Memoires 1974-1975

[p. 256]

Amsterdam

1 april 1975

Amerbos

Bij thuiskomst gisteren lag de gang vol post. Algauw vond ik een brief van Peter uit Minnesota, waar hij zich bij zijn nieuwe vriend Frederick Ress had gevoegd. Ik ging naar zijn kamer en constateerde dat hij de meeste van zijn spullen mee naar Tilburg of naar Amerika heeft genomen. Nu zal hij wel nooit meer hier terugkomen. Hoe moet ik hierop reageren?

Er was een kaart van broer Theo, drie brieven met foto's van Casper Bake en mejuffrouw Büringh Boekhoudt vond dat ik eens vakantie moet nemen: ‘Want de boog kan niet altijd gespannen zijn.’

Herbert Jochems is overleden. Hij is 63 jaar geworden.

George de Mohrenschildt bedankte voor het toezenden van Henk Leffelaars artikel in de GPD-bladen, waarin hij meedeelde van Bernard Fensterwald te hebben gehoord dat George op de Bahama's een fortuin voor deelname aan de moord op jfk zou hebben ontvangen.³⁸⁵ Hij verwees naar Fensterwald als ‘a fucking jew’. Ja, zo is George inderdaad. Hij leest nu On Growth, Volume II en noemt het ‘an encyclopedia of knowledge’.

Ambassadeur Djawoto schrijft uit Peking dat hij blij is dat ik Ibu Hartini heb ontmoet. Hij begrijpt maar al te goed dat zij eigenlijk niet in een positie is nu iets te zeggen. Om die reden had hij haar zelf ook niet geschreven, om haar geen moeilijkheden te bezorgen. Hij had ook eindelijk een lange brief van oud-ambassadeur Pak Hanafi uit Parijs ontvangen. Ook dat contact is nu totstandgekomen.

Ik heb de nvj moeten vragen om er voor te zorgen dat de ncrv mij het honorarium voor de opname met dr. Margaret Mead eindelijk uitbetaalt. Niek Heizenberg schrijft dat het zal gebeuren.

Erik van der Leeden belde. Hij wist blijkbaar dat Peter naar de vs was afgereisd. Hij wilde me opvangen. Maar ik ben er helemaal naar van en in tranen.

Keke was zo ontzettend blij toen ik hem eindelijk uit de kennel

385 Zie bijlage 38

[p. 257]

bevrijdde. Hij maakt het uitstekend. Het beestje is nu vijftien jaar. Hij heeft nu ook een certificaat en penning om over de grens te kunnen. Hij gaat mee naar Lugano.

Luns is ook weer flink bezig geweest. Drs. F.G. van Hasselt meldde op 1 maart uit Athene dat er felle aanvallen in het Griekse parlement op de secretaris-generaal van de navo werden gelanceerd. Die man haalt zich iedere keer het venijn van weer andere groepen op de hals. Het kan haast niet anders dan dat de cia als supermaffia in de wereld hem de hand boven het hoofd houdt omdat ze genoeg van hem weten om hem naar hun pijpen te laten dansen. Hoe anders is deze schijnbare onaantastbaarheid van Joseph Luns te verklaren? Luns zou in een rede voor het Centrum voor Strategische Studies in Washington hebben gezegd - ter illustratie van ‘het milde karakter’ van de Griekse militaire junta nota bene - dat als hij, Luns, kolonel Papadopoulos was geweest, hij Panagoulis vanwege een poging tot plegen van een staatsgreep zou hebben laten executeren...’³⁸⁶ De volgende rel over Luns in het Griekse parlement was geboren.

Uit Rome meldde A.H. Luijdjens op 17 maart in de nrc dat de zuidflank van de navo de heer Luns zorgen baarde. De geringe stabiliteit in Griekenland, Portugal en Turkije waren hier aanleiding toe. Wanneer Portugal uit de navo zou treden, zou Brussel Spanje ter compensatie toelaten. André Spoor lanceerde hierop een zoveelste kritisch hoofdartikel luns en meende dat ook al had Luns dan misschien enigermate gelijk het niet zijn taak was in het openbaar dergelijke bespiegelingen te lanceren. Door het aldus te stellen negeert Luns de standpunten van een aantal regeringen binnen het bondgenootschap die tegen Spaanse toetreding zijn en de nrc schreef: ‘In dit licht gezien is de opmerking van mr. Luns niet alleen onhoffelijk en onverstandig maar lijkt zij wat de naaste toekomst betreft ook onjuist.’

K.L. Poll is met een vijfkolomsverhaal over Gerard Reve's Ik had hem lief gekomen. Volgens Poll zit de grote kwaliteit van het boek ‘in de hoge graad van zelfkennis en zelfkritiek van de maker en in het vermogen om die twee half te tonen en half te verhullen in de concrete, symbolische taal van de literatuur.’ Poll: ‘Hij komt uit deze brieven te voorschijn als een geroutineerd kind - tot in de bewuste nabootsing hier en daar van een onhandige kinderlijke schrijftrant, als een geroutineerde aardige vader en moeder, als een geroutineerde minnaar, gelovige,

386 Panagoulis zat gevangen wegens een mislukte aanslag op dictator Papadopoulos. In 1976 zou Panagoulis worden vermoord.

[p. 258]

schrijver en huizenbouwer.’ Volgens Poll zou de echte Gerard Reve later wel eens scheikundeleraar in Sneek kunnen zijn geweest. Ik vind het maar hopeloos geklets, voor van een figuur als Poll.

Ik blijf zeer van streek over Peters ‘verdwijning’ en schrijf zijn moeder over mijn verontwaardiging.

Lon Nol blijkt met een Fokker-toestel van de Indonesische oliemaatschappij Pertamina van Thailand naar Jakarta te zijn gevlogen. Dan weet je toch immers hoe laat het is...

2 april 1975

De Herald Tribune publiceert een foto van Lon Nols aftocht uit Pnom Penh met een huilende vrouw aan zijn zijde. Hij mag nog blij zijn er zo af te komen. De hoofdstad van Cambodja staat op vallen. Ook in Vietnam zijn twee kuststeden in handen van Noord-Vietnam gekomen, te weten Qui Nhon en Nha Trang. De ‘vijand’ staat op 150 kilometer van Saigon. Amerikanen stromen het land uit. Het drama is compleet.

Anthony Lewis schrijft over Henry Kissingers laatste persconferentie: ‘It was the performance of a man so wounded by failure that in the course of blaming others he would exaggerate the damage to his country. It was a self-destructive performance (...). Kissinger spoke of America “destroying” South Vietnam by withholding aid. That he said would have a “cataclysmic” or “very dangerous” impact on the United States' position in the world (...).’ Lewis: ‘What is happening in Vietnam today is the collapse of a myth - the myth of an independent flourishing nationalist South Vietnam with the will to fight for itself. It is a case not of America “destroying a country” but of reality destroying an illusion.’³⁸⁷ Ik ben het daar niet mee eens. Nadat het land is vernield komt men pas toe aan het wegvagen van de illusies - of waren het gewoon ordinaire leugens en misleidingen van leger en regering tegenover iedereen, zowel in Amerika als Azië?

Dick Sprague, die de nos de Zapruder-film leverde waar zoveel kabaal rond ontstond, beklaagt zich in een brief aan mij dat de nos weer eens niet afrekende. Hij had zich over de ontbrekende 3.000 dollar al tot Ben van Meerendonk gericht, ook geen al te safe adres. Zijn telexen aan Klaas Jan Hindriks bleven eveneens onbeantwoord.³⁸⁸

In de genoemde lezing in Colorado Springs had ik er melding van gemaakt hoe wetenschappers elkaar het licht in de ogen niet

387 Herald Tribune, Anthony Lewis, 1 april 1975.

388 Brief van Dick Sprague d.d. 20 maart 1975.

[p. 259]

gunden, zoals professor B.F. Skinner en Noam Chomsky, Daniel Bell en Herbert Marcuse; ik bracht hulde aan professor Jay Forrester voor zijn computerstudies o.a. voor de Club van Rome. Een brave ziel had het verslag van vierkolom in de Gazette-Telegraph van 18 februari 1975 naar Forrester gezonden, die mij thans in een brief een reprimande uitdeelt.³⁸⁹ Hij sluit het artikel in³⁹⁰ en zegt dat ik ‘indiscreet’ ben geweest. Wanneer ‘men’ wist dat ik gesprekken naar buiten bracht zouden deuren gesloten worden. Ik had de heren in kwestie anoniem moeten behandelen. Haal je de duvel. Nooit. Ik noem man en paard en als zich deuren zouden sluiten, too bad. Dit heb ik Forrester dan ook in niet mis te verstane taal laten weten. Ik vind het van enig belang het kinderachtige gedrag van die geleerde heren te onthullen.

Een ander dergelijk exemplaar is professor Victor Urquidi uit Mexico die maar niet wil begrijpen dat ik het verdom mee te werken om het moordenaarsgedrag van zijn president te helpen verdoezelen. Vijftig jonge mensen werden in koelen bloede neergeknald. En ik zou hier niet naar mogen verwijzen? Over my dead body.³⁹¹

389 Brief van Jay Forrester d.d. 24 maart 1975, bijlage 39

390 Artikel Gazette Telegraph, zie bijlage 40.

391 Zie bijlage 41.

3 april 1975

Adam Malik stond gisteravond in de nrc bij een ontvangst van het huilerige echtpaar Lon Nol. Dit zou onder Bung Karno uitgesloten zijn geweest dat de verraders van prins Sihanouk een vorstelijke ontvangst in Jakarta ten deel zouden zijn gevallen. Hij zou zelfs bij de leveranciersingang zijn weggezonden. Francisco Paesa telefoneerde warempel met de mededeling dat de Centrale Bank had uitgezocht hoe wij elkaar hadden leren kennen. Verder zou er een fabriek van vijf miljoen dollar voor de elektronische horloges in de Sovjet-Unie worden neergezet, allemaal positief nieuws. Hij wilde me zo snel mogelijk ontmoeten. Ik was dermate blij dat ik broer Theo in Lugano opbelde.

Loet Kilian gaat van 21 tot 23 april in New York zijn vliegexamen afleggen. Hoe het werkt begrijp ik niet, maar Antwerpen is blijkbaar beëindigd. Hij werkt ook weer bij de klm.

De Associated Press is zo vriendelijk mij het originele telegram toe te zenden waaruit blijkt dat onlangs Mexicaanse studenten heftig tegen president Echeverria hebben betoogd om de studenten te gedenken die in 1968 onder diens verantwoordelijkheid werden neergeschoten. Wat wil professor Urquidi nu eigenlijk? Voor wie houdt hij mij?

[p. 260]

Prins Bernhard zal van 15 tot 17 april de gast zijn van de sjah van Iran en de minister van Economische Zaken, Ruud Lubbers, is van 24 tot 29 mei in Teheran. Ik denk dat wat Lubbers straks ‘gaat bereiken’ door Bernhard is bekokstoofd.

4 april 1975

Het nieuws uit Vietnam wordt met de dag somberder. Bernard Weinraub meldt dat Saigon zich op ‘the brink of chaos’ bevindt. Het Zuid-Vietnamese leger valt naar alle kanten uit elkaar. De stormloop op de regeringszetel van het Amerikaanse marionettenregime van Thieu en Co. is in volle gang. Minister van Defensie James Schlesinger zegt dat de komende dertig dagen beslissend zijn voor een oorlog die vijftien jaar heeft geduurd. Paus Paulus VI is zijn gebeden voor het lijden in Vietnam reeds begonnen en zegt dat het hem allemaal herinnert aan het lijden van Jezus. Daar hebben Vietnamese Boeddhisten nauwelijks een boodschap aan. De Times komt dagelijks met de meest hartverscheurende plaatjes van huilende moeders en baby's, afschuwelijk eigenlijk. Pnom Penh loopt ook leeg. De Amerikanen nemen er spoorslags de benen en hun handlangers moeten zelf het vege lijf maar zien te redden nu de stad is omsingeld.

Intussen logeert die fijne meneer ‘maarschalk’ Lon Nol op het voormalige buitenverblijf van Bung Karno te Tampak Siring op Bali. Bapak draait zich om in zijn graf als hij het zou weten. Professor Wertheim zond me Elite en Massa uitgegeven door Rob van Gennep. Hij citeert de ecoloog Barry Commoner uit mijn deel I van Grenzen aan de groei. Toch blijft Wim voor mij suspect omdat ik hem te veel in een hoek vind zitten met de Heil Mao-club.

red units mass near saigon is de kop in de Herald Tribune vandaag. En terwijl het hele Amerikaanse experiment in Azië op zinken staat verklaart Gerald Ford doodgemoedereerd dat de vs hun bondgenoten niet in de steek zullen laten. Hoe krijgt hij de onzin zijn strot uit? Ze doen immers niet anders. Ford vroeg het Congres om twee miljoen dollar om 2.000 Zuid-Vietnamese oorlogswezen naar de vs over te vliegen. ‘I am an optimist despite the sad and tragic events we see unfolding,’ zegt de man vanuit zijn veilig, verwarmde etage in het Witte Huis.

Overigens is in het brave vaderland een complotje ontdekt om koningin Juliana te ontvoeren. Er zijn tien Molukkers gearresteerd die de gijzeling hadden willen uitvoeren.

[p. 261]

5 april 1975

Dr. Margaret Mead schrijft dat haar poging mij een serie lezingen in Zuid-Afrika te laten geven mislukt is omdat haar vriendin Joan Philips al iemand anders voor een tournee had geboekt. Jammer, want het zou een gemakkelijke manier zijn geweest om Casper Bake - en misschien broer Hendrik - te ontmoeten.³⁹² Robert Walker van het American Program Bureau in Boston, met wie ik langdurig over een lezingencontract onderhandelde, heeft nu luitenant William Calley, die 22 burgers in My Lai in koelen bloede vermoordde, in dienst genomen en verkoopt hem voor 2.000 dollar per uur aan groepen die naar hem willen luisteren. Dat is immers de trick in Amerika. Henry Kissinger gaat straks, als hij geen minister meer is, hetzelfde doen en wordt multimiljonair.³⁹³ De snelste methode om je financiën op orde te brengen - in de democratische vrije wereld - is om oorlogsmisdadigertje te spelen en vervolgens ben je permanent boven Jan.³⁹⁴

André Gide schreef ten tijde van zijn moeders overlijden: ‘I felt my whole being sink into an abyss of love, grief, and freedom.’³⁹⁵ Zij overleed op 31 mei 1895. Gide verloofde zich zeventien dagen later op 17 juni. Ik liep ook wekenlang na mams dood rond met de gedachte dat ik te harer ere misschien toch moest trouwen zodat ik nageslacht zou kunnen garanderen. Dat was immers ook wat de sovjetdiplomaat Vladimir Kouznetsov me op het hart had gedrukt. Ik heb al zoveel over Gide gelezen maar altijd ontdek je nieuwe gegevens. Hij moet in 1885 Oscar Wilde en lord Douglas hebben ontmoet. Wat heeft hij over hun gesprekken in zijn dagboek geschreven? Ik heb eigenlijk veel te weinig aandacht aan Peters kinderjaren besteed, waarbij zijn ambivalentie tegenover zijn veel oudere vader - die 61 was toen hij werd geboren - tot een zekere stuurloosheid heeft geleid. Wat heb ik feitelijk echt voor Peter gedaan? Laatst zei hij: ‘We hebben elkaar niets meer te vertellen,’ maar dit volgt altijd op een moment dat ik basics aansnijd die hij tegen iedere prijs vermijdt. Ik voel hoe ik op alle mogelijke manieren te kort ben geschoten tegenover Peter. It hurts.

Dit wordt een cruciaal jaar. Ik denk veel over de jaren die overblijven en hoe die te gebruiken. Mijn dagboek staat centraal. Alle vrienden en bekenden zijn tot franje gereduceerd. Het is alsof ik na mams dood niemand meer ‘nodig’ heb.

392 Brief d.d. 18 maart 1975.

393 Jaren later verdiende Henry 35.000 dollar en meer voor lezingen van één uur.

394 The New York Times, 8 maart 1975.

395 The Youth of André Gide, University of Chicago Press, 1963.

[p. 262]

C.L. Sulzberger meldt nu pas met prins Sihanouk in Peking te hebben gesproken, die hem uiteenzette dat hij ‘de val’ van Vietnam helemaal niet als een ramp beschouwde, want naast de reds waren er ook vele blues in (Zuidoost-)Azië, zoals Singapore, Maleisië, Thailand, Japan, de Philippijnen en Indonesië. Sihanouk had via premier Chou En-lai en premier Pham Van Dong van Noord-Vietnam de heren Nixon en Kissinger aangeboden te onderhandelen over vrede in Cambodja, maar deze ‘briljante’ staatslieden hadden om ‘diplomatieke redenen’ het aanbod van de hand gewezen. Dat Nixon die blunder beging is begrijpelijk, maar het ‘genie’ Kissinger had beter moeten weten. ‘Buddha,’ aldus Sihanouk tegen Sulzberger, ‘long before Marx, found truth in the equality of man and the value of honesty. He renounced all his great wealth, his lovely wife, richness, and abandoned everything for moral values. That is better than Communism.’ Sihanouk was Sukarno's vriend. Lon Nol was Suharto's staatsgast. Dan weet je hoe het er in Indonesië in 1975 voor staat.³⁹⁶

James Reston lamenteert dat meneer Thieu zonder een woord tegen zijn Amerikaanse beschermheren te reppen hele gebieden van Vietnam zonder slag of stoot aan de Vietcong heeft overgedragen. Hoe anders? Hij toont tenminste nog enige pity voor de levens van zijn soldaten. Reston veroordeelt Thieu's gedrag omdat de Amerikanen ‘thousands of lives and billions of dollars’ hebben gespendeerd om die gebieden uit handen van het communisme te houden. Reston meent dat Gerald Ford die ramp lange tijd moet hebben zien aankomen, maar hij hield stijf zijn mond. ‘When President Ford finally had to face the press in San Diego, he was trapped.’ Ford is gevangen in zijn netwerk van leugens en bedrog sinds de moord op jfk sedert 1963. ‘He could not tell the press the truth about how he had been deceived by President Thieu, without making Thieu's problem even worse than it really is.’ Allemaal geklets. De Amerikanen hebben Thieu in die onmogelijke positie geplaatst. Hij was de ‘uitverkoren’ verrader, de Vietnamese Lon Nol of Suharto, die Vietnamese jongens de dood in moest jagen voor een verloren zaak, waar de Amerikanen eigenlijk al jaren geleden hun handen vanaf hadden getrokken.

Reston benadrukt dat Ford zich in duizend en één bochten wrong om zich uit de nesten te werken tegenover de media, ‘trying to handle an international crisis while on vacation and between golf games at Palm Springs, Californië (...).’³⁹⁷ Natuur-

396 The New York Times, 5 april 1975.

397 idem.

[p. 263]

lijk verdomde Thieu het om nog meer nodeloos bloed te vergieten van jonge mensen uit zijn land voor een hersenschim van breinen in Washington, geobsedeerd door het communisme?

Vanavond woonde ik een avondje bij generaal Cor Knulst bij. Er waren veel ‘notabelen’ in donkere pakken met uitgestreken smoelen, terwijl ik in jeans en een trui was. Er stond uitdrukkelijk Informal op de gedrukte uitnodiging. De heer Hagenaar was bijvoorbeeld aanwezig, die ik voor het laatst ontmoette in 1959 als ambassadeur in Ankara, toen ik met Sukarno en Subandrio tijdens een regeringsbijeenkomst een gesprek voerde en hij als Nederlands ambassadeur ‘nergens’ was.³⁹⁸ Hij keek toepasselijk zuur en gedroeg zich uit de hoogte, wat hem voor mij alleen nog maar belachelijker maakte.³⁹⁹

Cor stelde me voor aan een blond meisje Van Rijckevorsel. ‘U bent toch niet een dochter van de pro-Nieuw-Guinea-voorvechter?’, vroeg ik. Zij was de dochter van het betrokken kamerlid en haar gezicht betrok.

‘Je doet haar pijn,’ zei generaal Knulst

‘What is wrong by acknowledging that Mr. van Rijckevorsel bet on the wrong horse?’ vroeg ik, waarop het meisje zich afwendde en ging zitten bouderen. Cor gaf haar een zoen. ‘Ik weet daar allemaal niets van,’ zei ze. Ik zei tegen Knulst: ‘Haar vader was zo'n ware democraat dat hij het parlement verzocht de paspoorten van Paul Rijkens en Emile van Konijnenburg te laten intrekken, terwijl juist zij en niet Van Rijckevorsel gelijk zouden krijgen in de affaire-Nieuw-Guinea.’ Ik ben kort hier na vertrokken.

Wanneer ik Cor Knulst tegen een Kamerlid van de vvd hoor zeggen: ‘Willem, die staat goed rechts van het midden, maar hij probeert te analyseren en in de diepte te kijken,’ vraag ik me af waar hij het vandaan haalt. Het is wel juist, maar waarom is dit nodig? Hij zei ook een nieuw ‘verhaal’ voor André Spoor te hebben. ‘Het vorige ‘verhaal’ via Spoor had de Defensienota gered.’ We moesten spoedig praten.

Joyce van der Meer (cbs) zei over mijn uitnodiging in de ussr een boekje te gaan schrijven: ‘They know you are already on their side.’ Waar haalt ze de onzin vandaan? Ik ben aan niemands kant. Ik geef ze hoogstens een kans ook eens iets te zeggen zonder het a priori te verdraaien en in een koude-oorlogskader te plaatsen. Daarom hebben dergelijke Haagse partijtjesgeen enkele zin. Ik mag Cor Knulst graag (als Indische jongen), maar anders zou ik niet gaan.

398 Zie Memoires 1953-1957 en Memoires 1957-1959.

399 In 1991 legde ik beslag op enkele smerige telegrammen van deze meneer over mij.

[p. 264]

6 april 1975

Gerald Ford, Henry Kissinger en generaal Frederick Weyand (chef-staf) zijn op de golfclub in Californië bijeen geweest om de ‘policies towards the Saigon Government’ onder de loep te nemen en te herwaarderen. Daar zijn ze knap misdadig laat mee. Kissinger kondigde aan volgende week besluiten te zullen bekendmaken. Dan ligt Zuid-Vietnam helemaal op zijn gat want de Vietcong is volgens Fox Butterfield nu ook een front ten zuiden van de hoofdstad begonnen.⁴⁰⁰ Drew Middleton wijdt een beschouwing in de Times aan het feit dat de Vietcong erin zullen slagen de geallieerden te verslaan zonder dat zij over luchtstrijdkrachten beschikken. De Noord-Vietnamezen beschikken maar over 250 toestellen waaronder 65 mig-21's.

De Washington Post bekritiseert Gerald Ford in een hoofdartikel dat hij doorgaat met ‘to invent commitments to South Vietnam that never existed in fact and then blame the Democratic Congress for not having fulfilled them. In doing so he does enormous violence to the truth and to the public confidence in the Government's word.’ Ik begrijp niet dat zo'n krant niet gewoon schrijft dat Ford een ordinaire leugenaar is en de kluit zwaar belazert (zoals ik al jaren geleden met Drees, Luns en nog een paar Haagse heren heb gedaan).⁴⁰¹

Op Taiwan is Chiang Kai-shek (87) overleden. Zijn zoon, Chiang Ching-huo (65), neemt de zaak van de nationalistische Chinezen over.

In Den Haag gebeurt ook van alles. De Rijksvoorlichtingsdienst heeft het sprookjesboek Alvar en de kasteelkinderen van Martha en Bert Mesland, uitgegeven door Van Goor in Den Haag, uit de handel laten nemen omdat er afbeeldingen van de kinderen van Beatrix en Claus in staan nagetekend van foto's. Onschuldiger kan het niet. De rvd doet auteursrechten gelden op de oorspronkelijke foto's. Zo iets krankzinnigs kunnen ze alleen in Den Haag bedenken, de beschermers van het heilige koningshuis.

Kamervoorzitter Anne Vondeling heeft geweigerd 59 schrifte- lijk vragen van Hans Kombrink (pvda) aan minister Vredeling van Defensie over corrupte praktijken in personeelswinkels van de luchtmacht in West-Duitsland te laten behandelen. Ik heb Vondeling nooit vertrouwd. Het lijkt niemand in het vaderland te regarderen. Agnes Koerts wees er nog dezer dagen in de Volkskrant op dat Nederlanders zich niets gelegen laten liggen aan zorgen over ‘privacyproblemen’. Geleidelijk grijpt de over-

400 The New York Times, 5 april 1975.

401 The Washington Post, 5 april 1975.

[p. 265]

heid steeds verder in privé-levens in en de burger kijkt een andere kant op en is te druk met eigen besognes om er aandacht aan te besteden.⁴⁰² Gerrit Jan Wolffensperger wijst op dezelfde pagina op het onthutsende feit dat noch het parlement noch de rechter de bvd kunnen controleren. Feitelijk zitten we in Nederland met dezelfde ellende als in de vs met de ongecontroleerde maffiapraktijken van de cia. Wie windt zich over deze zaken op? Geen hond.

Time⁴⁰³ vertelt hoe Kissinger op zijn jongste persconferentie werd gevraagd of hij van plan was af te treden nu zijn Nabije Oosten-reis was mislukt en de Amerikaanse buitenlandse politiek in de puree is gedraaid. Zijn antwoord was: ‘Nee.’ Senator Jesse Helms van North Carolina heeft zijn verdwijnen geëist: ‘His diplomacy is in ruins.’ Helms heeft gelijk. Maar een lid van de senaat verklaarde: ‘Henry is playing the aggrieved party again, moping around, looking hurt and betrayed and talking about a Greek tragedy.’ ‘Henry has become the prisoner of his own legend,’ verklaarde een Britse diplomaat tegenover Time. ‘Henry is an asshole, a liar and a crook, simple as that,’ maar niemand zegt het gewoon zoals het is.⁴⁰⁴

402 De Volkskrant, 5 april 1975.

403 Time Magazine, 7 april 1975.

404 Newsweek, 7 april 1975, heeft trouwens een fraaie omslag van Henry Kissinger gemaakt; zie bijlage 42.

7 april 1975

McGeorge Bundy is eigenlijk een even gepatenteerde bedrieger als de rest van de functionarissen van het Witte Huis. Hij heeft voor de Rockfeller Commissie getuigd dat hij ‘no recollection’ had van samenzweringen om buitenlandse regeringsleiders te vermoorden. Op kritieke momenten geven dergelijke mensen hun geheugen de schuld van hun herinneringsverlies. Nota bene heeft president Kennedy, zijn voormalige baas, duidelijk te kennen gegeven de achterdocht van Sukarno tegenover de vs uitstekend te begrijpen na de pogingen, zoals in 1958 bij de cia, zijn regering omver te werpen. Waarom werden vijf aanslagen op het leven van Sukarno gepleegd en nul op het leven van Suharto? Dat alleen is voldoende om aan te nemen dat Suharto de steun van de cia ‘geniet’. McGeorge Bundy enigermate kennende begrijp ik niet dat hij aan deze smeerlapperij meedoet.⁴⁰⁵

Lieve brief van Peters moeder.⁴⁰⁶ Zij begrijpt heel goed dat ik ‘gloeiend’ ben over zijn onaangekondigde vertrek naar Min-

405 The New York Times, Nicholas Horrock, 7 april 1975.

406 Brief d.d. 4 april 1975.

[p. 266]

nesota. ‘Willem, als hij terug is, spreek dan alles nog eens goed met hem door.’

Aurelio Peccei blijft hoofdstukken inzenden bestemd voor het boekje dat we bij Stock in Parijs willen laten verschijnen.

8 april 1975

Als ik in de viswinkel sta en naar het kopje van Keke in de auto kijk, die wil weten waar ik ben, vertedert dat me nog steeds. Het gezelschap van mams hondje heeft voor mij haar heengaan helpen verzachten.

Prins Sihanouk heeft Suharto en Adam Malik als de ergste vijanden van het koninkrijk Cambodja aangewezen. ‘Het Indonesië van Suharto en Malik is een der dodelijkste vijanden van een onafhankelijk Cambodja,’ heeft hij gezegd. De prins maakte de opmerking nadat bekend werd dat Lon Nol en diens ‘premier’ Boret op Bali met Suharto en Malik hadden vergaderd.⁴⁰⁷

Brief van George de Mohrenschildt uit Dallas.⁴⁰⁸

407 Dagblad De Waarheid, 8 april 1975.

408 Brief d.d. 25 maart 1975, zie bijlage 43.

9 april 1975

Vanmorgen had ik een uitstekend gesprek met ambassadeur Aleks Romanov van de Sovjet-Unie. Hij is wel wat breedsprakig, maar hij zegt zinnige dingen. Hij moest op instructie van Moskou om 11.00 uur bij staatssecretaris drs. A. Kooijmans zijn om de sovjetpositie bij de ontwapeningsconferentie uiteen te zetten. Hij wist blijkbaar niet dat Joop den Uyl een bezoek aan Gerald Ford ging brengen en dat wist hij nu nog net op tijd. Hij is van mening dat Holland en Luxemburg tout court de Amerikaanse positie binnen de navo steunen en verkondigen, vooral met het oogmerk een Europese veiligheidsconferentie te vertragen. Officieel doet Washington of ze met Moskou instemmen in zo'n palaver, maar ondertussen worden kleine landjes gebruikt om een spaak in het Europese wiel te steken. Romanov noemde land na land bij naam: Noorwegen, Griekenland, etcetera, en zei: ‘So the Dutch were the only ones who could delay things for the Americans, who officially of course agree with us.’ Hij scheen te aarzelen het eens te zijn met mijn veroordeling van Henry Kissinger. Hij vroeg zich af wat het effect van de dood van koning Feisal zou kunnen zijn. Ik zei: ‘Het maakt nauwelijks enige verschil welke man daar koning is want ze zitten in de zakken van Washington.’ Hij wilde hierover met Francisco Paesa spreken en hem opnieuw voor de

[p. 267]

lunch uitnodigen. ‘Of course, we will always have problems meeting class conscious Arab sheiks.’

Toen Romanov hoorde dat André Spoor ziek was, heeft hij hem opgebeld en gezegd: ‘I will send you my personal Soviet doctor.’ Spoor had beloofd te bellen wanneer hij weer hersteld was. ‘This was half a year ago,’ aldus de ambassadeur. Terwijl ik naar hem zat te luisteren en me realiseerde dat hij in vele gevallen gewoon gelijk had, realiseerde ik me ook hoe frustrerend het moet zijn om ambassadeur in een gat als Den Haag te moeten zijn.

Ik heb Carel Enkelaar nog maar eens gebeld om te vragen waar de foto van De Mohrenschildt is gebleven, die ik in zijn huis vergat. Hij vond die en beloofde hem voor me te bewaren. ‘Ik weet niet waar die foto gebleven is,’ zei hij. ‘Ik heb hem op de kast gelegd en ik denk dat hij er nu achter ligt. Ik zal de kast voor je opzij schuiven.’ Ik dacht: Man, die kast schuif je niet voor mij opzij maar vanwege je eigen nonchalance. Trouwens, de zaak doet me denken aan de foto's van Dewi Sukarno die uit het bureau van André Spoor bij de nrc verdwenen.

Belde Cees Meijer bij De Typhoon en vroeg hem waarom geen van de zeven artikelen die ik hem op reis naar Azië had gezonden werden geplaatst. Hij nodigde me uit voor de lunch. Daar heb ik niets aan.

De voorzitter van het College van Chefs van Staven, generaal George Brown, heeft na een gesprek met meneer Suharto in Djakarta gezegd dat hij dacht dat Gerald Ford in Washington overwoog opnieuw militair in Vietnam in te grijpen. Die man is ook niet goed bij zijn hoofd.⁴⁰⁹ Rowland Evans en Robert Novak melden in de Herald Tribune dat het Pentagon zich een aap schrok na de uitlating van Brown in Indonesië. Men belde de generaal onmiddellijk in Jakarta op, die natuurlijk zei dat de pers hem lichtelijk had beduveld door hem verekeerd te citeren. Zo redden die sujetten zich uit hun blunders.

409 nrc Handelsblad, 8 april 1975.

10 april 1975

Gisteren heb ik een aantal uren doorgebracht met Frits van Eeden. Hij zag direct dat Keke in uitstekende staat verkeerde en dat door de behandeling van dr. Offereins zijn rug glansde. Mam wilde er helaas nooit naar laten kijken.

Ik bracht de glasplaten van de foto's door grootvader Poslavsky genomen, toen mam en tante Jetty meisjes waren, terug. Maar tante kwam niet aan de deur, want zij gaf een celloles. De dienst-

[p. 268]

bode nam de doos aan. Belachelijk natuurlijk, maar van die dame kan je alles verwachten.

Droomde van Peter.

Generaal Franklin Davis diende in Vietnam. Zijn zoon Stephen volgde de officiersopleiding en wilde naar Azië uitgezonden worden. Vader Davis trok aan bepaalde touwtjes en Stephen leidde in 1967 een peleton in Quang Tin Province waarbijhij als 23-jarige luitenant sneuvelde. De generaal bracht zijn zoon in een kist naar huis om hem daar te laten begraven. Hij keerde terug naar het front en een Vietcong-granaat vernielde zijn trommelvliezen. Hij werd naar huis gezonden. Nu, in 1975, verklaart de generaal tegenover Newsweek dat wanneer Gerald Ford zijn advies zou vragen, hij zou antwoorden: ‘Let's cut our losses and get away from it.’ Ik begrijp niet dat zo'n generaal dat niet in 1968 al van mening was. Ik wist het in ieder geval al toen ik in 1964 zelf in Vietnam was.

De Indonesische oliemaatschappij Pertamina en generaal Ibnu Sutowo worden uitvoerig in Newsweek besproken.⁴¹⁰ Er moet 600 miljoen dollar interest op leningen worden betaald, terwijl het bedrijf al 800 miljoen dollars achter is met verplichtingen tegenover de regering. In de jaren zeventig⁴¹¹ waren Amerikaanse banken nog bereid gigantische leningen te verstrekken op verzoeken voorzien van Ibnu Sutowo's handtekening. Een diplomaat vertelde: ‘Bankers were practically on their knees saying “Here, take our money”.’ Maar in 1971 begon het imf de Indonesische regering onder druk te zetten over Pertamina en de flamboyante baas van het bedrijf, die een Boeing 727 liet uitrusten met douches en een conferentiekamer. Toen Lon Nol uit Cambodja vluchtte werden drie Pertamina-toestellen gebruikt, waaronder twee executive jets om de bagage van de maarschalk te vervoeren. Volgens Newsweek zal het Batam-project bij Singapore nu ook op een lager pitje komen te staan want Pertamina heeft liquiditeitsproblemen.

Uitgerekend publiceert nrc Handelsblad vanavond mijn vijfkolomsartikel (halve pagina) over het Batam-project, en verdomme, ze hebben er weer ‘van een medewerker’ boven gezet. Mijn naam mag voor de zoveelste keer weer niet in de krant. Telefoneerde met Dewi Sukarno. Zij is nu van mening dat haar voormalige verloofde Francisco Paesa, een oplichter is en alleen maar haar vriendschap zocht om haar geld te helpen opmaken. Het zou best eens waar kunnen zijn. De hemel mag het

410 Newsweek, 14 april 1975.

411 In 1966 heb ik al in een aantal publicaties gewezen op de corruptie van Ibnu Sutowo en Pertamina, maar de man zit er in 1975 nog.

[p. 269]

weten. Zij zond hem een document om te ondertekenen, opdat hij tenminste schriftelijk erkende enkele miljoenen van haar te hebben geleend. Maar hij zond het niet retour. ‘I will have him put in jail,’ zei ze tot mijn stomme verbazing.⁴¹² ‘After he visited me in Paris last year April, I missed a very expensive diamond.’ Zij vroeg of ik Francisco meteen wilde opbellen om te weten te komen of zijn kantoor in Genève er nog is. Hij schijnt op te hangen wanneer hij haar stem herkent. Aan het einde van ons gesprek zei ik tegen Dewi niet van stunts te houden en recht door zee te willen opereren en vroeg haar of zij mij geen poging wilde laten ondernemen hen met elkaar te verzoenen. Daarop volgde een lange stilte. Ze zei eigenlijk verder niets meer. ‘I have sent him Christmas presents and this is how he treats me.’

Luns verscheen vanavond in tv Privé met nota bene Henk van der Meyden, ook zo'n licht. De navo-baas legde uit hoe vredelievend de vs altijd waren geweest, want ondanks dat zij de atoombom in bezit hadden, heeft Washington na 1945 dit monopolie nooit gebruikt of er zelfs mee gedreigd. Van der Meyden liet de onzin onopgemerkt passeren. Het bleek dat Luns twintig jaar geleden eens aardig voor ‘leerling-journalist’ Henk was geweest ‘als voor een ambassadeur’ en die vriendelijkheid had Van der Meyden nooit vergeten. Het systeem werkt bij ons aldus: Luns eindigt op de buis met een aperte nul als Van der Meyden en de kudde klapt enthousiast. Welke Nederlandse journalist zou Luns werkelijk aanpakken op televisie? Spoor? Als puntje bij paaltje komt, zelfs Spoor niet.

Als gewoonlijk ontbrak Luns' onbeschaafde basisgeaardheid, je zou kunnen zeggen typisch Hollandse boersheid, ook in dit gesprek niet. Hij nam een loopje met Japanners die zich tijdens officiële ontvangsten in het bijzijn van leden van de keizerlijke familie uitzonderlijk zouden gedragen. Ze leggen dan de handen op de knieën, buigen en zouden een sissend geluid maken. Dit laatste komt voort uit de overtuiging, alsdus Luns, dat je je adem niet in de richting van een lid van de keizerlijke familie zou mogen uitblazen. Al zou het waar zijn, dan blijft het buitengewoon ongepast als voormalig minister van Buitenlandse Zaken om ten overstaan van een televisiepubliek de adat van Japan - hoe vreemd die ook voor ons mag lijken - op zo'n manier in de maling te nemen. Het ontbreekt die man ten ene male aan de meest elementaire innerlijke beschaving.

Luns probeert altijd weer zijn populariteit op te vijzelen ten

412 Dat zou later inderdaad ook gebeuren.

[p. 270]

koste van anderen, liefst in hun afwezigheid zonder dat zij zich niet kunnen verdedigen. Onbegrijpelijk dat ‘men’ niet door die lompheid heen ziet. In Thailand bewoog het personeel zich kruipend over de grond naar het koninklijk gezelschap, wat Luns helemaal niet had gehinderd, maar koningin Juliana wel. Jacqueline Kennedy was een knappe vrouw, maar niet zijn ‘genre’. ‘Ik heb nogal veel genres,’ aldus Luns, met zijn vrouw - voor wie Henk een bos rode rozen had meegebracht - aan zijn zijde. Op buitenlandse reizen was er weinig tijd voor het versieren van dames. Het zou wel kunnen maar je bent overal als minister maar een korte tijd en bovendien te moe. Hij noemde zichzelf in dit opzicht een monnik tegen wil en dank.

12 april 1975

Vanmorgen ben ik bij uitzondering maar eens naar het congres van de pvda gegaan. Had Er is geen vrouw die deugt van Schopenhauer meegenomen.⁴¹³ Er staat veel onzin in. Moederliefde zou zowel bij mensen als dieren zuiver instinctief zijn en houdt op wanneer kinderen fysiek niet langer hulpbehoevend zijn. Ik vind dat gezeik. Dan vraagt Schopenhauer zich af of het genot in de wereld de pijn overtreft: ‘Vergelijk dan maar eens het gevoel van een dier dat een ander dier opvreet met het gevoel van het dier dat opgevreten wordt’ (p. 29). Misschien had er niet ‘overtreft’ maar ‘overwint’ moeten staan. Het is waar dat ik om bovenstaande reden niet in staat ben onbewogen naar dierenfilms te kijken waarbij de een de ander verorbert. Maar of het waar is dat de diepte van pijngevoelens die van genotgevoelens zou overtreffen, betwijfel ik. Ik vind dat genot zou moeten worden vergeleken met pijn over mams heengaan, of Peters plotselinge vertrek naar Minnesota. Niet met de dood zelf, want dat is een ander ballgame.

De controle is streng. De perskaarten waren uitgegeven maar ik mocht op het balkon plaatsnemen. Het ziet er allemaal als een zeer rode club uit. Rob van Gennep zit naast Ed van Thijn. Ze hebben voor rode bloemetjes op het podium gezorgd. Henk Hofland loopt rond in kostuum en heeft nu een grijs geworden sik. Ik lees Congresstuk no. 37: Motie over bedrijfsdemocratisering. Ien van den Heuvel, met een penetrant stemgeluid, schreeuwt verreweg het hardst van iedereen en wordt dan ook prompt als voorzitter aangewezen. Er gebeurt hier verder niets waar enige consequentie aan verbonden is; om 11.00 uur besloot ik maar weer te vertrekken.

413 Heb het boekje niet meer in mijn kast; denk weggegeven.

[p. 271]

Minister Jan Pronk (pvda) is intussen tot negen maanden ontzegging van de rijbevoegdheid veroordeeld plus 2.000 gulden boete vanwege rijden in beschonken toestand.

Jean Marais, de Franse acteur, heeft Histoire de ma vie geschreven. Hij werd in 1938 als jong acteur door Jean Cocteau ontdekt en de twee werden lovers. Het is duidelijk dat Cocteau, tot zijn dood in 1963, het leven van Marais bepaalde. Zoals het altijd weer gaat hield de seks tussen beide heren op en hadden zij ieder afzonderlijk seksuele buitenrelaties, maar ze bleven hartsvrienden, althans zo wil het verhaal. Marais onthult vele details over hun intieme leven en alhoewel hij zichzelf van drugs onthield leerde hij Cocteau's opiumpijp gereedmaken en deed zijn best de beroemde toneelschrijver en filmmaker van het gebruik van cocaïne af te houden. ‘Cocteau and Marais seem to have spent an inordinate amount of time bursting into tears in each other's arms or in floods of mutual congratulations to each other's genius,’ aldus Newsweek.⁴¹⁴ De criticus Edward Behr is onder de indruk van Marais’ openhartigheid en eerlijkheid in zijn memoires. Misschien is hij daartoe in staat omdat hij gay is.

Ik heb indertijd met belangstelling de correspondentie van Stalin met Churchill, Attlee, Roosevelt en Truman uit de oolog gelezen.⁴¹⁵ Nu is de geheime correspondentie tussen Roosevelt en Churchill gepubliceerd.⁴¹⁶ Het betreft 1.700 stukken (805 pagina's). Drew Middleton vindt de betrekkingen van beide heren met Joseph Stalin, die duidelijk worden, een belangrijk aspect van het boek. Trouwens, psychohistorici zouden waarschijnlijk veel kunnen leren van de verschillen van de brein van de president van Amerika en de premier van het Verenigd Koninkrijk.

Koning Lodewijk XVI eindigde op de guillotine. Zijn zoon Lodewijk XVII stierf in de Temple gevangenis bij Parijs. Een chirurg haalde het hart uit het lijk van de tienjarige jongen en gaf het aan Franse koningsgezinden, die het in een gouden urn bewaarden. Het is nu vanuit Oostenrijk teruggekeerd en in de grafkelder van Franse koningen bijgezet. Het lijkt me een uitstekende gedachte de deksel op de pot te laten zitten.

414 Newsweek, 14 april 1975.

415 E.P. Dutton & Co, New York 1975, uitgegeven in Moskou 1957.

416 Herald Tribune, 10 mei 1975.

13 april 1975

Igor Cornelissen is altijd actief. Hij belde me om me te attenderen op een artikel van Bernard Fensterwald in de New York Review of Books.

[p. 272]

Een plezierig bezoek gebracht aan Erik Jurgens en diens vrouw. Zij deed me aan Lot Jolles denken. Ze hebben een zoon en twee dochters. Het jongetje leek me een gevoelig en kwetsbaar ventje. De schoonzoon van mevrouw Bandaranike, Kumar, had hen ontvangen en meegenomen op een trip van vijf uur naar een van zijn projecten. Hij had reeds met minister Pronk op het pvda-congres gesproken over mogelijke hulp aan een van Kumars projecten.

Jurgens is geporteerd voor het heropenen van een Nederlandse ambassade in Colombo. Pronk had Sri Lanka reeds tot een ‘concentratieland’ verklaard. Uit de parlementaire conferentie, die hij er bijwoonde, was weinig gekomen.

Bezocht opnieuw tante Meta de Vries in het verpleegtehuis. Wat haar deprimeert is de gedachte dat zij weet er nooit meer uit te zullen komen. Bovendien heeft ze hulp nodig bij alles wat zij wil ondernemen. Het stemt me zeer tot nadenken. Wie heeft de moed er zelf een einde aan te maken?

14 april 1975

Het viel me wel op dat Erik Jurgens andere delegatieleden, zoals de vvd'er Rietveld (?), niet heeft verteld dat bijvoorbeeld Kumar een contact van mij was.

Keke blaft zachtjes als hij ligt te slapen; hij droomt dan waarschijnlijk. Het vertedert me. Hij is in prima conditie nu. Zijn vacht glanst. Wat zal ik het beestje missen als hij er niet meer is.

Ik heb Peter eindelijk geschreven. Het doet pijn hem bewust een niet-lieve brief te zenden.

De Volkskrant wijdde bijna een halve pagina aan brieven van verontwaardigde lezers, die een foto van president Gerald Ford met een Vietnamees oorlogsweesje in de arm als ‘De schijnheiligste foto van het jaar brandmerkten’.⁴¹⁷ Het is natuurlijk ook onvoorstelbare nep. Een groot aantal lezers luchtten er hun hart over.

De Herald Tribune publiceert vandaag een hele pagina over Nixons laatste dag op het Witte Huis.⁴¹⁸ Zelfs de laatste uren van zijn presidentschap klopte van alles niet wat de president zei. Een van zijn laatste bezoekers was rabbi Baruch Korff, een fervent aanhanger van Nixon. De president zei dat zijn familie wilde dat hij bleef zitten. Hij verzocht de rabbi met hen te spreken. Later bleek ook dit onwaar te zijn. De familie oefende juist helemaal geen druk uit en liet de beslissing aan Nixon

417 De Volkskrant, 12 april 1975.

418 Herald Tribune, Saul Pett, 14 april 1975.

[p. 273]

over. Schoonzoon David Eisenhower ervoer de episode als het kijken naar een man die stervende was. Die laatste dag kwamen drie senatoren, waaronder Barry Goldwater, Nixon inlichten dat nog hoogstens vijftien of achttien van de 100 senatoren hem steunden. Goldwater excuseerde zich dat hij Nixon deze cijfers moest geven. Nixon: ‘Never mind, there will be no tears. I haven't cried since Dwight Eisenhower died.’ Moet je even nagaan, en die man is zes jaar op het Witte Huis geweest. Even later noemt hij zijn moeder ‘a saint’. Misschien was meneer Nixon die fatale dag meer boven zijn theewater dan anders, maar ik heb hem na de trip in zijn vliegtuig in 1968 altijd een griezel gevonden.

Benjamin Bradlee, executive editor van de Washington Post schreef in Playboy⁴¹⁹ over gesprekken die hij met John F. Kennedy heeft gevoerd. Nadat Nixon de race voor het Witte Huis van jfk had verloren en in Californië voorgoed het politieke leven vaarwel had gezegd (zogenaamd) zei Kennedy tegen Bradlee dat Nixon ‘mentally unsound’ was: ‘Nobody could talk like that and be normal.’ jfk: ‘Anyone who can't be Nixon doesn't deserve to be President.’ Kennedy beschouwde Nixon als ‘sick, sick, sick.’

Ontmoette Carel Enkelaar in Hilversum. Hij begon met een vreemd gezicht te verklaren dat de foto van George de Mohrenschildt, die ik per ongeluk op een avond in zijn huis vergat, foetsie was. Hij had met Gerard Croiset gebeld, maar die wilde zich niet met de verdwijning bemoeien. ‘Willem heeft wel andere foto's,’ aldus Croiset.⁴²⁰ Liny ondersteunde haar man, maar ik geloofde ook haar niet. Enkelaar zei zelfs: ‘Je hebt een fout gemaakt die foto bij mij te vergeten, dus schuif de schuld niet op mij.’ Moet je nagaan! Ik belde dezelfde avond, en ja, de foto was er en hij zou deze voor mij bewaren. Ik antwoordde: ‘Die dialectiek van je werkt misschien bij de nos maar niet bij mij.’ Wat moet je met zo'n man?

Enkelaar wist niet of de nos de Zapruder-film over de moord in Dallas had doorverkocht. Hij gaf toe dat de afdeling filmrechten een hopeloze zaak was, maar benadrukte niet de macht te hebben er iets aan te veranderen. Ik meldde verder dat Dick Sprague weer niet was betaald, wat hij ook niet in orde vond. Daar heb je wat aan. Carel zag er walgelijk slecht uit. Hij zuipt permanent te veel.

Toen ik de Enkelaars verliet zag ik een witte eend luid gakkend op het trottoir een paar huizen verder. Ik vroeg me af waarom

419 Playboy, april 1975.

420 Die foto was nota bene aan mij opgedragen.

[p. 274]

het dier zo te keer ging. Een dame kwam uit een huis, waardoor de eend de straat op waggelde, maar er kwam een auto aan en door veel kabaal te maken konden we samen de eend verjagen, die opvloog. Pas toen bemerkten we dat er een andere eend door een auto was overreden en vlakbij dood lag. De dame nam de eend mee naar binnen, die slap in haar handen lag.

Toen ik thuiskwam kon ik nog net het staartje zien van het gesprek van Jan Pieter Visser met Frits Philips. De man legde uit geen zaken met Oost-Europa te willen doen, waar men mensen vertrapte. Ja, ja, maar bij meneer Suharto, die één miljoen Sukarno-aanhangers liet vermoorden, zit Philips op de eerste rij.

15 april 1975

Igor Cornelissen zei blij te zijn geweest met mijn brief gister- avond in de nrc: duidelijkheid over suharto, waarmee ik wilde antwoorden op een slap verhaal van de heer Martojo in die krant. Ik heb het punt bereikt dat ik als journalist alleen nog mijn standpunten in de brieven van lezers-rubriek kwijt kan, zo effectief werkt de overheidssabotage tegen mijn werk en persoon, die trouwens dit jaar al twintig jaar voortduurt.

Claude Glayman van Editions Stock is terecht nogal verbaasd dat een boek van Aurelio Peccei zojuist bij de concurrentie in Parijs Fayard is verschenen. Dat is niet correct. Dat had Aurelio mij behoren mee te delen.

Rob Soetenhorst van de nrc schrijft dat Spoor, Friso Endt en hij, die blijkbaar eindredacteur van mijn artikel over het Indonesische Batam-project bij Singapore is, in gezamenlijk overleg mijn naam bij het artikel hadden weggelaten: ‘gezien jouw bindingen met een vroeger regime’. Hij vervolgde: ‘Jouw naam bij een dergelijk artikel zou aan de geloofwaardigheid hoe dan ook afbreuk doen.’⁴²¹ Het is een onzinredenering. Dit artikel is zuiver een feitelijke reportage geweest en heeft niets te maken met pro-Sukarno. In tegendeel, het is eerder een verslag dat een positieve kant van het Suharto-regime belicht, want Batam is een vermeldenswaardig project.

Carel Enkelaar vertelde gisteren dat er serieuze geruchten de ronde deden dat koningin Juliana zou aftreden. Ik belde André Spoor en Igor Cornelissen. Niemand wist er iets van. Ontmoette op verzoek van Yoka Berretty haar zoon Stephan uit een ander huwelijk, die in de politiek wilde terechtkomen. Het bleek een broodmagere, lange ongewassen slungel te zijn, met

421 Brief van Rob Soetenhorst d.d. 14 april 1975.

[p. 275]

lang haar, afgekloven nagels, ongeschoren, vieze tanden, maar zijn ogen stonden goed en wat hij zei maakte lots of sense. Hij sympathiseert strikt genomen met de CPN wat een uiterst zwak punt is. Hij zou politiek werkzaam willen zijn. Ik vond hem in zijn totaliteit toch een aantrekkelijke jongen, die ook direct belangstelling had de Indonesiër Surjono uit Moskou te redden. Er kwamen weer stukken in verband met de nalatenschap. Wanneer ik aan mam denk klap ik dicht.

Zag een film over een vrouw die een van haar twee kinderen uit pure ellende naar een weeshuis in Bangla Desh brengt. De film liet zien hoe het kleinste kind op de arm van een verpleegster in een tuin werd weggedragen. Het kind schreeuwde moord en brand. Het strekte zijn armpje uit naar de moeder, die met het andere kind, een jongetje, de laan uit wandelde. Ik kromp van dit minidrama in mijn stoel ineen. Vreselijk.

Ik heb Frits Philips naar aanleiding van zijn geklets met tweematen een pittige brief geschreven en hem uitgebreid geïnformeerd over hoe sukkelachtig zijn bedrijf in de Sovjet-Unie bezig is. Daarnaast heb ik natuurlijk ook onderstreept dat wanneer je geen zaken wilt doen met linkse dictaturen je rechtse dictaturen, als Franco en Suharto, ook zou moeten mijden als de pest. Maar zoiets schijnt die meneer niet te begrijpen.

16 april 1975

Herschreef mijn brief aan Philips op een wat mildere toon.

Soetenhorst van de nrc kletste natuurlijk maar wat in zijn brief dat mijn naam niet bij een artikel kon worden geplaatst vanwege de bekendheid van mijn anti-Suharto gezindheid. Mijn brief over Suharto, als van een lezer, mocht natuurlijk wel in zijn blad worden afgedrukt.⁴²²

Gisteren waren de reds three miles from pnom penh, aldus de Times. Een Cambodjaanse piloot, luitenant Khiev Yos Savath, bombardeerde zijn eigen hoofdkwartier



in Pnom Penh alvorens naar het bevrijdingsleger over te lopen.

In Saigon heeft president Thieu op de valreep nog even een nieuwe premier be

422 Zie bijlage 49.

[p. 276]

noemd, de heer Nguyen Ba Can. Alsof dat helpt. De senaat heeft Gerald Fords verzoek om troepen te mogen inzetten voor de evacuatie van Amerikanen en Zuid-Vietnamezen van de hand gewezen.

Albert Mol zet in vijf pagina's in de Haagse Post uiteen waarom hij één zin van Gerard Reve, die een vriendje met een padvindersriem op zijn hoerenkontje wilde slaan, heerlijk vindt. ‘Als je dat niet leuk vindt, dan begrijp ik het niet meer,’ aldus Mol. ‘Zijn boeken gaan over jongensliefde maar staan ver boven de geijkte nichtenbabbel. Wat zou er gebeuren wanneer Reve een boek ging schrijven over dolle avonturen met een mooie meid? (...) Voor een homoseksueel op latere leeftijd is het moeilijk een partner te vinden.’ Mol denkt blijkbaar dat dit alleen voor heren geldt. Ik moet ze geen van beiden, Mol niet en Reve niet.⁴²³

Het is toch eigenlijk onvoorstelbaar dat in dit allerlaatste uur minister van Defensie James Schlesinger het Congres voorhoudt dat wanneer niet onmiddellijk 722 miljoen dollars voor Saigon beschikbaar worden gesteld nog zeker 200.000 mensen door Noord-Vietnam zouden worden afgeslacht. De minister speelt in op het geweten van de volksvertegenwoordiging bij een vertwijfelde poging meer geld te krijgen. Wat dan een massaal bloedbad zou kunnen voorkomen. Wanner de Amerikanen tien jaar geleden waren opgelazerd zou er geen bloedbad zijn geweest.

Theo Sommer⁴²⁴ komt vertellen (tot zijn schande moet hij toegeven) in 1965 te hebben geschreven dat de Amerikaans oorlog in Zuidoost-Azië een ‘noodzaak’ was. Eindelijk zet ook deze veel geroemde commentator een vraagteken bij Kissinger als hij schrijft dat Europeanen blij waren dat Henry een staakthet-vuren bewerkstelligde in Vietnam. Maar waar men in Europa geen moment over had gedacht was ‘that Kissinger might have a different perception, that he looked upon the Paris agreements as a brief for winning the cease-fire rather than just an instrument to provide a decent interval between America's withdrawal and the final collapse of South Vietnam.’ Hij eindigde met: ‘Perhaps it is only now that Dr. Kissinger has finally realized that the United States cannot single-handedly manage the course of global events.’ Sommer hoef je eigenlijk ook niet te lezen. Typische nakaarter. Intussen heeft dat andere genie, Gerald Ford, op zijn golfbaan in Palm Springs bekend gemaakt dat Henry tot 1977 zal aanblijven. Ja, wie anders?

423 De Haagse Post, 19 april 1975.

424 Newsweek, 21 april 1975.

[p. 277]

17 april 1975

Time en Newsweek produceren opnieuw smartelap-omslagplaten over de oorlog.⁴²⁵ De bijbehorende artikelen vertellen een hartverscheurend verhaal over wat daar in het verre Azië onder verantwoordelijkheid van het rijkste en welvarendste land ter wereld - onze ferme bondgenoot - gebeurt.

De Washington Post komt met een redactioneel onder de kop: dilemma in vietnam. Welk dilemma? De moed om eindelijk toe te geven dat de westerse wereld misdadig is bezig geweest in een gebied van de wereld waar ze geen flikker te maken hadden? De krant vindt dat ze Ford toch maar 2 of 300 miljoen dollar moeten geven om een ‘veilige evacuatie’ uit Vietnam te bewerkstelligen. Verder kletsen ze nog steeds over de noodzaak dat de regering in Washington duidelijk zou maken een einde te hebben gemaakt aan ‘propping up and stabilizing’ Thieu. De Vietcong staat aan de poorten van Saigon en de redacteuren van de Post babbelen nog gewoon verder over niet meer ter zake doende onzin.⁴²⁶

De klok van mijn ouders tikt rustig verder. Het is een van de dierbaarste erfstukken uit mijn ouderlijk huis. Dat vertrouwde geluid. Er is nog zoveel te doen. Wanneer ik naar mijn muur met dagboeken kijk. Hoe kom ik er ooit doorheen?

Denk weinig meer aan Peter in Minnesota. Hij is uit mijn gezichtsveld. Hij probeert de periode Willem voor zichzelf af te sluiten. Het kan me steeds minder schelen. Ik voel dat ik niets meer van me moet laten horen.

Bezocht het graf van mijn ouders op Den en Rust. Keke deed prompt een plasje tegen de rand van het graf. Mijn ouders zouden erom hebben moeten lachen. Plaatste twee donkerrode rozen met lange stelen. Ik was er met een beklemd hart. In de auto terug speelde ik de Sonate voor fluit, alt en harp van Debussy. Perfecte stemming.

Mijn oude vriend Albert Szent-Gyorgyi⁴²⁷ heeft zich weer eens uitgesloofd om via de OpEd pagina van de New York Times een beroep op mensen te doen realistisch na te denken. In de twintigste eeuw werden zes revolutionaire ontdekkingen gedaan: ‘X rays, the electron, radio activity, radium, the quant, and relativity.’ Er werd een nieuwe kosmische wereld ontdekt bestaande uit energie en elektromagnetische straling. ‘Modern science made man the master of cosmic forces and speeds that are out of proportion to his own. This made all previous think-

425 Zie bijlage 44 en bijlage 45.

426 The Washington Post, 17 april 1975.

427 Zie Grenzen aan de groei, Deel I, Bruna 1973.

[p. 278]

ing and institutions antiquated and placed man on crossroads (...). We either adapt to the new situation, revamp our thinking and human relations, exchange our outdated ideas of glory, force, domination and exploitation for mutual understanding, respect help and collaboration, or else perish.’⁴²⁸ Wie luistert er naar Szent-Gyorgyi? Bovendien, met luisteren alleen kom je er niet.

James Reston wijst er op dat na James Schlesinger ook Henry Kissinger van mening is dat Amerikanen een morele verplichting hebben om Saigon nog op de valreep 722 miljoen dollar te sturen ook al zou dit geld Zuid-Vietnam niet meer kunnen redden. ‘Kissinger, Schlesinger, and the Congress are playing games,’ aldus Reston, want ze weten allemaal dat 722 miljoen de zaak niet meer kan redden, laat staan stabiliseren. ‘The moral obligation is not to send more guns but to end the slaughter,’ zegt Reston te elfder ure. Daar komen de befaamde commentatoren in 1975 mee aanzetten. Dat zei Sukarno al tegen mij in 1966.

Ik heb anderhalf uur met Loet doorgebracht. Ik heb hem op niet misverstane wijze duidelijk gemaakt dat ik wel eens van hem zou hebben willen horen hoe alles in Antwerpen was verlopen maar hij ging nadat ik hem het geld had gegeven in lucht op. Mijn relatie met Loet Kilian was nagenoeg onbeschadigd, maar ik heb hem toch moeten zeggen teleurgesteld te zijn. ‘Je had me toch wel eens kunnen opbellen of naar me toe komen. Dat was je niet de moeite waard. Nu moet ik naar jou toe komen om te horen hoe het is gegaan.’ Jammer.

428 The New York Times, 29 maart 1975.

18 april 1975

pnom penh falls to reds, aldus de kop over de hele lengte van de Herald Tribune vanmorgen. De Khmer Rouge is de hoofdstad binnengevallen. Nixon en Kissinger trokken Cambodja binnen om het land uit handen van de communisten te houden. Zij bereikten het tegenovergestelde. Premier Long Boret en generaal Sak Suthsakhan zijn per helikopter gevlucht. Ook maakte de Nationale Bank van Cambodja op het nippertje nog even een miljoen dollar over aan de eerder gevluchte maarschalk Lon Nol via Irving Trust in New York. Ordinaire dieven zijn het, de partners van Nixon en Kissinger.

Prins Bernhard is erin geslaagd acht Fokker Friendships aan de auri, de Indonesische luchtmacht, te verkopen, met een optie op nog vier plus een Fellowship. Dat is bijzonder prettig voor

[p. 279]

Fokker en de werkgelegenheid, maar die toestellen worden ongetwijfeld gebruikt voor het vervoer van parachutisten om orde en wet van Suharto te handhaven. Bernhard maakt zulke reizen als voorzitter van het Wereld Natuur Fonds en versjachert ernaast vliegtuigen. Hij heeft ook naar zijn zeggen in Iran de irritaties glad gestreken nadat studenten hier, die tegenstanders van de sjah zijn, hun grieven in de rechtszaal hadden kunnen uiten. Uit protest waren de Iraanse ambassadeur en zijn staf naar Teheran teruggekeerd, maar er is nu een nieuwe man benoemd en de herrie behoort tot het verleden.

19 april 1975

Richard Thieuliette⁴²⁹ kwam eten en bleef slapen. Het werd tijd dat we eens bij praatten. Hij benadrukte twee broeken, twee sweaters, een paar Frye boots te bezitten: ‘and I do not want more possessions. I do not want a house or any other comfort. All my things will have to fit in one suitcase.’ Hij heeft ook nog zijn camera. Zijn vriend Hans Geerlofs heeft nu steeds een Australische jongen over de vloer, wat het voor Richard oncomfortabel maakt om tegelijkertijd in huis te zijn. Ook tussen Hans en Richard bestaat al lange tijd geen seksuele verhouding meer. Zo verwateren de meeste jongensvriendschappen, die in een felle passie zijn begonnen, naar soms een anders niveau van werkelijke vriendschap, terwijl links en rechts de seks wordt uitgeleefd.

Ik dacht aan Peter in Minnesota en zei tegen mezelf: ‘Ik geef de voorkeur aan alleen zijn dan een situatie te moeten ondergaan, waarin vrijwel alle liefde, emoties en gevoelens niet meer echt zijn.’ The funniest people alive are cynics who kept their ideals. Keke is zo lief. Ik moet wel eens denken aan mijn eigen hond Jimmy die in de oorlog op De Horst kwam aanlopen en waar ik erg gelukkig mee was. Maar mijn ouders brachten de hond naar een boerderij ergens bij Scherpenzeel terwijl ik op school zat.⁴³⁰ Nu verzorg ik hun hondje nu zij dood zijn. Ik nam Keke gisteren in mijn armen en hoorde mezelf hardop zeggen: ‘Keke, ik hoop dat je honderd jaar zal worden.’

De New York Times vraagt zich vandaag af of het drama van Pnom Penh nu nog eens in Saigon moet worden herhaald. Ze zijn er knap laat mee. ‘The Ford Administration continues to maneuver in its own air of unreality, flagellating the honor and the standing of the United States because of the failure of its

429 Mijn Franse vriend uit 1966 in New York.

430 Zie de foto met Jimmy in de oorlog op het croquetveldje bij de moestuin op De Horst.

[p. 280]

own policies.’ Hoe durven ze hier nu mee te komen? Washington heeft de afgelopen jaren immers nooit anders gedaan!

‘Only swift installation of a new regime in Saigon can stand any chance of negotiating coalition rule, ending the bloodshed and sparing Saigon a fate even more doleful that the one that descended upon Pnom Penh.’ Ik vind het een schandaal dat een krant als de Times om één minuut voor twaalf, na 55.000 gesneuvelde Amerikaanse soldaten, met zo'n ‘advies’ durft te komen. Schaamteloos, typisch Amerikaans.

Le Monde noemt de het Amerikaanse echec in Zuidoost-Azië ‘external fascism’. ‘While maintaining liberal democracy at home, the United States applied methods totally opposed to democracy in its international relations: dictatorship, permanent repression, violence, terror, crushing by iron and fire.’ Le Monde spreekt nu over de tirannie van Lon Nol en Thieu en meent ‘an immens hypocrisy is thus ending in Southeast Asia, which has done the West more wrong than all Communist propaganda.’ Zo is het precies. En wat moet er in Zuid-Korea, Taiwan, Singapore en Indonesië gebeuren? Ik wilde dat Bung Karno had kunnen meemaken hoe vierkant gelijk hij zou krijgen over de Amerikaanse oorlog in Azië, terwijl hij zijn standpunt met zijn val en zijn leven heeft moeten bekopen.

Aurelio Peccei belde en vroeg om woensdagavond in Parijs te komen. Ik zal dit doen.

Bracht een bezoek in Bussum aan mijn studiegenoot van Nijenrode, Han André de la Porte. Ik ben zeer gesteld op zijn vrouw Irthe van Pallandt. Alle vier de dochters waren thuis. Het was bijzonder gezellig. Han is nog altijd even gek en geestig. Hij staat nu aan het hoofd van het familiehandelshuis Merrem & La Porte op de Keizersgracht. Hij is misschien geïnteresseerd cellulose in de Sovjet-Unie te kopen. Hij is ook bereid ambassadeur Romanov te ontmoeten. De koffie was ondrinkbaar, evenals de soep uit een blikje, maar hij opende voor de hernieuwde kennismaking een fles champagne. Het huis was uitermate subtiel ingericht, waar de hand van Irthe in te herkennen was, zachte pastelkleuren, met zitbanken in flauw oranje. Er heerste een aardige sfeer.

Bezocht ook tante Meta de Vries in haar verzorgingstehuis. Zij voelt zich opgelaten. ‘Nu zit ik hier voor pampus, bah,’ zei ze. Haar hulpbehoevendheid ergert haar grenzeloos. Ik bracht haar Den Vaderland Getrouwe, ook al denk ik dat zij het niet leest. Dergelijke ellende en lijden is mam bespaard gebleven. Ik had er iets voor haar in moeten schrijven, maar uit principe doe ik zoiets nooit.

[p. 281]

Klaas Jan Hindriks interviewde president Ali Bhutto van Pakistan. Leek nergens op. Ik denk altijd aan de uitspraak van Kees van Langeraad dat interviewen neerkomt op het houden van een lucifer onder het achterste van de geïnterviewde. Het gaat erom je voldoende te verplaatsten in de ander om hem zo tot leven te brengen.

21 april 1975

Mijn vaders sterfdag. Ik zal er nooit aan wennen.⁴³¹

Ik werk aan het gesprek met kardinaal König uit Wenen voor mijn komende Europaboek. Hij schreef in de Times over de toekomst van religie.⁴³² ‘The risk of life is death’, aldus de kardinaal. Daarom is de toekomst van de mens verweven met de toekomst van religie. ‘The view of religion as a decisive quality of human existence finds sufficient support in history. All great cultures of the past bore religious imprint.’ Ik ben allerminst overtuigd. Godsdienst in het jaar 2000 kan niet haar bestaansrecht ontlenen aan wat 1000 of meer jaren geleden gold, want realities have changed, zodat het noodzakelijk wordt denkwerelden, waarheden en waardeoordelen mee te laten evolueren. König baseert zijn pleidooi nog altijd op ‘geloven’, of zoals Augustinus het eens zei: ‘Voor waar aannemen wat niet is te bewijzen.’

Henry Kissinger heeft gezegd dat Washington geen druk zal uitoefenen om president Nguyen van Thieu van het toneel te laten verdwijnen. Haal je de duvel. De man heeft al die jaren smerige spelletjes voor Kissinger & Co gespeeld. Nu zegt de idioot Henry het eens te zijn met president Valéry Giscard d'Estaing dat naar een politieke oplossing in Saigon moet worden gezocht.

James Reston beklaagt zich er over dat Gerald Ford er eigenlijk een potje van maakt. Hij houdt overal redevoeringen, zoals voor de Dochters van de Revolutie en de American Society of Newspaper Editors, vergadert met de senaat over buitenlandse betrekkingen, beklaagt zich dat het Congres hem geen geld wil geven voor de waanzinoorlog en doet alsof daarom Zuidoost-Azië verloren gaat: ‘but somehow,’ aldus Reston, ‘none of this seems to bother him personally or interfere with his normal schedule’ En dat is het natuurlijk precies. Ik denk dat de man anders ook niet op het Witte Huis zou kunnen functioneren. Hij moet de werkelijkheid van wat er om hem heen gebeurt ge-

431 Ik moet toegeven: het is nu in 1991 al 25 jaar geleden en ik geloof niet dat ik er op 21 april 1991 aan heb gedacht.

432 The New York Times, 21 december 1974.

[p. 282]

woon mentaal blokkeren. En dan laat Reston er zonder blikken of blozen op volgen (voor de zoveelste maal trouwens): ‘Ford is not only plain, honest and decent, which is refreshing after Johnson and Nixon, but he is lucky’, en daarmee bedoelt de commentator dat hij werd aangewezen president te zijn. Onbegrijpelijk dat een man als Reston in het theater van Ford trapt en dit als ‘recht door zee en fatsoenlijk’ interpreteert.

‘Ford is much more confident now,’ aldus Reston in een volgende alinea, ‘more self-assured. He does what comes naturally: talks too much, and too much imprecisely goes to too many places and uses up too much energy on secondary things.’⁴³³

James Thomson, curator van de Nieman Foundation aan Harvard, schrijft in de Times dat Cambodja in 1970 is verraden door de Lon Nol-coup en het land werd vernietigd door de Amerikaanse invasie. Over nakaarten gesproken! Meneer Thomson zal wel wachten tot Suharto valt om dan met de ‘openbaring’ te komen dat Sukarno werd verraden door Suharto zoals Sihanouk door Lon Nol. Waarom doen dergelijke mensen hun bek niet eerder open? Hij durft na de val van Pnom Penh! Thomson zegt verder ook nog even ‘that of all high crimes for which Richard Nixon must be held to account by history none can be higher than the senseless destruction of Khmer civilization in Cambodia.’ En waarom zou alleen Nixon schuldig zijn? What about Henry Kissinger en de rest van de nincompoops in Washington?⁴³⁴

Ik kwam Ronald X. weer eens tegen. Hij is nog steeds model en er stond een reclame van Peek & Cloppenburg in de krant met zijn lekkere smoel.⁴³⁵

433 The New York Times, James Reston, 21 april 1975.

434 The New York Times, idem.

435 Zie bijlage 46. Ronald zou eind tachtiger jaren in New York aan aids overlijden.

22 april 1975

Heb zo naar over Peter gedroomd dat ik er wakker van werd. Ik lag lang na te denken. John van Haagen zei altijd: ‘Jij maakt je vrienden’. Misschien heb ik helemaal geen vrienden as far as the word goes. Wanneer ik iemand ontmoet, met mijn ogen en de machinerie erachter, dan zet ik er soms mijn zinnen op en zorg ervoor dat het experiment slaagt en ‘schep’ zo eigenlijk de vriendschap die volgt. Hoe het allemaal werkt weet ik niet, want er zijn tal van ontmoetingen - zoals met Ronald Gase - die ik ondanks allerlei positieve aspecten vrijwel a priori afwijs, dikwijls zonder precies te kunnen zeggen waarom. Ik ben nu bijna 50 jaar en ik ben niet langer van plan wie ook, inbegre-

[p. 283]

pen Peter, achterna te lopen. In die zin begint de ‘totale eenzaamheid’ waar Lex Poslavsky het altijd over heeft, werkelijkheid te worden. Er is altijd nog een Thermos of van tijd tot tijd een tripje naar het Vondelpark to keep the plumbing running. En ook zal er het schrijven van dit dagboek zijn.

Een verrassende brief van Ganis Harsono, de woordvoerder van minister Subandrio. Hij had Den Vaderland Getrouwe ontvangen en ‘I was most impressed by the manner as well as the matter of what you have presented therein. It was a joy to read and I have learned a great deal from it.’ Dr. Chris Penders van Queensland University behandelt de publicatie van zijn eigen boek. Dan weet je al hoe laat het is, want dat is de man die een onzinboek over Bung Karno produceerde. Het verhaal zal eind van het jaar verschijnen en hij hoopt dat ik voor een Nederlandse vertaling zal zorgen. Heb er steeds minder zin in.⁴³⁶

Een briefje van Frits Philips zegt in een paar regels veel over hoe zijn brein werkt. Hij denkt dat ik niet meer precies zou weten wat er in 1959 in Kopenhagen bij de ontmoeting met Sukarno zou zijn gezegd of gebeurd.⁴³⁷ Mij beduvelt die meneer niet. Ik heb het exact opgeschreven. Bovendien om mij aan te raden Solzhenitsyn te lezen is absurd. Ik heb langzamerhand met voldoende communisten, ook in Moskou, kennisgemaakt om te weten wat voor vlees ik in de kuip heb. Weet het waarschijnlijk zelfs beter dan de heer Philips.⁴³⁸ De televisiecriticus van de nrc, John Müller, antwoordt me op mijn compliment over zijn rubriek, maar ik heb kritiek over het feit dat hij geen melding maakte van het geklets van de heer Philips over handel drijven in het oostblok. Müller vertelt ‘dit belachelijke praatje’ al eerder van hem te hebben gehoord. Hij vond het ncrv-filmpje van Pieter Visser dermate inferieur en voelde zich niet verleid er ook maar iets serieus van te nemen.

De Volkskrant maakt er melding van dat Luns onlangs bij Henk van der Meyden zich er nog eens liet voorstaan de zoon van de ‘belangrijke’ schilder Huib Luns te zijn. Het olieverfdoek Pan van 71 bij 106 meter werd bij Mak van Waay geveild. De inzet was 40 gulden, het eindresultaat onder enige hilariteit 110 gulden. Zag een film over veldmaarschalk Erwin Rommel. Wat schokkend was, was zijn dood door vergif, dat hem door twee generaals werd gebracht. Hij werd van hoogverraad beschuldigd. Toch kreeg hij een staatsbegrafenis en een krans van Hitler, die ook de weduwe een brief van medeleven zond.

436 Brief d.d. 11 april 1975.

437 Zie bijlage 47.

438 Brief d.d. 21 april 1975.

[p. 284]

Ellen Thomassen had Ischa Meijers boekje over zijn moeder prachtig gevonden. Gelukkig schreef de nrc het vanavond aan flarden. ‘Ja, Ellen, zo zijn er ook miljoenen mensen die de Zangeres Zonder Naam aanbidden, of Van het Reve, Wolkers en Jan Cremers schilderijen van vagina's. Ik doe er niet aan mee.’

23 april 1975

Op weg naar Parijs. Ik mis Peter altijd in die stad door de vele tripjes die wij samen er naartoe hebben gemaakt. Na Lille kon de kap neer. Precies in vijf uur: Amerbos naar Place Vêndome. Ik verheug me maar ten dele op de ontmoeting met Aurelio Peccei.

Koning Boudewijn van België en ook koningin Margarethe van Denemarken gaan op staatsbezoek naar Moskou. De hemel mag weten wat ze in Den Haag bezielt.⁴³⁹

Keke is mee en kijkt zijn ogen uit in de Franse hoofdstad. De verzorgster van Karina, mevrouw Azuma prepareerde fijn gesneden kip in de keuken. Dewi was op Bali.

Kartika is nog aan het wisselen, maar haar voortanden zijn nu definitief. Ze droeg een tweed rok met blouse en zwarte hoge schoenen als een Frans schoolmeisje. Ze had een film met Alain Delon gezien en sprak over een dame die in het Athenée Plaza Hotel tegenover hun flat in het bad was overleden en pas vier dagen later was gevonden. Ze sprak niet over haar moeder. De Afrikaanse huisknecht, met tatoeages in zijn gezicht, was er nog, wat me verwonderde gezien het het temperament van Dewi. Later sprak ik een paar uur met Aurelio en het was misschien een van de meest ontspannen ontmoetingen ooit. Hij vroeg waarom ik problemen in Jakarta had. Er was weer eens geluld. Ik denk dat ik hierop een uur aan het woord ben geweest met het ophalen van herinneringen aan Bung Karno, de groep-Rijkens, Luns, Nieuw-Guinea, Walt Rostow, het Witte Huis, de Kennedy's, mijn ontmoetingen met George de Mohrenschildt en Marguerite Oswald, inbegrepen het werk dat Gerard Croiset had verzet in de Dallas-affaire. Hij leek gefascineerd.

Hij zal me introducties geven voor mijn komende Europaboek. Hij noemde een interview met Simone Weil als een van de mogelijkheden: ‘The only man in France...’ Die dame trekt me niet. Hij wilde na 21 juli aan zijn eigen boek (met mij) werken, maar dat brengt mijn geplande reis naar de Sovjet-Unie in het gedrang.

De ogen van Keke zijn nog altijd prima. Hij zag zichzelf in de

439 Ondanks een persoonlijke uitnodiging van Mikhail Gorbachev in 1985 is er nog steeds geen Nederlandse koningin in Rusland geweest, althans niet in 1991.

[p. 285]

spiegels op de gangen van Hotel Vendôme en blafte. Hetzelfde gebeurde in de kamer zodat ik er een doek voor moest hangen. Gek beest. Moest lachen.

In het park bij het Louvre leek het wel koninginnedag der nichten. Stampvol. Leer is in. Het gemak waarmee door verschillende monden van de ene penis naar de andere werd overgegaan doet je afvragen wat ze niet allemaal oplopen. Je kunt stellen dat twaalf verschillende bekken in een tijdbestek van misschien twintig minuten een en dezelfde penis belikten en zogen. Ben gaan slapen.

24 april 1975

Parijs

President Nguyen Van Thieu (52) van Zuid-Vietnam is drie dagen geleden met een bang afgetreden en noemde zijn Amerikaanse bondgenoten ‘unfair, inhumane and irresponsible.’ Een 71-jarige politicus, Tran Van Huong, is hem opgevolgd. Generaal Frederick Weyand, chef-staf van het Amerikaanse leger, heeft Saigon reeds als ‘onverdedigbaar’ bestempeld. Pnom Penh en Saigon, de beruchte zogenaamde domino's, vallen zowat tegelijkertijd. De druiven zijn zuur naar de hoofdartikelen in de Amerikaanse pers te oordelen. Je vraagt je af waarom Henry Kissinger, de briljante architect van alle onzin, die zogenaamd vredesakkoorden werden genoemd, blijft zitten. Het Lunssyndroom is niet weg te branden. Maar wat is de werkelijke reden?

De sovjetpartij-ideoloog, Mikhail Suslov, heeft ter gelegenheid van de 105de geboortedag van Lenin verklaard dat de communistische macht zich op een hoogtepunt bevond in de wereld. Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben.

The New York Review of Books wijdt enkele pagina's aan de studies van Bernard Fensterwald en George O'Toole, een cia-computeranalist, die samen diepgaande onderzoekingen naar de Dallas-moord hebben ondernomen.⁴⁴⁰ Er is langzamerhand geen touw meer aan vast te knopen. Steeds meer zogenaamde informatie komt vrij en de warwinkel van intriges is niet meer te ontcijferen.

Ook Newsweek mengt zich wederom in het Dallas-debat, nu met een studie via een Psychological Stress Evaluator die aan de hand van Oswalds uitspraak dat hij onschuldig was ‘found none of the bunched-up, hedge-shaped clusters of squiggles that commonly accompany lying.’

440 Volume XXII, number 5, 3 april 1975.

[p. 286]

Ontbeet met Pak Hanafi, Bung Karno's voormalige minister en ambassadeur, in het Intercontinental Hotel. Hij had in de Zürcher Zeitung een hoofdartikel gezien ter herinnering aan de Bandung Conferentie van 1955. Hij had een brief opgesteld aan die krant die een grondige re-write nodig had, wat ik tussen croissants door zo goed mogelijk heb proberen te doen. Hij correspondeert nu ook met oud-ambassadeur Djawoto in Peking. Pak Hanafi voelt zich door Dewi beledigd en laat haar schieten. Zoon Dito kwam ook nog even opdagen. I like him.

Nauwlijks was ik thuis of Dick Sprague belde uit het Okura Hotel dat de nos hem nog altijd niet voor het leveren van de Zapruder-film had betaald. Klaas Jan Hindriks had over problemen met banken gesproken en gezegd dat wanneer hij in Holland zou komen hij meteen betaald zou worden. Ik belde Enkelaar en Hindriks, die excuses maakte en gewoon zei: ‘Je kunt het geld hier komen halen.’ Ze betalen drie maanden te laat en alsof ze je een gunst doen mag je naar Hilversum rijden. Zo zijn onze manieren in Hilversum.

25 april 1975

Brief van Casper Bake uit Ovambo. Hoe kan hij nu ademhalingsproblemen hebben, zo'n gezonde bink. Ik denk nog altijd dat hij is geronseld om in onherbergzame gebieden te opereren. Maar hij ziet veel en schijnt te genieten, vooral van bezoeken aan wildreservaten.

[p. 287]

26 april 1975

Zonde dat er gisteren geen tijd overbleef om heet van de naald notities te maken. Het vliegtuig van Francisco Paesa landde om 11.37 uur op Schiphol. We waren op tijd in Den Haag voor de lunch met ambassadeur Romanov. Hij vertelde 's morgens in Amersfoort een krans te hebben moeten leggen, omdat in de oorlog 1.200 Russische krijgsgevangenen in het concentratiekamp aldaar om het leven waren gekomen. Vervolgens had hij om 14.00 uur op Texel moeten zijn voor het onthullen van een monument voor de Georgiërs, die er tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven waren gekomen. Om op tijd te kunnen komen had hij het ministerie van Buitenlandse Zaken verzocht per auto naar Den Helder te mogen rijden teneinde daar de veerboot te nemen. Maar omdat Den Helder een ‘belangrijke’ marinebasis was, had hij van jonkheer A.F. Calkoen, chef protocol een brief, gedateerd 23 april 1975, ontvangen dat zijn verzoek was afgewezen. Men bood de ambassadeur twee politieboten aan vanuit Den Oever. De ambassadeur lachte vooral om het woord ‘politie’. Hij maakte een grapje over Holland als onderdeel van de vrije wereld en vertelde de heer Calkoen te hebben opgebeld bereid te zijn geblinddoekt door Den Helder te rijden. Hij nam Francisco en mij mee naar zijn werkkamer om de situatie bij Den Helder op een wandkaart verder te verduidelijken. ‘I think, that bureaucracy is the highest developed industry in the world,’ zei hij. ‘Can you imagine, all Soviet tourists can pass through Den Helder, but not the Soviet ambassador. They don't seem to understand, that we send tourists as spies. They are the best in the business.’

We spraken ook over de mogelijkheden met Philips zaken te doen. Ik gaf hem een kopie van de brief van Frits Philips aan mij, die me adviseerde Sozhenitsyn te lezen. Hij vertelde Francisco en mij dat Moskou Philips een miljard had aangeboden voor het neerzetten van een fabriek die kinescope tubes zou kunnen vervaardigen. ‘We do not have to invent the bicycle anew,’ vervolgde Romanow, ‘it was already invented. Of course, Philips refused and three months later we did sign the same contract in West-Germany for 3/4 billion dollars.’

Ik ging eerst met Keke wandelen, terwijl de ambassadeur zijn beroemde Romanov-cocktail maakte.

Ik hoorde Francisco tegen Rom zeggen: ‘I am too honest in business,’ een opmerking die me koude rillingen bezorgde. Hij vroeg of de State Bank in Moskou gereed was om bijvoorbeeld 500 miljoen in Saoedische realen te ontvangen. ‘The difficulty in the Moscow system is to find a suitable partner,’ aldus Francis-

[p. 288]

co. Hij bedoelde natuurlijk dat aan de Kremlin-bureaucratie geen touw was vast te knopen. ‘One official, Mr Ambassador, spent three hours to explain to me that he represented the biggest bank in the world. But that, I knew, of course.’ Zoiets tegen Romanov te zeggen is als ‘preaching to the converted.’ Francisco dacht dat er een mogelijkheid zou zijn ‘to arrange for 20-year loans against the price of oil at the time of repayment.’ ‘Like was done in the past with wheat,’ antwoordde Romanov.

‘But for a real coup, I have got to find the right man in Moscow,’ benadrukte Paesa. De ambassadeur stelde voor dat Francisco een ontmoeting zou hebben met Oleg N. Kulikov, directeur van een nieuwe sovjetbank die onlangs in Luxemburg werd opgericht. Romanov liet onmiddellijk Luxemburg draaien en stelde telefonisch Paesa aan zijn mensen aldaar voor. Francisco nodigde hem naar Zwitserland uit. Kulikov antwoordde dat de visumaanvraag voor Zwitserland elf dagen in beslag nam. Romanov tegen Paesa: ‘My trade-office in Amsterdam is doing business with shipyards across the water, the IJ. All business is being conducted by phone, because they are not allowed to cross the water and go there themselves. And, then, phones are tapped, in our case for 100 per cent. The Minister, De Gaay Fortman said so in parliament himself.’

Ambassadeur Romanov kwam ook nog even terug op de blunder van Max van der Stoel in de Shell-affaire van vorig jaar. ‘I was called to the Foreign Office three times about that matter. I did not tell you at the time, because you are an explosive man. But they warned me for you and said you were a dangerous man.’ Screw the fucking Dutch and Foreign Affairs. Dit is nu al sedert de jaren vijftig aan de gang.⁴⁴¹

De ambassadeur zei ook dat de ussr voor miljarden ‘underwater caissons for sea explorations’ wilde aanschaffen. Hij meende te weten dat ihc en andere bedrijven in Holland diedingen maakten. Francisco zei dat de Fransen ze eveneens produceerden. Waar Romanov zich eveneens bitter over beklaagde was dat gemiddeld vijf sovjetschepen per dag de haven van Rotterdam aandeden, waardoor ongeveer 50 Russische zeelieden dagelijks de wal op gingen. Er waren 45 buitenlandse consulaten in Rotterdam, maar Den Haag weigerde er een sovjetconsulaat te laten vestigen.

Later was ik met Francisco in het Promenade Hotel. Hij zag me

441 Toen ik deze notitie in januari 1992 weer tegenkwam schreef ik opnieuw aan de minister (H. van den Broek) hoe razend dit soort vondsten me maakten (als explosieve man).

[p. 289]

met een Parker 61 schrijven. ‘I never liked that pen,’ he said, en gaf me een solid gouden pen van zichzelf, een Waterman. Hij vertelde in mei in Moskou een eerste deal van drie miljoen te zullen sluiten. Hij schreef eerst 2.700.000 miljoen op een papiertje, rekende nog wat verder en kwam uit op 3.500.000 miljoen dollars. Ik moest een paar maal herhalen wat mijn aandeel in de deal zou zijn en eindelijk stelde hij een wedervraag: ‘What did we agree on?’

‘One per cent of the total investment.’

‘Okay, then you will receive 35.000 dollars.’

Wat later zei hij: ‘You know what, Willem, I will give you even 50.000 dollars.’ Mijn God. Ik raakte er opgewonden van.⁴⁴²

Later vertelde hij dat Dewi Sukarno naar Villa Rajada in Gland was gekomen en letterlijk alles wat haar toebehoorde had meegenomen, inbegrepen een portret van haar, schilderijen, en: ‘At least 50 dresses of 5.000 Swiss francs each, I paid for. She even went into my bedroom took my golden cufflinks, golden briquet, everything, everything. José, my butler, called me in the office, but we wanted no scene. She never gave the servants as much as 100 Swiss Francs. She really is a bitch.’ Dewi had zelfs voor een verhuisauto gezorgd. ‘If she now shows up in Geneva, people laugh at her.’ Ik dacht: dat is één kant van het verhaal, maar ik herkende het allemaal wel.

Francisco schijnt een nieuwe vriendin te hebben, die verder geen verwikkelingen veroorzaakt, want de dame in kwestie is gehuwd. ‘I can have her, whenever I want, and have no complications.’

‘What about blackmail?’ vroeg ik.

‘It will cost me 2.000 dollars to have someone killed,’ zei hij zonder blikken of blozen.

‘In the United States it costs 500 dollars,’ antwoordde ik.

‘Oh, no. Much more,’ aldus Francisco. Hij bevestigde dat hij gezorgd had dat zijn voormalige compagnon Di Blasio een Canadees paspoort kreeg om mee naar Moskou te kunnen reizen. Daarna ontdekte hij dat de man niet alleen een Israëlische geheim agent was, maar tegelijkertijd wapens aan de Arabieren verkocht. ‘Were you mad to bring this man along with us?’ vroeg ik.

‘Very mad,’ antwoordde Paesa.

Loet Kilian is terug uit de vs en heeft zijn vliegbrevet in zijn

442 Onnodig om te schrijven dat ik nooit heb kunnen achterhalen of Paesa werkelijk zaken in Moskou heeft gedaan, laat staan dat hij mij na het verschaffen van alle introducties ooit een cent aan commissie heeft betaald

[p. 290]

zak. Ik ben toch wel blij dit mede tot stand te hebben kunnen brengen. Mam zou er mee akkoord zijn gegaan, want het lukte met haar - voor mij bewaarde - geld.

27 april 1975

Vanavond ontving ik tante Ellen Mangadie uit Jakarta. Frank Heckman kwam om de Hanafi's en zoon Dito te ontmoeten. We dineerden bij Mei Wah in Noord. Maar in plaats van Dito verscheen de familie met dochters Nina en Janti Hanafi. Nina gaf haar bord bij Mei Wah terug waarop ik haar duidelijk maakte dat het verwende mormel niets anders voorgezet zou krijgen. ‘Either you eat it, or you'll eat nothing. That's what I was taught. Remember half the world is starving.’ Het kind at alles netjes op maar liet nog iets liggen to prove her point. De moeder benadrukte dat zij de eerste van haar klas was. Frank: ‘Willem, je bent een vreselijk goed peadagoog, je weet het alleen niet.’ Het weekblad Accent⁴⁴³ memoreert dat de fotograaf John de Rooy tien jaar geleden zesmaal de drukker van zijn camera in de bosjes van Kasteeel Drakestein overhaalde en naar schatting één ton of meer rijker was. De kortstondige roem en rijkdom lijken hem noodlottig geworden. De Rooy is een oude man. Het maakte hem niet gelukkig. De vraag is of het startsein voor de relatie Beatrix en Claus ook hen werkelijk gelukkig heeft gemaakt, of werd de gestolen publiciteit alle betrokken partijen noodlottig?

443 Accent, nr. 17, 26 april 1975.

[p. 291]

Karlheinz Stockhausen noemt muziek ‘een geweldig medium en het beste middel voor diepte-massage. Wij mensen, met dit vlees en bloed op deze aarde geboren, hebben trillingen nodig die zijn zoals ons lichaam zelf. Alleen zulke trillingen dringen door de huid en poriën heen diep in ons door en masseren ons als het ware in de diepte. De voor de mens zo belangrijke alfagolven in de hersenen hebben een frequentie van acht tot veertien trillingen per seconde. Met twaalf trillingen per seconde kun je je zenuwen verdoven.’

Stockhausen gelooft blijkbaar in reïncarnatie en uit dromen concludeert hij in een vroeger leven een grote vogel te zijn geweest. Welja. Ik houd het liever op Rabelais die over ‘de hemel’ tenminste sprak als ‘le grand peut-être’. Mensen, die het mysterie allemaal zo precies weten, vind ik verdacht. Stockhausen ‘weet’ dat hij als persoon in de gestalte van andere mensen heeft geleefd. Volgens hem zijn we een herspoeling ondergaan en daarom herinneren we er ons niets meer van, wat maar goed is: ‘Tenslotte is voor de meesten één leven al teveel. Ze zouden het niet uithouden zich alles te herinneren. Ze zouden het niet kunnen verwerken.’⁴⁴⁴ Ik denk dat meneer Stockhausen er goed aan zou doen eens iets te lezen over de neurobiologie van ons hoofd.

Pak Hanafi vertelde een interessant detail over de cruciale periode van 11 tot 13 maart 1967, toen Suharto opzettelijk de Super Semar naar zichzelf toe interpreteerde en zijn staatsgreep vervolmaakte. Johannes Leimena was naar generaal Suharto toegegaan om tegen de vervalsing van het door Bung Karno ondertekende document te protesteren, maar de man had glashard geantwoord: ‘Ik ben verantwoordelijk voor wat ik doe.’ Leimena had voor de ontmoeting met Suharto zijn generaalsuniform aangetrokken. Later kwam hij met generaal Hartono van de kko aan Bung Karno vertellen dat Suharto gewoon zijn insubordinatie voortzette.

Walter Cronkite, ook zo'n held op sokken in de journalistiek, heeft eindelijk bekendgemaakt dat er belangrijke passages uit het gesprek met oud-president Lyndon Johnson waren geschrapt (op diens verzoek achteraf.) De conversatie werd in 1969 opgenomen en lbj had duidelijk gemaakt dat Lee Harvey Oswald zeer wel mogelijk bepaalde internationale contacten had, die bij de moord op jfk waren betrokken. Die uitspraak komt er op neer dat ook Johnson in een complot bleek te geloven.

444 nrc Handelsblad, J. Reichenfeld, 18 april 1975.

[p. 292]

29 april 1975

William Buckley jr., de fameuze commentator⁴⁴⁵, heeft in de Herald Tribune geschreven over informatie te beschikken dat Washington van plan zou zijn geweest ‘to pulverize Hanoi and Haiphong’ en had men dat voornemen nu maar uitgevoerd dan zou Noord-Vietnam tijdig uit elkaar geploft zijn waardoor een hele nieuwe betekenis aan het woord détante gegeven zou kunnen worden. Buckley merkt het niet meer dat hij als een Hitlertje denkt en schrijft. Dat zijn de vervuilers van Amerikaanse breinen, die vanachter hun schrijftafel in New York filosoferen over wat er in de wereld moet gebeuren. Intussen is de vlucht van Amerikanen, die het vege lijf proberen te redden, uit Saigon in volle gang. Het is een afschuwelijk schouwspel en de mensen van Vietnam zijn natuurlijk voor de zoveelste keer het werkelijk lijdende voorwerp. Amerikanen smeren 'm met de staart tussen de benen en hun ‘bondgenoten’ moeten het verder maar uitzoeken.

Vrijwel onopgemerkt, zeker in de vaderlandse pers, gaat het onderzoek naar de maffiastreken van de cia in Washington gestadig verder. Een assistent van jfk, Richard Goodwin, heeft meegedeeld dat president Kennedy al in november 1961 tegen hem heeft gezegd dat hij zich zorgen maakte dat na alle cia-moorden en aanslagen in het buitenland dit wel eens een boemerangeffect zou kunnen hebben en door aanslagen in de vs zou kunnen worden gevolgd. Twee dagen eerder had jfk de mogelijkheid van een moordaanslag op Fidel Castro met Tad Szulc van de New York Times besproken.

Een andere frisse zaak, die thans aan het licht is gekomen, is dat het Senate Select Committee on Intelligence Activities in het bezit is gekomen van bewijsmateriaal dat de cia sinds jaar en dag journalisten, academici en zelfs religieuze leiders heeft betaald om namens de cia te spioneren. Daarbij komt dat hoofdredacties van voorname Amerikaanse media de cia jarenlang om de verzekering hebben gevraagd dat geen hunner medewerkers in het geheim voor het karretje van de cia was gespannen. De cia heeft altijd straal ontkend dat zulks het geval was. Frisse boel. Nu nog erachter zien komen wie zich tot dergelijk smerig werk hebben geleend.⁴⁴⁶

Gerard Croiset kwam vanmiddag naar Amerbos in een groen fluwelen pak. Hij begon met te vertellen, wat hij in zijn komende boek over Jezus zal schrijven. Over een oorlog in West-Azië had hij nu minder te vertellen. Ik herinnerde hem er nog eens

445 28 april 1975: een jaargenoot van mij op Yale University.

446 Herald Tribune, James Reston, 27 april 1975.

[p. 293]

aan dat hij eens voorspelde dat de sovjets West-Europa zouden innemen en de bevolking naar het Oosten zouden slepen om zelf hier te gaan wonen. Ook sprak ik met hem over de bij Enkelaar verdwenen foto van George de Mohrenschildt. Hij herinnerde zich dat ik deze bij me had gehad. ‘Maar heb je hem die toen niet cadeau gegeven?’

‘Hoe kan dat nou,’ zei ik, ‘die foto was aan mij opgedragen?’ Ik maakte duidelijk dat ik niet geloofde dat mijn foto zogenaamd weg was. ‘Goed, laat maar, ik zal er met hem over spreken,’ zei Croiset.⁴⁴⁷

Over de misser van Philips in de Sovjet-Unie adviseerde hij Frits Philips rechtstreeks te bellen en te zeggen: ‘Misschien vindt u me wel brutaal, maar ik vind dit een dermate belangrijke zaak, ik wil er met u over spreken.’ ‘Philips wil eigenlijk alleen maar niet omdat de Amerikanen het niet willen hebben’, vervolgde Croiset. ‘Hij luistert bovendien naar zijn adviseur. Die moet je zien te benaderen.’ Ik vroeg wie dit zou kunnen zijn. ‘Dat moet jij weten. Misschien kan ir. Tromp je dit vertellen. Maar nu is het genoeg. Ik ben doodmoe.’ Dat was het einde van een gezellig hapje eten.

Keke gaat iedere avond erg zoet slapen. Wat zal ik het diertje missen als hij er niet meer is.

447 Sla ander gedonder met de nos over het niet nakomen van afspraken hier maar verder over: too boring!

30 april 1975

Saigon is definitief gevallen. Wat zullen de Zuid-Vietnamese militairen allemaal snel hun camouflage-uniformen en laarzen opbergen. Hoe kan Kissinger zich eigenlijk nog handhaven? Hij heeft deze week in us News & World Report voorspeld ‘dat heel Europa binnen tien jaar Marxistisch wordt. De groeiende communistische invloed in Portugal en Italië hebben mij tot die pessimistische voorspelling gebracht.’ Geen wonder dat hij het met Joseph Luns prima kan vinden. Twee handen op een buik.

Luns heeft zich ook weer eens geroerd dezer dagen. Hij was op weg naar een Bilderberg Conferentie, voorgezeten door prins Bernhard in Cesme in Turkije. C.L. Sulzberger⁴⁴⁸, die er ook naartoe is gegaan, wijdt aan deze plaats een kolom in de Herald Tribune. Soort zoekt soort. De secretaris-generaal van de navo kondigde in Izmir aan dat het Amerikaanse Congres ‘een grote fout had gemaakt door het besluit de wapenhulp aan Turkije

448 Herald Tribune, 28 april 1975: Sulzberger zou later als een door de cia betaalde journalist worden gebrandmerkt.

[p. 294]

af te snijden.’ Volgens Luns waren president Ford en Henry ook tegen het besluit van het Amerikaanse Congres. De navo zou zorgen dat Turkije alles toch kreeg.⁴⁴⁹

De zoon van ambassadeur Van Roijen, de zaakgelastigde in Saigon, heeft ook al de plaat gepoetst.

Hare Majesteit heeft weer 2516 lintjes laten regenen. Je kunt er donder op zeggen dat als gewoonlijk de duivel op de verkeerde hoop kakt.

Oud-ambassadeur dr. J.G. de Beus merkt in zijn boek In Rusland⁴⁵⁰ al op pagina 10 op ter illustratie van hoe hij een redevoering van Nikita Khrushchev beluistert: ‘Hij spreekt niet als Hitler of Sukarno met hun kunstmatig opgevoerde climaxen...’ Het spijt me maar dan heb ik er alweer genoeg van. Wat een onwaar, insinuerend geklets.

Het defilé op Soestdijk vandaag was een gezellige affaire. Wanneer je prins Bernhard daarbij rond ziet lopen, maakt hij een charmante, vlotte indruk. Toch zit hij, ondanks misschien goede bedoelingen, bijna steeds in de verkeerde hoeken te wroeten.

Dewi Sukarno heeft in Hongkong gezegd een boek te schrijven over de coup van 1965 in Indonesië dat de titel The tears of a sparrow zal krijgen. Het zou aardig - en correct - zijn geweest wanneer ze mij daar eens over had geïnformeerd.

De voormalige cia boss Richard Helms heeft voor de Rockefeller Commissie met klem betoogd dat de cia zich nooit heeft ingelaten met moorden op buitenlandse leiders en staatshoofden. De man liegt of het gedrukt staat en de hele wereld weet het. Dit onderzoek is een misselijk makende farce.

449 nrc Handelsblad, 28 april 1975.

450 J.G. de Beus, In Rusland, Tjeenk Willink & Zoon, Haarlem 1963.

1 mei 1975

Henry James, de Amerikaanse romancier, heeft de schrijver eens getypeerd als ‘the man on whom nothing is ever lost.’ Anatole Broyard noemt Personal Record: 1920-1972 van Gerald Brenan⁴⁵¹ een voorbeeld van autobiografie bedrijven op zijn best. Deze herinneringen schijnen voor een belangrijk deel te gaan over Brenans liefdesverhoudingen: ‘but I cannot remember a single instance of bad taste,’ aldus Broyard. Brenan beschouwde ‘passionate love, under any conditions, as a precious gift. He feels the same way about friendship and accepts his friends' paranoia, egoism, jealousy and ingratitude as a not unreasonable price to pay for the privilege of having intimate access to someone else's soul.’

451 Alfred Knopf, New York Times review, 28 april 1975, 381 p.

[p. 295]

‘I have been searching my mind for a more precise characterization of the quality that makes Mr. Brenan and his “Personal Record” so attractive, but like most deep pleasures, it defies analysis. I have a theory, though, about the psychogenesis of this quality. I suspect that the author developed it in self-defence because his father was a man who, we are told, disliked the smell of oranges,’ aldus eindigde Broyard zijn boekbeschrijving.

Broyard haalt hier veel overhoop. Seks bedrijven is als met z'n tweeën van één bordje eten met dezelfde lepel. Wat liefde bedrijven is behoort tot de diepte-ervaringen, zoals Broyard deze noemt, die nauwelijks te analyseren zijn. Love-making lijkt mij een dermate hemelstoeval dat wanneer het je overkomt je het hoogstens enkele momenten in een leven kan ervaren. Daarnaast beleef je inderdaad een aantal vriendschappen. Het is misschien juist om ervaringen van authentieke vriendschapsgevoelens als ‘kostbare giften’ te omschrijven. Tussen guys kan zich een vriendschapsgevoel ontwikkelen, van eenzelfde bord met eenzelfde lepel eten - dus seksbedrijven - dat tot een natuurlijk uitvloeisel van elkaar geschenken geven behoort. En inderdaad, geven betekent afstand doen zonder tegenprestatie. Meestal bestaat geven uit een bewuste of onbewuste vorm van omkoperij. Vooral in liefdesverhoudingen lijken geschenken meestal bedoeld om te kunnen worden beantwoord door sensuele pleziertjes, die immers niets kosten? Maar wie weet behoort juist het maximale en uiterste geschenk, waar een mens toe in staat is, namelijk de oprechte, onvervalste liefdesverhouding met een ander (waar Brenan naar zijn zeggen er een aantal van zou hebben gekend) tot die totaal onhaalbare kaarten, ongrijpbaar, als buiten het bereik liggende illusies waar alle mensen tot het einde der dagen naar op zoek zijn: de versmelting in geest en lichaam met vriend of lover.

2 mei 1975

Kolonel L. Fletcher Prouty heeft volgens Associated Press voor de Rockefeller Commissie, die de cia moet onderzoeken - zogenaamd - verklaard dat nog onder het bewind van Eisenhower een moordenaarsteam van twee man naar Cuba werd gevlogen om Fidel Castro te vermoorden. Prouty kende de details want de cia had hem verzocht een speciaal toegerust vliegtuig van de luchtmacht voor dit doel ter beschikking te stellen.⁴⁵²

Richard Dudman van de St. Louis Post-Dispatch werd bij het

452 Oliver Stone zou in 1991 voor zijn film jfk Prouty als voornaamste adviseur aantrekken.

[p. 296]

begin van de Amerikaanse interventie in Cambodja door verzetsstrijders gevangen genomen. Hij maakte een gedeelte van de ramp, die Amerika over het land zou uitstorten, mee. Hij doet nu verslag in de New York Times van sommige ervaringen en indrukken. Hij zegt dat door ‘constant indiscriminate bombing’ (van Nixon en Kissinger) 450.000 burgers gedood en gewond werden, althans volgens ramingen, om nog maar te zwijgen over de militaire slachtoffers en de vier miljoen vluchtelingen die het gevolg waren van deze Amerikaanse oorlog. Hoe komt het toch dat de Amerikanen, onze bondgenoten en hartsvrienden, op nog geen twaalf uur vliegen van ons bed, zich te buiten gaan aan de meest afstotelijke oorlogsmisdaden en geen hond er wakker van ligt.

Broer Theo schrijft: ‘Je bedje staat klaar.’ Hij verwacht me spoedig in Lugano. Neem Keke mee.

Ik verdiep me ter voorbereiding van mijn reis door de Sovjet-Unie in The Soviet World, van de voormalige Italiaanse ambassadeur in Moskou, Luca Pietromarchi.⁴⁵³ Dat is andere koek dan het boek van oud-ambassadeur De Beus. De Italiaan komt met een stortvloed aan steekhoudende informatie. Bij hem vergeleken is onze De Beus een provinciaaltje.

453 Luca Pietromarchi, The Soviet World, George Allan & Unwin Ltd, Londen 1965.

3 mei 1975

De brief van oud-minister Hanafi, door mij in Parijs bijgeslepen, staat inderdaad vandaag in de Herald Tribune. Hij noemt Bung Karno wel, maar het zou meer à propos zijn geweest, wanneer hij Sukarno, als initiatiefnemer van de Bandung Conferentie van 1955 zou hebben neergezet. Dat was hij tenslotte, en dat kan hem zelfs door Suharto - die nog nooit een originele politieke of andere belangwekkende gedachte heeft gelanceerd - worden afgenomen.

Lange brief van oud-ambassadeur Djawoto uit Peking. Zijn vrouw had me al geschreven dat hij een paar weken in het ziekenhuis lag en later zou antwoorden.

Over Dewi schrijft hij opnieuw: ‘I think, she has not discharged all the arrows she possesses against Suharto and I will not be surprised if it eventually comes out that she has some backing not only from various Japanese business circles but also from some Indonesian compradore elements inside the Japanese lobby. If this is the case, then she has a rather strong position making it very difficult for Suharto to openly act against her or prevent her from coming and going. Hence the utilization of the

[p. 297]

gutter magazine to circulate Dewi's love-stories. Is this pure character-assassination, or are there some elements of truth in these stories? If so, to what extent?’ Hij vervolgt: ‘So Oltmans, go on with your making efforts to extract as much information as possible from her against Suharto. This man is surely more vicious than Lon Nol or Nguyen Van Thieu, and for u.s. imperialism much cheaper.’ Hij gaat ook uitvoerig in op mijn suggestie bij Pak Hanafi, dat hij er wellicht via Dewi in zou kunnen slagen van de Arabische oliestaten fondsen los te peuteren voor het Indonesische verzet. Op mijn vraag waarom Kim Il Sung een verrader als Suharto naar Pyong Yang uitnodigde geeft hij geen steekhoudend antwoord.

Ambassadeur Romanov zendt een uitnodiging. ‘On the occasion of the 30th Anniversary of the rout of Hitler's fascism’ om op 9 mei een glaasje te komen drinken. Ik zal de Russen altijd dankbaar blijven voor de wijze waarop zij Hitler op zijn bek sloegen, maar ik heb er geen spijt van de negende in Zwitserland te zullen zijn.

President Gerald Ford heeft voor de zoveelste maal bij hoog en bij laag verklaard overtuigd te zijn dat Lee Harvey Oswald jfk vermoordde. Mensen moesten het Warren Rapport gewoon beter lezen. Daar stond in dat er geen aanwijzingen waren voor een binnenlandse of buitenlandse samenzwering, dus de moordenaar was Oswald.

4 mei 1975

Die dodenherdenking, en masse, daar is iets niet in orde mee, een opgeschroefde emotionaliteit, waar ik eigenlijk niet in geloof. Ik kijk op televisie naar die sjokkende stoet door de duinen. Ik zou nooit van zo'n kudde deel kunnen uitmaken. Zijn die mensen werkelijk bezig, met wat ze denken waar ze mee bezig zijn?

Ben Brinkel van Nijenrode, nu Michiel van de Plas, zit bij Sonja. Hij komt, net als in onze studententijd, even gekunsteld en onecht over als toen. En wanneer hij dan eindelijk een persoonlijke mening ventileert, vind ik bovendien dat hij zich nogal ongelukkig uitdrukt. Die man werd volkomen rooms geprogrammeerd en heeft zich er nooit meer van kunnen losmaken. Keke kan zo lief in mijn stoel liggen slapen. Dan word hij opeens wakker en kijkt verschrikt om zich heen om te zien waar ik ben.

[p. 298]

5 mei 1975

Khrushchev zei op 16 september 1959 in de Washington Press Club: ‘I am personally convinced that the winner will be communism, a social system which offers better possibilities for the development of the productive forces of a country and which opens the way to every man to develop fully his abilities and assures his full personal freedom (?) within such a society. Many of you will not agree, but that only means I cannot agree with you.’

Aldus begint ambassadeur Pietromarchi zijn studie van 462 pagina's. Het boek barst van de informatie.

Schreef een artikel over mijn gesprekken met kolonel Fletcher Prouty voor de nrc in de hoop dat ze aan de Maas ooit van de man hebben gehoord.

Lobbyist Martojo is terug uit Indonesië. Hij vertelde dat Adam Malik bingung⁴⁵⁴ was geworden, dat de dochter van Suharto een houtindustrie op Kalimantan runt en daarnaast een rederij op haar naam heeft staan en verder dat hij mijn brief over Suharto in de nrc op de ambassade in Jakarta had gelezen. Ik waarschuwde Frits Schaling bij de nrc dat Martojo terug was. Hij vertelde nog steeds minister Jan Pronk niet te pakken hebben kunnen krijgen.

Gisteravond schijnt deze Pronk de stichting J'accuse in Krasnapolsky te hebben toegesproken en te hebben gezegd dat Indonesië ‘alle’ politieke gevangenen diende vrij te laten. De generaals lachen de man uit. Ook legde Pronk de voortgezette financiële injecties als ontwikkelingshulp aan het fascistische generaalsregime uit als een methode om druk op Suharto uit te oefenen. ‘Wij hebben vorig jaar gezegd,’ aldus Pronk, ‘dat we daaruit onze consequenties zullen trekken en we zijn bereid deze uitspraak te herhalen.’ ‘Een illusie!’ riep iemand uit het gehoor, aldus meldt de nrc.⁴⁵⁵

Op bevrijdingsdag biedt de Nederlandse televisie een keuze uit Snip & Snap en de verkiezing van Miss Holland. Een aflopende zaak.

454 Door het dolle heen.

455 Dan te bedenken dat R. Lubbers bijna 20 jaar later dezelfde Pronk van stal haalde, die nog altijd vrolijk verder gaat met Suharto helpen financieren.

6 mei 1975

Uitgerekend staan de affaire-Richard Helms, kolonel Fletcher Prouty en de cbs-journalist Daniel Schorr uitgebreid in Newsweek. Laten we hopen dat de nrc-redactie wakker is. Schorr had trouwens gerapporteerd dat het Witte Huis zich zorgen maak-

[p. 299]

te over de ‘wild west’-activiteiten van de cia bij plannen om Fidel Castro en andere buitenlandse leiders te vermoorden. Richard Helms, oud cia-directeur, was razend geworden en had Schorr toegeroepen: ‘Sucker! killer Schorr! Son of a bitch!’ en meer van dergelijke benamingen. Om die reden was kolonel Prouty in de strijd getreden, uit sympathie voor de pogingen van Schorr de smeerlapperij van de cia aan de kaak te stellen. Ik vind een foto van mam met haar chowchow Tillot. Zij kon zo kijken vooral wanneer zij ontroerd was.

Amerika heeft in 1974 achttien communicatiesatellieten afgeschoten. De Sovjet-Unie 95. Wordt een gezellige boel daarboven.

Ontmoette Kees Verheul om over zijn Rusland-boekje te spreken. Zakelijk gesprek. De man heeft geen bijzondere uitstraling. Hij lijkt verder niet in de ussr geïnteresseerd en wilde ook niet met ambassadeur Romanov lunchen. Ik denk dat hij ‘schrijver’ wil worden.

Jan Blokker en anderen presenteerden een film over de Nieuw-Guinea-affaire bij de vpro, waarbij Joseph Luns volledig werd afgekraakt. Eigenlijk heb ik hem nog niet eerder op die manier voor de bijl zien gaan. Daar komen ze dan vijftien jaar, nadat het werkelijk had moeten gebeuren, mee.

7 mei 1975

President Gerald Ford spreekt openlijk over Indonesië als een Amerikaanse bondgenoot in Azië. Het zegt alles over Suharto en diens bende, die Indonesië leeg plunderen.

Prins Bernhard formuleert ‘tirannie’ als de noodzaak om onder communisme of fascisme te moeten leven. Misschien weet hij echt niet wat zich in landen als Zaïre, Indonesië of Iran afspeelt, waar hij zo graag de deur platloopt. Ik ben allerminst een bewonderaar van het sovjet- of Chinese systeem van regeren, maar om communisten en fascisten op een hoop te gooien lijkt me teveel van het goede.

(wordt vervolgd)