt.

[p. 192]

van Bapak van zijn werkelijke vrienden had geleid met alle desastreuze gevolgen van dien. ‘Ja, Subandrio was inderdaad erg ambitieus, maar hij hield erg veel van Bung Karno en Bapak luisterde naar hem.’²⁹¹

Mevrouw Hartini: ‘Subandrio voerde Bapak's ideeën exact uit.²⁹² En de belangrijke ontvangsten die Bung Karno in het buitenland te beurt vielen werden allemaal door Bandrio voorbereid en uitgevoerd.’ Zij vervolgde dat president Sukarno zich uitstekend van zijn rol in de geschiedenis bewust was geweest, ook al betrok hij altijd zijn politieke vrienden en de hulp van God in het resultaat. ‘Bapak trok zich het lot van de mensen aan. Hij sprak op zijn wandelingen met iedereen. Hij vroeg dan aan een vrouwtje in de kampong hoeveel kans heb je? Wat heb je gekocht, wat zijn je noden? Ik zag hem eens op een meisje in Bogor afstappen dat niet kon lopen en blind was. Hij heeft haar naar een ziekenhuis laten brengen en door artsen laten behandelen en na drie maanden was zij beter. Ik ben met hem bij haar op bezoek geweest. Ik heb het zelf gezien.’

Ibu Hartini noemde Emile van Konijnenburg als antwoord op mijn vraag welke persoonlijke vrienden van Bung Karno hem op het recht pad hielden, of althans hem geen feiten onthielden en eerlijk tegen hem waren. ‘Konijn kon zijn mond houden. Hij vroeg me altijd: “Ibu wat wilt u hebben, wat kan ik voor u meebrengen?” En hij liet schrijfpapier voor me maken met enveloppen. Ook al ontmoette hij soms via Bapak mevrouw Dewi, hij repte er nooit met een woord over. Hij speelde niemand tegen elkaar uit. Wanneer ik alles op een rij zet dan waren oom Dasaad²⁹³ en Pak Konijn misschien zijn twee beste en eerlijkste vrienden. Wanneer meneer Van Konijnenburg op bezoek was, dan zei hij: “Gaan jullie maar kletsen, ik luister wel.” En dan wilde hij weten: “Tien, wat heb je gemaakt? Pisang goreng en kroepoek?” Hij was erg romantisch. Hij pakte altijd mijn hand en zei dan; “Kijk Konijn, hoe lief ik haar heb.” En dan boog Konijn expres diep naar voren om precies te zien hoe hij mijn hand vasthield.

Toen we al in Batatulis woonden had Bapak steeds minder zin om te praten. De krontjongavonden op paleis Bogor in 1966, waar jij bij bent geweest, Wim, betaalden we zelf. Bapak wist zich ondanks zijn toenemende isolatie nog altijd te vermaken.

291 Was het hier faliekant mee oneens: Bandrio was een door en door schijnheilige egoïst, alleen in zichzelf en eigen roem geïnteresseerd.

292 Hoe kan dit, wanneer om te beginnen Subandrio de president zoveel informatie opzettelijk onthield die onontbeerlijk was om een juist en realistisch oordeel te vormen.

293 Zie Memoires 1953-1957 en 1966.

[p. 193]

Het hoofd van de presidentiële huishouding, Pak Hardjo, deed zijn uiterste best om Bapak films te bezorgen, maar Jakarta liet alleen nog oeroude films, die al vele malen geplakt waren naar paleis Bogor sturen, om hem te treiteren.²⁹⁴ Bovendien gebeurde dit allemaal ook nog clandestien want eigenlijk mocht het helemaal niet van de pemerintah.²⁹⁵ Men gedroeg zich van de zijde van de regering steeds wreder, want omdat men zag dat hij nog kon zingen en plezier maken met zijn vrienden, werden geleidelijk ook deze laatste contacten van hem weggehouden. Beetje bij beetje werd hij totaal geïsoleerd. Eerst een vinger eraf, toen een oortje, een nagel eraf, één haar, stap voor stap (...).’

‘Waar het op neerkomt is dat ze Bung Karno langzaam doodgemarteld hebben’, zei ik. Mevrouw Hartini keek alleen maar intens bedroefd en zei even niets.

Zij vervolgde: ‘Hij is geleidelijk ziek geworden. Het werd niemand meer toegestaan naar zijn gezondheid of welzijn te informeren. Bung Karno was als een vis zonder water. Lepel voor lepel is het aquarium leeg geschept. Geen vis kan zonder water meer leven. Zo waren Bapaks laatste jaren.’

We spraken over de andere dames in Bung Karno's leven. ‘Ach, Haryati²⁹⁶ was nog een kind. Dat vond hij gewoon leuk. Dat was een vorm van verandering van spijs.’ Hier waarschuwde ik Ibu Hartini bij het behandelen van deze onderwerpen uitermate alert te zijn voor pogingen van de media er iets anders van wat zij zei of bedoelde van te maken ten detrimente van Sukarno.

‘In Tokio heeft mevrouw Dewi me gezegd heel lang te hebben gewacht op Bapaks “green light” om weer naar Indonesië te kunnen terugkeren. Het is er nooit van gekomen.’

‘Bapak’, aldus mevrouw Hartini, ‘heeft steeds het beste met Dewi voor gehad en gedaan wat hij kon. Kan je je voorstellen wat het voor Dewi zou hebben betekend wanneer zij was teruggekeerd en dan verhinderd zou zijn Bapak te zien en te ontmoeten wanneer zij wilde? Bovendien was Dewi ook gewend aan een uitgaansleven met Bung Karno. Wanneer haar dit allemaal zou worden verhinderd zou zij net als Bapak zijn doodgegaan. Ikzelf leefde in die dagen als een lepralijdster. Niemand durfde met mij te praten. Ik was in staat deze behandeling te doorstaan omdat ik het maximale wilde doen wat een vrouw voor haar man kan doen. Dat Bapak Dewi niet het groene licht

294 Ik heb meegemaakt dat die films steeds weer braken.

295 Regering.

296 Een van Bung Karno's laatste vrouwen.

[p. 194]

gaf was voor haar eigen bestwil. Hij zei voor zijn dood wel eens: ‘Tien, ik moet jou veel verdriet hebben bezorgd, want je weet Dewi is ook mijn vrouw en Kartika mijn dochter.’

‘Bung Karno kon ook heel aardig zijn voor oudere dames. Hij hield ervan mensen gelukkig te maken. Dat was een fantastische kant van zijn karakter. Hij hield van iedereen, jong of oud. Het was in 1963 of 1964 dat we een oudere Amerikaanse dame op paleis Bogor te gast hadden,’ aldus Ibu Hartini. ‘Zij was al zeer oud. Het gesprek ging van de hak op de tak, we aten samen en zagen een film. Zij had grijs haar en had een gerimpeld gezicht, maar was uitstekend opgemaakt. Bapak zag dit heel goed en vroeg haar welk soort lipstick zij gebruikte. Kijk, als Bapak een lieve jonge vrouw ontmoette kreeg zij natuurlijk meteen een zoen. Met oudere dames was dat anders: die groette hij eerder met een knik en dan zei ik: “Mas, geef haar toch een zoen”. Met deze dame ging hij zover dat hij werkelijk haar lippenstift wilde zien. Hij vroeg me: “Tien, do you like it?” Hij vroeg haar om een streepje op haar hand te trekken om de kleur goed te kunnen zien en toen gaf hij er een zoen op. “Oh, Excellency,” zei deze dame, “I will never again wash my hand.”’ Toen Bung Karno en Ibu Hartini van paleis Bogor naar Batatulis verhuisden - toen dat huis eindelijk gereed was gekomen - is veel van hun bagage en bezittingen gestolen. Allerlei privé-eigendommen van Bung Karno, die zich bijvoorbeeld nog in het paleis bevonden, mocht hij niet meenemen. Generaal Sutikno Lukitodisastro had zogenaamd een inventaris opgesteld. Zeker tien van Bapaks schilderijen werden gewoon achtergehouden, vooral de naaktschilderijen werden vrijwel meteen verdonkeremaand.

Ik vroeg hoe het toch kwam dat er een scherpe verwijdering was ontstaan tussen Bung Karno en zijn voormalige trouwe adjudant generaal Sugandhi, later een felle opponent van de president en een Suharto-aanhanger. ‘Bapaks omgeving voorzag hem volgens Gandhi met te veel vrouwtjes. Hij hield niet van die grapjes. Hij zei eens tegen mij: “Ik moet Bapak redden.” Hij zag heus wel dat men dit deed om bij Bapak in het gevlei te komen en zo was het natuurlijk ook precies. Hij was eigenlijk niet tegen Bung Karno, maar de president hield al enige tijd niet meer van hem, en dat voelde hij.²⁹⁷ Dat was eigenlijk verkeerd van Bapak. Men sleurt niet een vriend mee wanneer je zelf stout bent. Bapak kon bijvoorbeeld tegen generaal Yani zeggen: “Yani,

297 Sukarno kennende kan het niet anders dat er andere en meer steekhoudende redenen voor die verwijdering waren. Dat kan niet anders want het lag niet in zijn aard op te houden met van een vriend te houden.

[p. 195]

hoe vind je haar?” “Leuk Pak.” Dan ging Bapak net zolang arrangeren tot het gelukt was. Bung Karno viel voor mooie vrouwen, maar het waren mooie vrouwen die hem ten val brachten.²⁹⁸ Maar soms als ik aan hem denk, besef ik ook weer dat ik vrijwel alles van hem gedaan kon krijgen en nog op een gouden presenteerblad op de koop toe. Ik heb geen hartzeer meer over zijn heengaan, maar ik moet nu wel vanaf nul opnieuw beginnen. God lijkt soms niet rechtvaardig. Wanneer ik een wens zou mogen doen, zou dit zijn dat Bapak er nog was. Maar daarvoor is het te laat. Ik voel me soms zo eenzaam als een eendje in het water. Zijn dood bracht me uit het gareel. Ik was zo helemaal van hem, en Wim, in de nood leert men zijn vrienden kennen. Gelukkig heb ik nog mijn kinderen en om die reden ben ik thuis ook nog steeds nodig.’

‘Op een dag was er weer een krontjongavond op Bogor. Bapak danste vlak voor mij met mooie meisjes. Het was eigenlijk te erg. Ik hield het niet meer uit, vooral nadat hij steeds met hetzelfde meisje danste. Mijn man mag alles doen maar niet vlak voor mijn snuit. Ik ben buiten gaan zitten. Toen miste hij me. Hij zond een dame om me te halen. Maar ik vond dat hij me maar zelf moest komen vragen. Toen kwam er voor de tweede keer een dame: “Bapak roept u.” Maar Bapak is ook slim. Hij ruilde het jonge meisje tegen een oude vrouw in en kwam dansende naar buiten om mij te halen en zei: “Tien, wil je met mij dansen?”’

Ik vertelde dat ik in 1956 op reis met president Sukarno in West-Duitsland toevallig de deur naar het privé-vertrek van hem zag opengaan en een blonde stewardess van het gecharterde panam-toestel naast hem op een bank zag zitten. Er gonsden toen geruchten dat hij een affaire met haar had, wat ik niet wilde geloven. ‘Wel, hij heeft me later verteld,’ aldus Ibu Hartini, ‘dat hij haar voor het eerst in Venetië ontmoette toen men haar hulp had ingeroepen zijn pidato's²⁹⁹ de daaropvolgende week in West-Duitsland op fouten na te lezen. “Je weet, ik was ver van jou”, vertelde hij, “en ik pakte haar hand en zij nam die niet terug. Toen heb ik haar gebruikt.”’ Mevrouw Hartini gaf aan dat Bung Karno wat vrouwen betreft altijd op het oorlogspad was. ‘Op een reis naar Menado was hij erg vrolijk. Ik zat samen met de dames, maar ik had mijn vriendjes in het Tjakrabirawa-regiment. Dus meestal wist ik wel wat er werkelijk gebeurde. Maar Bapak was handig in het wegmoffelen van dergelijke zaken. Hij liet mij dan bijvoorbeeld foto's zien en zei

298 Ik wilde niet vragen hoe zij Dewi's rol in die val zag.

299 Redevoeringen.

[p. 196]

dan: “Zie je hoe zedig je man is?” Hij benadrukte dan dat hij veel had vergaderd en dat er nergens mooie dames in de buurt waren. Dan had ik binnenpret over de wijze waarop hij mij lekker probeerde te maken.’

‘Het is aan Pak Hatta te danken dat Bapak een staatsbegrafenis heeft gekregen en eigenlijk in ere is hersteld. Want hij overtuigde de pemerintah dat Sukarno tenslotte de onafhankelijkheid proclameerde. Maar het was wel treurig,’ aldus mevrouw Hartini, ‘dat de dragers van de baar volkomen onbekende soldaten waren. Het hadden natuurlijk generaals moeten zijn en vrienden van Bapak, die hem, hun leider, een laatste eer wilden bewijzen.’

‘Had u iets anders dan lompheid en botheid van deze meneer Suharto verwacht?’ vroeg ik. Maar daar ging zij om begrijpelijke redenen niet op in. ‘Pak Ali Sastromidjojo kon er niet bij zijn want hij was ziek en het leger kreeg opdracht binnen te blijven. Maar de mensen op straat waren in tranen. Ze vonden het kennelijk te veel eer voor Bapak om in West-Java te worden begraven. Zij wilden hun bewind niet te dicht in de buurt van een heilige, een door het volk aanbeden leider hebben. Suharto vertelde ons gewoon dat hij de beslissing al had genomen Bung Karno naar Blitar te laten brengen en dat dit zo zou blijven zolang hij president was. Daarna zou men kunnen doen wat men wilde.’ Ik dacht: de lafaard.³⁰⁰

Na dit langere gesprek was ik zeer emotioneel en ben een lange wandeling gaan maken. Ik vond vooral haar kritiek op wat zij ‘Bapak's koppigheid’ noemde verbazingwekkend, hoewel er een grond van waarheid in kan zitten. Volgens haar had Bung Karno na de coup van 1 oktober 1965 meteen moeten aftreden, zich moeten terugtrekken zoals Charles de Gaulle indertijd deed om te wachten tot men hem zou vragen de leiding weer op zich te nemen. Maar dat zou immers hebben kunnen wijzen op een semi-schuldbekentenis, alsof Bung Karno toch bij de moord op de generaals betrokken zou zijn geweest? Trouwens, het is nakaarten. Wie zou haar die gedachte hebben ingegeven? Adam Malik?

Toen ik op Adam Malik afgaf reageerde zij niet. Pas later ver- telde zij dat toen Dewi in Tokio een poging tot zelfdoding had gedaan Bung Karno juist aan Adam Malik had gevraagd naar Tokio te gaan en orde op zaken te stellen.³⁰¹ Over Den Vaderland

300 En dat denk ik identiek in 1991: zoals ik Suharto niet lang geleden in een commentaar van 18 pagina's over zijn zogenaamd memoires andermaal heb geschreven. Hij is een ordinaire basterd.

301 Dat mag in 1963 of 1964 zo zijn geweest. Ik weet dat Bung Karno Malik in 1966 niet als ‘vriend’ beschouwde: zie Memoires 1966-1967, oktober 1966.

[p. 197]

Getrouwe zei ze heel nonchalant: ‘Dat is te dik, dat leest niemand.’ Dit verwonderde me to no end en ik dacht: Dit pleit niet voor u dame. Ze zei er zelfs achteraan: ‘het is geen bedtime boek.’ Je moet dergelijke teleurstellingen altijd bij voorbaat incalculeren. Ik doe dit ook wel. Maar je hoopt altijd op uitzonderingen.

Ibu Hartini zei bijvoorbeeld: ‘Misschien voelde Pak Harto in zijn hart wel lief over Bapak, maar hij had nu eenmaal A gezegd, dus B moest volgen. Trouwens de angangkat darat³⁰² was helemaal tegen hem.’ Over mevrouw Suharto zei Ibu Hartini dat haar wil wet was en dat haar voorgenomen pretpark, waar iedereen schande over sprak, 20 april zou worden geopend. ‘Zij wil de koningin van Thailand en Imelda Marcos uitnodigen.’ Wat me helemaal een ramp lijkt is dat zij meneer Masagung, de uitgever, alle originele brieven die Bung Karno haar schreef, klakkeloos heeft overhandigd, zonder hem kopieën te geven. Hemeltje, hoe kon zij zoiets doen? ‘Ik was bang die dagen en wilde die brieven in veiligheid stellen,’ zei ze. Dan moet je nodig bij een man te rade gaan, die met tape-recordings van militaire verhoren van Bapak in Parijs bij Dewi Sukarno komt leuren. Het enige wat zij over hem zei was: ‘Masagung is een zakenman.’

‘De kinderen van Bapak waren allemaal verloofd in de tijd dat Bung Karno geïsoleerd werd. Zij hadden geen tijd voor hun vader.’ Ik ging door de grond toen zij dat zei. En Dewi voerde een staat van ex-presidentsvrouw in Parijs en lag ook niet bepaald wakker van Sukarno's ‘predicament’, althans niet totdat ik haar een aantal maanden voor hij zou overlijden ertoe kon bewegen een open brief aan Suharto te schrijven. Noch mevrouw Hartini, noch Taufan of Baju hebben verder iets van de bezittingen van Bapak geërfd. Alles is naar Bung Karno's kinderen van Fatmawati Sukarno gegaan. Schandelijk eigenlijk. Het schijnt dat Guntur Sukarno ook alle bezittingen van Dewi onder zich heeft gehouden. Multatuli's uitspraak van het voorbeeld van de regent van Lebak gaat bepaald niet alleen voor Hollanders op, maar ook voor veel Javanen. Wat een houding en gedrag! Toen ik opmerkte dat ik Guruh aardig, maar te verwijfd vond, zei mevrouw Hartini: ‘Guruh is toch v.w.?’ Ik wist waar zij naartoe wilde maar begreep de uitdrukking en afkorting niet. ‘De v.w. doet het toch ook van achteren?’ zei ze letterlijk.

Ik weet niet goed wat ik moet beginnen. Ik heb Djawoto in

302 Het landleger, want de Air Force, marine en de kko (mariniers) waren zeer pro-Bung Karno.

[p. 198]

Peking een brief geschreven. Mevrouw Hartini heeft in dit stadium eigenlijk niet genoeg te vertellen om een boek te maken. En zij is zeker niet geschikt voor een televisiegesprek. Terecht wil zij op haar tellen passen. Toen zij wilde vertellen dat Bung Karno voor zijn dood ‘maarschalk’ Lon Nol met Suharto vergeleek vroeg zij me eerst om het bandopnameapparaat af te zetten. Zij noemde de angst in Indonesië om over Sukarno te spreken ‘een epidemie’.

Kan niet slapen. Het is al 03.00 uur. Waar ik misschien het meeste van onder de indruk ben is niet alleen hoe eenzaam Bung Karno zich na 1967 drie jaar lang moet hebben gevoeld door wat de regering en Suharto hem aandeden, maar ook hoe geïsoleerd en eenzaam hij zich moet hebben gevoeld, omringd door de minds van zijn directe omgeving, kinderen en Ibu Hartini. Ze zullen allemaal erg lief en zorgzaam zijn geweest, maar dit waren niet de mensen die hem konden stimuleren. In dat opzicht had hij natuurlijk veel meer aan Dewi's mind, schandalen en kijfpartijen inbegrepen.

13 maart 1975

Het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden heeft maar liefst met 189 tegen 49 gestemd om Cambodja en Vietnam verder in hun vet gaar te laten koken. Wat een achterlijke blamage. Daar hebben al die tienduizenden Amerikanen nu hun leven voor gelaten en de bonzen in Washington blijven de grote meneren uithangen alsof zij van de prins helemaal geen kwaad weten en geen moer op hun kerfstok hebben. Nu zou er een Neurenberg-tribunaal in Amerika moeten worden georganiseerd. Bertrand Russell en de zijnen hebben volkomen gelijk. Het is hetzelfde soort tuig dat in Den Haag de beleidslijnen inzake Indonesië en Bung Karno uitstippelde of nu tegen Suharto en consorten.

Noord-Vietnam heeft de stad Ban Me Thuot onder de de voetgelopen. Deze is als hoofdstad van de provincie Dar Lac van vitaal belang. Het loopt slecht af voor Amerika in Zuidoost-Azië, precies zoals Sukarno mij in 1966 zei dat het zou aflopen.³⁰³

Telefoneerde ambassadeur Piet Schaepman en ontdekte, dat mijn verre nichtje, Jackie Oltmans van de Indische tak, diens secretaresse is. ‘Ik ben nu twee jaar hier en kan à la minute voor u regelen wat u nodig heeft,’ aldus de ambassadeur, die overigens druk bezet was omdat de directeur-generaal van Economische Zaken op bezoek was. Probeer verder voor de nos een gesprek met premier Lee Kuan Yew te regelen.

303 Zie Memoires 1966-1967, p. 104.

[p. 199]

Eldridge Cleaver woont nu met Kathleen en zijn kinderen Maceo en Joju in een arbeiderswijk in Parijs. Hij zei tegen Kim Willenson van Newsweek niet te zijn overgestapt van communistische sympathieën op fascistische ideeën, maar het was waar dat hij na bezoeken aan de ussr, China, Noord-Korea, Cuba en Oost-Europese landen zich realiseerde dat de marxistische levensbeschouwing te statisch was en niet meer relevant voor moderne samenlevingen. Hij denkt zelfs dat de sovjets Amerika niet meer van de kaart zouden kunnen vegen om van de kapitalistische last af te zijn. Beter laat dan nooit. Hij is er achter hoe de wereld in elkaar zit.³⁰⁴

Mevrouw Hartini zei: ‘Iedereen in Jakarta kijkt naar wat ik doe. Hoest ik een keer of hoest ik tien keer. En dan zeggen zij: “nu is zij in zaken” want ik wilde niet zeggen wie ik in Singapore ging ontmoeten, want dan krijg ik nooit meer een visum.’ Alsof de weduwe van Bung Karno een tjap moet vragen om op reis te mogen. Ze zijn gek. ‘Ik zit te dicht bij het vuur, Wim,’ zei zij.

Ik heb een masseur naar de kamer laten komen, een oudere Chineees, die perfect bezig was. Hij speelde met mijn ballen en penis dermate vakbekwaam, dat ik er geen erectie van kreeg. Pas aan het einde van het spel vroeg hij of ik ‘alles’ gemasseerd wilde hebben. ‘May be,’ antwoordde ik. Hij ging er met veel olie tegenaan. Ik aarzelde. Ik had eigenlijk geen zin om afgetrokken te worden, dat was het einde van de pret.

Vanmiddag heb ik een gesprek gevoerd met de heer James Fu, die een televisie-interview zou moeten regelen.

Om 18.20 uur was ik weer bij Ibu Hartini en we spraken opnieuw lang en nu zonder tape-recorder.³⁰⁵ Daardoor ging het eigenlijk veel gemakkelijker allemaal. Ik maakte aantekeningen. Tegen acht uur nam ik haar mee naar het revolving restaurant op de 40ste verdieping, waar haar dochter en schoonzoon uit Pontianak zich bij ons voegden. Om 23.00 uur waren we terug in haar kamer en spraken verder.

Ik vroeg haar waar zij op 1 oktober 1965 was geweest. ‘Ik was in Bogor en Bapak kwam die avond zelf ook naar Bogor.’

‘Wist hij toen al dat er generaals waren gedood?’

‘Nee, pas na twee dagen kwamen via adjudanten en generaals de berichten binnen dat de zaak niet pluis was.’ Ik vertelde om die reden ook Dewi met kracht te hebben geadviseerd de brie-

304 Newsweek, 17 maart 1975.

305 Ik heb hier per abuis eerst de met de hand geschreven notities vermeld die op 12 maart werden opgenomen. Wat nu volgt is wat op de tape van 12 op 13 maart staat vermeld.

[p. 200]

ven te publiceren, die Bung Karno haar die dagen schreef en waaruit ten overvloede bleek dat de president niets van de gruwelijke moorden wist.

In 1966 kwamen in opdracht van Suharto de generaals Andi Yusuf, Basuki Rachmat en Amir Machmud naar Bogor om president Sukarno vriendelijk maar dringend te adviseren het dagelijkse bestuur van het land aan Suharto over te dragen. Het werd een verhitte bijeenkomst, later ook door oud-ambassadeur Howard Jones³⁰⁶ beschreven, maar uiteindelijk ging Bapak door de knieën. Gezamenlijk werd de berucht geworden Super Semar³⁰⁷ opgesteld, die feitelijk de macht van de president bij Suharto legde, ook al stond er uitdrukkelijk in dat Suharto de veiligheid en welzijn van Bung Karno zou garanderen. Ik vroeg Ibu Hartini, aangezien dit drama zich in Bogor had afgespeeld, of zij zich die fatale dag in Bapaks leven herinnerde. ‘Ik was niet bij de vergadering zelf,’ zei ze, ‘alhoewel Bapak mij wel naar mijn mening vroeg. Ik zei: Mas, ik weet het echt niet. Het lijkt me een mandaat om de orde te bewaren. Over dit geval kan ik u geen advies geven en geen neen of ja zeggen. U moet doen wat u denkt dat goed is, omdat ik niet precies weet hoe alles in elkaar zit.’ Zij vervolgde: ‘Hij heeft daarna lang met generaal Sabur gesproken. Hij heeft lang gepeinsd en lang gebeden en toen heeft hij zijn handtekening gezet.’

‘Maar Suharto heeft een andere interpretatie gegeven aan het stuk dat Bapak tekende en in plaats van hem te beveiligen hem juist dood getreiterd.’

‘Ja, maar wat konden we doen? Vanaf dat moment kreeg Bapak juist een erg slechte “treatment”.’ Ik vroeg haar om een verklaring hoe het mogelijk was dat het Indonesische volk on- der dwang van het leger Bung Karno de rug toekeerde. ‘Ik heb toch gezien met welke ogen men naar hem keek? De mensen hielden van Bapak Wat is er toch gebeurd?’

‘Politiek is nu eenmaal zo,’ aldus mevrouw Hartini. ‘Politiek is hard. Ze zeggen 's ochtends ja en 's avonds neen. 's Ochtends is iets wit en 's avonds rood. Het is echt niet te verklaren waarom de mensen die dagen aldus op Bung Karno hebben gereageerd of gedacht.³⁰⁸ Maar een ding weet ik wel, de rakjat hield veel van hem, zelfs tot nu toe. Ze durven het niet te laten merken, maar diep in hun hart: the people love Bapak nog altijd.’

Zij vertelde dat er verder geen bewaking bij Bung Karno's graf

306 Indonesia: A Possible Dream, Howard Jones, pp. 397, 398.

307 Zie bijlage 35.

308 Suharto en het leger beschuldigden hem van de moord op de generaals: de rakjat (volk) was in verwarring.

[p. 201]

in Blitar was en dat alle graven op de begraafplaats hetzelfde waren: ‘Bapaks graf is niet meer en niet minder.’³⁰⁹

Sukarno en mevrouw Hartini hebben nadat zij het paleis te Bogor verlieten maar zes maanden in Batutulis gewoond, waar zij een huis hadden laten bouwen. ‘Bapak mocht helemaal het huis niet uit. Hij kon zich op het terras bewegen en op het erf, niet verder. Hij mocht niet naar Bandung of Jakarta.’

‘Hoe ervaarde hij dit?’ vroeg ik. ‘Met veel moeite van de huisarts en de voormalige minister van Volksgezondheid, professor Sibawessi, kon hij toen naar Jakarta verhuizen. Hij had die dagen door zijn isolatie erg veel verdriet. Het was niet toegestaan dat hij nog met mensen om mocht gaan. Hij mocht ook absoluut geen bezoek ontvangen, behalve van mij en de kinderen, en van niemand anders. Generaal Sabur of andere oude vertrouwde medewerkers en vrienden, niemand werd meer bij hem toegelaten. Niemand, Wim, alleen maar de vrouwen en de kinderen.’

‘Kreeg hij kranten? Las hij boeken? Volgde hij het wereldgebeuren?’

‘Hij mocht alle kranten en tijdschriften ontvangen. Hij wist precies wat er in de wereld gebeurde. Zoals in Cambodja,’ en dat was het moment waarop zij gisteren vroeg de tape af te zetten. Zij herhaalde dat Bung Karno ‘maarschalk’ Lon Nol met Suharto vergeleek.

Ik wilde proberen toch meer over de fatale coup van 1965 te weten te komen. Maar Ibu Hartini vervolgde dat het huis in Batutulis op een heuvel lag, het tochtte er heel erg en Bung Karno had voortdurend last van reumatiek. ‘Hij hield het er niet uit. Hij heeft toen Suharto een brief geschreven of hij naar Jakarta “mocht” verhuizen.’ Dat schijnt toen veel voeten in de aarde te hebben gehad maar uiteindelijk lukte het! Stel je dit eens voor.

‘Toen Bapak in de avond van 1 oktober in Bogor arriveerde heb ik hem gevraagd: “Mas, vertel me wat is er precies gebeurd?” “Ik kan niet veel vertellen, Tien, wacht maar. Over een paar dagen zullen we alles in de kranten lezen.” Hij was over politieke zaken altijd gesloten tegenover zijn vrouw. Hij wilde al die zaken voor zichzelf houden. Ik kwam toch veel te weten via generaal Sabur, ministers en andere mensen, maar nooit veel via Bapak zelf. Eigenlijk is alles goed gegaan tot 1966.’

‘Was Bapak niet bereid de zeilen bij te stellen, zijn politiek om te buigen, een stap terug te doen om juist uiteindelijk vooruit te gaan?’ vroeg ik.

309 309 Later is er een mausoleum gebouwd.

[p. 202]

‘Jawel, hij wilde dit wel en wist dit ook, maar wanneer hij zijn presidentschap zou neerleggen wilde hij dit eervol doen. Hij wilde niet zonder meer de laan uit worden gezonden. Hij wilde weggaan.³¹⁰ Hij was bereid af te treden, indien ze hem maar zijn eer zouden laten behouden. “Ik ga wel weg,” zei hij. Maar zijn vijanden en tegenstanders zijn hem te slim af geweest (...).³¹¹ Hij had helemaal niet verwacht, Wim, dat zijn eigen mensen het hart zouden hebben om hem zo te behandelen. Dat is altijd wat hij zei. Hij heeft dikwijls tegen mij gezegd: “Nou, de belanda's³¹² hebben mij beter behandeld dan mijn eigen mensen.’

‘Was de president dan niet diep teleurgesteld, want letterlijk had hij zijn leven gewijd aan de bevrijding van Indonesië? Hij had zelf elf jaar vastgezeten om dit doel te bereiken?’

‘Jawel,’ zei Ibu Hartini, ‘hij was diep teleursgesteld. Hij heeft wel eens tegen mij gezegd: “Ik wilde dat ik een schot zou krijgen, dan ben ik ervan af. Ik heb nooit gedacht dat mijn eigen mensen het hart zouden hebben mij zo te behandelen. Heb ik dit verdiend? Elke keer zei hij dit, heb ik dit verdiend?’

‘Ontving u helemaal geen blijken van aanhankelijkheid van vrienden of de rakjat?’

‘O, jawel. De mensen hebben altijd geprobeerd toch bij hem te komen en hem gewoon als oude vrienden bijvoorbeeld zijn lievelingskost brengen, of om een beetje met hem te kunnen praten, als vroeger. Maar het mocht niet. Niets mocht. Het was een onmenselijke behandeling, die vijf jaar heeft geduurd. Of eigenlijk waren het drie jaren, van 1967 tot 1970. Hij is in die periode echt onmenselijk behandeld. Hier moet ik wel de waarheid over zeggen.’

‘En na de verhuizing van Batutulis naar Wisma Jaso in Jakarta, hoe onderging Bung Karno dat?’

‘Toen werd alles nog moeilijker. Daar hebben ze hem drie maanden lang ondervraagd. Hij mocht gedurende die hele tijd geen enkel bezoek ontvangen. In hun ogen werd toen alles gedaan om hem klein te krijgen. Zijn vrouw en kinderen mochten hem drie maanden niet bezoeken.’

‘Wat bedoelt u met klein krijgen? Wat wilden ze nog van hem? Hij was al bijna zeventig jaar.’

‘Die mensen gingen ervan uit dat hoe gauwer hij dood zou

310 Maar hij moest en zou van Suharto de pki veroordelen voor de coup wat Bapak weigerde. Hij wist dat het een cia-coup was.

311 Net als M. Gorbachev in augustus 1991 zich het meest beklaagde nooit van zijn medestanders een coup te hebben verwacht.

312 Nederlanders.

[p. 203]

gaan hoe beter het voor hen zou zijn. Wanneer hij zou worden doodgeschoten zou er in het hele land een opstand zijn uitgebroken. Sterft hij uit zwakte dan zal er geen pekara komen. Ze deden alles om hem verder te verzwakken. Zo is het Wim. Ze gingen hem treiteren. Hij moest als een vis zonder water leven. Hoe gauwer hij dood zou gaan des te beter. Dan waren ze van hem verlost.’

‘Begreep Bapak, waar Suharto en zijn handlangers op uit waren?’

‘O, ja, o, ja. Hij wist het precies. Maar Bapak is altijd een flinke man geweest. Hij zei steeds: “Ik heb liever dat ik hieronder lijd, dan dat de mensen opnieuw in een bloedbad terecht zouden komen.³¹³ Wanneer Bapak in 1965 alsnog het commando zou hebben gegeven, dan zou de strijd zijn losgebarsten, maar dan zouden er ook heel veel slachtoffers zijn gevallen. Dat wilde hij voorkomen. “Laat mij maar dood gaan,” zei hij. “Ik wil niet hebben dat Indonesië als Vietnam gaat worden en er nog meer doden zouden vallen. Laat mij maar sterven, niets erg.”³¹⁴ Bapak noemde dit altijd “het risico van het vak”,’ aldus mevrouw Hartini. ‘Hij wilde niet hebben dat zijn mensen elkaar zouden gaan uitmoorden ter wille van hem of van zijn positie. Hij had het bevel kunnen geven, maar hij deed het niet.’

‘Ze kwamen bij hem, schout-bij-nacht Muljadi en anderen: “Pak, geeft u ons het commando. Zegt u ons wat wij moeten doen.” Maar Bapak deed het niet. Had hij gezegd: bungkus Suharto³¹⁵, dan zouden ze het hebben gedaan. Maar hij wilde dit niet, want hij wist dat dit veel slachtoffers met zich mee zou hebben gebracht. Ik weet dat in die dagen de tentara³¹⁶ erg tegen hem was gekant, erg, en juist in die kritieke periode. Men wasontevreden.’

Mevrouw Hartini vervolgde: ‘Wij, Mohammedanen, aanvaarden ons lot. Het is allemaal al in onze handen geschreven. Bung Karno moest leven van dit jaar tot dat jaar. Hij moest zijn plichten doen, dit, dit, dit, dat moest hij meemaken. Het was in 1970 afgelopen. Ik weet zeker, ook al kan ik ongelijk hebben, dat ik althans gedurende die laatste jaren van ellende heb gedacht: wat hij nu meemaakt is allemaal Gods wil. Ik, als zijn vrouw zijnde, dacht steeds dat omdat hij al die moeilijkheden in zijn laatste levensdagen moest meemaken hij tenminste in het hiernamaals niet meer voor zijn zonden behoefde te boeten. Hij heeft al op

313 Suharto had immers al een miljoen mensen laten afslachten!

314 Washington zou Suharto militair hebben geholpen, en China en de Sovjet-Unie de Sukarno-gezinden.

315 Oppakken en onschadelijk maken.

316 Leger.

[p. 204]

aarde geboet. Hij hoeft later niet meer examen te doen. Hij is al geslaagd. Alle deuren zijn voor hem opengegaan opdat hij bij God een goede plaats krijgt. Die gedachten heb ik altijd gehad. Mogelijk dat ik ongelijk krijg, maar dat heeft me beroerd.’

Zij vervolgde: ‘Ik maak er geen drukte meer over waarom Bapak zo is behandeld. Ik stel mij die vraag niet meer. Waarom heeft men hem zijn laatste jaren zo onmenselijk behandeld? Dat is nu allemaal voorbij. Wij aanvaarden ons lot. Wij weten nu eenmaal nooit wat voor goeds God ons geeft. U kent het gezegde: de ene zijn brood is de ander zijn dood. Wij weten niet waar het goed voor is geweest. Toen ik nog jong was had ik het moeilijk, maar op latere leeftijd heb ik Bapak gekregen. Vanaf dat moment was hij voor mij de reddende engel. Als God het niet gewild zou hebben, dan zou Bung Karno die bittere laatste jaren niet hebben meegemaakt. Ik veronderstel, ik weet, ik voel het, dat Bapak dit nu eenmaal moest meemaken op aarde als deel van zijn lot. Waarom moesten ze hem zo behandelen? We moeten het ons dieper indenken. We spreken dan tot God en concluderen dat wat ons overkomt ons lot is.’

‘Dacht Bung Karno er zelf ook zo over?’

‘Hij heeft het zelf erkend, ja. Hij heeft in zijn laatste dagen zelf geuit: “Ik heb mijn boete al betaald.”

‘Maar hij wilde niet naar het militaire hospitaal worden overgebracht, toen hij al heel erg verzwakt en ziek was,’ zei ik.

‘Nee, maar toen hebben ze hem op de mouw gespeld dat hij alleen maar voor een check-up ter observatie zou gaan en daarna weer op Wisma Jaso zou terugkeren. “Wij willen u nader onderzoeken, en dan gaat u weer naar huis” werd hem gezegd. Daarin heeft Bapak toegestemd en was bereid naar het ziekenhuis te gaan. Aldaar heeft hij nog een dag kunnen spreken. Hij wist dat hij in het ziekenhuis lag. Maar de tweede dag was hij al in coma. Hij voelde ook geen pijn meer. Hij wist al niet meer wat er met hem gebeurde. Hij wist ook niet meer wie er voor hem stond. Hij was daar eigenlijk vier dagen bewusteloos en de vijfde dag heeft God hem geroepen. Toen was hij verlost van alle pijn en ellende die hij op aarde heeft meegemaakt.’

Mevrouw Hartini: ‘Toen Dewi kwam wist hij niet meer wie zij was. Ook toen Kartika bij hem kwam wist hij het al niet meer. Toen Pak Hatta hem bezocht heeft hij nog een paar woorden gemurmeld. Pak Hatta is vrijdag in het ziekenhuis gekomen. Zondag is Bapak overleden.

‘Had hij wel een behoorlijke doktersbehandeling?’³¹⁷

317 Hier spraken we langs elkaar heen. Ik bedoelde de behandeling van 1968-1970; mevrouw Hartini sprak over de vijf dagen in het militaire hospitaal.

[p. 205]

‘Jawel, Wim, maar het was al te laat. Jawel Wim, hij kreeg de juiste behandeling, toch wel.’

‘Een van de kinderen heeft dit geschreven.’

‘Hij kreeg alle injecties. Hij kreeg alle obats.³¹⁸ Hij had de beste doktoren, maar het was al te laat.’

‘Hij wilde zelf niet meer?’

‘Hij wilde zelf niet meer meehelpen om beter te worden. In zijn geest was hij zo ziek, eerst psychisch en daarna fysiek, lichamelijk ziek. En nog eens zeg ik: hij was voorbestemd dit op aarde mee te maken.’

‘Maar u zegt zelf dat ze hem opzettelijk hebben getreiterd om hem klein te krijgen. Wat wilde men van hem?’

‘Dat weet niemand, want hij was helemaal alleen met degeen die hem heeft verhoord.’

‘Is die persoon bekend?’

‘Jawel. Het was kolonel N.³¹⁹ Hij heeft als militair-attaché in Washington gediend.³²⁰ Maar wat er tijdens die verhoren is gezegd en gebeurd weet niemand.’

‘Hoe deed die kolonel dit?’

‘Vrij onbeschoft.’

‘Is hij een Javaan?’

‘Dat weet ik niet. Maar iedere keer als Bapak zegt: “Ik ben het al vergeten,” antwoordt de kolonel: “Hoe kan dat?” Wanneer Bung Karno antwoordde dat hij zich niet meer kon herinneren wat in dit of dat jaar was gebeurd of wat hij toen had gezegd of wat voor maatregelen hij had genomen en zei het niet meer te weten, dan merkte deze kolonel op: “sudah lupa?” Bapak heeft mij nooit verteld waarover hij werd ondervraagd. Hij heeft het altijd voor zichzelf gehouden. Hij heeft noch aan zijn oudste zoon, Guntur, noch aan mij verteld welke vragen werden gesteld.’

‘Wat moet Bung Karno eenzaam zijn geweest!’

‘O ja, o ja, erg. Soms zei Bapak dan tegen mij: ik wou maar dat ik een schot kreeg, dan voel ik geen pijn meer. Dat waren zijn woorden. Maar ze waren slim om juist niet op hem te schieten.’³²¹

‘Dan zou de hel zijn losgebroken.’

‘Precies.’

‘Eens zullen die verhoren misschien bekend worden. Waar zit dr. Subandrio nu?’

318 Medicijnen.

319 Heb die naam niet exact verstaan.

320 Dan weet je hoe laat het is: net als kolonel Sutikno die plotseling als Suharto's privé-secretaris opdook in 1965.

321 Suharto en zijn handlangers beoogden hem als een bloem te laten verwelken, zoals Nasutions medewerker Ujeng Suwargana mij al begin jaren zestig had voorspeld.

[p. 206]

‘Hij is ergens in Jakarta. Niet meer in Tjimahi. Hij schijnt na de dood van zijn vrouw goed te worden behandeld.’

‘En zijn zoon, die prachtig piano speelde?’

‘Allebei hebben ze hem verlaten, zijn vrouw en zijn zoon. Zijn boek is nog geheim. Maar ik geloof Wim dat Subandrio precies weet wat er 1 oktober 1965 gebeurde.’

‘Maar hij was tijdens de coup op Sumatra.’

‘Ja, zogenaamd. Maar hij kende de proloog, de aanloop tot de coup. Dat moet hij toch geweten hebben.’

‘Waarom wil Suharto dan niet dat het boek uitkomt? Misschien is Bandrio toch geen verrader dat hij dingen schrijft, die pro-Bung Karno zijn.’

‘De tijd is misschien nog niet gekomen dat Subandrio de waarheid zegt. Dat zou toch kunnen? Waarom heeft Bandrio niet de doodstraf gekregen? Bapak zei altijd: “laat mij maar het slachtoffer zijn en niet het volk. Ik wil niet hebben dat het volk om mij in tweeën zal splijten, of dat Indonesië in tweeën gaat, dus met pro-Sukarno- en pro-Suharto-delen. Dat wil ik niet. Het zou tot een bloedbad leiden.” Dat wilde hij voorkomen.’

‘Maar er heeft intussen toch een gigantisch bloedbad plaatsge had?’

‘Maar niet door zijn toedoen. Dat bloedbad is niet door hem ontketend. Hij wilde zich tegenover God verantwoorden. Er heeft een bloedbad plaatsgehad, maar niet door hem. Dat is immers een andere zaak? Dan zou hij zich schuldig hebben gevoeld dat om hem zoveel slachtoffers onder zijn eigen bangsa³²² zouden zijn gevallen. Dat wilde hij niet hebben. Begrijp je? Dus dat is een andere zaak.’

Mevrouw Hartini vervolgde: ‘Als ik wat laat op Wisma Jaso kwam, dan vroeg hij: “O, Tien, vanwaar kom je?” “Oh, ik moest even dit of dat doen”, maar dan was hij boos. Hij was al kinds geworden.³²³ Hij sprak ook niet veel meer in zijn laatste dagen.’

‘Waren zijn geestelijke vermogens dan echt achteruitgegaan?’ ‘Ja, hij was eigenlijk psychisch al zeer ziek. Dan kwam ik 's ochtends. Dan ontbeten we samen. Dan sliep hij in. Later las hij een krant, ook al met tussenpozen. Hij ging snel achteruit. Dan legden we een kaartje tot twee uur. Dan ging hij weer dutten. Hij had zijn enige echte maaltijd 's middags om 16.00 uur. 's Middags werd hij ook een beetje gebaad, tenminste als hij zin had. Zo niet, dan bleef hij ongebaad. Hij was al erg achteruitgegaan. Soms had hij eigenlijk ook geen trek meer om teontbijten.’

322 Volk.

323 Ik vond dit geen noodzakelijk logische redenering.

[p. 207]

‘Wandelde hij in de tuin van Wisma Jaso?’

‘Daar had hij geen zin meer in, Wim, geen moed meer toe. Hij ging niet eens meer op het terras. Een ding moet je onthouden: hij was uiterst bitter teleurgesteld over de behandeling die hij kreeg van zijn eigen mensen. Hij wilde dood. Hij was al helemaal apathisch geworden. Hij wilde ook niet meer lezen. Hij wilde niet meer praten, ook niet over politiek. Hij wilde zich niet meer scheren. Niet meer baden. Dus zo erg was het met hem. Hij is echt, wat je noemt, bij de pakken neer gaan zitten.’

‘Na al die jaren van doelgerichte overheidspesterij door Suharto.’

‘Precies.’

‘Had Bung Karno het gevoel dat er toch eens redding zou komen?’, vroeg ik.

‘Nee, nee. Met Gods wonder. Dat wel.’

‘Maar geen kans op terugkeer aan de macht?’

‘Nee, hij voelde en wist dat hij de zaak had verloren. Dat kan ik zeggen als zijn vrouw zijnde.’

‘Maar vond hij het niet verschrikkelijk Indonesië in de handen van verraders te hebben zien overgaan die de kant van Amerika kozen in plaats van de niet-gebonden landen op de eerste plaats?’

‘Op een dag hoorde ik wel dat Adam Malik met hem sprak. “Bapak, gaat u liever naar buiten” zei Malik.’

‘Kwam Malik dan nog bij Bung Karno?’

‘Vroeger, direct na de coup, nog wel. Malik adviseerde Bung Karno om aan de regering te zeggen dat hij naar de bevalling van Dewi³²⁴ in Tokio wilde. Met die “akal”³²⁵ zou Bapak naar het buitenland hebben kunnen vertrekken, want Malik heeft hem gezegd, “als U hier blijft zitten wordt U dood getreiterd.” Dus Malik adviseerde hem dit te doen en verzekerde hem dit in elkaar te zullen zetten. “Laat U maar aan ons over.” Ik weet niet wie die “ons”, of die “vrienden” waren. Maar Bapak zei, “Nee, ik wil mijn land niet verlaten in deze moeilijke tijd. Ik ben geen lafaard. Right or wrong ik hoor hier thuis te zijn”.’

Ibu Hartini vervolgde: ‘Ik heb een paar maal getracht hem te overtuigen inderdaad naar het buitenland te vertrekken, maar hij wilde dit niet. Of misschien wilden ze hem een behandeling als Sihanouk of de Shah van Iran bezorgen.’

‘Ik heb Bung Karno in 1966 op het paleis zeer boos zien worden om de leugens van Malik, die bij een toespraak in Tokio

324 Kartika werd 11 maart 1967 in Tokio geboren.

325 Smoesje.

[p. 208]

voor Indonesische studenten de schuld voor het bloedbad aangericht door Suharto in de schoenen van Bung Karno schoof, omdat Sukarno had geweigerd de pki te veroordelen, nota bene.’

‘Maar je kent Bapak toch wel, Wim. Eens was hij zo boos op Subandrio, en daarna toch weer goed met hem. Met Ibu Dewi wilde hij breken, maar hij verzoende zich weer met haar. Malik wilde in ieder geval het vertrek van Bapak naar het buitenland voor hem fixen en dat deed hij toch maar voor hem. Bovendien was hij op dat moment menteri³²⁶ van Buitenlandse Zalen, dat moet je ook niet vergeten. Dus wat ziet Bapak in Malik? Geen vriend?’³²⁷

‘Malik heeft de buitenlandse politiek van Indonesië helemaal op Amerika en de westerse landen gezet. Dat was lijnrecht tegen alles waar Bung Karno een leven lang voor had gestreden, te beginnen in Bandung in 1955.’

‘Hij is niet kwaad hoor, Malik,’ aldus mevrouw Hartini. Dat was hij volgens mij wel, zoals eerder in deze Memoires uiteengezet, maar dat heb ik verder in ons gesprek ingeslikt.

‘U kunt het weten, maar ik heb hem altijd instinctief ontweken als de pest. Voor mij was Malik een gladjakker.’

‘Wanneer hij geen persoonlijke vriend van Bapak was, hoe kon Bung Karno hem dan vragen om even dit of dat voor hem in het buitenland te gaan regelen? Hij had toch ook kunnen zeggen, sorry, ik ben minister, ik doe het niet. Dus met zoveel woorden, hij was een persoonlijke vriend van Bapak.’ Ik wilde niet op het onderwerp blijven steken door te herhalen dat dit in het verleden zo was geweest, maar naar mijn stellige overtuiging waren Bapak en Malik na 1966 onverzoenlijke tegenstanders. De opportunist Malik had voor de verraderskliek van Suharto gekozen. Punt.

‘Op die manier zou ook generaal Ibnu Sutowo van Pertamina als een blijvende vriend van Bung Karno worden gezien, omdat hij met zijn gestolen fortuin sommige kinderen van Bung Karno schijnt te helpen,’ zei ik.

‘Ja, dat wel hoor, Guntur en zo.’

‘Wie waren dan toch Sukarno's aartsvijanden in die dagen, behalve Suharto en consorten? Nasution was kritisch, maar minachtte hij Bung Karno zo diep als Suharto?’

‘Ik weet ook niet wie die aartsvijanden in die dagen waren.’

‘Generaal Ali Murtopo misschien?’

326 Minister.

327 Na 1966 was Bung Karno volgens mij geen vriend van Malik meer.

[p. 209]

‘Misschien. Generaal Surjo was ook niet zo erg. Maar Suharto en de aspri.³²⁸ Toch denk ik dat wanneer Bapak zich tijdig zou hebben teruggetrokken, dan zou het misschien nog met alles in orde hebben kunnen komen. Maar Bapak was koppig.’

‘Of bedoelt u dat hij ondanks alles aan zijn werkelijk principes vasthield, zoals weigeren de pki te veroordelen, een van Suharto's voornaamste eisen.’

‘Ik bedoel dat hij zich tijdig had moeten terugtrekken, desnoods nog in 1966, maar dat weigerde hij.’

‘Of weigerde hij door coupgeneraals te worden vernederd?’ ‘Ik heb wel gedacht dat als hij toen een stap terug had gedaan alles misschien anders zou zijn verlopen. Maar als Mohammedaan heb ik tenslotte geconcludeerd dat Bapak alle ellende op aarde heeft moeten doormaken van God.’

‘Gelooft u dat echt,’ vroeg ik mevrouw Hartini.

‘In die tijd was goede raad duur.’

‘U wilde dat president Sukarno een stap terug zou doen, dan de zaak in de soep laten draaien en vervolgens dat men dan à la Charles de Gaulle weer een beroep op hem zou doen om de leiding over te nemen.’

‘Precies.’

‘Maar om die stap terug te doen was de prijs van de leugen te hoog. Wat zou er in hemelsnaam zijn gebeurd als Bung Karno de pki als schuldenaren had aangewezen, overtuigd zijnde dat dit niet zo was? Dan was er pas echt een bloedbad op zogenaamde communisten gevolgd. Hebt u hem die stap terug aangeraden?’

‘Jawel hoor, ook al ben ik geen politieke figuur als Indira Gandhi of mevrouw Bandaranaike. Maar Bapak zei, ach nee, hij wilde niet luisteren, hij was te koppig.³²⁹ Ik zei dan: “Bapak is het niet beter dat u een beetje toegeeft.” Dan werd hij erg kwaad, sloeg op de tafel en zei dan: “ik heb er voor gewerkt dat ik president ben. Ik laat me niet op mijn kop zitten. Ik laat me door niemand dicteren wat ik moet doen.”³³⁰ Maar dat is onjuist. We zijn maar mensen. Een ding was niet goed aan Bapak, hij was te koppig.’

Daarop vertelde ik haar hoe ik in 1966 met Suharto's particuliere secretaris, kolonel Sutikno, naar het paleis was gegaan om de president over te halen een stap terug te doen. Dat Tikno

328 De persoonlijke staf van generaal Suharto, als lichaam in 1968 gevestigd. Zie O.G. Roeder, The Smiling General, p. 158.

329 Hier zou ik Bung Karno's argumentatie willen horen waarom hij geen stap terug wilde doen, een argumentatie die zijn weduwe ons jammerlijk onthoudt, omdat zij deze met ‘koppig’ omschrijft. Maar daar kom je er niet mee.

330 Hoe kon Bapak zich door coup-generaals de wet laten voorschrijven.

[p. 210]

tegen Bung Karno zei: ‘Bapak, wij houden van u’ en meer geslijm namens Suharto, wat er uiteindelijk altijd weer op neerkwam dat Sukarno de pki moest aanwijzen als schuldige van 1965. Op die manier zou het door Suharto aangerichte bloedbad onder Indonesische patriotten eveneens gerechtvaardigd zijn geweest met Bung Karno's sanctioneren ervan. Bung Karno was helemaal niet koppig. Hij was wel degelijk bereid ook Sutikno vijfenveertig minuten alleen met mij te laten spreken, zoals ik in Den Vaderland Getrouwe eerst en later in mijn Memoires heb beschreven. Jammer genoeg was het niet mogelijk tijdens dat zeer vertrouwelijke gesprek met zijn drieeën op het Istana aantekeningen te maken. Door de drukte in die dagen schreef ik er niet veel bijzonderheden over in mijn dagboek. Ik weet alleen dat ik het met Bung Karno's argumentatie tegenover Suharto's afgezant, kolonel Sutikno, roerend eens was. Bung Karno verdomde het in de kaarten van de coupgeneraals te spelen. Hij doorzag hun smerige spel. En al stond hij er moederziel alleen voor, want men had hem al zijn vertrouwelingen door moord en doodslag, gevangenisstraf en verdere isolatie ontnomen, hij hield de eer aan zichzelf. Dat had absoluut niets met koppigheid te maken. Dit probeerde ik mevrouw Hartini vurig uiteen te zetten.

‘Het kon best waar zijn dat in die dagen van 1966, toen de moordpartij was verminderd en er geen opstand meer was men Bapak vroeg om zich terug te trekken,’ aldus mevrouw Hartini. ‘De ophitserij tegen hem was gelukt, dus werd hem gevraagd op een vriendelijke manier via Sutikno om zich liever terug te trekken. Hij had ook kunnen reageren met: vooruit dan maar, even kijken tot hoever gaan jullie. Lukt het allemaal niet, dan hebben jullie mij toch weer nodig, dan kom ik weer terug. Dat zou eigenlijk beter zijn geweest. Het allerbeste was geweest als Bapak zich meteen na 1 oktober 1965 zou hebben teruggetrokken.’

‘Maar denkt u niet dat Bung Karno heel goed wist wat voor vlees hij in de kuip had. Hij wist nu met schietgrage generaals en kolonels te maken te hebben, die bij de minste geringe mislukking van hun beleid bereid waren iedereen neer te paffen en andere opposanten naar verre eilanden te verbannen. Bung Karno wist uitstekend dat er geen enkele kans was op een mislukking van Suharto's schrikbewind, dat vanuit Washington, Den Haag enzovoorts werd aangemoedigd en gefinancierd? Hij prefereerde als admiraal Doorman in de slag om de Javazee met de vlag in top ten onder te gaan dan capituleren voor een stelletje verraders. Ik zal altijd achter Bung Karno blijven staan. Hij had gelijk.’

[p. 211]

Mevrouw Sukarno: ‘Maar na 1 oktober 1965 waren de omstandigheden zo veranderd Wim. Het was niet meer te remmen nadat het hele volk de verminkte lijken van de vermoorde generaals op televisie had gezien.’

‘Ja, dat liet Suharto allemaal opzettelijk doen, met de implicatie dat het Bapaks werk was geweest om zodoende zijn massa- slachting onder patriotten, Bung Karno-aanhangers en pki-aanhangers te rechtvaardigen. Het is allemaal zo doorzichtig.’ Daarop vroeg ik mevrouw Hartini hoe het mogelijk was geweest dat iemand in Indonesië ook maar één moment had kunnen geloven dat Sukarno zijn eigen generaals aan moten had laten hakken.

‘Nou ja, als men boos wordt dan doe je zulke dingen. Ze reageerden in hun woede op die manier.’

‘Maar dat was toch klinklare onzin?’

‘Waarom Bapak op dat moment heeft gezegd dat wat met de generaals was gebeurd een rimpel op de oceaan der revolutie was geweest, kon ook niemand begrijpen. Vooral het leger reageerde met: “Wat? Zes generaals vermoord. Is dat een rimpel op de oceaan, dus eigenlijk helemaal niets?” Bapak werd verkeerd begrepen en verkeerd geïnterpreteerd. Hij heeft nooit bedoeld dat de dood van de zes generaals een bagatelle was. Hij bedoelde te zeggen dat dergelijke botsingen als 1 oktober 1965 bij een revolutie hoorden. Ja toch?’

‘En dan al die honderdduizenden kleine luiden en boertjes op het platteland die door Suharto werden vermoord? Alsof die er iets mee te maken hadden!’

‘Dat is ook wat Bung Karno bedoelde. Het doet niet ter zake of generaals of tukan bedja³³¹ om het leven komen, want ieder mens telt. Maar men was zo emotioneel die dagen.’

‘Daar hebben de putschisten prima voor gezorgd.’

‘De woordkeus van Bapak was ongelukkig. Hij had moeten zeggen dat hij de dood van de generaals betreurde.’

‘Wie weet wat hij nog meer heeft gezegd. De afvallige generaals wilden hem erbij lappen. Wie weet wat ze allemaal opzettelijk hebben weggelaten. Hij wilde trouwens heel lang blijkbaar helemaal niets over 1 oktober zeggen omdat hij zelf niet precies wist hoe alles in elkaar had gezeten.’

‘Ja, maar Bapak was niet soepel. Hij kan heel soepel zijn, maar die kritieke dagen was hij een heel ander mens’.

‘Geen wonder. Hij wist dat hij op verraderlijke manier werd behandeld, maar hij kon niet precies zeggen hoe en waar zijn

331 Jongen van de fietstaxi.

[p. 212]

vijanden zaten. Zijn hele regeringsbestel was van de ene dag op de andere zo lek als een mandje geworden met degenen die dachten dat er goed garen mee te spinnen was door naar de vijand over te lopen. Hij vocht niet alleen voor zijn presidentschap. Hij was een staatsman tot in de toppen van zijn vingers. Hij wist dat het om land en volk ging, om de richting van de revolutie. Hij wist dat rechts een aanval had geopend op het werk dat hij sinds 1925 gedurende een periode van veertig jaar had verricht om Indonesië in de bond van staten met een eigen gezicht neer te zetten. Hij wist dat wanneer de coup zou lukken Indonesië in het westerse kamp terecht zou komen en dat alles waar hij zijn hele leven voor gewerkt en gestreden had te niet zou worden gedaan. Natuurlijk vocht hij als een leeuw voor zijn levenswerk.’

‘Toch was hij die dagen een heel ander mens. Hij dacht in termen van Ik met een hoofdletter. Dat was verkeerd van hem.’ ‘Sorry, maar voor Bung Karno betekende Ik met een hoofdletter het lot van Indonesië en het Indonesische volk, niet van zichzelf.’

‘Ja, Wim, maar hij luisterde naar niemand, laat staan naar mij. Naar niemand, niet eens naar zijn beste vrienden’.

‘Maar u noemt Adam Malik onder die beste vrienden en hij was dit na 1965 allesbehalve. Hij was een opportunist die naar de vijand overliep. Niemand van Bung Karno's echte vrienden waren meer ter beschikking en zij, die opkwamen dagen, wisten niet meer bij welk kamp zij zich zouden aansluiten, zoals Ruslan Abdulgani die enerzijds Bapak wel trouw wilde blijven, maar intussen maar gauw als Suharto's ambassadeur naar de Verenigde naties ging alwaar ik constateerde dat er portretten van Suharto in zijn flat stonden en niet van Bung Karno. Toen ik dit tegen hem zei, antwoordde hij “tactiek”. Zo reageerden Bapaks vrienden. Naar wie moest hij luisteren. Hij wist precies hoe het zat. Ik geef hem groot gelijk dat hij zich niets van de adviezen van weifelaars en verdwaalden aantrok.’

Mevrouw Hartini: ‘Toch was hij vroeger anders. Kijk maar hoe hij in de Japanse tijd was. Toen was hij een heel lief mens. Hij was na 1 oktober 1965 als een waanzinnige. Ik, ik, ik heb gelijk. Ik met een hoofdletter. Het is die doorslag geweest, die hem bracht tot de uitspraak van een rimpel op de oceaan der revolutie. Hij bedoelde het anders, maar het werd verkeerd en heel anders opgevat en zo is die clash ontstaan.’

‘Die “clash” was er al op de dag van de coup van Suharto toen Bung Karno generaal Pranoto ontbood naar Halim te komen om hem het tijdelijk commando over het leger op te dragen en

[p. 213]

Suharto dit verhinderde. Dat was het begin van het hoogverraad van meneer Suharto. Toen had Bung Karno nog niets gezegd van een rimpel op de oceaan der revolutie.’

‘Maar de mensen werden steeds woester toen Bung Karno niet wilde toegeven.’

‘Natuurlijk wilde hij niet toegeven. Hij begreep veel te exact waar Suharto en de zijnen mee bezig waren. Tenslotte, hoe dikwijls in eerdere stadia van de revolutie had de cia al niet geprobeerd in troebel Indonesisch water te vissen. President John Kennedy heeft het openlijk toegegeven. U doet het voorstellen alsof Bung Karno zijn eigen glazen zou hebben ingegooid, dus zijn eigen ondergang zou hebben bewerkstelligd.’

‘Zijn houding, zijn daden, zijn gezegden na 1 oktober 1965 waren ongelukkig. Hij had niet hoeven af te treden zoals het is gebeurd. Het hoefde niet, mits hij zich tijdig had teruggetrokken. Hij had bijvoorbeeld om gezondheidsredenen een tijd rust kunnen nemen en kunnen zeggen: ik draag mijn taken voorlopig aan Suharto of iemand anders over.’

‘Hoe dan? Suharto dwarsboomde hem openlijk toen hij Pranoto Reksosamudro wilde benoemen.’

‘Ja, dat is waar.’

‘Wat kon Bung Karno nog doen? Suharto had hem al eerder beduveld. Hij wilde deze Suharto niet. Hij wist wat voor vlees hij in de kuip had. Maar hij was machtloos tegenover Suharto tenzij hij een nieuw bloedbad wilde ontketenen en dat weigerde hij terecht. Ik ga er van uit dat Bung Karno uitstekend zijn redenen heeft gehad om te handelen zoals hij deed. Hij stond tegenover een verradersbende en hield de eer aan zichzelf.’

‘Ja, dat kan, dat kan.’

‘Misschien dat er nog eens een tijd komt dat we werkelijk zullen weten wat er is gebeurd. Maar geleidelijk is er zoveel tijd verstreken, niemand herinnert zich meer exact te feiten. En veel van Bung Karno's ware vrienden zijn geëxecuteerd, vermoord in gevangenschap of overleden. Hoe zal de waarheid ooit kunnen worden vastgesteld? Misschien staan er gegevens in de memoires van Subandrio, maar die was ook een met alle winden meedraaiende opportunist.’

‘Misschien komt er inderdaad een tijd waarin we meer zullen weten. Maar daarvoor moet de situatie in Indonesie eerst rigoreus veranderen,’ aldus mevrouw Hartini. ‘Wie op dit moment pro-Bung Karno is gaat onmiddellijk de doofpot in. Doe je dit of zeg je dat dan ben je pro-pki. Dus iedereen is bang. Ja toch? Niemand durft wat te zeggen.’

‘Er heerst eigenlijk een onvoorstelbare terreur.’

[p. 214]

‘Het is mogelijk dat er andere tijden komen en het land weer echt rustig wordt zonder Oude of Nieuwe Orde, maar een land met een neutrale werkelijke president en niet een exponent van het leger. Pas dan zal het misschien mogelijk zijn uit te zoeken wat er in 1965 gebeurde. Als een schaap over de dam is volgen de anderen vanzelf. Dit onderzoek kan pas plaatshebben onder de voorwaarde dat niemand meer kan worden opgepakt omdat hij vertelt wat hij weet en een ieder vrijuit mag spreken.’

‘Ik ben alleen bevreesd dat wanneer die tijd komt niemand, die de waarheid kent, nog leeft. Laten we hopen dat zij hun gedachten aan het land en volk van Indonesië op schrift zullen nalaten.’³³²

We dineerden samen, de 13de maart in het ‘revolving restaurant’ van het Mandarin Hotel. ‘Bapak had een plan om zo'n restaurant in Tandjung Priok neer te zetten, de tekeningen waren al gereed,’ zei zij.

Ook vertelde zij dat Pak Ali - oud-premier dr. Ali Satroamidjojo die ik uitstekend heb gekend - al drie maanden ernstig ziek was en onder intensive care.³³³

Ik hoorde dat Pak Tukimin, Bapaks persoonlijke valet okay was. De heer Djamin, de secretaris van Bapak op het paleis, had vier jaar in de gevangenis gezeten en schijnt nu een hotel te runnen. Tijdens het eten, zonder tape, vertelde zij nog veel dat verloren is gegaan. Zo vertelde zij: ‘Ik heb al mijn juwelen naar de bank gebracht en krijg er twee percent per jaar voor. Van de regering heb ik nooit iets gekregen, ook geen pensioen, terwijl ik toch het langst zijn vrouw ben geweest. Ik kan me weinig permitteren.’

Ik vertelde haar bijvoorbeeld dat de frisse meneer Luns tegen een televisiecrew had gezegd, na zich verzekerd te hebben dat de apparatuur niet aanstond, dat het hoogtepunt van zijn leven ‘de dood van Sukarno’ was geweest. Zij was diep geshockeerd, ook omdat zij samen met Bapak Luns op paleis Bogor had ontvangen. Ook vertelde ik haar de affaire tussen Willem Drees en Anak Agung Gde Agung. Drees had openlijk tegen de oud-minister van Indonesië toegegeven dat Luns de zaak in Genève had bedonderd en toen de sint-vitusdans uitvoerde om Anak Agung te bewegen dit niet in zijn memoires te vermelden. Mevrouw Hartini vroeg op dat moment wat zachter te

332 In 1991 zit Suharto er nog steeds en is er vrijwel niemand van Bung Karno's naaste (politieke) omgeving meer in leven.

333 Ik denk eerder een fout te hebben gemaakt; dat zij niet zei dat Pak Ali geen baardrager mocht zijn, maar dat hij ziek was.

[p. 215]

spreken, vooral wat het noemen van namen betrof. Zij voelde zich zelfs in Singapore bespied. Haar oog was namelijk gevallen op een tafeltje niet ver van het onze, waar een oudere heer met een jonge Chinese chap dineerde.

In bed kon ik niet slapen en ik vluchtte in Hesse.³³⁴ Hij onderscheidt twee ‘geschiedenissen van de mens: de politieke en de geestelijke.’ Daar ben ik het niet mee eens. De mens heeft maar een geschiedenis, het verhaal van zijn mind, zoals dit dagboek. Dat verhaal heeft oneindig veel aspecten zoals de ‘mind’ versus zichzelf, versus de buitenwereld en de andere ‘minds’ die hem tijdens zijn wandeling in de wereld het pad kruisen. Omdat ik journalist werd is een deel van de geschiedenis van mijn ‘mind’ verweven met politieke zaken, zoals Sukarno, Luns en Nieuw-Guinea. Daarbij viel voor mij, ondanks dat Sukarno een Indonesische nationalist was en Luns een verkramp- te semi-religieuze oer-Hollandse politicus, het accent steeds op de persoon van Sukarno en de persoon van Luns. Dus op het verhaal van de mens, de ‘mind’ van deze twee heren in de wereld, en niet op het feit of zij tot de pni of het kvp behoorden. Of dat zij mohammedaans of rooms-katholiek ‘geloofden.’

Naast me in bed ligt ook Sun and Steel van Yukio Mishima. Ik zou me kunnen voorstellen dat iemand als hij zelfmoord pleegt omdat hij niet langer met ons onbehouden, bekrompen, altijd weer falende instrumentarium, de mind, wil leven. Maar daar deed hij het niet om. Bij Mishima krijg je steeds het gevoel dat hij zich met zijn lichaam en spieren geen raad wist.

‘De meeste mensen,’ aldus Hesse, ‘leven zo onwerkelijk omdat ze de verschijnselen buiten zichzelf voor de werkelijkheid houden en hun innerlijke wereld geheel niet aan het woord laten komen. Daar kan een mens gelukkig mee zijn.³³⁵ Maar wie ooit besef heeft van het andere, die heeft niet meer de keus om de weg van de meerderheid te volgen.’³³⁶ Soms denk ik inderdaad een eenling in de Nederlandse kudde van 14 miljoen te zijn. ‘Mensen met moed en karakter,’ aldus Hesse, ‘maken op de rest altijd een heel griezelige indruk.’ Dit dagboek, als partituur van de ‘mind’ heeft eigenlijk mijn eenzame parcours mogelijk gemaakt.

334 Hermann Hesse, Een golfje op de stroom, Aforismen, De Arbeiderspers 1973.

335 Een dagboek kan een redding zijn want waar vind je een plek waar je je werkelijk kunt uiten in de hedendaagse samenleving?

336 H. Hesse, Een Golfje op de Stroom, p. 80.

02.15 uur

Ik ben totaal overtuigd van mevrouw Hartini's oprechtheid.

[p. 216]

Maar wat me soms verwondert is hoe gemakkelijk zij overstapt van dodelijke ernst en verdriet op de meest oppervlakkige niemendalletjes. Daar was Bung Karno eigenlijk ook uitstekend in. Ik zal nog veel moeten nadenken over hoe ik een boekje met haar zou kunnen schrijven.

Ik denk niet dat zij Den Vaderland Getrouwe echt en aandachtig heeft gelezen. Het was een te dikke pil voor haar. Trouwens is me opgevallen dat het Indonesië Comité op haar boekenlijst allerlei lectuur over Indonesie aanbeveelt, zoals wat Joop van Tijn debiteert, maar dat Den Vaderland Getrouwe er niet bij staat. Ik heb dit maar niet tegen professor Wertheim gezegd.

14 maart 1975

Prachtig zonnig weer. Ibu Hartini is naar Jakarta teruggekeerd. Ze werd helemaal stil toen ik Nixon en Kissinger de grond in boorde. Toen ik me afvroeg waarom Mao Tse tung eigenlijk mevrouw Imelda Marcos had ontvangen zei ze: ‘Hij kon niet anders. Wanneer een ambassadeur opdracht krijgt zo'n ontmoeting te regelen zou hij zijn positie verliezen als de opdracht niet wordt uitgevoerd.’ Ik denk overigens dat het Indonesische lezerspubliek in de door militaire censuur geteisterde Indonesische pers lang niet altijd de juiste informatie krijgt voorgeschoteld om werkelijk geïnformeerd te raken. Eigenlijk blijven uitgestrekte gebieden van deze planeet in de ban van hersenspoeling door de overheid zoals in de socialistische en communistische landen. Je zou kunnen zeggen dat meer dan helft van de mensheid in dit late uur aan regeringscensuur is overgeleverd met alle gevolgen van dien voor het garbage in, garbage out effect van minds. Er zou een krant voor de hele wereld moe- ten komen, een schaal die zelfs door de New York Times nog in de verste verte niet wordt bereikt.³³⁷

James Reston schrijft dat er in 1965 479.000 echtscheidingen in de vs plaatsvonden. In 1974 niet minder dan 970.000. Mevrouw Hartini moest erg lachen toen we gisteren over het huwelijk en het krijgen van kinderen spraken en ik opmerkte: ‘Iedereen kan een kind krijgen, de Papoea's doen het ook.’ Nu meldt Reston dat er in Amerika jaarlijks 83.000 dollars door de National Science Foundation wordt uitgetrokken om na te gaan why people fall in love. De meeste mensen ‘vallen helemaal niet in de liefde.’ Dat label love wordt op de activiteit geplakt die beantwoordt aan de drang - en dit zijn mijn gevleugelde woorden - to keep the plumbing running. Maar de Na-

337 In 1991 benadert het tv-station cnn dit ‘ideaal’.

[p. 217]

tional Science Foundation onderzoekt ‘were the expectations of married life unreasonably high? Were the assumptions of courtship and of the economic security an enduring reality or a trap? What is romantic love anyway - a basis for secure family and national life, or a dangerous illusion?’ En de prins en prinses leefden eeuwig gelukkig samen is het gif waarmee de hoofden van kinderen worden overgoten wanneer zij op een leeftijd zijn waarop zij zich totaal geen volwassen oordeel over de realiteiten van de wereld om hen heen kunnen vormen. Met onzinsprookjes worden de hersens al vanaf de prille jeugd in absurde denkpatronen gevormd, met alle gevolgen van dien voor de rest van het experimenteren met romantic love een leven lang.

Professor Ellen Berscheid, psychologe aan de University van Minnesota, is van mening dat ‘illusions about romantic love, the confusion between infatuation and enduring love, are precisely what we have to understand if we are to deal with the consequences of the pill, the rejection of marriage, broken marriages, and abandoned and morally confused children.’ De voornaamste illusie die professor Berscheid bij haar onderzoek constateerde was ‘the illusion among the young, that in married life, love and hostility are opposites: that if there is love there cannot be hate or even hostility, whereas her researches so far suggest that love and hostility, sometimes even hate, often exist together.’³³⁸

De werkelijke vicieuze cirkel die doorbroken dient te worden is die van de klinklare onzin die van vader op zoon door de eeuwen heen in de hoofden van kinderen wordt geprogrammeerd en die door de ontzagwekkende toename van het aantal ‘minds’ de chaos verder alleen maar helpt vergroten. Hoe de exponentiële groei van de illusionaire waanzin tegen te gaan is de centrale vraag. Reston meldt verder dat senator William Proxmire van Wisconsin eist dat de regering zich onmiddellijk met haar geld uit de love racket terugtrekt. ‘I don't want to know the answer,’ aldus de senator, ‘why people fall in love, marry or don't.’ Minds als die van Proxmire helpen de dienst in de wereld uit te maken en dan vraagt men zich nog af waarom het verkeerd moet aflopen.

Terwijl ik vanmorgen naar een rustig plekje bij het zwembad van het Mandarin Hotel zoek - wat vrijwel onmogelijk is door luiddruchtige badgasten en blèrende muziek uit de luidsprekers en de generatoren van het hotel staan dermate dichtbij dat je

338 338 The New York Times, James Reston, 14 maart 1975.

[p. 218]

denkt in een fabriekshal te zijn - lees ik over de rampzalige strijd in Vietnam. Het Amerikaanse marionettenregime in Saigon wordt steeds verder in het nauw gedreven. Maar Ford en Kissinger willen vooral dollars blijven pompen in die anti-Vietnamese verradersbende.

Uit Parijs wordt gemeld dat 97 percent van het koninkrijk Cambodja thans in handen is van de anti-Amerikaanse guerrilla's. In februari alleen al heeft het leger van verrader Lon Nol 95 bataljons verloren en 86 compagnieën, terwijl 20.420 soldaten werden gedood, plus drie generaals en acht kolonels. Voor Washington moet dit slechts ‘een rimpel op de oceaan’ betekenen in de strijd tegen het wereldcommunisme. Wanneer zal dat verschrikkelijke bloedbad eindigen?

Ben de dag begonnen met masseur Kim, een reus van een Chinees, beetje aan de vette kant, maar uitstekend in zijn vak. Een vrouw kan zo'n behandeling in geen duizend jaar evenaren. ‘I always massage de Pertamina people, including general Ibnu Sutowo,’ vertelde Kim. Hij zat zo te wrijven en rommelen in

[p. 219]

de buurt van mijn genitaliën dat ik er een erectie van kreeg. ‘Oh, you are a strong man,’ zei hij. ‘You want me to massage that too?’ Hij haalde andere olie en begon te friemelen op een manier die hoogst opwindend was omdat hij steeds de uiteindelijke erruptie weer uitstelde. Toen het gebeurde zei hij: ‘It is so thick; did you keep it for a month or so?’ Ik dacht, nee meneer, misschien zeven dagen, ik weet het niet meer. Ik moest wel aan Erik van der Leeden denken die zich ook altijd over die stroom verbaasde. Mij lijkt het overigens heel gewoon.

Lezen is toch eigenlijk iets als wolken, die in verschillende tempi langs de blauwe lucht glijden. Ik herinner me dat Francois Mauriac opmerkte: ‘Fifty years of reading: what remains of it.’³³⁹ Zo erg is het nu ook weer niet, maar veel, erg veel raakt verloren in de catacomben van de geest. Zoals door mensen afgeschoten raketten en kunstmanen lijken te verdwijnen in het eeuwige heelal. En toch, als ik José Delgado³⁴⁰ goed heb begrepen trekt ieder stukje informatie dat de mind binnenkomt een spoor in de brain. Het is er, maar we kunnen het niet naar boven toveren, mits er iets gebeurt waardoor de herinnering dat stukje informatie naar boven pompt.

Ik lees in Hesse. ‘In de natuur bestaat geen sentimentaliteit.’ Waar. De natuur is een slachthuis van eten of gegeten worden. Zo'n zin is als een klank, een modaliteit die - als het moment van een omhelzing - eventjes de ziel raakt, een spoortje (trace zeggen de Amerikanen) in het brein trekt, en dan wat? Ik denk niet dat Mauriac de neurobiologie van het hoofd kende of begreep. Er blijft, laten we het althans hopen, meer van hangen dan we denken, inbegrepen in het mysterieuze onderbewustzijn van de mens die oneindige vergaarbak van alles wat we hebben beleefd op de pelgrimstocht over de planeet. De hoofdzaken, die we moeten weten en zouden moeten toepassen, zitten grotendeels in het herbarium van de mind. Maar we falen ons dit bewust te maken, laat staan toe te passen. Alles is er, maar komt niet tot uiting in onze handel en wandel. Het is in de ‘computer’ in ons hoofd aanwezig en die stukjes informatie die zich aan ons openbaren zijn dikwijls te gecompliceerd en worden niet begrepen om mee te kunnen werken of in de hand te hebben, zoals de illusie van liefde.

Ik zoende mevrouw Hartini Sukarno ten afscheid op beide wangen, plus een handkus. Ik vertelde haar over mijn vriendin Penny Hedinah in Jakarta. Maar had ik haar naar Singapore

339 Bobbs Merill, The Inner Presence, New York 1965, p. 130.

340 Spaanse neurofysioloog. Zie On Growth, Volume I.

[p. 220]

moeten brengen en opnieuwe valse hoop geven? Dat heb ik al genoeg gedaan in mijn leven met andere vrouwen.

‘Genialiteit,’ schrijft Hesse ‘is liefdeskracht, is verlangen naar overgave.’ Helemaal niet. Genialiteit is geen overgave, maar gave. Gaven zijn toevalligheden als gevolg van het eeuwige dobbelen met genen.

‘Waar het genie opduikt, wordt het door de omgeving gewurgd of het tiranniseert die omgeving,’ meent Hesse. Waarom? Misschien is dat zijn ervaring. ‘Het genie is een biologisch verschijnsel,’ zegt hij verderop. Dat is het precies.

Misschien zijn schrijven en denken inderdaad niet hetzelfde (p. 118 Hesse). Er is geen manier te bedenken waarbij schrijven de stroom van gedachten kan bijhouden of weergeven.

Hesse meent dat de schrijver, in tegenstelling tot duizenden journalisten, meestal niet van zijn werk kan leven het gevolg van het feit is dat de massa 90 percent van haar geld voor geestelijke behoeften aan kranten besteed. Wie weet is dit nu nog anders door de opkomst van televisie. Hij omschrijft kranten als de muur, die het volk scheidt van de geest. Hij ziet een schrijver allereerst als iemand die getraind is in ‘het zich herinneren, het niet-vergeten, het bewaren van het vergankelijke in het woord, het oproepen van het voorbije door liefdevolle uitbeelding’ (p. 123).

‘De positie van de schrijver is tegenwoordig ongeveer dezelfde als die van de predikant. Hij staat in een lege kerk en preekt en als er mensen de kerk inkomen, gaan zitten en naar hem luisteren, schrikt hij bijna, omdat hij er helemaal niet meer aan gewend is. Maar hij is er natuurlijk wel blij om’ (p. 123).

Aardig gesprek met ambassadeur Piet Schaepman. Wat die man hier allemaal doet is ongelooflijk. Zijn toon over Singapore heeft iets propagandistisch maar hij is gewoon enthousiast. Hij noemt het ministaatje ‘de bankier’ van Azië. ‘Die skyscrapers die een voor een de lucht in gaan moeten toch ergens vandaan komen?’ zegt hij. Singapore noemt hij het nieuwe Wall Street van Azië. Na Japan heeft men hier het op twee na hoogst levensniveau per capita. Er zijn honderd banken gevestigd en negentig multinationale levensverzekeringsmaatschappijen. ‘Ze exporteren hier naar 98 landen. Wist u dat Philips hier thans met vier fabrieken aanwezig is? En dat allemaal op een klein stukje land aan de punt van Zuidoost-Azië. Zoals Rotterdam de gateway naar Europa is, zo is Singapore die in Azië. Europa zou hier veel meer kunnen doen. De Fransen hebben hier nu een tentoonstelling georganiseerd. Een begin! Ik moet zeggen, burgemeester Wim Thomassen is hier al twee keer geweest. Rot-

[p. 221]

terdam en Singapore zijn feitelijk zustersteden. Bovendien heb- ben Nederlanders eeuwenlang intieme relaties gehad met dit gebied. De kennis in Nederland over Zuidoost-Azië is nog altijd van betekenis. Ze hebben nog steeds een tekort aan technici. Er ligt hier een markt voor Hollandse tulpen en Singaporese horloges. Lee Kuan Yew is zonder meer de architect van Singapores gigantische bloei. Ik zit hier nu twee jaar en voel me zeer thuis.’ Later gaf hij aan mijn nichtje het boek Singapore in Southeast Asia van Iain Buchanan mee. Het deed me aan ambassadeur Robert van Gulik denken, die me in 1956 in Beiroet enkele boeken cadeau deed.

In de Far Eastern Economic Review, dat een verondersteld prestigieus blad is, wordt door Harvey Stockwin over het mislukken van westerse democratie als bestuursvorm in Azië gesproken.³⁴¹ Sjeik Mujibur Rahman van Bangla Desh wordt met Bung Karno vergeleken. Deze napraat-onzin van anderen, die weer over Sukarno wordt gedebiteerd, is hoogst ergerlijk. ‘Sukarno manipulated Indonesian politics to his own whims and fancies: guided democracy³⁴² merely institutionalised Sukarno's particular brand of irresponsibility towards long-term Indonesian imperatives (...) Sukarno was the pastmaster of the political art of finding scapegoats to cover the lack of solid achievement (...) Sukarno's blind self-assurance brought everything he stood for crashing down around him.’ De ellende van dergelijk onkundig geklets in de ruimte in bovengenoemd blad is dat dit soort fabeltje uit de ‘mind’ van Stockwin een eigen leven gaat leiden. Heb een briefje aan de lezers geschreven dat, afgezien van het feit dat het waarschijnlijk niet wordt gepubliceerd, natuurlijk verder niets helpt. Maar ik vind dat ik dit aan Bung Karno, mijn vriend, verplicht ben. Hoe kan je in een paar regels een artikel van drie pagina's in een magazine effectief corrigeren?³⁴³

‘Geluk is liefde, niets anders,’ zegt Hesse. ‘Wie kan liefhebben is gelukkig.’ Geluk is wanneer het lot je goed gezind is. Liefde kan gelukkig uitvallen, maar omdat niemand weet hoe lief te hebben, hoe liefhebben te hanteren, of wat liefhebben werkelijk betekent - de Amerikaanse National Science Foundation probeert er ook nog altijd achter te komen - acht ik geslaagd liefhebben even onhaalbaar als door de liefde gelukkig te worden. Is er iemand aantoonbaar gelukkig op basis van liefhebben?

341 The Far Eastern Economic Review, 14 maart 1975.

342 Bung Karno's recept in plaats van blindelings westerse democratie te volgen in een onlangs bevrijd ontwikkelingsland.

343 Mijn brief zou op 4 april 1975 toch worden gepubliceerd.

[p. 222]

Hesse maakt gevaarlijke statements of liever uit de lucht gegrepen statements. ‘Liefde woont slechts in een hart dat in staat is zich geheel te geven’ (p.136). Niemand is ooit in staat zich totaal in liefde te geven. Die volmaaktheid is geen hond gegeven. ‘Na elke dood wordt het leven subtieler en verfijnder.’ Geloof er helemaal niets van. Na iedere dood - althans van een betekenisvolle rice-root-dood als die van een stamouder - sterf je een stuk mee. Het heengaan van hen, met wie men in affectie was verbonden, verarmt en verzwakt, misschien moet je zeggen, put verder uit. Wat waar is. Nu ik de 50 jaar nader kunnen in het algemeen je denkbeelden meer omlijnd worden genoemd. Misschien bedoelt Hesse dat met verfijnder.

15 maart 1975

Dr. Ali Sastroamidjojo (72) is overleden. Als men deze man heeft gekend is het moeilijk hem ooit te vergeten.

Aristotelis Onassis (75) is eveneens in het Amerikaanse ziekenhuis in Neuilly sur Seine overleden. Hij laat een vermogen van 1 miljard na. Jacqueline Kennedy (45) vangt naar schatting 125 miljoen plus kunstwerken van El Greco, Van Gogh en Picasso. Dochter Caroline Kennedy (17) erft met John Kennedy (14) een ‘trust fund’ van vijftien miljoen. Christina Onassis (24) zou 800 miljoen krijgen.

Loet Kilian zendt een telegram. ‘Passed written test. Loet.’ Ben ontzettend blij voor hem. Zal hij nu toch piloot kunnen worden? Luister naar Ibu Hartini's tape. Ik geloof haar. Ook ambassadeur Zairin Zain voelde het bezwaar dat Bung Karno te veel in termen van Ik met een hoofdletter begon te denken en handelen. Ik weet zeker dat ik hiervan in 1966 in alle gesprekken die we voerden, dikwijls onder vier ogen, niets, maar dan ook helemaal niets van heb gemerkt. Hij was voor mij precies zoals hij altijd was geweest sinds ik hem in 1956 leerde kennen.

Ik word van Mishima's obsessie pagina na pagina over zijn body en muscles straalmisselijk. Ik sla heel wat passages over. ‘I lacked the physical courage to seek out suffering for myself, to take pain onto myself. The acceptance of suffering as a proof of courages was the theme of the primitive initiation rites in the distant past.’ We lopen toch ook niet meer in berenvellen rond? Wat is er toch met die man aan de hand geweest³⁴⁴. Eigenlijk zielig.

Zit op Orchard Road op een bank. Wanneer ik jonge jongens met aantrekkelijke lijven zie langslopen, moet ik aan Jef Last

344 Mishima, Sun and Steel, p. 43.

[p. 223]

denken. Ik zou de guys zelf willen toeroepen: ‘Geniet ervan met volle teugen: it is all over before you know it.’ Ik ben zelf toch eigenlijk pas, dankzij de ontmoeting met Bertie Hilverdink, na mijn 25ste tot volle bloei gekomen? Toen ik vanavond opnieuw een beurt kreeg van masseur Victor, lag ik mezelf af te vragen: Zou mijn vader iets dergelijks ooit hebben ondervonden? Ik zou dit in ieder geval nooit hebben willen missen. Dit dagboek bevat steeds meer en meer pagina's en zal er, als Atlas, op zekere dag nog onder bezwijken.

Ambassadeur Schaepman adviseerde om naar de bird gardens te gaan kijken. Ik overweeg dit te doen en vraag me af of ik dit met mams ogen zou kunnen beleven. Op den duur zullen al deze exotische dieren hier zijn verdwenen, wanneer de plekken van deze dierentuinen nodig zullen zijn om wolkenkrabbers neer te zetten of om begraafplaatsen aan te leggen. De dierenwereld zal verdwijnen zoals dit met de farao's is geschied.

Arnold Schönberg schreef tussen 1930 en 1932 een meesterwerk, een niet-gereedgekomen opera die Moses und Aron heette. Philips heeft het stuk op plaat uitgebracht.³⁴⁵ ‘For Moses, the concept of God, limitless and unimaginable, demands pure, unquestioning faith. For Aron, God must be popularized and “sold” to the people who cannot be expected to grasp weighty intangibles and the potent image of the Golden Calf.’ Wanneer ik hierover lees besef ik voor de zoveelste maal hoe griezelig weinig ik van bijbelverhalen eigenlijk af weet.

345 The New York Times, Peter Davis, 5 januari 1975.

16 maart 1975

Sliep tot 10.30 uur. Onverklaarbaar. Het is zondag, een dag waar ik altijd de pest aan heb gehad. Het zwembad doet me om die reden denken aan Oudehandsdierenpark vol met dozijnen screaming Chinese kids.

In Peking is brouhaha ontstaan na een bezoek van het Philadelphia Orchestra met Eugene Ormandy dat The Pines of Rome van Respighi uitvoerde. Het partijblad Jenmin Jih Pao heeft gewaarschuwd dat het Westen in een samenzwering was betrokken tegen de Grote Proletarische Culturele Revolutie van voorzitter Mao. Ze zijn daar goed gek.³⁴⁶

Denk aan die arme hond in de kennel.

346 The New York Times, Joseph Lelyveld, 14 februari 1975.

17 maart 1975

Charles van Maurik filosofeerde over Gerard van het Reve en schreef onder meer: ‘Nou geloof ik wel dat hij gek is maar echt

[p. 224]

gevaarlijk gek, nee...’³⁴⁷ Ik ken de man niet. De enige keer dat ik in de Leidsestraat met Peter tegen hem aanliep - samen met een van zijn schandknapen, die ik ook in mijn vingers had gehad - kneep hij Peter in zijn achterste. Wat ik van hem gelezen heb vind ik, vooral wanneer het relaties tussen jongens betreft, van het laagst denkbare niveau. Reve is daarom schadelijk voor een hetero-lezerspubliek om op z'on manier over betrekkingen tussen jongens te lezen. Hij heeft een ordinaire, laag-bij-de-grondse geest, zoals uit alles wat hij schrijft overvloedig blijkt. Senator Mike Mansfield is 72 jaar geworden. Ik wist niet dat hij van huis uit professor in Aziatische geschiedenis is. Deze democraat uit Montana zegt openlijk dat Washington Lon Nol moet laten schieten en zich weer achter prins Sihanouk moet plaatsen.³⁴⁸ Dit had hij zich als kenner van Azië wel eens eerder mogen bedenken. Het congres had zich nooit met de politiek van Nixon en Kissinger moeten inlaten en zeker niet een historicus als Mansfield. Nu zijn dergelijke uitspraken mosterd na de maaltijd.³⁴⁹

Senator Stuart Symington geeft openlijk toe dat de Nelson Rockefeller commissie inzake onderzoek naar de cia heeft vastgesteld dat er plannen zijn gemaakt Fidel Castro, Patrice Lumumba, Rafael Trujillo en François Duvalier te vermoorden.³⁵⁰ Net als de cia zich beijverde Sukarno, Sihanouk, Nkrumah, Bhutto en zovele andere regeringsleiders om zeep te helpen. Dat zijn dan onze grote bondgenoten en beschermers die Luns als bruikbare loopjongen hebben uitgekozen.

Henry Kissinger die weer aan shuttle diplomacy bezig is tussen Israël en de Arabieren heeft in zijn vliegtuig vrijelijk gesproken over aftreden en een mogelijke opvolger. Hoe gauwer die man oplazert des te beter. Maar wat krijg je ervoor terug? In Washington is dat dikwijls van de regen-in-de-drop-werk.³⁵¹

Ik mis het nog altijd dat ik mam niet over mijn reizen kan schrijven en vertellen.

President Luis Eccheverria van Mexico zou studenten aan de universiteit toespreken. Het spreken is hem door 7.000 tot 10.000 studenten onmogelijk gemaakt; hij werd bekogeld en moest met zijn staart tussen de benen afdruipen.³⁵² De studenten maakten duidelijk de man niet te lusten omdat op 2 oktober 1968 militairen het vuur openden op demonstrerende stu-

347 nrc Handelsblad, 23 maart 1974.

348 The New York Times, John Finney, 17 maart 1975.

349 Dan te bedenken dat Sihanouk pas in 1991 zou terugkeren.

350 The New York Times, Spencer Rich, 17 maart 1975.

351 The New York Times, Bernard Gwertzman, 16 maart 1975.

352 The Associated Press, 14 maart 1975.

[p. 225]

denten, waar vijftig jonge mensen bij omkwamen. Echeverria was toen minister van Binnenlandse Zaken en duidelijk de verantwoordelijke man. Professor Urquidi, een Club van Romelid, kan mij tot Sint Juttemis dreigen dat wanneer ik dat vermeld in mijn tweede interviewboek over Limits to Growth er geen Mexicaanse editie komt. Too bad. It shows what type of guy he really is. Die vijftig doodgeschoten studenten zijn mij duizendmaal liever dan een tweede publicatie in Mexico.

Ik had ter informatie ambassadeur Schaepman mijn vragen voor de televisieopname met premier Lee Kuan Yew gezonden. Hij vroeg me vanmiddag meteen langs te komen. ‘Ik ben zeer ontstemd,’ zei hij, ‘u hebt mijn naam genoemd.’

‘Inderdaad, maar dit is slechts een memo aan de persman Li Vei Chen of diens assistent James Fu over de richting waar mijn gesprek over zal gaan.’ Ik had er in gezet dat de premier van Singapore in Rotterdam voor de Erasmus Universiteit zou moeten spreken en dat ambassadeur Schaepman dit ook een uitstekende gedachte vond. De ambassadeur zei dit niet met mij te hebben besproken en zijn naam werd genoemd. ‘Ik heb het wel met u hierover gehad en u als voorbeelden gegeven dat Aurelio Peccei en de minister van Buitenlandse Zaken van Sri Lanka in Rotterdam hadden gesproken.’

‘Ja, maar Lee is een zeer kwetsbare man,’ aldus de heer Schaepman. ‘Stel je voor dat we zoiets zouden arrangeren en een groep radicale studenten, die we helaas hebben, zouden op een rel tegen hem uit zijn? Zoiets wordt toch niet gedaan? Ik heb het in Singapore tenminste nog niet gezien.’ Hij vervolgde: ‘U hebt mij genoemd. Dat kan natuurlijk helemaal niet. Ik weet hoe het hier gaat. Ik heb uw vragen niet gezien en indien men mij ernaar vraagt zou ik u moeten desavoueren. Ik raad u aan hen te zeggen deze draft als niet geschreven te beschouwen. Zegt u alleen dat u met mij gesproken hebt en alleen als u het zo doet geloof ik dat u zult slagen.’

Ik heb gedaan wat hij adviseerde. We moesten tenslotte deze zaak heel snel totstandbrengen en hebben elkaar nodig. Ik tele- foneerde de heer Fu en zei hem morgen een nieuw ontwerp te zullen bezorgen. Hij vroeg tevens of ik een tekst had van het gesprek met de premier voor Volume II. Ik zei het vanuit het Nederlands te kunnen terugvertalen omdat de Engelse tekst in New York was.

Arthur Rubinstein zegt upset te zijn dat Schubert voor de Erlkönig drie dollar betaald kreeg. ‘I could assassinate such a publisher’ vertelt hij Mary Blume.³⁵³ Hij is het eens met Israël dat de

353 Herald Tribune, 15 maart 1975.

[p. 226]

werken van Richard Strauss in Israël zijn verboden. Hij weigert Herbert von Karajan een hand te geven vanwege diens houding tijdens de oorlog. De man speelt zo prachtig piano, maar dat schijnt samen te kunnen gaan met rotzaktrekjes.

Jesse Curry, het hoofd van de politie in Dallas op de dag dat jfk werd vermoord, heeft verklaard dat er veel onbeantwoorde vragen zijn gebleven, maar hij gelooft dat een hernieuwd onderzoek geen zin heeft.

Lees en schrijf in de Chatter Box van het Mandarin Hotel. Een Maleisische ober, met mooi lang haar, merkt op: ‘I saw you read about religion, you work so much.’ Ik ben met Kafka's dagboek bezig.

‘I discover in myself nothing but pettiness, indecision, envy and hatred against those who are fighting and whom I passionately wish everything evil.’³⁵⁴

Ik minacht (not hate, laat staan envy) Nixon, Kissinger, de cia en de misdadige Washingtonse kliek voor het vermoorden van zovele Aziaten die hun niets hebben misdaan. Maar ik ben nog nooit op de gedachte gekomen hen gepassioneerd de meest afschuwelijke ellende toe te wensen.

‘Solitude,’ schrijft Kafka, ‘is powerful beyond everything else, and drives one back to people.’ Ik weet niet of dit waar is. Eenzaamheid brengt je steeds verder van de kudde af, wat niet wil zeggen dat ik na uren te hebben zitten schrijven of lezen het niet prettig vind, en er zelfs naar verlang, om enige tijd in het geroezemoes van de straat te wandelen, op een terrasje te zitten of naar mensen te kijken. Ik zou best een verhaal over ‘Moeder’ willen schrijven, maar er komt werkelijk geen enkel woord boven drijven, dat in de verste verte vertolkt van wat mij daarover in mijn diepste diepten beroert.

De nos stuurt een rammelend telegram dat zolang ik geen vast uur heb opgegeven voor een gesprek met de premier Singapore Airlines geen tickets beschikbaar stelt - alsof een dergelijke opname daarop zou moeten stranden. Verder vragen ze wanneer er in Sri Lanka zou kunnen worden gefilmd. Ik ben hierover met minister Tissa Wijeyeratne in telegrafisch contact.³⁵⁵

Heb echter besloten de amro privé tweeduizend gulden te laten zenden zodat ik niet langer van die draaikonten, met Klaas Jan Hindriks aan kop, afhankelijk ben.

354 Diaries 1914-1923, Shocken Books, New York 1965, p. 77.

355 De telegrammen zitten in mijn dagboek.

18 maart 1975

Zuid-Vietnam geeft vrijwel het hele centrale hoogland, Kon-

[p. 227]

tum, Pleiku en Darlac op. Maar de Vietcong is bezig de evacuatieroutes af te snijden. Washington heeft bijna vijftien jaar met man en macht gestreden om die gebieden uit de handen van pro-communisten te houden. Tegelijkertijd evacueert Washington de laatste Amerikaanse ambtenaren uit Pnom Penh, want het is duidelijk dat Cambodja ook op vallen staat. En het ‘licht’ Gerald Ford heeft intussen verklaard dat de befaamde dominotheorie in werking is getreden, namelijk dat de gebieden van Zuidoost-Azië als domino's zouden omvallen. Bung Karno³⁵⁶ en Sihanouk moesten van de Amerikanen van het toneel verdwijnen, maar zij hebben beiden gelijk gekregen.

Ford werd op zijn persconferentie gevraagd naar de stand van het onderzoek naar de cia. Hij antwoordde: ‘I will not condone - in fact, I condemn - any cia involvement in any assassination planning or action.’ De cia heeft nooit anders gedaan en Ford was een van degenen die het al die jaren precies heeft geweten. Het is eigenlijk ontstellend wat je Amerikanen - vanuit het Witte Huis - wijs kan maken. Intussen knokken Victor Marchetti en John Marks in de gerechtshoven verder vanwege het schrappen van 339 passages uit hun boek over de cia en haar onwettige moordpraktijken.³⁵⁷

Adam Malik is in Singapore. Ongeacht wat de dames Hartini en Dewi zeggen over zijn vriendschap met Sukarno, blijft die man voor mij een rat.

Arme Kafka moest in een fabriek werken om rond te komen en zijn kostbare tijd aan nonsens verdoen. Hij heeft dertien boeken met aantekeningen nagelaten, die door Max Brod werden gepubliceerd. Ik hoop mijn dagboek zelf te kunnen bewerken en dat mij de tijd gegund zal zijn. Of althans dat ik zover zelf kan komen dat anderen het in dezelfde geest zouden kunnen afmaken, Peter bijvoorbeeld. Ik vlieg door deze notities en ben druk op zoek naar diepere gedachten of mededelingen van psychologisch of historisch belang. Kafka stierf toen hij 42 jaar oud was. Hoeveel leeghoofden worden 92 jaar?

Hij was toch een stakker. ‘Incapable of living with people.’ Okay, so far so good. ‘I have nothing to say to anyone - never.’ Een trieste zaak. Ik zou er op zijn minst aan toegevoegd hebben, wat al in een vroeg stadium mijn mening is geweest, dat wanneer je niemand in je omgeving hebt die voor ‘kruisbevruchting’ in aanmerking komt, dan zijn er toch nog oneindig veel boeken die wel degelijk de moeite waard zijn. De boeken

356 In 1966 benadrukte president Sukarno (zie oktober 1966) tegenover mij dat het de Amerikanen slecht zou vergaan.

357 The New York Times, Tom Wicker, 18 maart 1975.

[p. 228]

die op Amerbos om me heen staan vertegenwoordigen voor mij de ogen en stemmen - de minds - van al die mensen die hun gedachten op papier zetten en wel de moeite waard zijn.

Het liefste wat ik vanavond zou doen is een brief aan mam schrijven. Maar dan kan niet meer.

19 maart 1975

De Times meldt uit Riyadh, Saoedi-Arabië dat Henry Kissinger in een soort shock verkeert wat de wereldsituatie betreft. Vooral de aanstaande val van Pnom Penh maakt hem depressief. Wanneer hij slechts een beetje had begrepen van Zuidoost- Azië zou hij Nixon van dit waanzinavontuur hebben afgehouden en dan hadden Sukarno en Sihanoek gewoon in hun respectievelijke landen kunnen blijven³⁵⁸

Anthonie Lewis meldt dat de eerste twee maanden van 1975 Cambodja 25.000 doden hebben opgeleverd en viermaal zoveel gewonden, dus 75.000 slachtoffers in acht weken. Het door de vs gesteunde, gefinancierde en bewapende leger van Lon Nol neemt geen gevangenen. Iedereen wordt neergepaft. Ford en Kissinger weten precies wat er gebeurt en laten de smeerlappen rustig hun gang gaan. Ik vind hen pure oorlogsmisdadigers.

De Singapore-vogeltuin, waar Piet Schaepman mij naartoe wil hebben, werd op televisie getoond. Rampzalig al die schitterende vogels in miserabele kooien. Wat is de lol hieraan?

Om 15.00 uur ontmoette ik de heer James Fu, die excuses maakte en de ziekte van Mr Li Vei Chen aanvoerde voor het in het water vallen van mijn plannen, maar het was onmogelijk deze reis een televiesiegesprek met premier Lee Kuan Yew te hebben. Het is dus mislukt.

In de coffeeshop ontmoette ik de Indonesiër Tatang, die een cursus voor scheepvaartkundigen in Singapore had gevolgd. Ook hij bevestigde dat je Bung Karno's naam niet kon noemen in Indonesië want dan ging je de bak in. ‘But you know many people still love Bapak’. Tatang bemoeide zich verder niet met politiek Tot 1965 was er te veel over politiek gesproken, nu wilde men alleen nog horen over een goed leven. Bung Karno zou zich in zijn graf omdraaien als hij wist wat er in zijn land gebeurde, hoe ze bezig zijn op de Amerikaanse toer te leven. Het na-apen van de levenswijze van Yanks, te beginnen met het dragen van jeans, is een wereldwijde ziekte geworden, die mij al in 1948 in Yale bereikte.

358 The New York Times, Bernard Gwertzman, 19 maart 1975.

[p. 229]

Vreemd, Kafka schrijft tussen 9 januari 1921 en 15 oktober 1921 blijkbaar niets. Zijn dagboeken zitten vol met dergelijke hiaten. Hoe kan dat? Op 15 oktober 1921 geeft hij al zijn dagboeken aan een vriendin Milena Jesenka, met wie hij niet meer dan twee jaar intiem bevriend was. Ook die relatie leed schipbreuk. ‘Am I still able to keep a diary?’ vraagt hij zich die dag af. ‘It will be in any case a different diary, or rather it will hide itself away, and there won't be any diary at all.’ Dan beschijft hij de grootste moeite te ondervinden iets op te schrijven over iemand die hij graag mocht. Hij kreeg echter het gevoel reeds alles wat hij over die persoon te vertellen had te hebben genoteerd.

Op 18 januari 1922: ‘What have you done with your gift of sex?’ schrijft Kafka. Hier zou een fraai essay passen. Deel I: Seks gericht op voortplanting. Deel II: Seks gericht op onderhoud van het lijf en het systeem. En op welk moment komt de factor ‘liefde’ in het geding? Of helemaal niet. Is ‘liefde’ het etiket waar men het gedrag uit behoefte of uit noodzaak aan ophangt? Kafka worstelt met het begrip ‘nageslacht.’ ‘They all of them stretch out their hands to me: forebears, marriage and heirs, but too far away for me’ (p. 207). Nee, nee. De eeuwigdurende cyclus van voorouders, neuken en kinderen krijgen is de essentie van de ontspoorde evolutie, die het verschijnsel mens tot epidemie heeft gemaakt. Wie werkelijk nadenkt, begrijpt dat de lawine van baby's goedschiks of kwaadschiks tot staan zal moeten worden gebracht. Goed voorbeeld doet goed volgen. Baby's waren voor Kafka niet buiten zijn bereik. Hij was er waarschijnlijk te verstandig voor zich op dergelijk glad ijs te begeven.

Was Peter maar hier bij het zwembad in Singapore. Hij zou er meer dan intens van genieten en vele baantjes trekken. Een jongen is ermee bezig en draait iedere keer precies waar ik zit te lezen aan de rand van het zwembad om, na mij een glimlach te hebben toegeworpen. Hij is er al bijna een half uur mee bezig. Ik heb net tegen hem gezegd: ‘Once more and you will sink.’ Glimlach. Toen ik later opkeek was hij uit het water en spoorloos verdwenen. De ogen, die je ontmoet en zou willen leren kennen en die als een vogel in de lucht weer verder vliegen.

Had een lang gesprek met een Indiër, de heer Baskar van Tele-Film, die hier voor cbs werkt en ook voor Pertamina films maakt. Hij bracht me op het spoor van interessante informatie. De Indonesische oliemaatschappij is namelijk bezig zeventien mijlen buiten Singapore (in een gebied van twaalf bij tweeëntwintig mijlen) een nieuw Singapore aan te leggen. Het eiland

[p. 230]

Batam wordt met behulp van Japanse en Amerikaanse beleggers tot een nieuwe petrochemische industrie omgebouwd. Er woonden slechts enkele honderden vissers. Nu hebben al 15.000 man werk gevonden. Het wordt de ‘Pertamina Batam Development Authority’ die in de eerste fase 375 miljoen dollar gaat kosten. De Nisho-Iwai Corporation uit Japan en de Pacific- Bechtel Corporation uit Californië participeren actief. Lee Kuan Yew is al een kijkje gaan nemen wat de Indonesiërs zo dicht bij zijn stad uitvoeren.

Ook ambassadeur P.W.H. Schaepman is per helikopter naar Batam geweest. Generaal Ibnu Sutowo schijnt er een casino te hebben willen neerzetten maar op verzoek van Singapore schijnt dat niet te zijn doorgegaan. Ze bouwen er behalve een raffinaderij tal van andere fabrieken. Er wordt groente verbouwd, er komen veebedrijven en kippenfokkerijen. De heer Baskar zei dat indien Indonesië geschut op Batam zou plaatsen, Singapore zou kunnen worden platgeschoten. ‘Singapore under siege would not last for four weeks, because all its food comes from elsewhere. Unless Uncle Mao would come to help them, because as you know most people there are Chinese. But perhaps in our world today these things will not happen anymore.’

Een gedeelte van Batam wordt voor hotels gereserveerd. Er komen stranden en health spa's. Baskar maakte een eerste film van 45 minuten met 50 kopieën. Hij kreeg er 65.000 dollar voor van Pertamina.

‘What happened to the fishermen?’ vroeg ik.

‘They are still there but they are now mechanics.’ Hij adviseerde een jonge Indonesiër bij Pertamina te bellen, Sumarno, voor meer informatie, want ik wil er iets voor de nrc over schrijven.

‘Remember, all these young people are anti-Sukarno’, aldus Baskar.

‘Because they do not know what they are talking about and have been fed only by lies by the coup generals,’ antwoordde ik. Toen ik hem wat meer over mijn eigen ervaringen in 1966-1966 met Ibnu Sutowo vertelde verzocht hij vooral in Indonesische kring zijn naam niet te noemen.

Op Stanford Road vond ik een boek over de Indonesische oliemaatschappij Pertamina: Indonesian National Oil met een voorwoord van Suharto.³⁵⁹ De naam Sukarno was uit de namenindex weggelaten terwijl hij natuurrlijk wel degelijk een

359 Amerasian Ltd. Jakarta, Singapore, Tulsa 1972.

[p. 231]

aantal keren in dit door vijf Amerikanen samengestelde boek voorkomt. Er zijn zelfs zeven foto's van Bung Karno in opgenomen.

Ibnu Sutowo zegt: ‘When people are yelling “thief”, it does no good to shout back louder: “I am no thief. I told my staff that we would also have our headlines, but our headlines would be about how we accomplish more production, build new refineries, and improve domestic supply. These headlines would let the people know where the money goes. There is no way to answer such charges except by results’ (p. 322). Ibnu Sutowo is natuurlijk een niet-scrupuleuze schurk en aartsdief.

Ik kan Kafka soms niet volgen. ‘The strange mysterious, perhaps dangerous, perhaps saving comfort that there is in writing.’ (p. 212). Wat is er in hemelsnaam voor vreemds, mysterieus of gevaarlijks aan schrijven. Misschien is er een vleugje troost in een dagboek, omdat je zeker weet over een plek te beschikken waar men zichzelf kan zijn. Waar je je zelf in meer dan een opzicht kan ‘bewaren’. Dan volgt dat schrijven ‘a leap out of murderer's row’ zou zijn. Deze uitspraak is werkelijk apatjoek zoals Peter zou zeggen. Zou Kafka ooit door een psycholiterator - als variant op psychohistoricus - zijn doorgelicht? Dat zou ik wel eens willen lezen.

Tegen middernacht ben ik op de pasar³⁶⁰ gaan wandelen om de Chinese jongen te zoeken die ik er eerder had gezien. Wat ze hier allemaal aan delicatessen verkopen, het ziet er verrukkelijk uit en toch bestel ik liever een hapje in het Mandarin Hotel.

360 Markt.

21 maart 1975

Time Magazine³⁶¹ komt weer eens met een hartverscheurende plaat op de omslag over de Vietnam tragedie. Henry Kissinger zegt volgens de Straits Times het te betreuren de onderhandelingen over een wapenstilstand in Vietnam te hebben gevoerd (in 1973) zonder te hebben geweten dat het Congres niet langer bereid was fondsen voor Saigon en de Amerikaanse marionetten beschikbaar te stellen. Kissinger had het pact ‘met een rein geweten’ totstandgebracht in de veronderstelling dat Washington het regime in Saigon zou blijven financieren en vooral bewapenen. Kissinger en een rein geweten, een bad yoke. President Kim Il-sung heeft Suharto op staatsbezoek genodigd. Weten ze dan zelfs daar niet hoe de vork in de steel zit? Suharto uitnodigen is hetzelfde als Lon Nol of Nguyen Van Thieu op de koffie vragen. De communist die verbroedering zoekt

361 Zie bijlage 36.

[p. 232]

met de communisten-massamoordenaar. Ze worden steeds gekker. Ik heb Djawoto in Peking geschreven en gevraagd hoe zoiets mogelijk is.

Ontmoette Sumarno van Pertamina. Een buitengewoon aardige kerel, stout smoel, zeer Javaans - dan heb je het bij mij al voor de helft gewonnen - lang haar, jong, een beetje gezet. ‘U bent de eerste journalist, die deze film ziet. Heb haar vandaag in huis gekregen.’ Dat was Baskars product van 45 minuten. Het was echter te lang, te propagandistisch, maar inderdaad een uitstekende weergave van een gigantische Indonesische onderneming op de drempel van Singapore. In zijn enthousiasme zei Sumarno: ‘It's a 375 billion enterprise.’

‘Really?’ vroeg ik. Hij rommelde in zijn papieren: ‘O, no, it's 375 million dollars,’ aldus deze doctorandus in de economie. In de New York Times was een uittreksel verschenen van het boek The k.g.b. in Asia. Het artikel concentreerde zich op Oleg Soloviev, correspondent van de sovjetradio en televisie. Maar dat was maar camouflage: in werkelijkheid diende hij de kgb. ‘He rents an expensive flat in Singapore, drives an air-conditioned Toyota, speaks fluent English and Chinese and travels the region without the film crews which encumber the western collegues.’ Ik heb hem opgebeld en hij komt dineren. Om 19.00 uur arriveerde collega Soloviev. Ik begon met hem het artikel uit de Times te tonen.³⁶² Hij wist niet dat het ook in Amerika was verschenen, overgenomen uit The Far Eastern Economic Review. ‘That article made me at first very angry, because it never gave the names of a single kgb man that works in this area.’ We voerden een levendige discussie tot 22.40 uur. Hij dronk helaas whisky, wat de rekening nodeloos opdreef.

We spraken over heel wat onderwerpen, zoals cia-involvement bij staatsgrepen en moorden op regeringsleiders. Hij vroeg me of ik wist dat ten tijde van de moord op jfk in Peking een spotprent was verschenen van een stervende Kennedy in een plas bloed met het onderschrift ‘verdiend loon’. Ik geloof dat hij zich vooral met China bezighoudt. Er is in ieder geval een sovjetambassade in Singapore. Van het Indonesische project op Bantam had hij nog nooit gehoord. ‘Nothing is written about it in the Singapore press,’ zei hij, ‘but my ambassador will be certainly interested.’ Ik zei hem dat de sovjetambassadeur in Jakarta er eigenlijk een keer heen moest. ‘You know how our Foreign Ministry works. The Ambassador here will only report to Moscow.’

362 The New York Times, Op-Ed page, 19 januari 1975.

[p. 233]

‘Very stupid,’ zei ik, ‘he should simply make a call to his colleague in Jakarta. Whatever I have seen from your Foreign Ministry it reminds me of a squeaking wheel; it needs some oil.’ Het viel me op dat hij over de coup van 30 september 1965 in Indonesië sprak. Ik wees hem er op dat de werkelijke coup tegen Bung Karno op 1 oktober door Suharto was gepleegd. ‘That's not how it is reported in Soviet history books,’ antwoordde hij.

‘You sound to me like an imperialist,’ zei ik hem. ‘The bloodbath that was launched against your communist comrades in Indonesia started October first, sorry.’

Deze zogenaamd beroemde kgb-agent moest ik in ieder geval het verschil tussen Gestapu - als cia-inventie - tegenover Gestok uiteen zetten.

‘But had the pki not been China oriented?’ vroeg hij.

‘Aha, so that's the problem. Are you trying to fit Indonesian history into your own fight with China?’

‘But Sukarno seemed so illogical from reading his speeches,’ zei hij daarop nota bene. Nadat ik dat onderwerp afdoende had behandeld kwam de vraag: ‘But wasn't Sukarno crazy about women?’ Nee, meneer, hij was allerminst crazy about women. Hij genoot van vrouwen. Hij speelde met vrouwen. Hij had vrouwen nodig als compensatie voor alle andere shit waarmee hij dag in dag uit gedurende veertig jaar werd geconfronteerd: leiding geven aan de opbouw van het Indonesische eilandenrijk als onafhankelijke staat.

Oleg leek een Kissinger-fan. ‘He is not stupid,’ zei Soloviev. ‘And the Allende affaire? And Makairos? Greece? The Cambodian invasion? The so-called well-intentioned peace in Vietnam Indonesia, Congo, Ghana, Cuba, you name it?’

‘But Kissinger got the us troops out.’

‘Sorry, I think the Vietcong in black pyamas did it really. And what has become of the peasants in southeast Asia after this American holocaust?’

‘But the reality of power politics lays in economic interests,’ reageerde Oleg.

‘That, my friend, is the cancer of the world. For Sukarno, for instance, the realities of life



were embedded in the people, in their lives and hearts.’

[p. 234]

Hij was van mening dat de Chou En-lai-groep tijdens Mao's afwezigheid in Sjanghai Lin Piao om zeep had geholpen. Toen Mao terugkeerde zeiden ze hem: ‘We hebben hem gedood om u te beschermen.’ Hij noemde China ‘the most closed society in the entire world.’ ‘Did you know that the Chinese were never told that a man had walked already on the moon. Some people might have heard it from a visiting American. But the subject was taboo.’ Ik dacht: Jullie kunnen er in de ussr anders ook het nodige van. Hij droeg een burgermanspak en had een melige uitstraling, maar we hadden desondanks pittige discussies.

22 maart 1975

Regen. De ober zegt: ‘It will be alright later.’

Droomde van mam. Zij was in een rusthuis gelijkvloers. Een zuster stelde me gerust: ‘Uw moeder zal nog vele jaartjes leven.’ Ik kwam heel veel bij mam. Alleen Theo en Nellie niet. Waarom zoiets naars er achteraan gedroomd? Verder droomde ik dat generaal Ibnu Sutowo van Pertamina naar Amerbos was gekomen. We voerden een heel lang gesprek. Hij zei dat hij zijn wasgoed bij me wilde laten, maar hij bedacht zich. Waar komt die idioterie vandaan?

De Indonesiër Samri Wardi heeft minstens honderd landgenoten à raison van 25 dollar per persoon met zijn vissersbootje naar Singapore gesmokkeld. Hij gaat twee jaar de gevangenis in en krijgt rotanslagen voor nog verschillende andere misdrijven.

Heb een artikel over Bantam voor de nrc geschreven.³⁶³

James Reston wordt meer en meer een kletsmajoor. Eindelijk bekritiseert hij Gerald Fords verhaal voor studenten van Notre Dame, die hij andermaal op de befaamde ‘dominotheorie’ tracteerde. Wanneer Washington het communisme in Vietnam en Cambodia geen halt had toegeroepen zouden Thailand en de Philippijnen ook vallen. Ja, ja. Reston vindt het maar simplistische geouwehoer, wat herinnert aan Hitler in de jaren '30 en Stalin in de jaren '40. President Eisenhower schijnt de eerste te zijn geweest die het verhaal van de domino's lanceerde dat hij overigens van de ultrarechtse journalist Joe Alsop had gegapt. Ondanks zijn sukkeligheid had Eisenhower overigens geweigerd de oorlog in Vietnam te beginnen, wat Nixon een blunder vond. Vandaar dat toen Nixon op de bok zat er vrolijk mee werd doorgegaan ondanks eerdere toezeggingen dit niet

363 Verscheen in april 1975 ‘van een medewerker’; mijn naam mocht er weer niet bij.

[p. 235]

te doen. Reston vindt dat Ford ouwe koeien uit de sloot haalt die niet langer van toepassing zijn op nieuwe realiteiten.

Volgens Franz Kafka is zijn eenzaamheid organisch ‘as if I consisted only of bones’ (p. 267).

Ik begrijp die man niet. Eenzaamheid is een state of mind. Tenzij hij de mind uitsluitend als ‘orgaan’ beschouwt.

23 maart 1975

Tien dagen Singapore en het heerlijke Mandarin Hotel zijn voorbij. Op de airterminal was het dermate druk dat ik aan de titel van het boek Too Many Asians van John Robins³⁶⁴ moest denken. Vooral ook de uitzwaaiers zijn een ramp; bij honderden komen ze naar het vliegveld.

Tijdens de rit naar de Paya Lebar-luchthaven genoot ik weer van de Aziatische gezichten, de prachtige bomen en bloemen, een hoge muur van rododendronachtige struiken met veel verschillende kleurschakeringen. Ik dacht aan de miljoenen jaren geduldige evolutie en gestadig werken van de natuur om dit op deze kleine planeet te midden van een oneindig universum toch maar mogelijk te maken. Dan komt de mens met het effect van een druppel op een gloeiende plaat, verliest alle oog voor de fantastische schoonheid van wat voor ons genoegen werd gewrocht en vernielt alles - althans vergeleken bij de eeuwigheid - in een mum van tijd.

Gisteravond heb ik mijn nichtje Jacqueline Oltmans opgezocht bij Elsbeth van Oosterhout die met een zekere Dieter, een Duitser, samenwoont. De wandeling er naartoe herinnerde me helemaal aan de buurt van Jalan Tandjung waar de Suwandi Mangkudipuro's woonden in Jakarta. De rust van de avond en de geuren van de bomen, goddelijk. Een jongen op een muurtje, met zijn guitaar. Een deel van mij zal altijd tot deze wereld van Zuidoost-Azië behoren. Later kwam een Indische jongen langs, Lex, onderwijzer op de Nederlandse school en een jongen uit Bilthoven, die stalen pijpen verkocht. We vormden een geanimeerde groep.

De graaf van Parijs heeft in het kasteel d'Amboise bekendgemaakt dat hij drie miljoen documenten van het Franse koninklijke huis aan de archieven van de Republiek zal overdragen. Daar zou ik wel eens in willen grasduinen.

Ik heb Kafka's dagboeken uit. Nadrukkelijk overdenk ik hoe ik het later als het enigszins kan niet moet doen.

364 John Robins, Too Many Asians, Doubleday & Co, 1959.

[p. 236]

Colombo, Sri Lanka, Galle Face Hotel

Het is hier zo heerlijk, veel te heerlijk om er alleen van te genieten. Schreef Peter een brandbrief.

De rit naar Colombo over een veel te smalle weg was niet te geloven. Ze zijn bezig verbredingen aan te brengen omdat straks de groep van niet-gebonden landen in Sri Lanka zal vergaderen. Ik bestudeerde de mensen, dieren en dorpen. Ik was hier met de Willem Ruys eind 1956 maar herinner me niet of we aan land zijn gegaan. Colombo, van wat ik ervan zag, is een armoedige stad. Ik ben erg blij dit hotel te hebben gevonden, helemaal aan het einde van de boulevard en een soort ouderwets koloniaal geval, een Des Indes hotel, maar dan veel aangenamer dan het gelijknamige hotel in Jakarta. Het ligt bovendien aan een prachtig strand. In mijn koele kamer met een ventilator aan het plafond, als uit een film, is het heerlijk om naar het ruisen van de zee te luisteren.

Bracht twee uur met Pak Tissa³⁶⁵ in diens huis door. Hij was his old self again. Hij vroeg onmiddellijk naar Casper van den Wall Bake. ‘That boy impressed me very much.’ Mij ook.

Toen ik het huis binnenkwam zag ik allereerst een lieve oude dame, Tissa's moeder. De minister werd gehaald en we omarmden elkaar. We dompelden onder in een serie onderwerpen. Hij was buitengewoon kritisch over Dewi's gedrag in het openbaar ‘and now she is dating the Duc d'Orleans, that wet blanket.’ Ik deed mijn best het voor Dewi op te nemen, maar hij scheen onverbiddelijk. Ik stelde voor dat mevrouw Hartini Sukarno zou kunnen worden uitgenodigd naar Colombo aan de vooravond van de non-aligned conference ter ere van de stichter van die gedachte: Bung Karno. ‘I could not invite her via the discipline of the Foreign Ministry. Suharto has already indicated to us, he wants to play a prominent role in next year's conference, even bigger than Sukarno.’ Ik dacht: Dat kan niet, want Suharto heeft daar de brains niet voor. Tissa: ‘Suharto wants to show the world he is better than Sukarno. I was very surprised when this message reached us, and so was Prime Minister Madame Badanaraike, who is going, I think, next August to Indonesia.’ Het financieren van de conferentie was verder geen probleem. ‘The Arabs will do it. But now, they are raising the question of security, that is the latest.’

Hij gaf te kennen dat de conferentie beslist in Colombo gehouden diende te worden, ‘because otherwise madame will loose the election. She puts everything in it now. You have no idea, Willem, how a woman changes once she gains power. She re-

365 Tissa Wijeyeratne, minister van Buitenlandse Zaken.

[p. 237]

ally is a bitch now, reigned by fear to loose her power again. When they give you a job, they think they own you.’ Pak Tissa gaf dan ook te kennen dat hij voornemens was het einde van het jaar af te treden. ‘As ambassador in Paris, I was on my own. But, now here, as Foreign Minister, I have to go along with other people's decisions and situations I would want to see handled differently. For instance, I would like at next year's conference to pay hommage to Sukarno. But I cannot bring Madame Hartini here prior to the conference; or if you would bring her here perhaps, then I could arrange the rest. We could have her visit our conference hall, and ask her to give some lectures. She speaks English, doesn't she?’

‘You know, I want out,’ aldus Tissa, ‘and then when I am outside her circle I can be much closer to her. I will enter politics again.’ Hij wil tegelijkertijd in zaken gaan, wat me verontrustte, want het past net zo min bij hem als bij mij. Hij zei dat ik bijvoorbeeld ter waarde van 100 pounds blauwe saffieren bij hem kon bestellen voor aflevering in Nederland. Dit als begin. Hij zou voor de aankoop het geld naar mij in Amsterdam over- maken. Vervolgens zou een firma in Basel hem aanstellen als vertegenwoordiger in Zuidoost-Azië. Misschien zou ik zelfs bepaalde Nederlandse firma's kunnen vinden, die een compe- tente vertegenwoordige in Sri Lanka, India of Nepal zochten en dat zou hij dan zijn. Na enig rekenen: ‘If they could send me a retainer of 1.500 guilders a month, I could live like a prince. You see, I cannot take risks. I have first to secure the education of my children.’ Hij deed het tegenovergestelde met deze wat wilde gedachten over een zelfstandig bestaan. Hij wilde niet meer ‘excellentie’ worden genoemd, Tissa will do.

Mevrouw Tissa kwam binnen. Zij vroeg zich af hoe het verder met Onassis' dochter zou gaan. ‘With 800 million dollars she might finally marry the right guy.’

‘She will buy herself the right guy,’ zei de minister, ‘and she will put him in a cage, and only let him out for use and lock him up again.’ Later brachten ze mij in een nieuwe glanzende volkswagen, met een neefje, naar het hotel.

Tijdens het diner merkte ik aan een ander tafeltje een zeer aantrekkelijk ventje op, maar hij zat te lezen en zag geen hond. Ben later een paar uur langs de zee gaan wandelen. Zag een meteoor. Werd door een aantal tippelende jongens aangesproken, maar geen enkele wond me op. Anders was het met twee politiemannen, twee soldaten en later een matroos, die er als achttien jaar uitzag maar me bezwoer dat hij 21 was. Ik denk dat ze voornamelijk uit verveling gaan cruisen.

[p. 238]

24 maart 1975

Vandaag is mejuffrouw Boekhoudt jarig. Zal ik die dag ooit vergeten?

President Nguyen Van Thieu van Zuid-Vietnam blijft roepen dat hij de opmars uit het Noorden tot staan zal brengen maar dat kan niet meer. Drew Middleton, de militaire specialist van de Times, heeft al geschreven dat Saigon zich opmaakt voor de eindstrijd.³⁶⁶ Bernard Weinraub meldde uit Tuy Hoa dat ‘young women, their faces smeared with blood, carried wounded and dying infants of the evacuation helikopters’ aldaar. De ene na de andere stad wordt door Noord-Vietnam onder de voet gelopen.³⁶⁷

President Lon Nol, die thans zowel door Washington als door zijn eigen omgeving, wordt aangeraden 'm te smeren is aan het inpakken en heeft zichzelf en zijn gezin al laten voorzien van de nodige uitreispapieren.³⁶⁸ Het is volmaakt schandelijk wat de Amerikanen de laatste jaren in het koninkrijk Cambodja hebben uitgevreten. En Henry Kissinger heeft in Jeruzalem meegedeeld dat zijn pogingen ontspanning te bevorderen rond de Sinaï feitelijk zijn mislukt. Washington zelf is hem te heet onder de voeten nu Vietnam en Cambodja op instorten staan, maar waar hij als afleidingsmanoeuvre in het Nabije Oosten mee bezig is lijkt ook nergens op.

Amerikaanse senatoren zijn toch ook hartstikke gek. Charles Mathias en Adlai Stevenson III hebben een resolutie ingediend om uiterlijk 30 juni alle militaire hulp aan Zuid-Vietnam stop te zetten. De eerste helft van 1975 werd nog even 700 miljoen dollar gezonden, maar na 1 juli staan Thieu en zijn puppets op de keien. Jarenlang hebben dezelfde senatoren de Zuid-Vietnamezen voor hun karretje gespannen om het communisme te bestrijden. Honderdduizenden Aziaten hebben voor de Amerikaanse waanzin het leven gelaten, om over andere miljoenen slachtoffers maar niet te spreken. En als puntje bij paaltje komt knijpen de senatoren er tussenuit. Walgelijk, in één woord.

Wanneer je de ontbijtzaal binnenkomt staan er meteen drie of vier obers gereed om de gasten van dienst te zijn. Trouwens op alle verdiepingen wemelt het van de djongos.

Tissa vertelde dat door zijn toespraak op de Erasmus Universiteit zes studenten naar Sri Lanka zijn gekomen. Daar zou ik over moeten schrijven. Een van hen bestudeert de mogelijk export van oosterse bloemen. Een ander maakt een studie van

366 The New York Times, 20 maart 1975.

367 The New York Times, 21 maart 1975.

368 The New York Times, Sydney Schanberg, 23 maart 1975.

[p. 239]

sociale verhoudingen in een plattelandsdorp. Zo'n resultaat van een van mijn initiatiefjes stemt tot dankbaarheid.

Na een gesprek met de publicteitsfunctionarissen Moorthy en Dandon di Silva van het ministerie van Buitenlands Zaken ontmoette ik Tissa om 09.40 uur in zijn werkkamer op het minis- terie. Terwijl we spraken telefoneerde Anura Bandaranaike, de zoon van de premier die zojuist uit Noord-Korea en Peking was teruggekeerd. De koppen in de ochtendbladen maakten er melding van. President Kim Il Sung van Noord-Korea had hem verteld dat zijn land wilde toetreden tot de Bandung-groep van niet-gebonden landen. Prins Sihanouk had in Peking voorspeld dat hij binnen enkele maanden de teugels in Pnom Penh weer zou overnemen. Tegen Tissa zei hij over de telefoon dat premier Chou En-lai hem had toevertrouwd slechts dodelijk vermoeid te zijn. Zijn artsen hadden hem verzekerd dat hij nog tien jaar zou leven indien hij het kalmer aan zou doen. ‘Maar Chou zei me,’ aldus Anura, ‘dat hij niet in staat was zijn werktempo te vertragen.’

Tissa's hoofd zit propvol anekdotes. Hij vertelde in Londen fast friends te zijn geworden met een gravin die veel betrekkingen met Amerikanen onderhield. Op een dag belde hij haar bij aankomst in Londen en kreeg een kind van de gravin aan de lijn. ‘Oh, you are Mr Kissinger,’ zei het kind in zijn onschuld.

‘That's how I discovered Henry had been dating her.’ Later kwam hij zeer veel te weten via deze dame, bijvoorbeeld wanneer de gesprekken met Le Duc Tho waren vastgelopen en Henry zich rechtstreeks tot mevrouw Nguyen Thi Binh had gericht. Dit soort herinneringen borrelen uit zijn brein op. Ik heb hem al herhaaldelijk aangemoedigd zijn belevenissen op papier te zetten.

Voor de lunch heb ik weer een tijdlang in de fantastische branding op het strand bij het hotel gestaan en me op de golven laten voortdrijven. Het zeewater speelt om je heen. Peter zou ervan genieten. Ik ben er via een ober achter gekomen dat de jongen die ik adembenemend mooi vind een Australiër is die op Sri Lanka werd geboren. Hij is Eurasian, dat kan niet anders, bovendien zeer aantrekkelijk.

Ik heb het Bandaranaike Memorial International Conference Hall gebouw bezocht waar de non-aligned nations bijeen zullen komen. Het overtrof mijn verwachtingen. Peking heeft het feitelijk neergezet. Er werkten 1.000 Sri Lankezen aan en 500 arbeiders uit China. Alles kwam uit de Volksrepubliek, inbegrepen het marmer, veertien gigantische verlichtingskronen, meubilair, gordijnen, alles. De Chinese architecten werkten

[p. 240]

nauw samen met plaatselijke ontwerpers om het karakter van Sri Lanka niet te verliezen. Er werd drie jaar aan de ontwerpen gedokterd. Het gebouw is compleet luchtgekoeld, heeft press rooms en een postkantoortje.

Tegen 15.00 uur was ik terug op Buitenlandse Zaken omdat Anura Bandaranaike over zijn reis aan Tissa kwam vertellen en de minister wilde mij, zogenaamd toevallig, ook daar alvast even aan de zoon van de premier voorstellen. Tissa stelde me voor en zei tegen hem: ‘Please receive him for a talk as a personal favor to me.’ Tissa vermeldt er altijd bij dat ik een persoonlijke vriend van Bung Karno was en dat wij elkaar via Dewi hebben ontmoet. Ik heb trouwens mevrouw Hartini over een mogelijk bezoek hier geschreven, evenals Djawoto in Peking.

Toen ik later bij de receptie van het hotel kwam arriveerde de beauty. Hij heet Robert. We begroetten elkaar en bestelden thee op het terras. He is indeed dashingly beautiful maar ik denk dat hij niet echt geïnteresseerd is in guys. Zijn aantrekkelijkheid maakte me bijna zenuwachtig. Zijn haar zit lekker, zijn mond, en die donkere ogen die je recht aankijken en heel bruin zijn: goddelijk die jongen. Zijn moeder was gedeeltelijk Ceylonese en woont hier. Zijn vader woont in een ander land. ‘I treat them equally. They live their lives. I live mine.’ Hij wil een handeltje in thee opzetten. Eigenlijk schildert hij, maar is in de advertising en designing wereld terechtgekomen. Hij had twee monsters theebaaltjes bij zich. Hij leest geen kranten. ‘Why? Man is destroying everything anyway, so why read about it?’ Zit alleen op het terras. De zon is bijna ondergegaan. Je zou eigenlijk bij de zee moeten wonen en leren leven met het geruis en gebruis van de branding, de eternal forces of nature, in plaats van benzinestank en verkeer in de stad, inbegrepen Amerbos in Amsterdam-Noord. De avondwind blijft zwoel, bijna warm en ik denk altijd weer aan mams uitspraak dat als je niet zou hebben geleefd je niets geweten of gezien of beleefd zou hebben. Er komen wat wolken. In de verte is een licht op het water van een schip.

Dineerde met Robert Watson. We hebben zeer intens tot 00.45 uur zitten praten. Zijn vader was oorspronkelijk een jockey voor de renpaarden van een Sri Lankese prins. Robert zou er een film over willen maken. Ik adviseerde hem met de burgemeester van Jakarta, Ali Sadikin, te gaan praten en hem voor het project te interesseren. Ik bood aan Pak Tissa te dineren te vragen en hem assistentie te vragen voor het van de grond brengen van zijn thee-business. We bestelden rijst en spraken onafgebroken over ieder denkbaar onderwerp. De maaltijd werd

[p. 241]

onderbroken door een telefoongesprek. Ik zei: ‘A girl wants you.’

‘I hope so,’ antwoordde hij. Het gesprek was een bevestiging dat zijn grootmoeder uit Engeland ook op Sri Lanka was. Hij zou morgen een bus nemen om naar zijn moeder en haar toe te gaan. Een rit van bijna zes uur. Hij bezoekt zijn moeder iedere drie jaar. ‘She is such a lively person. I make her so happy when I come.’

Ik gaf hem On Growth, Volume I en schreef er in ‘In memory of a chance meeting in Colombo.’

25 maart 1975

De kruistocht van de Vietcong tegen Saigon wint met het uur terrein. Een belangrijke militaire basis 50 kilometer van de Zuid-Vietnamese hoofdstad is al onder de voet gelopen. Danang is omsingeld. panam en Flying Tiger Airlines willen proberen 40.000 mensen te evacueren. Amerikaanse toestellen landen nog nabij Pnom Penh in Cambodja maar die stad staat eveneens op vallen en dergelijke vluchten zijn een gamble, aldus de Times.³⁶⁹ Het is een buitengewoon weinig glorieus einde van de Amerikaanse veldtocht tegen links in Zuidoost-Azië. Boontje komt om zijn loontje. Volgens een Japans blad is er een aanslag op president Nguyen Van Thieu gepleegd. Hij werd opnieuw door eigen mensen verzocht af te treden.

Gisteravond ben ik vlak voor het diner nog even bij Tissa Wijeyeratne thuis binnen gewipt. Ik vroeg of hij me bij de ambassadeur van Peking in Colombo wilde introduceren. Tot mijn verbazing zei hij: ‘Here, I cannot help you. He is an important official.’

‘And Indonesia?’

‘That is different. I will instruct him to receive you.’

‘Is he a general?’

‘No, I do not think so. He must be a major. We are not important enough. They could not very well dispatch a first lieutenant to us, so I think we deal with a major.’ Hij telefoneerdemeteen de Indonesische ambassade. De ambassadeur was afwezig, maar hij sprak met diens vrouw. ‘Madame Ambassador, a Dutch journalist, a dear friend of mine, and a friend of Indonesia - he once filmed Suharto - (hij zei niet president Suharto) - would like to pay his respects to his excellency.’

Bezoek aan minister Maithripala Senanayke, Minister for Irrigation, Power and Highways, eveneens deputy prime-minis-

369 The New York Times, David Andelman, 25 maart 1975.

[p. 242]

ter, die mevrouw Bandaranaike vervangt wanneer zij naar het buitenland gaat. Hij begon vrijwel meteen met een ‘sneer’ aan het adres van Bung Karno en verwees naar diens love for women. Daarmee was hij bij mij aan het verkeerde adres. Ik stak van wal, noemde hem een der voornaamste leiders van het moderne Azië die er geen onwettige kinderen op nahield, die een eerlijk en open mens was geweest, zijn vrouwen er niet in het geniep op had nagehouden, en ja, hij had een aantal vrouwen gehad, maar was tenslotte mohammedaan, net als de koning van Saoedi-Arabië, die er tientallen vrouwen op nahield en dozijnen kinderen had gefokt. Bovendien maakte ik van de gelegenheid gebruik Suharto als de Lon Nol van Indonesië af te schilderen en als een werktuig van de cia.

Ik attendeerde hem op de rampzalige weg van het vliegveld naar de stad. Hij vertelde dat de Prime Minister hem er vanmorgen nog over had opgebeld, maar tegen juni zou de weg over drie banen beschikken. Er waren problemen met huizen die aan de weg lagen en bruggen, die verbreed dienden te worden. Verder sprak hij over ‘monsoons’ en regenwater, irrigatieproblemen en het streven om jaarlijks twee oogsten binnen te halen. Op mijn vraag of de Arabieren met hun geld niet konden helpen, vertelde hij dat Sri Lanka de diplomatieke betrekkingen met Israël had verbroken, maar tot dusverre had dit geen Arabische financiële steun opgeleverd. ‘We still have here a system of Dutch built canals. North of Colombo runs one such canal, some 82 miles long, which we are reactivating now with the assistance of the Dutch Government.’ Op dat moment dacht ik aan mogelijkheden voor Casper Bake. ‘There is a cement factory at the other end and we could use barges to transport the cement.’ Vriendelijke man.

Ik heb de Ceylon Observer gebeld omdat wat ze hier over de jfk- moord schrijven jaren achterloopt. Nicholas Candappa van de editorial staff kwam me in het hotel interviewen - slap handje. Ik vertelde hem over de Zapruder-film en aanverwante zaken. Hij zal me het interview laten lezen: ‘because of its political and international implications.’ Hij zei dat zijn krant de oudste in Zuidoost-Azië was en de grootste oplage in Sri Lanka had.

Het is 17.50 uur. Ik raak niet uitgekeken op de zee en de branding. Peter zou het hier absoluut heerlijk vinden. Schitterende ondergaande zon. Was trouwens vrij lang in het water vandaag. Sensueel gevoel die golven om je benen.

Robert vertelde dat ze hier, net als in Mexico, op studenten hadden geschoten. Nicholas bevestigde dit. Het incident had in 1971 plaatsgehad.

[p. 243]

Om 18.30 uur was ik bij de residentie van de Prime Minister, Temple Trees. Ik werd in een wachtsalon gelaten en keek naar de prachtige tuin. Een paar pantserwagens stonden verdekt opgesteld met een zeiltje er overheen. Daarop kwam een drie maanden oude luipaard, Bindu, zijn opwachting maken en beet wat in mijn voet. Hij was van Anura Bandaranaike. Het beest sprong op een crapaud, geen gezicht eigenlijk. Hij krijgt tweemaal per dag rauwe biefstuk. Later nestelde Bindu zich in een boom. Het avondlicht op de tuin was schitterend. Het was volle maan. Om 19.00 uur zag ik jonge mensen met aktetassen vertrekken. Ik werd naar een conferentiekamer gebracht waar Anura op mij wachtte met veel verontschuldigingen: ‘I have had a very heavy day. I just returned from abroad.’ Hij vervolgde: ‘I have just been informed King Feisal of Saudi Arabia has been killed by his nephew. Will it be the Americans?’

‘I don't think so. It must be a sort of pro-Arab uprising within the royal family. This could be a very significant development and steer the country away from its pro-American stance,’ antwoordde ik

We spraken over Henry Kissingers gangsterpraktijken, niet alleen in Vietnam of Cambodja, maar via onwettige intriges van de cia overal ter wereld, inbegrepen de moord op Salvador Allende. Ik herinnerde aan een van Sukarno's laatste uitspraken dat Suharto gewoon een variant van Lon Nol was. Anura: ‘Yes, Suharto is a Lon Nol.’ Hij wreef steeds zijn haar naar een kant, maar had een vriendelijk gezicht met een aardige blik.

Ik adviseerde hem vooral aantekeningen te maken van de historische ontmoetingen die hij had als zoon van de premier. ‘In a way, I envy you by the chance you have to meet Chou Enlai, Sihanouk and others. Some of these leaders are principal players in international relations. It will offer you a unique chance to learn and turn into a politician and statesman yourself. When you make accurate notes you can write beautiful memoires. You are 25 now, what a unique chance you have!’

‘I am 26,’ antwoordde hij. Hij stelde voor dat we elkaar donderdag voor een langer gesprek zouden ontmoeten. Toen ik Bindu ter sprake bracht, hoe hij de boom in vloog, lichtte zijn gezicht op. Hij liet een moment zien hoe jong hij nog was. Daarna bracht ik veertig minuten door in de woning van de Indonesische ambassadeur Sukirman. Hij bleek onder dr. Zairin Zain in Washington dc te hebben gewerkt. Hij kende ook kolonel Sutikno Lukitodisastra uit die tijd. Ik bracht zo tactvol als maar mogelijk mijn gevoelens over Bung Karno naar voren en sprak over de meer dan trieste laatste jaren van Bapak. Hij

[p. 244]

meende dat Suharto nooit echt tegen Bung Karno was geweest: ‘but he had to be careful.’ Hij zei zelfs: ‘Sukarno was a great man, but he made mistakes and paid for them (...) nobody criticized him when he took a fourth wife, not even Ruslan Abdulgani. They all flattered him instead.’

‘Volgens de Islam en de adat mocht hij vier vrouwen te hebben, waarom zou men hem bekritiseren?’ bracht ik naar voren.

Vervolgens hield ik een pleidooi voor Sukarno's initiatief in 1955 in Bandung om de niet-gebonden leiders van de new emerging forces bijeen te brengen als tegenwicht voor Amerika en de ussr. ‘That's something that nobody can take away from Bapak for sure. Perhaps, someone - en ik bedoelde ambassadeur Sukirman - can whisper in Suharto's ear that the new head of state of Indonesia should refer to Bandung and his predecessor Sukarno in his forthcoming speech in Colombo? That would be an act of statesmanship, Sir.’ De ambassadeur antwoordde dat hij niet zeker was of de tijd voor een dergelijke verwijzing reeds rijp was. In ieder geval waren er plannen om volgende maand officieel te herdenken dat de Conferentie van Bandung 20 jaar geleden onder voorzitterschap van Sukarno plaatsvond. Ik antwoordde: ‘Een reden te meer om er in Colombo aan te refereren.’ De ambassadeur hield het voor mogelijk dat Suharto zoiets zou doen. Ik zei te hebben begrepen dat in de conferentiezaal de portretten van de stichters van de non-aligned movement zouden worden opgehangen en dat het een injustice zou zijn Bung Karno daarbij weg te laten. Het scheen dat hij het daar hartgrondig mee eens was.³⁷⁰

Later wandelde ik langs zee. Een jongen van vijftien jaar, in shorts, min of meer lompen eigenlijk, kwam ongegeneerd op me af: ‘Master, master, you like boy? Shall I suck you?’ en hij maakte smak- en likgeluiden zijn mond.

‘Why don't you go home and sleep?’

‘I no eat, I must first eat.’ Ik gaf hem al het kleingeld dat ik had. Eigenlijk een schandaal, maar wat anders? Op de terugweg kwam een eigenlijk veel leukere jongen in een sarong opdagen. ‘Come, we go where no people are. I am business boy. You take me from the back?’ Het was weer genoeg voor een avond.

370 Minister Tissa Wijeyeratne had me eerder gezegd in ieder geval het portret van Bung Karno in de conferentiehal te zullen laten aanbrengen.

26 maart 1975

De krant The Nation publiceert vanmorgen een Open Brief van prins Norodom Sihanouk aan president Gerald Ford met het

[p. 245]

dringende verzoek zijn land te verlaten en de quislings, die Washington en de cia, dienen mee te nemen.

Na te hebben uiteengezet welke rampen de Amerikaanse invasie van Cambodja over land en volk van het koninkrijk hadden uitgestort eindigde Sihanouk zijn vlammende beroep op president Ford als volgt:

Deze Den Vaderland Getrouwe-toon van Sihanouk is veel te veel vanuit gerechtvaardigde emoties en hart voor zijn zaak geschreven en zal op de bonzen in Washington niet het minste effect hebben, laat staan op bastards als Ford, Kissinger en Schlesinger. Sri Lanka heeft 503.177 werklozen. Ik voel me volkomen veilig, hoef niets uit mijn kamer in safe deposits te doen. Dit hotel is volmaakt veilig. Iedereen is even vriendelijk en het is een genot in dit hotel te zijn. In de superluxueuze Mandarin in Singapore word je de hele dag er op gewezen dat het wemelt van de dieven, dat je alles van enige waarde in de hotelkluis moet afgeven, want dat men niet verantwoordelijk is voor vermissingen. Singapore is een van de welvarendste oorden in dit gebied van de wereld, Sri Lanka een der armste. In Singapore moet je op je tellen passen. Hier word je werkelijk gastvrij ontvangen.

[p. 246]

Lees met klimmende verbazing Kees Verheuls boekje Kontakt met de vijand³⁷¹ waarin hij vertelt over zijn ervaringen in de Sovjet-Unie. Zal hem een briefje schrijven.

Zou piano willen spelen. Mijn vingers tintelen. Heb intussen zoveel zon en zeelucht in mijn longen gekregen dat wanneer ik nu niet blaak van gezondheid dan weet ik het niet meer. Heb opnieuw lang in de branding gestaan. De kracht van de golven was zo groot dat ik voortdurend om lazerde. Liep een schaafwond op de rotsen op. Kinderen kunnen ponyrijden op de gazons van het hotel.

Verheul ontmoet de schrijfster Lydia Choukovskaja die voorbeelden noemde van onrecht en bedrog in Oost-Europa en er toen op liet volgen: ‘Waarom gebruiken jullie de persvrijheid om allerlei leugens en halve waarheden te publiceren? Zo komt het resultaat precies op hetzelfde neer als bij ons’ (p. 67).

De boulevard is propvol flanerende mensen op hun paasbest. Een man met twee kleine kinderen en een fiets liet een hondje door een hoepel met acht vlammen springen. Omdat het beestje niet altijd snel genoeg op de bevelen reageerde werd hij om op te schieten aan een oor getrokken, hetgeen een gejank teweegbracht. Het was of ik Keke's stemmetje hoorde. Er wordt ook veel gevliegerd. Op zee een bootje met twee vissers. Het licht verandert. Het is volle maan. Een man was bezig een klein jongetje en nog kleiner meisje te trainen om good evening te zeggen. Ik wilde me ermee bemoeien, maar er ontstond ogenblikkelijk een oploopje zodat ik ben door gewandeld. Op het gezichtje van het kind stond het huilen nader dan het lachen. Ik dacht: wat zou het heerlijk zijn om nu in dat bootje, met romantisch oliepitje, met Peter, Erik, Frits, Loet en Richard te zitten, wat te eten, samen te zijn en te praten à la l'Immoraliste van Gide. Ik geloof trouwens dat ik sedert 1957 toen ik met Bung Karno op zee ben geweest om naar de Molukken te gaan niet zo brun foncé ben geweest.

Gezien de heersende armoede verbaast het me steeds weer hoe vreedzaam en vriendelijk de mensen zijn. Je leest geen haat, afgunst of valsheid op gezichten, zoals men die elders in de wereld tegenkomt.

371 Kees Verheul, Kontakt met de vijand, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1975.

27 maart 1975

Droomde van mam. Maar ook van Suharto. Ik was met hem op een schip en bracht hem eten. We spraken lang en rustig. Hij toonde een nummer van Panorama waar foto's van hem in

[p. 247]

stonden, die hij wilde hebben. Ik vertelde hem met tranen in mijn ogen dat ik van Bapak had gehouden en dat ik om die reden hem ook door dik en dun had verdedigd. Hoe zitten dromen met een wirwar van truth and fiction in elkaar?

Het is opnieuw het mooiste weer van de wereld.

Toen ik het huis van ambassadeur Sukirman verliet zei ik tegen hem: ‘Ik heb tegen u gesproken uit affectie voor mijn vriend Bung Karno.’ Hij antwoordde: ‘I know that and I felt it.’

Na eerst in de branding te zijn geweest was ik om 10.00 uur bij Kumar Rupasingke, een schoonzoon van premier Bandaranaike en directeur van de National Youth Service Council. Bij binnenkomst wist ik het meteen; hier was een serieuze kerel, dynamisch en gewoon, zonder poespas. Hij begon met mij wat vragen te stellen en maakte aantekeningen. Hij bleek veel gereisd te hebben en had professor Wertheim in Amsterdam ontmoet. Ik begrijp van zijn werk dat het de moeite waard zou zijn daarover een film te maken, in plaats van de optocht met 66 olifanten in Kandy.³⁷²

Kafka schreef America. Totale fictie. Hij is nooit verder dan Zwitserland en Noord-Italië geweest, misschien Parijs. Waarom dan over de vs schrijven? Waar komt die aantrekkingskracht voor Kafka eigenlijk vandaan. Mode?

Had om 15.30 uur punctueel een tweede gesprek met Anura Bandaranaike. Luipaard Bindu was ook weer present. Als je te dichtbij komt trekt hij zijn neus op en laat zijn tanden zien. Thee werd geserveerd op een groot zilveren blad. Hij wilde meer over Suharto weten. ‘So, he is in fact in the pocket of the Americans?’

‘All the way, lock, stock and barrel.’ Ik vertelde hoe de cia via militaire attachés in Washington en het leger in Jakarta tegen Bung Karno had geïntrigeerd. ‘We do not have a military attaché there,’ zei Anura. Nadat hij zich had laten ontvallen dat Henry Kissinger clever was stak ik van wal om duidelijk te maken dat hij uitgekookt en niet clever was en dat ook dit weer tot die mediafabeltjes behoorde, namelijk dat Henry een diplomatiek wereldwonder zou zijn. ‘They do speak very cynically about him in Peking now,’ aldus Bandaranaike, die juist uit China was teruggekeerd. Hij noemde prins Norodom Sihanouk tot mijn verbazing een communist, althans dat was hij nu geworden. Hoe kon hij zoiets zeggen? Politieke figuren als Sukarno en Sihanouk zijn niet in staat het communisme te omhelzen om dat hun hele wezen, the fabric of their minds, hiermee in botsing zou komen.

372 Kan de notities van dit gesprek niet vinden. Jammer.

[p. 248]

In Vietnam is de twaalfde provinciehoofdstad in handen van de Vietcong gevallen. Danang is nu helemaal van de buitenwereld afgesloten. Uit Saigon wordt bericht dat het er naar uitziet dat de Amerikanen oorlogsmaterieel ter waarde van één miljard dollar achter zullen moeten laten. Het Defense Department houdt vol dat de situatie in Vietnam niet kritiek is.³⁷³ Dat is wat de sovjetschrijfster Lydia Choukovskaja bedoelde toe zij schreef dat er in de ‘vrije pers’ net zo op los wordt gelogen als in de door communisten gecontroleerde media.³⁷⁴ Oppositieleiders in Saigon spraken met vice-president Nguyen Cao Ky om hem dringend te verzoeken president Thieu te adviseren af te treden en het bestuur aan de politieke partijen over te dragen.

De voormalige commandent in Vietnam, generaal William Westmoreland, heeft andermaal een dringend beroep op het land gedaan ‘haar morele verplichtingen’ tegenover Vietnam na te komen en het belegerde regime in Saigon meer hulp te bieden. Hoe werkt het brein van zo'n man?

Om 18.15 uur vertrokken we vanuit de residentie van minister Tissa Wijeyeratne richting Kandy waar het buitengoed van de familie Buddenipola ligt. Het was indrukwekkend hoe iedereen voor de bejaarde moeder van Pak Tissa knielde, inbegrepen de vrouw van de ambassadeur van Sri Lanka in Peking, die vertelde dat ambassadeur George Bush zeer populair was en uitstekend tennis speelde. Iedereen was ingenomen met het echtpaar Bush. Hij scheen vooral veel Mao-tunieken te dragen. Ik probeerde haar uit te leggen dat Bush gewoon een reactionaire bastard was, overgebleven uit het Nixon-regime was. Grootmama zag er patriarchaal uit in haar witte sari. ‘My Mother does not shake hands and she is deaf,’ zei Tissa, die mij ook nooit formeel voorstelde.

De moeder zat voorin naast Tissa die reed. Ik zat achterin met de twee kinderen en een babu, plus een onbeschrijflijke hoeveelheid bagage, tot en met potten en pannen aan toe, eterij, mappen met werk voor de minister, zelfs de imperiaal was volgeladen. Tissa schreeuwde voortdurend tegen zijn moeder. Het werd een absolute ramprit. De wegen waren smal en tweebaans. Er wordt als gekken gereden in Sri Lanka. De tocht zou tweëenhalfuur uur duren. De bezinestank van de bussen en het vrachtvervoer maakte het noodzakelijk om steeds een zakdoek voor je neus te houden. Ze laten allemaal dikke, blauwe, giftige rookwolken na in hun tocht langs landerijen en dorpen.

373 The New York Times, John Finney, 27 maart 1975.

374 The New York Times, B. Drumond Ayres, 28 maart 1975.

[p. 249]

Toch vertederde het platteland mij opnieuw, de oliepitjes, warongs³⁷⁵, de mensen en de dieren. Azië fascineert ook door de andere wijze waarop mensen met elkaar omgaan.

We arriveerden in Kegalla om 20.30 uur. We werden niet verwacht en na veel claxoneren kwam de houseboy, Johny, een Eurasian, aanhollen om de hekken te openen. Tissa zei geschreven te hebben een diner te verzorgen, maar er was letterlijk niets in huis, zelfs geen melk, koffie of thee. Hij was woedend. ‘Tomorrow the ambassador of South Korea will drive here to talk to me, with his ass in an airconditioned automobile,’ aldus de minister, ‘we have to get this house in order.’ Hij wilde de Koreaan vragen om zijn kinderen mee terug te nemen naar Colombo ‘which will make good reading in his report to Seoul.’ De minister vertelde dat hij in zijn rapporten vermeldde dat de Arabische wereld vierkant achter Suharto staat ‘mainly too, because of the current windfall of petro dollars to Indonesia. It might make that country after all solvent. They are building a super highway on Sumatra I am told. In other words, Suharto will be taken seriously from now on.’

Omdat er niets te eten was ging ik samen met de minister naar de markt. Hij droeg een witte sarong en lange jas (van luchtig materiaal natuurlijk) en was op blote voeten. Iedereen kende hem. Men verdrong zich zelfs om hem heen. Ik lette op de ogen van de mensen, hoe men naar hem keek. Hij maakte grapjes en soms smoesde hij met deze of gene. Hij was kennelijk zeer populair.

In een soort pannetje werden flensjes met een ei gebakken. We namen een stapel mee aangevuld met liliputterbanaantjes. Ik hoorde een dier en liep naar de achterzijde van de winkel. Een vogel in een kooi. Ik zei tegen de eigenaar hem los te laten. Tissa keek dubious.

Toen we terugkeerden sprak Tissa's moeder me voor het eerst aan en zei: ‘Welcome to my home.’ We voerden een gesprekje. Zij vertelde dat haar man minister van Binnenlandse Zaken in vorige kabinetten was geweest. Zij had drie zonen. Tissa, Deshamanya, de tweede zoon had de leiding over de jaarlijkse olifantenparade in Kandy, en Cuda die arts in Engeland was.

‘You must be proud of them,’ zei ik. ‘Why proud,’ she said, ‘I am happy with them.’

Om 22.45 uur viel ik tijdens een gesprek met Tissa in slaap.

375 Etensstalletjes.

[p. 250]

28 maart 1975

Kegalla, Sri Lanka

Het huis van de familie ligt aan het einde van een oprijlaan op een heuvel. Het heeft twee torentjes. Er loopt een galerij omheen die koelte geeft en waarin planten en rotanstoelen staan. Het herinnert allemaal zeer aan de familiefoto's van huizen, die onze voorouders op Java, Semarang en Tjandi bewoonden.

In de badkamer naast mijn slaapkamer trof ik een spin aan zo groot als ik nog nooit in mijn leven had gezien. Men had al gewaarschuwd dat er geen water was, noch zeep of handdoeken. Het wemelde van de muggen. Ik was zelfs bevreesd dat een slang zich door de open vensters naar binnen zou wagen. Sliep beestachtig slecht en werd in de vroege ochtend door blaffende honden gewekt. Trouwens, ik lag gedurende de nacht te luisteren naar de geluiden uit de natuur rond het huis. Wandelde al vroeg in de tuin en stelde me voor hoe mam ervan genoten zou hebben. Zij zou haar ogen hebben uitgekeken naar de bloemen, planten, bomen en vogels. Ik zag van ver dat een jongen en meisje op de veranda wachtten. Toen Tissa de deur openmaakten knielden zij voor hem.

Poetste vanmorgen mijn tanden met thee en ik had gelukkig nog een groot papieren servet uit Singapore in mijn schoudertas, zo kon ik het toilet uitgebreider gebruiken. Pak Tissa bracht me naar de bus die me naar Kandy bracht, wat nog een uur en twintig minuten duurde. Er werd al vroeg in de sawah's gewerkt.³⁷⁶ Van tijd tot tijd zag je een jongen op een olifant rijden, zoals bij ons op een paard. Tissa vertelde dat er nog minstens duizend olifanten in het wild leefden op Sri Lanka. Het is een romantisch gezicht, zo'n groot log dier met een klein jongetje op zijn rug.

Ik neem de trein terug naar Colombo. De conducteur blaast opeen klein fluitje na gestopt te hebben en draagt een kraakwit tenue. Het valt me op dat zelfs oudere mannen, die op het land werken, lenige en gespierde lijven hebben met slanke middels. Deze treintjes rijden op enkel spoor en af en toe wacht men op een station op een trein uit tegenovergestelde richting. Er rijdt een diesellocomotief voorop. In Rambukkana moeten ook twee geiten mee. De jongen pakt ze bij hun vel en hup de goederenwagon in. Zij zetten eerst hun poten schrap, omdat ze niet willen, precies zoals Keke dat kan doen. Trouwens, al wachtende op het perron bereed het ene dier en passant het andere. Privilege van geiten en public. De geiten droegen een papier om hun hals als treinkaartje.

376 Rijstvelden.

[p. 251]

Bij een ander station kwamen zes gevangenen aan boord, met kettingen aan elkaar gebonden en begeleid door twee cipiers. Gevangenen dragen hier korte witte broeken. De cipiers zijn in khaki gekleed. Er leek geen eind aan de treinreis te komen. Ik ben bij aankomst in Colombo letterlijk naar het Galle Face Hotel gevlucht om op adem te komen en ben direct naar de branding gegaan. De zee is meer dan heerlijk hier. Ik verlang naar de terugkeer van Robert Watson.

Er kwam een aardige grijze heer op me af, die ik al eerder in het hotel had gezien. ‘Ik heb een aardig programma van u op televisie gezien³⁷⁷. Neemt u mij niet kwalijk. Misschien wilt u liever niet worden herkend. Ik ben Van Tuyll.’

‘Was u niet een week geleden op bezoek bij ambassadeur Piet Schaepman in Singapore?’ Hij was het inderdaad. Hij was zijn bagage kwijt en had zojuist andere kleren moeten kopen. ‘Ach,’ zei mevrouw Van Tuyll, nadat ik was voorgesteld: ‘Wij zijn neef en nicht. Dat ging zo vroeger. Onze moeders heetten Van Lynden, dus we zijn familie.’ Ik dacht: Ik weet er alles van. Mijn vaders vader en moeders moeder waren immers broer en zus. Zij wonen in Breda en hadden vijf kinderen. Hij is verbonden aan een bijbelgenootschap en de hemel mag weten wat verder. Madame de Ramaix in Baulers bij Brussel is een nicht. We bleken een aantal gemeenschappelijke kennissen te hebben. Het hotel was afgeladen vol. Men had een barbecue in de tuin georganiseerd; om de kudde te ontlopen liet ik mijn diner op de kamer serveren. Net toen ik een eerste hap wilde nemen wandelde Bob Watson binnen. Ik stopte een lepel krab in zijn mond. Hij zag er weer even opwinded zalig uit, in een Ceylonese batikachtig hemd en blue jeans. Zijn moeder was mee teruggekomen naar Colombo en rustte in haar kamer. Hij had haar over mij en mijn boek verteld, maar toen hij over de Dallas-affaire was begonnen had zij gezegd: ‘Ik wil niets weten van de misère in de buitenwereld.’ Later zaten we samen op een muurtje in de tuin om naar een dansuitvoering te kijken. Hij had de interviews met Skinner en Delgado al gelezen. Later voegden de Van Tuylls zich bij ons. Bob heeft een uitermate levendig en expressief smoel waar ik maar niet genoeg van kan krijgen. Ik liet hem foto's zien van mam, Peter en Casper, naar welke foto hij het langste tuurde. Later wandelden we op het strand. De jongen was er weer. ‘You want boy, you want girl, I suck you’. Bob dacht dat het daar gevaarlijk was. Er werd met messen gewerkt.

377 Het Gat van Nederland van de vpro.

[p. 252]

29 maart 1975

Colombo

In Danang is paniek ontstaan bij de evacuatie van Zuid-Vietnamese militairen en hun gezinnen. In Pnom Penh is iets dergelijks aan de gang. De Amerikanen zijn op de terugtocht uit Zuidoost-Azië. Eindelijk.³⁷⁸ Maarschalk Lon Nol zal spoedig de plaat moeten poetsen, want Sydney Schanberg meldt dat de troepen die de Cambodjaanse hoofdstad naderen de man als verrader zullen terechtstellen. Schanberg presenteert een hartverscheurend verhaal van zes kolommen in de Times.³⁷⁹

De Amerikaanse atoomcommissie meldde vorig jaar al dat er duizenden ponden nucleair materiaal worden vermist waarmee ruwe atoombommen zouden kunnen worden vervaardigd.³⁸⁰ Opnieuw wordt er dergelijk levensgevaarlijk spul, nu 100 lbs plutonium, vermist, ditmaal tijdens verzending van jfk-airport in New York. Dergelijk levensgevaarlijk dodelijk materiaal schijnt gewoon per vliegtuig te worden verzonden. Een paar lbs zijn voldoende voor het maken van een atoombom. De New York Times wijdt een hoofdartikel aan de vraag of de tijd niet is aangebroken zorgvuldiger met dergelijk massaal vernietigingsmateriaal om te springen. Je vraagt je toch werkelijk af of ze gek zijn.

Lunchte met Bob. We namen foto's. Hij speelde als een zeehond in de golven en de branding. We speelden een paar spelletjes dammen maar lagen verder in de zon te kletsen. Ik gaf hem een introductiebrief voor Pak Tissa in verband met zijn zakenplannen. Hij rookt te veel want hij is een kettingroker, waardoor hij een rot hoest heeft. We hadden veel plezier. Zou willen dat hij een blijvertje was.

Plotseling stond het kamerlid Erik Jurgens voor me. Hij is hier op een parlementaire reis met andere Kamerleden. Later voegde zich een lid van de pvda en een juffrouw van de kvp bij ons. Ze vertelden dat minister Pronk feitelijk net zo dacht over Suharto en Pinochet als ik, maar dat het politiek niet haalbaar was dit in het openbaar te uiten. Intussen zou Nederland in iggi-verband doorgaan met de beschikbare fondsen voor Jakarta toch stiekem (om die reden) te verlagen. Jurgens leek me ook kritisch gestemd over de door Vrij Nederland veroorzaakte rel een joodse journalist met Max van der Stoel mee te sturen naar Saoedi-Arabië. ‘De regel geldt immers ook niet voor diplomaten,’ aldus Jurgens. ‘Het zou een elegante oplossing zijn ge-

378 The New York Times, David Andelman, 28 maart 1975.

379 The New York Times, 28 maart 1975.

380 The New York Times, 29 december 1974.

[p. 253]

weest wanneer ze om een incident te vermijden, de betrokken journalist tijdelijk een diplomatieke status zouden hebben verleend.’ Jurgens vindt het ook ongepast dat Nederland in Sri Lanka geen ambassade meer heeft.³⁸¹

381 Heb de Nederlandse delegatie rechtstreeks geïntroduceerd bij minister Tissa Wijeyeratne, wat ik niet in mijn dagboek verder vermeld, maar waar Jurgens in latere jaren aan herinnerde.

30 maart 1975

Het drama-Vietnam zet zich voort. Bij de evacuatie van Danang verdrongen bewapende Zuid-Vietnamese Rangers zich in de bagageruimten en klamden zich aan het landingsgestel vast waardoor de vluchten nodeloos werden vertraagd. Washington zond toch nog in allerijl nieuwe military and medical aid maar anti-Amerikaanse gevoelens overheersen onder het publiek in Saigon. Drew Middleton meldt dat voorraden van Amerikaanse bases in de Philippijnen halsoverkop naar Vietnam worden gezonden. Dat is dan het ‘beleid Ford-Kissinger’.

Intussen schijnt mijnheer Lon Nol zich definitief gereed te maken om Cambodja te verlaten. Na zich keurig voor de smerige spelletjes van Nixon-Ford-Kissinger al die jaren te hebben geleend, ontvangt hij zijn cia-beloning. David Andelman bericht dat hij eerst naar Jakarta zal reizen en vervolgens naar Washington, allemaal smeerlappen van hetzelfde laken een pak. Lon Nol past prima bij Suharto. Het zegt alles van die marionetten van de cia.

Een vriend van Tissa bij de Observer arriveerde om te vertellen dat de redactie had besloten om mijn kritische gesprek over de jfk-moord in Dallas en de rol van de cia in het algemeen toch maar niet te publiceren, want Sri Lanka had onder de pl 480-wet van de VS vorige week nog 120 miljoen roepies graan van de vs cadeau gekregen. ‘We needed that assistance very very much, and so for political reasons,’ aldus deze ‘journalist’ was de kopij de prullenmand ingegaan.

Kumar Rupasingke kwam naar het hotel voor een bezoekje. Gaf hem mijn boek. Hij is geïnteresseerd om informatie toegezonden te krijgen. Hij heeft aan de London School of Economics gestudeerd en is nu 31 jaar. Hij was bereid ook met Erik Jurgens, Aad Kosto en Nel Barendregt te spreken.³⁸² Even later keerden de parlementariërs in een busje terug. Ik stelde hem voor. Jurgens maakte een super-gaffe, want hij verwarde Anura Bandaranaike, de zoon en rivaal van Kuman met hem. Jurgens zei iets over hem te hebben gelezen, wat geen uitspraak

382 Dit was een ander contact dat ik legde en waarvan ik later hoorde dat het vruchten had afgeworpen.

[p. 254]

van hem maar van Anura was. Toch probeerde ik Kumar er van te overtuigen dat nation building eigenlijk geen ruimte bood voor persoonlijke naijver en animositeit. ‘Anura en jij behoren als een man aan dezelfde kant van het politieke spectrum te staan, want je weet hoe divide et impera werkt. Alleen de tegenstanders profiteren ervan.’ Ik wilde dat ik meer tijd had gehad om met deze jongen lang te praten. Ik moet er niet aan denken hoe de parlementariërs straks met de door mij gelegde contacten zullen omspringen. Nel Barendregt deed later of ze me niet kende. Ik vond Kosto te aardig doen. De enige die zich normaal gedroeg was Erik Jurgens. Hij vroeg of ik zijn vrouw een telefoontje wilde geven.

De dc-10 uit Jakarta was drie uur te laat. Het toestel zit barstensvol.

Lees over Namibië. De Zuid-Afrikaanse regering laat geen journalisten toe om Ovamboland te bezoeken, dus ik kan niet eens naar Casper Bake toe. Er zitten een kleine miljoen mensen in dat enorme gebied verdeeld over twaalf etnische groepen met 100.000 blanken die de dienst uitmaken en de zaak draaiende houden.³⁸³

383 Herald Tribune, David Ottaway, 28 maart 1975.

31 maart 1975

Erik Jurgens was naar de dienst in de Nederlandse kerk geweest, waar hij vol lof over was.

Liszt werd in 1811 geboren en publiceerde in 1826 Etudes en Douze Exercises als opus 1. In 1838 herschreef hij het als 12 Grandes Etudes en in 1852 Etudes d'exécution transcendante. Schumann noemde ze ‘the true storm-and-terror etudes for at most ten or twelve people in the world.’ Het is jammer dat ze zo weinig worden gespeeld. Wat ik ervan ken en heb gehoord vind ik prachtig. Ik houd van Liszt, ook al vond George van Renesse hem een second rater als Chopin. Hoe kon die man zoiets ondoordachts zeggen?

Time is weer met een ‘hartenbreek’ omslagverhaal gekomen.³⁸⁴ Ik wil de gesneuvelde soldaat eren.

Eigenlijk zou ik veel meer foto's op moeten nemen, bijvoorbeeld van de geterroriseerde burgerbevolking van zowel Cambodja als Vietnam. Laten we nooit of te nimmer vergeten wat onze vrienden de Amerikanen tussen 1950 en 1975 in Azië hebben uitgevreten. Er worden ook hartverscheurende inlichtingen verstrekt over oorlogsveteranen, die armen en benen verloren, zoals Tommy Clack (28), een student aan Georgia State

384 Zie bijlage 37

[p. 255]

University, die beide armen en benen verloor. Als je naar zijn foto kijkt kun je wel huilen. Er is ook een foto van de voormalige kapitein Edward Miles (30) die bij gevechten nabij Tay Ninh al in 1968 beide benen verloor, het gebruik van één arm moet missen en één oog kwijt raakte. Hij loopt in een witte wollen trui met twee krukken op het strand. Een plaatje dat door merg door been gaat. Er is een opname van een moeder met kinderen in een loopgraaf tijdens een aanval op Pnom Penh. De schuldigen stappen in een vliegtuig en knijpen er tussenuit. Lon Nol vliegt naar Suharto. Nixon, Ford en Kissinger lijken er ook niet van wakker te liggen. Hoe hanteren die breinen van die mensen zoiets?

Trouwens, van de sovjets begrijp je ook niets. Pas nu, op het allerlaatste moment, vraagt Moskou aan de Cambodjaanse ambassade van de puppet-regering van Lon Nol om op te krassen. Danang is nu ook in de handen van Hanoi gevallen. Onvoorstelbaar. Eens een onoverwinnelijke Amerikaanse basis. Gerald Ford zendt nog zoveel mogelijk schepen om mensen te evacueren. Malcom Brown meldt in de New York Times dat de puppets in Saigon perplex staan over hetgeen waartoe Noord-Vietnam en de Vietcong in staat zijn. Het leger van Thieu slaat massaal op de vlucht. Haal je de duvel. Wie wil er nu nog ter wille van die bastards kreperen? Ook in Washington zijn de heldere geesten die de dienst uit maken stunned over de massale opmars van Hanoi. Vier van de dertien zuidelijke divisies zijn uitgeschakeld. Slechts 6.000 mariniers van een zuidelijke divisie van 13.000 hebben weten te ontsnappen. Nog eens vier zuidelijke pantserdivisies zijn in lucht opgegaan. Schepen vol vluchtelingen arriveren uit het Noorden. Na vijftien jaar knokken ligt Zuid-Vietnam eindelijk op zijn gat. What a waste!