Memoires 1974-1975

[p. 1]

Amsterdam

7 november 1974

Amerbos

De taxi van Schiphol zette me voor de deur af, maar het slot van de voordeur was met stopverf volgepropt. Ik kon er niet in. Ik leende een ladder en sloeg een ruit in. Belde de politie. Ze kwamen maar gedroegen zich eigenlijk hondsonbeschoft wat betreft mijn problemen.

Er waren twee brieven van Peter, één uit Quebec en één uit New York.

Er was ook een erg lieve brief met foto's van Casper van den Wall Bake uit Mozambique. ‘Zonder enige schroom kan ik je bekennen dat ik erg veel aan je denk. Al de leuke dingen die we deden en het luisteren naar je interessante verhalen. Het klinkt “unreal” but I really mean it. I love you as a person and I miss being close to you. Heeft niets met seks te maken maar ik begrijp je woorden van vroeger over “being close” nu veel beter.’

Een vreemde zeurbrief van broer Theo over een serviceboy-meubel dat tante Jetty uit mams huis wilde hebben. Hij schreef daar voor 100 percent tegen te zijn. Hij wilde het ding hebben. Hij maakte me verwijten dat ik hem niets heb gevraagd, terwijl hij juist van de daken schreeuwde in niets geïnteresseerd te zijn en alles aan mij (en Nellie) over wilde laten. Hij is wel zeer wisselvallig en herinnert zich blijkbaar absoluut niet wat hij eerder heeft gezegd. Het bevreemde me zeer want we zijn hier heel anders.¹

Casper condoleerde me trouwens heel lief met mam. ‘Ik weet wat zij voor je betekende. Je weet ook, als iedereen, dat jij de enige zoon bent geweest die haar met de meeste liefde heeft omringd.’ Ik geloof dat dit waar is. Ik heb mijn leven zodanig ingericht dat ik als zoon mijn vader enigermate heb kunnen vervangen.

Mam heeft, volgens notaris Meijer, na aftrek van openstaande posten, voor ons drieën 745.000 gulden nagelaten.

1 Tussen 1986 en 1991 leerde ik pas in Zuid-Afrika zelf de uitzonderlijke wisselvalligheid en onbetrouwbaarheid van dit typisch Afrikaans gedrag zien en begrijpen. Theo was in alle opzichten Zuid-Afrikaan geworden, helaas.

[p. 2]

Ik ben eerst met twee rode rozen met lange stelen naar het graf van mijn ouders gereden en heb vervolgens Keke bij dr. Offereins opgehaald. Het diertje was zo verschrikkelijk blij dat het aandoenlijk was. Hij slaapt nu zoet in mijn stoel na van blijdschap om de tafel geracet te zijn. Hij heeft vitamines gehad en is in prima conditie.

Mijn eigen fondsen staan zowat op nul. Wat nu?

Ambassadeur Romanov heeft me uitgenodigd voor een receptie ter ere van de 57ste viering van de Great October Socialist Revolution, maar ik breng het niet op ook nog naar Den Haag te gaan.

Zoals Peter me had gevraagd heb ik de moeder van zijn vriendin Leonie opgebeld. Leonie was bij haar ouders in Eindhoven en het was wel goed met haar. Maar Gerard Croiset had tegen de ouders gezegd: ‘Zij zal nog vreselijke pijn krijgen en het is voor het meisje te hopen dat het niet meer lang zal duren’.²

Luns heeft in een vraaggesprek met Wibo van de Linde voor tros Aktua, over het incident bij de Erasmus Universiteit gesproken. ‘Als ik niet zeer krachtig door studenten en een aantal adelborsten uit Den Helder, die de lezing hadden bijgewoond, was beschermd waren de gevolgen zeer ernstig geweest’. Hij had enkele trappen in de rug gekregen, vertelde hij, en zijn

2 Croiset zou spoedig gelijk krijgen.

[p. 3]

hoed was van zijn hoofd geslagen. In Brussel had een diplomaat als grapje tegen hem gezegd, toen hij hoorde dat hij in Rotterdam ging spreken: ‘Dan kom ik u in het ziekenhuis opzoeken’. Het verbaasde hem niet dat de regering-Den Uyl hem geen verontschuldigingen had aangeboden. Dat er een anti-Luns-stemming heerste verwonderde hem ook niet. Hij citeerde een artikel uit de nrc waarin hij op de allergrofste wijze niet alleen werd beledigd maar ook bedreigd. Ik kan me iets dergelijks niet herinneren, maar Luns herinnert zich wel meer uitspraken en voorvallen die alleen in zijn verwarde brein bestaan. Hij dacht niet dat hij bij de navo gewipt kon worden: ‘Ik ben natuurlijk sterk voor Nederland,’ aldus de voormalige minister, die altijd voorbijgaat aan de reeks miscalculaties in zijn eigen hoofd, die het koninkrijk een aantal doden en vele miljarden hebben gekost.

Suharto heeft voor het eerst sinds hij in 1968 president van Indonesië werd een persconferentie gegeven. Het belangrijkste nieuws dat die ontmoeting opleverde, was dat hij ten stelligste heeft ontkend dat zijn vader van koninklijke bloede zou zijn en dat zijn moeder na zijn geboorte naar een dorp was verbannen. Dit bericht was in het blad Pop verschenen dat inmiddels een verschijningsverbod heeft gekregen.

8 november 1974

Vanmorgen kwam opnieuw een gedrukte uitnodiging van ambassadeur Romanov voor een buffet en concert vanavond. Zal maar gaan.

Bij binnenkomst op de ambassade vertelde de ambassadeur onmiddellijk een gesprek te hebben gehad met de heer G.A. Wagner van Shell en diens tweede man. Ontmoette veel mensen zoals de sovjetopperrechter bij het Internationale Hof in Den Haag, P.G. Morozov, die ik in de vn heb gekend. De buitenlanddeskundige, Henk Waltmans van de ppr, kwam naar me toe en zei veel aan mijn Club van Rome-interviewboeken te hebben gehad. ‘U hebt iedereen een grote dienst bewezen,’ zei hij. Jolle Jolles van het anp liep als gewoonlijk rond en heeft meestal weinig te vertellen. De zakenman Piet Voskamp gaat bij Moskou hallen om champignons te kweken neerzetten. Had een lang gesprek met de militair-attaché kolonel Anisimov. Ik dacht: mijn Russische oom, Lex Poslavsky, zou zoiets nu eens bij moeten wonen.

Vladimir Opalev, de persattaché, zei dat er uit Moskou een uitnodiging voor me was gekomen van de Sovjet Schrijvers Vereniging om een reis ‘als onze gast’ door de ussr te maken. Ik

[p. 4]

zou twee maanden kunnen blijven en ook Siberië en de Kaukasus kunnen bezoeken. Ik zou er een boekje over kunnen schrijven.³

Er schijnt inderdaad een belediging aan het adres van Luns in de nrc te hebben gestaan. De krant ging prompt door de knieën onder het motto vooral geen abonnees te willen verliezen. Het gewraakte stuk werd geschreven door Gerben Hellinga, die au fond natuurlijk gelijk had, maar daar gaat het niet om. Mijn stukken uit Jakarta uit 1956 en 1957 mochten ook niet worden afgedrukt omdat, zoals de toenmalige Indonesië-redacteur H.J. Roethof me meedeelde, ‘je gelijk hebt, maar men is er hier nog niet “rijp” voor.’ In 1974 is men er blijkbaar nog niet ‘rijp’ voor om in te zien dat Luns een oplichter is van het ordinaire en gevaarlijke soort. Hellinga schijnt niet meer te mogen meewerken aan de nrc. Altijd rollen de verkeerde koppen.

Het stuk heette aan de galg en de gewraakte passage luidde: ‘En jij Huib Luns, oppernar, eredoctor in de kunst van het liegen, ploppermoordenaar. Halve gare gek die denkt over het leven van mijn kinderen te kunnen beslissen....’ Ik zou mijn minachting en afgrijzen voor Luns inderdaad in andere bewoordingen hebben gesteld, maar strikt genomen is waar wat er stond.

3 Publiceerde in 1976 bij Torenboeken, Baarn USSR 1976-1990 (het jaar dat Mikhail Gorbachev de zaak pas goed in de soep draaide).

9 november 1974

Tot mijn afgrijzen zie ik dat Propria Cures in een op de voorpagina afgedrukt communiqué bekendmaakt op 21 september en op 5 en 12 oktober artikelen van W. Klinkenberg te hebben gepubliceerd, die helemaal niet van hem waren en waarvan hij niets wist. Heb me voor niets opgewonden over die rare opmerking over mij. Wat een methode van journalistiek bedrijven.

[p. 5]

Blader in een map paperassen van mam en vind iets wat ik nooit eerder zag: mijn geboorteaankondiging zoals door mijn ouders rondgezonden (met een subtiel blauw randje).

Vrij Nederland wijdde een zeskolomsartikel aan de publieke molestatie van Luns in Rotterdam aan de hand van de letterlijke tekst op televisie met Wibo van de Linde. Let op wat Luns hier zonder blikken of blozen verklaarde: ‘Ik wil alleen zeggen dat voor mensen, die Nederland hebben gekend als een land dat steeds democratisch was, dat verdraagzaam was, dat door de eeuwen heen verdraagzaam is geweest, en waarbij een zekere behoorlijke vorm van omgang toch de regel was, daar schrikt men van wanneer men ziet hoe het nu is gedegenereerd.’⁴ En verder: ‘Het komt mij voor dat die linkse groeperingen, alles wat zo Nieuw Links heet en nog linkser, dat die in mij zien iemand die gematigd is, die de stem is van een groot deel van het Nederlandse volk, dat zien zij erin. En die een zekere populariteit heeft. En daar komt natuurlijk ook bij, dat die lieden hadden gehoopt dat ik van het toneel zou verdwijnen, toen ik minister af was en dat is natuurlijk niet gebeurd.’ Opvallend ook is de pluim die Luns aan de nieuwe socialistische minister van Buitenlandse Zaken, Max van der Stoel, uitdeelt. Veel mensen zullen dit niet zoals ik interpreteren, namelijk dat ik dat verdacht vind en nauwelijks een recommandatie voor Van der Stoel. Afgezien van mijn eigen observaties inzake die meneer

4 Meer dan ontstellend wat Luns hier durft te debiteren, vooral tegen de achtergrond van wat ik in 1991 zou ontdekken wat hij aan leugenachtige misdadigheid tegen mij na 1956 zou uithalen en wat allerminst met democratie of tolerantie te maken had.

[p. 6]

- bijvoorbeeld ten aanzien van Van der Stoels ontmoeting met premier Kosygin in Moskou en de sovjetaanbieding tot samenwerking bij olie- en gaswinning met Shell - is alles wat ik van de huidige minister heb gezien even negatief als van Luns. Geen wonder dat zij elkaar veren in hun achterste steken. Hoe werkt het toch in Den Haag dat op Buitenlandse Zaken strijk en zet de verkeerde ministers zitten?

Bibeb - die mijn moeder heeft gekend - schrijft dat ze sinds de dood van mam meer aan me dacht dan ik zal willen geloven. ‘Het verlies van je moeder moet heel erg voor je zijn. En wat helpt het of iemand dan woordjes schrijft als “sterkte,” vandaar dat ik niets deed - wat nog lulliger is.’ Ze heeft geloof ik veel plezier en baat bij het contact dat ik tussen haar en Gerard Croiset legde. Ze is met gesprekken met Jan Cremer en Michiel van der Plas bezig. ‘Bibeb is een schat,’ zegt Peter steeds. Lange brief van ambassadeur Djawoto uit Peking. Hij gaat uitvoerig in op oud-minister Hanafi, over wie ik hem schreef naar aanleiding van diens bezoek aan Amerbos. Hij schijnt hem maar oppervlakkig te kennen. ‘I laughed when I read your evaluation of him. You are very critical in assessing individuals (...). As a matter of fact, I know you better than I know him, though I met you (in person) only several times long ago and didn't talk much with you. But I have read your books and articles from which I can evaluate your position and “sentiments”, which I appreciate. So to some extent, I know you and your activities.’⁵

Wim Meiners heeft in de Gooi en Eemlander een behoorlijk artikel over Grenzen aan de groei, deel 2 geschreven.⁶

De Rocky Horror Show is tot september 1975 uitgesteld. Wat moet Peter tot die tijd doen, wanneer hij zijn studie niet hervat? Fashionshows alone levert geld op maar dat is dan ook alles. Ik maak me voortdurend zorgen over Peters situatie.

Iedere dag spreek ik een aantal keren de naam ‘mam’ uit. Dan sluit ik mijn ogen in verbondenheid met haar. Wat er met haar gebeurde blijft een onmogelijke, kwade droom.

5 Brief uit Peking d.d. 30 oktober 1974.

6 Zie bijlage 1, Gooi en Eemlander van 22 oktober 1974.

10 november 1974

Wim Wertheim heeft ter gelegenheid van 25 jaar Chinese Volks Republiek twee pagina's in de Groene⁷ geschreven over de aldaar gevolgde opvoeding en heropvoeding. Zijn stuk heet In China geloven ze niet in domme kinderen, alleen in

7 Groene Amsterdammer, 2 oktober 1974.

[p. 7]

domme onderwijzers. Wat me in dit artikel opvalt is dat Wertheim over van alles onder de zon in China schrijftt, behalve dat hij enige detail verstrekt over hoe de kinderhoofden in China onder Mao worden geprogrammeerd. Hij woonde een klasje bij voor schipperskinderen op een boot op de Parelrivier bij Canton - samen met zijn onafscheidelijke vrouw Hetty. Hij citeert wat een onderwijzer zei en geeft die zin de titel van dit artikel mee zonder deze werkelijk te onderbouwen.

Wertheim wijst erop hoe Mao de arme, landloze boertjes en arbeiders als de voornaamste kracht bij de opbouw van China beschouwde en vervolgt: ‘Hierin ligt het diepste geheim van Mao's successen. Er is (in China) een wonder aan de gang, een wonder dat men zelfs een groene revolutie zou kunnen noemen.’ Ik weet niet precies, en kan het niet formuleren, waarom ik sceptisch blijf ten aanzien van China en Mao. Zou het zelfs niet kunnen formuleren, maar ik geloof niet in een communistisch China. Sovjet-Unie, ja, China, nee.

De hond ligt zo rustig in mijn stoel te slapen. Ik stond pas om 09.45 uur op maar hij heeft geen kik gegeven. Wanneer ik over mam nadenk, ben ik close to tears.

Dr. Go Gien Tjwan stuurt me Berita Pertimbangan nr 48, oktober 1974 uit Peking, waar uitvoerig over Bung Karno's brieven aan Dewi wordt bericht en waarin ze ook aandacht aan een artikel van mij besteedden.

Het gesprek van Bibeb met Jan Cremer herken ik. Zo is Jan. ‘Ik heb twee kanten. Ik ben verschrikkelijk gevoelig en meedogenloos hard. Mijn grote handicap is geweest dat ik als kleine jongen te veel zag en nog alles weet.⁸ Tot de kleuren van de dingen toe. Ik ben wantrouwig gemaakt. Zoals een hond overal aan ruikt, zo snuif ik de sfeer op. Voor dieren ben ik nooit bang geweest, voor mensen wel.’ Verderop zegt hij: ‘Eigenlijk ben ik een man voor mannen. Voor praten met mannen in de kroeg en de wijven lekker thuis.’ Ja, ja, de ‘wijven’ zijn er om die andere klus op te knappen. Dat is nu precies altijd mijn onderscheid geweest: niet te gebruiken voor praten: wel te gebruiken voor neuken. Goed praten en goed neuken gaat immers zelden of nooit samen. Dan wint bij mij het praten het. Bovendien knoeien vrijwel alle macho's buiten het echtelijke bed, so, why not try a guy? De meeste seks komt toch neer op neussnuiten en heeft echt niets met ‘de prins en de prinses leefden eeuwig gelukkig samen’ te maken.

8 Dat denkt iedereen altijd, dat ze alles precies weten: niets vervalst en vervormt meer dan het eigen geheugen, wat me is gebleken bij het doorwerken van mijn dagboek.

[p. 8]

Jan komt zelfs nog op het onderwerp Luns. ‘Laatst, toen hij op televisie aan het kakelen was, dacht ik: die man is ook op een zwoele avond ontstaan. Toen zijn vader zijn sigaar doofde en zei: kom eens effe lekker op de rand van de fauteuil zitte.... De paus is misschien wel ontstaan op een heel warme avond in Italië. Zijn moeder zat met haar kont te schudden omdat zijn vader in een goor interlokkie de plakkerige rok van zijn moeder had opgetild en hup de linkerbil naar boven en met de Noordenwind erin. Zo is misschien de paus ontstaan. Als ik filosofeer denk ik: de wereld is een grote neukpartij. Overal in bossen, portieken, in de gouden koest misschien wel... Getverderrie wat vies of klink ik nou ouderwets. Hahaha.’⁹

Ik zie dat Clay Shaw is overleden, hij was pas 60 jaar. Ik herinner me hem in New Orleans voor de nos te hebben gefilmd. Het blijft vreemd hoe vrijwel iedereen, die direct of indirect bij de moord op jfk in Dallas betrokken is geweest - terecht of onterecht beschuldigd van betrokkenheid - vroeg of laat naar de eeuwigheid verdwijnt. Ik herinner me die man als uitermate onbetrouwbaar overkomend. Jim Garrison, de Officier van Justitie in New Orleans heeft zijn betrokkenheid bij de moord op Kennedy proberen te bewijzen. De jacht op Garrison zelf gaat eveneens onverminderd voort. Nu is hij weer beschuldigd van het aannemen van steekpenningen van de gok-industrie. Hij heeft zichzelf in de rechtszaak verdedigd en op 27 september 1974 heeft een federal jury Garrison opnieuw vrijgesproken. Heb trouwens ook weer een keurig briefje van Beatrix en Claus gekregen om te bedanken voor mijn brief van 8 oktober. Heb geen flauw idee wat ik hunne koninklijke hoogheden heb geschreven.¹⁰

In Pasadena, Texas is een vader, Clark O'Bryan (30), gearresteerd omdat hij schuldig is bevonden aan het geven van chocola gevuld met cyanide aan zijn zoontje Timothy (8) als Halloween surprise.¹¹ Met Amerika gaat het van a tot z de verkeerde kant op. En dat is dan de samenleving die ‘de wereld’ het liefste imiteert.

De misdaad onder jongeren in de vs is aan het exploderen. Een oudere man werd in zijn flat in Brooklyn gewurgd door jongens van veertien en vijftien jaar die zevenendertig dollar uit zijn huis meenamen. Een ontwerper die voor zijn conditie even in Central Park een rondje fietst, werd door twee jongens van vijftien en zestien jaar aangevallen, vervolgens een handje

9 Vrij Nederland, 26 oktober 1974.

10 Zie bijlage 2, brief d.d. 16 oktober 1974.

11 The New York Times, 6 november 1974.

[p. 9]

geholpen door knaapjes van elf en twaalf en dat allemaal om die mooie fiets te bemachtigen. De illustrator in kwestie is intussen morsdood. Er worden in Manhattan jongens van zeven en acht jaar gearresteerd op beschuldiging van verkrachting, roof en moord. Kinderen van alle leeftijden gebruiken vuurwapens. De afgelopen jaar is het aantal verkrachtingen in New York City met 100 procent toegenomen en moord en doodslag met 85 procent. Volgens de politie wordt er in groepjes van twee, drie, en vier man geopereerd. Tachtig percent van de gearresteerde jongeren bleken negers of Puerto Ricanen te zijn. Het rechtssysteem faalt volkomen, want de straffen zijn dermate imbeciel dat ze binnen de kortste keren weer op straat staan.¹²

Dat televisie met deze misdaadexplosie te maken heeft staat vast. Een moeder sprak nbc-televisie aan voor 11 miljoen dollar, omdat haar negenjarige dochtertje door een jongen en drie meisjes in leeftijd variërend van tien tot veertien jaar, werd verkracht. De kinderen zouden op de televisie Born Innocent hebben gezien. Zij hebben op het negenjarige meisje precies dezelfde broomstick assault methode gebruikt. John O'Connor wees in de Times op een studie Aggression in Childhood: The impact of television door Robert Liebert, Emily Davidson en John Neale. ‘Any steady diet of television, regardless of content, can exert a powerful influence on children. They reach a more fundamental conclusion: television does not have a monopoly on violence. It can be exploited anywhere from tabloid journalism to an Alice Cooper rock concert to a Sam Peckinpah blood-bath film.’ Maar het blijft natuurlijk een onontkoombaar feit dat ‘the electronic landscape’ de belangrijkste ‘vervuiler’ is van de minds van kinderen, die vele uren per dag aan de noise-box zitten gekleefd.¹³

Ik moet het gesprek van Richard Evans met Konrad Lorens bewaren voor Peter. ‘The capacity for homosexual behavior,’ zegt Lorenz, ‘is part of the normal make-up of many animals. Any two male pidgeons - or female pidgeons - put together will engage in homosexual activities. The dominant bird will play the male role; the dominated bird will play the female role.’ Hij spreekt over ménage à trois bij ganzen, waarbij twee ‘males lovers’ zijn en een ‘female loves one of them’. Lorentz herinnert er aan dat sir Peter Scott, prins Bernhards vriend in het World Wild Life Fund, heeft aan getoond dat ‘triangular marriages among the wild, pink-footed geese of Iceland’ veel-

12 The New York Times, Joseph Treaster, 4 november 1974.

13 The New York Times, 3 november 1974.

[p. 10]

vuldig voorkomen. ‘Goose homosexual behavior turns out to have survival value. There can be no moral objection to homosexuality,’ zegt Lorenz beslist.

Hij geeft terzelfdertijd toe dat veel mensen nog altijd ‘an esthetic and emotional aversion to homosexual behavior’ hebben. Hij vervolgt: ‘I once saw two boys embrace in a bathroom. The sight was slightly repulsive to me, but in moral terms why shouldn't they kiss? In an overpopulated world, it would be a good thing if there were more homosexuality...’¹⁴

14 Psychology Today, november 1974.

11 november 1974

Belde André Spoor om hem attent te maken op het feit dat ambassadeur Romanov opnieuw met de Shell had geconfereerd. Luns had de nrc een brief geschreven dat hij een publieke verontschuldiging van de krant verlangde of anders ‘stappen’ zou ondernemen. Nadat Hellinga's uitbarsting was verschenen had André aanvankelijk gehoopt dat de bui - die hij er onmiddellijk in had zien zitten - zou overdrijven. Spoor: ‘Je weet hoe ik over Luns denk, als ik hem een kool kan stoven, zal ik dit niet nalaten. Maar wanneer een mafkees zoiets in de krant zet...’ Daar was ik het mee eens, maar niet met het opzeggen van Hellinga's medewerkerschap. Waarom mag Luns net zoveel blunders begaan als hij mogelijk kan bedenken en waarom moet Gerben Hellinga boeten? Gelijke monniken gelijke kappen. Een minister is niet belangrijker dan een schrijver of omgekeerd. De een is dit, de ander dat. Misschien moet een minister zelfs eerder opdonderen - het algemeen belang dienende in dienst van de samenleving - dan een schrijver. ‘Op die manier vertalen de botsingen Luns en minister Vredeling, of Luns en Gerben Hellinga zich slechts in pro-Luns-sentimenten,’ zei ik. Daar was Spoor het wel mee eens. In een telefoongesprek met Luns - en André deed hem exact na - had de kloot gezegd: ‘Begrijpt u dat nou mijnheer Spoor, peloppers zijn blijkbaar Indonesiërs.’ Moet je net bij André komen, die kent Indische zaken exact.

De wereld heeft 200 miljoen bijen tekort. Hoe is het mogelijk? In de vs heeft een truck tussen Salt Lake City en Kansas City gewoon een roestvrij stalen capsule van 3,5 inch doorsnee met het radioactief metaal kobalt-60 verloren. Omdat de route van de truck ‘maar’ 1100 mijl bedroeg deed iedereen het in zijn broek dat iemand de buis zou vinden en er een ramp zou ontstaan. Ze hebben toen een vliegtuigje ‘bristling with radiation

[p. 11]

detectors’ de route van de vrachtauto laten uitkammen. De tweede dag werd nabij de Missouri-rivier onverwachts langs autoweg 36 ‘a dramatic rise in the level of radiation’ gemeten. Ze landden op het dichtbijgelegen vliegveld, huurden een auto en ja hoor, het ding werd in het gras langs de grote weg gevonden.¹⁵ Krankzinnig verhaal.

H.S. Thayer¹⁶ doet een aantrekkelijk voorstel in de Times. Zijn thema is: ‘Our stubborn predilection (...) against thinking carefully and seriously about what we are doing.’ Hij spreekt over de vermindering van de ozonlaag ter bescherming van de aarde en eigenlijk over sommige van de Club van Rome-thema's. ‘Science is a progressive discipline,’ waarschuwt Thayer, ‘but the world it explores is not necessarily a progressive system of endless resources and enduring stability.’ Enerzijds zullen praktische maatregelen moeten worden genomen zoals het tegengaan van uitlaatgassen, inbegrepen die van supersonische vliegtuigen. En nu komt het. ‘On the theoretical side is the need to rethink and examine our traditional attitudes and assumptions about the physical world.¹⁷ We require a critique of the methods of thinking and we must inquire how it is that the very rational methods through which modern technology has prospered, have taken so little account of the increasing dangers of non rational technology. We need to study why man is his own worst enemy, and why he stubbornly refuses to clarify this ethical responsibility to himself and the future.’

Ik denk dat dit thema: re-think alles wat is, wat we voor gewoon aanzien en als normaal beschouwen - en wat dat misschien allang niet meer is - een Leidmotief wordt waar we meer over zullen horen. Zoals Thayer zegt: sedert de middeleeuwen en parallel aan de groei van moderne wetenschappen is men er vanuit gegaan dat de wereld het werk van God was. Maar wat als er heel andere wetten spelen dan de Bijbel beweert en in het universum van kracht zijn? Eigenlijk kom ik hier weer terug bij psychoanalyticus Alexander Mitscherlich en wat hij schreef over ‘the relapse from rational into delude behavior of the extent of paranoid distortion of reality that afflicts the politics of the present day’ en wat we niet dienden te onderschatten. ‘By education one can try to avoid delusions about the world, about people, and, above all, about oneself.’ Vervolgens spreekt Mitscherlich over ‘sanctified taboos’ en ‘the intimidation to which the individual is subjected when it attempts to cast a cri-

15 Newsweek, 11 november 1974.

16 Professor in filosofie, lid van Institute for Advanced Study Princeton University.

17 The New York Times, 27 oktober 1974.

[p. 12]

tical eye on things in particular the sacrosanct assumptions in his own family or social group.’¹⁸

Mitscherlich zegt over ‘freedom’ dat ‘old ideals of freedom will not protect us unless we retest them against (new) reality. Freedom is part of reality that we possess neither for certain nor for ever: to be able to defend it we must experience it anew, with a great deal of soul-searching and overcoming of fear.’ Dit is eigenlijk waar ook Aurelio Peccei en de Club van Rome het meer en meer over hebben.

‘Re-think traditional attitudes and assumptions of the physical world,’ zegt Thayer. Ik acht het nog belangrijker dat er wordt begonnen met een re-think van our mental images of the world and ourselves in that world en die optrekken naar the new realities van het atoomtijdperk en wat erna komt. De kip en het ei. Pas wanneer de mind zal zijn schoongeveegd van sanctified taboos kan er een nieuw begin worden gemaakt.¹⁹

De Amerikaanse minister van Landbouw, Earl Butz, heeft schaamteloos verklaard: ‘Food is a weapon. It is now one of the principle tools in our negotiating kit.’

Nu heb ik John Scotts laatste studie voor Time & Life te pakken, want hij gaat met pensioen. Er staat zoveel controleerbare onzin in: het is schokkend. ‘The emergence of Sukarno as leader of the country did not help.’ Zonder Bung Karno was er geen Indonesië gekomen. ‘An economic illiterate,²⁰ by the time Sukarno was overthrown he had run the country into a state of substantial net disinvestment.’ Nee, omdat Sukarno het verdomde naar de pijpen van Amerika en het Westen te dansen werd hij opzettelijk economisch gekraakt. Een kind kan de was doen. Vanaf het moment dat Suharto het overnam en precies deed wat Washington wilde (zoals een miljoen communisten vermoorden) stroomde de dollars (en guldens van Luns & Co) binnen. Suharto zit er omdat de rijke landen hem financieren. Bung Karno verklaarde in 1956 voor het Amerikaanse congres dat geen ‘torrent of dollars or torrent of rubles’ hem ooit van zijn non-aligned koers tussen de twee machtsblokken zou kunnen afbrengen. Maar daar weet John Scott allemaal niets van. Het meest absurde is misschien wel dat Scott zegt naar Sukarno en prins Sihanouk te hebben geluisterd en dat ze hem aan Adolf Hitler deden denken. De idioot pikt de arme Sihanouk ook maar even mee, omdat prins Sihanouk op de Sukarno-lijn

18 Alexander Mitscherlich, Society without the Father, Harcourt Brace & World, New York 1969. Las dit in 1972 tijdens de Stockholm Conferentie.

19 Hier werd de kiem gelegd voor mijn Open Brief aan Beatrix bij haar troonsbestijging en mijn boekje Made in Soestdijk.

20 Ook zo'n afgekauwd cliché dat door herhaling waarheid werd.

[p. 13]

van ongebondenheid in de internationale politiek zit. Omdat Sukarno en Sihanouk tegen de Amerikaanse oorlog in Zuidoost-Azië waren veranderden ze in de verziekte breinen in Washington in cryptocommunisten of eigenlijk in handlangers van Moskou en Peking. Ze werden prompt in cia-coups vervangen door Suharto en Lon Nol. Wanneer Scott dan ook nog komt aanzetten met het feit dat de cia ‘niets’ met de coup van 1965 te maken heeft gehad, dan kan je echt niets met de door Time & Life geboden ‘informatie’ beginnen. Scott zegt ook nog dat ten tijde van de coup Sukarno de betrekkingen met Amerika had verbroken; er was zelfs geen vice-consul meer in Jakarta. Iedereen weet dat juist de Amerikaanse ambassadeur Marshall Green in 1965 er ernstig van werd verdacht de cia-operaties in Jakarta te beschermen onder dekking van diplomatieke onschendbaarheid via zijn ambassade.

Heb John Scott geschreven: ‘I am so totally disgusted with the nonsense you put out these days, spare me the trouble to have to reply to you and stop sending me the bullshit you write.’

Peter schrijft onder meer weer eens door een danser te zijn betippeld, dit maal een neger. ‘Het schijnt mijn noodlot te zijn. Ik heb hem als appeltje voor de dorst op mijn lijst gezet.’ Hij liet zijn hand lezen en het is frappant wat er gezegd werd. Hij ziet Juan nog maar weinig, voelt zich alleen en mist me.

Sukmawati Sukarno schijnt happy in haar nieuwe huwelijk te zijn. Ik vind dat zij opmerkelijk patriottisch schrijft. Bung Karno would like it.²¹

Ook een aardige brief van Tonie Knoppers. Zeer tactisch gaat hij er niet op in dat ik die middag in de Metropolitan Opera in jeans was verschenen en daarvoor sorry schreef.²²

Als ik aan mam denk word ik heel ernstig en mis ik haar. Haar dood heb ik allerminst verwerkt. En de gedachte aan haar graf, in de regen en kou, maakt me nog somberder.

Kindertotenlieder behoren tot de mooiste muziek die ik ken.

21 Zie bijlage 3.

22 Zie bijlage 4.

12 november 1974

Sprak met mam in mijn droom. Speel een plaat van Hector Villa Lobos van haar.

Jan Pieter Visser van de ncrv zegt dat 700.000 mensen de film met Aurelio Peccei in Rome hebben gezien.

Ik zie nu dat Wim Klinkenberg via een kort geding heeft bereikt dat Propria Cures moet stoppen artikelen onder zijn naam

[p. 14]

te publiceren. Ze worden bij die studentenkrant ook steeds gekker. Door wie laten zij zich gebruiken of opstoken?

Ik heb Dui Seid in Parijs gebeld. David Russell kon geen werk vinden in Parijs en is naar Texas teruggekeerd.

Er was een afschuwelijke film over de Algerijnse vrijheidsoorlog op televisie: Human misery and suffering in the extreme, allemaal volkomen overbodig en voortgekomen uit fundamentele denkfouten. Marvine Howe meldt trouwens in de Times over vreselijke martelpraktijken in Brazilië vandaag aan de dag.²³ De beruchte methode van de parrot's perch wordt nota bene wijd en zijd toegepast. ‘A naked prisoner is suspended from an iron bar by his legs and arms, with his head hanging downward towards the floor. In this position he is being beaten and given electric shocks. Sophisticated instruments are being used to administer these shocks including the so-called “pianoloa”, a keyboard operating a system of electric current similar of a technique used in South Vietnam. Also the “electric microphone” is being used on prisoners kidnapped by the secret police. The prisoner receives electric shocks varying in intensity and duration according to sounds around him, including his own screams.’ Dat is dan Brazilië anno 1974. Hare majesteit is er vertegenwoordigd door een ambassadeur, momenteel jonkheer Leopold Quarles van Ufford, ook zo'n licht.²⁴ Ik zou in zo'n land geen ambassadeur willen zijn, en zeker niet zonder net zo lang te protesteren tot er iets aan zou worden gedaan.

Casper Bake zendt een verrassend telegram dat hij op weg is naar Johannesburg. Ik begrijp wat hij wil zeggen. Ik ben in staat naar hem toe te gaan. Maar wie gaat dat betalen - onze zoete lieve Gerritje? Ik wil proberen een ticket voor hem te kopen zodat hij met kerstmis hier kan zijn en ook zijn ouders en familie kan zien.

Mijn oude sobat, Martin Portier van het van Heutsz Regiment, belt en zegt dat hij voor Keke wil zorgen als ik naar het buitenland zou moeten. Ik stel dit zeer op prijs. Hij is de eerste die hulp biedt met mams hondje.

Ik ontving een aardige brief van mams jeugdvriend A.D. van Regteren Altena. Hij had mam een paar jaar geleden nog eens bezocht ‘aan welk bezoek ik zulke goede herinneringen heb behouden. Wat ons bond waren muzikale jeugdherinneringen (zoals ik met Egbert Kunst heb) en een korte maar zeer hevig beleefde periode in mijn studententijd in Amsterdam. Uw Moeder had toen les van de altist Devert. Die gaf ons ook moeite

23 The New York Times, 4 november 1974.

24 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 15]

voor ons ensemblespel, met de pianiste Olga Elias (in een concentratiekamp bezweken) en Mendes de Leon, later medicus en ziekenhuisdirecteur in Maastricht, ook al overleden.’ Hij trof mam later nog wel eens achter lessenaars in orkesten ‘wat gebeurde toen ik rechter in Utrecht was, en we in de werkplaats van Kees Boeke in Bilthoven speelden.’ Ik zou hem willen ontmoeten. Beleefde hij met mam in zijn studententijd een ‘hevige periode?’ Daar ben ik nieuwsgierig naar.²⁵

25 Helaas is het nooit tot een bezoek gekomen.

[p. 16]

Joop Sandé werkt nog steeds in New York. Hij stond weer eens in de New York Times. Ik heb een zwak voor die jongen, all the way. Peter trouwens ook.²⁶

26 Joop Sandé zou eind jaren tachtig aan aids overlijden.

13 november 1974

Ik geloof graag dat de 82-jarige keizer Haile Selassie ‘had outlived his usefulness’, maar je behandelt zo'n man niet als oud vuil. Henry Tanner berichtte²⁷ dat de keizer in een bungalow woont binnen het kamp van de Fourth Division. Aanvankelijk had de revolutionaire raad onder generaal Aman Andom de vorst naar een van zijn paleizen willen overbrengen (na diens arrestatie) maar de keizer zou obstinaat zijn geweest en zijn officieren hebben uitgescholden en gekleineerd en voor straf zat hij nu in een militair complex. De militaire raad van Ethiopië bestaat uit 121 man, van hoge officieren tot en met Jan Soldaat. Hoe gaat dit aflopen?

Het gesprek van Bibeb met Nijenrode-jaargenoot Ben Brinkel - nu Michiel van der Plas - waarom mag Joost weten (pour se rendre intéressant, zou Inez Röell hebben gezegd) - is verschenen. Het enige wat ik me van het noib van die jongen herinner is dat ‘ons clubje’ hem niet zag zitten. Misschien om die reden droeg hij eens een sonnet aan me op.²⁸ Ik herinner me hem als iemand die om onverklaarbare redenen in de knoop scheen te zitten en veel over geloof kletste. Als je nu leest waar hij vandaan komt en wat er op het seminarie gebeurde wordt me dit duidelijk. Nog illustratiever is de kop van zijn gesprek: het papier is mijn maitresse! Dan weet je het verder wel. Wie noemde ook al weer religion the opium of the people? Hij zegt althans tegen Bibeb nog tot tien jaar geleden in ‘het eeuwige vagevuur’ te hebben geloofd. Hij voegde eraan toe: ‘Nu geloof ik in de Kwade Geest, die zich van de mens meester kan maken. Maar ook in een louteringsproces.’ Wanneer je na een halve eeuw leven nog altijd niet hebt ontdekt hoe verwoestend het ‘opium’ van het Vaticaan zijn werk heeft gedaan, is er weinig hoop voor een succesvolle anti-drug campagne versus de mind van de brave Ben Brinkels, alias Michiel van de Plas.

27 The New York Times, 20 september 1974.

28 Zie Memoires 1925-1953.

15 november 1974

Hoofdredacteur Cees Meijer van de Typhoon in Zaandam, voor wie ik nu bijna vijftien jaar schrijft, noemt me in een briefje een ‘ondankbare hond’ (beetje in scherts) omdat ik me

[p. 17]

beklaag dat mijn kopij onregelmatig meegaat. Bovendien kwam Den Vaderland Getrouwe een jaar geleden uit en hij zegt dat een medewerker nog altijd tegen het 700 pagina's tellende boek zit aan te zuchten.

Wachtte op de post alvorens te vertrekken en er was een brief van Peter uit New York. Hij komt de achttiende terug. Pas dan zal ik gerust zijn. Hij schrijft een ‘grote blonde kerel uit Minnesota’ te hebben ontmoet, ‘totaal onverpest, operazanger, heeft iets nichterigs.’ Ze trekken dagelijks met elkaar op. Hij is mee naar een zangles op Broadway geweest: ‘Ik geloofde het geluid niet dat uit zijn stem kwam. Hij is erg serieus en werkte lang met juvenile delinquents en is een erge country boy.’ Peter noemt het een verfrissende ervaring na twee maanden New York en ‘he could be my brother’.²⁹ Hij voegt eraan toe: ‘Schat, don't worry, niet de ware Jacob, maar we zijn erg lief samen. Much love, Peter.’

Belde Peter die slaperig aan de telefoon kwam en me juist had willen telegraferen dat hij later terugkwam. Typisch hem.

In Arti vond een kennismakingsbijeenkomst plaats van een Nederlands Comité voor Europese Veiligheid en Samenwerking. Wim Klinkenberg had er een uitnodiging voor gezonden. Vooruit dan maar. De sovjetdelegatie stond onder leiding van A.B. Chakovsky, hoofdredacteur van de Literaturnaia Gazetta. Het is altijd hetzelfde liedje. Altijd komen de verkeerde mensen naar dergelijke bijeenkomsten, namelijk de reeds ‘bekeerden’. Precies als gisteren in het American hotel bij de presentatie van een boek van James Baldwin.³⁰ Bovendien is het typerend dat er geen andere plaats beschikbaar scheen te zijn dan Arti met op de achtergrond biljart spelende nietsnutten.

29 Waarmee hij op hun fysieke gelijkenis doelde.

30 Ik woonde de presentatie bij en heb ook met Baldwin van gedachten gewisseld, maar schreef er geen letter over.

16 november 1974

Gisteravond ben ik naar Frank Heckman gegaan. Hij zag er weer zeer aantrekkelijk (voor mij) uit. Hij overviel me met een cadeautje dat hij voor me had gekocht. Het was een tape voor in de auto met het piano- en celloconcert van Schumann (door Richter en Rostropovich). Hij had erop geschreven: ‘For my friend W.L. Oltmans.’ Ik kreeg een vuurrood hoofd van schrik en opwinding en gaf hem een zoen wat hij misschien wel griezelig vond (als niet-nicht.) ‘Je hebt me artikelen gezonden,’ zei hij, wat ik allang vergeten was. Inderdaad op reis in Amerika zond ik hem reportages over de tennissport, en hoe ze lessen

[p. 18]

voor kids organiseerden. Dit had hem op ideeën gebracht. Hij was al bij een wethouder geweest. Hij was vooral verbaasd geweest dat ik hem materiaal had gestuurd dat de gedachten waar hij mee rond liep had onderbouwd. We zijn samen naar Le Scandale met Anthony Perkins geweest, een draak van een film, viel als gewoonlijk tijdens lange gedeelten in slaap.

Broer Theo logeert in Kaapstad bij Hendrik. Als meestal een brief met uitsluitend enkele regels over hen zelf en daarna driekwart van de brief over mams geld. Hij wilde bijvoorbeeld weten waarom er op de lijst van mams liquide middelen een post voorkomt van 900 gulden gegeven aan mij: ‘Hoe is die schuld ontstaan?’ Dat ben ik allang vergeten. Ik bracht alles bij de notaris. Ik begrijp die nodeloze agressiviteit tegenover mij of de notaris over geld niet.

Heb Peters moeder gewaarschuwd dat hij nu het einde van de maand terugkomt.

Theo Schaapveld arriveerde in het Esso Motor Hotel met overeind gezette veren en een brief van daf dat er geen public relations money over dit halve jaar kon worden betaald, noch dat er een overeenkomst mogelijk was voor een toekomstig aandeel wanneer er een contract tot stand zou komen. Ik wees deze brief van de hand als in strijd met onze afspraken en waarschuwde er voor te zullen zorgen dat er helemaal geen ontmoeting met dr. Jermen Gvishiani in Wenen zou plaatsvinden en dat daf nooit een poot aan de grond zou krijgen in de ussr wanneer ze zo onbetrouwbaar waren. Om te beginnen, benadrukte ik, heb ik een wettige claim van 5.000 gulden voor de tweede helft van 1974. Hij draaide bij, begon notities te maken en nam de brief terug. Ik zei dat ik Martin van Doorne meteen een briefje wenste te schrijven. Hij gaf me een blocnote en ik voegde de daad bij het woord. Hij gaf aarzelend toe dat ze eigenlijk bang waren voor mijn tussenkomst, allereerst omdat ik journalist was en ten tweede, ‘wanneer zou mijn bemiddeling eindigen?’ Heel eenvoudig! Ik schreef Van Doorne dat mijn tussenkomst en aanzwengelen in Moskou van daf of met één percent van een te sluiten contract of met een bedrag ineens nu zou kunnen worden verrekend. Emile van Konijnenburg zei altijd: ‘Je moet bij zoiets een onwaarschijnlijk bedrag noemen, bijvoorbeeld 77.000 gulden.’ Ik noemde geen bedrag, maar zei tegen Theo Schaapveld, ‘bijvoorbeeld een ton’. Bij de Moderne Boekhandel haalden we een exemplaar van mijn Grenzen aan de groei, deel 2 op met het gesprek met dr. Jermen Gvishiani erin. Ik liet het hem betalen. ‘Jij kunt zoiets afschrijven, ik

[p. 19]

niet,’ zei ik. Ik schreef erin: ‘Voor Martin van Doorne, goede reis naar Wenen.’³¹

Ze zijn allemaal hetzelfde, onder financiële verplichtingen proberen uit te komen wanneer de buit binnen lijkt, ook daf.

Dr. J.G. de Beus - al tijdens de oorlogsjaren in Londen secretaris van minister-president professor Sjoerd Gerbrandy - gaat met pensioen. Ik heb hem als ambassadeur bij de vn leren kennen als een behoorlijk mens. Sytse van der Zee sprak met hem voor de nrc.³² Hij vindt dat hij zich in New York ‘een ongeluk’ heeft gewerkt. Wanneer er een Algemene Vergadering van de vn aan de gang is noemt hij het voor een ambassadeur ‘beestenwerk’. Opmerkelijk vind ik zijn uitspraak dat Engelandvaarders tijdens de oorlog zouden hebben voorgesteld dat na de oorlog prins Bernhard het koninkrijk alleen zou moeten regeren.

De Beus komt ook op Luns. Hij verschilde met zijn minister van mening over het te blindelings achter de vs en Engeland aanlopen, bijvoorbeeld na het militaire ingrijpen van Washington in de Dominicaanse Republiek. ‘Nederland heeft hierbij voor 100 procent het Amerikaanse standpunt gesteund. Je hoort je bondgenoot niet af te vallen, maar je kunt toch wel eens een voorzichtig kritische houding innemen? Ik was er niet zo van overtuigd (als Luns) dat de Amerikaanse interventie juist was. Maar Luns zei dat we de Amerikanen voor de volle honderd percent moesten steunen en dat heb ik gedaan.’ Daar heb je het zoveelste bewijs, waarom ik natuurlijk nooit voor Buitenlandse Zaken zou hebben kunnen werken, ook al ging mijn voorkeur hier op Nijenrode in 1946 naar uit, zoals bij Wim Roosdorp en Jan van der Tas.

De Beus geeft nog een saillant voorbeeld hoe de Portugese minister van Buitenlandse Zaken - van de fascistische regering van Antonio Salazar - hem er op had gewezen dat Portugal verwachtte Nederlandse steun in de vn te krijgen want anders zou Lissabon de kwestie-Suriname en Curaçao ter sprake brengen. De Beus: ‘Dat vond ik chantage en ik ben er niet op ingegaan. Maar de minister is zich bij Luns gaan beklagen en die heeft tegen mij gezegd dat de minister een grote vriend van hem was. Luns was zeer pro-Portugees. Ik heb hem daarop wel lik op stuk gegeven.’ Ja, ja, maar er wordt niet vermeld wat er verder gebeurde. De Beus zal keurig de malafide instructies van Luns

31 Ik had eindelijk, na enige jaren van volhouden, een ontmoeting met redelijke kans op succes tussen daf en Gvishiani in Wenen georganiseerd en meende recht op betaling te hebben.

32 nrc Handelsblad, 16 november 1974.

[p. 20]

hebben opgevolgd. Jammer dat mensen als De Beus nooit met de hele waarheid op tafel komen. Ze hebben een leven lang, door hun beroep, aap-wat-heb-je-mooie-jongen moeten spelen, en kunnen blijkbaar niet meer anders.

Bezocht mams zieke vriendin tante Meta in het ziekenhuis en bleef een uur praten. Haar broer, Erik de Vries, een grote meneer in de televisiewereld, heeft nooit tijd, wipt even binnen en verdwijnt weer. Zij leek me nog frêler geworden. Ik houd mijn hart vast.

Het geklier met mijn telefoon houdt aan. Toen ik Spoor belde kon ik hem horen, hij mij niet. Een gesprek met Ronald Gase werd heftig gestoord. Ze hebben blijkbaar niets beters te doen. Luister naar een concert van Vivaldi voor gitaar en viola d'amore, een instrument dat mam ook bespeelde. De toon alleen al van die viola roert me zeer. Ik zie haar in gedachten spelen.

17 november 1974

De telefoon ging weer tweemaal maar er was niemand.

De hond is erg zoet. Hij wilde spelen en stootte zijn snoet aan de ijzeren ronde tafel in mijn werkkamer. Hij trok zo gek met zijn bek, ik schrok me een ongeluk. Zijn kopje is zo lief. Soms lijkt hij verstand te hebben. Wanneer ik van de auto wegloophij gaat overal mee - dan kijkt hij me als een kind na. Hij is helemaal niet blind, want hij volgt me op de voet. Kocht kip voor hem. Hij eet uitstekend.

Nu heeft ook Henk Hofland Propria Cures aangepakt voor het publiceren van artikelen op 26 oktober, 2 en 9 november onder zijn naam, waar hij niets mee te maken heeft gehad. Wat mankeren die ‘redacteuren’?

Theo Schaapveld belt. daf gaat akkoord met het betalen van 5.000 gulden. ‘Ik stuur je wel een ordonnans of zo,’ zei hij. Ook zijn ze bereid 1 procent over ‘total goods delivered over a period of five years’ te betalen. Dit laatste heb ik in beraad gehouden. Ik wil eerst Francisco Paesa om advies vragen. Zo zie je wat er gebeurt als je je been stijf houdt. Uit zichzelf behoorlijk en eerlijk zijn is niemand.

André Spoor heeft mijn artikel over Luns gelezen. ‘Je hebt gelijk, maar we hebben zo'n opdonder gekregen door die stomme streek van Gerben Hellinga en Luns vind ik tenslotte niet meer zo belangrijk.’ Hij vervolgde: ‘Maar ik wil best in ander verband nog eens het onderzoek van de Kamercommissie naar Luns in een hoofdartikel aanhalen.’

[p. 21]

18 november 1974

Harald Brainin van iiasa in Wenen belde op maar er werd dermate veel storing op de lijn gezet dat ieder gesprek onmogelijk werd. Het is toch eigenlijk te gek om los te lopen dat dit allemaal kan in dit land. En waarom? De hemel mag het weten. Wie verordonneert deze blatant sabotage of my work? Het was alsof er keihard een motor op de telefoon werd aangezet.

Een uur later belde Brainin opnieuw en ongestoord. Hij zal ook een ontmoeting voor me regelen met kardinaal König in Wenen.

Heb in dagboeken van de oorlog zitten bladeren. Werd er helemaal akelig van.

Na over en weer getelefoneer met daf (de heer Steenberge) en Brainin kwam het verlossende woord dat Gvishiani toch geen tijd had voor een ontmoeting met Martin van Doorne. Wat een ongelooflijke prutsers.

Ontmoette bij de nos Klaas Jan Hindriks en twee medewerkers om een film over iiasa te bespreken. Het werd weer het gebruikelijke touwtrekspelletje. Ton Neelissen en Wouter van Dieren waren naar professor Jay Forrester bij het mit geweest om een gesprek met hem te filmen: een man, die zij niet kennen, van wiens werk zij absoluut geen moer weten. ‘Ja, zo gaat dit bij ons,’ aldus Klaas Jan.³³

Barbara Tuchman, de historica, schrijft wat ik al vele jaren in lezingen heb verkondigd, namelijk dat het de hoogste tijd wordt om de ‘executive powers’ van de Amerikaanse president te herzien en de ‘substitution of cabinet government’ te overwegen. ‘There is no use continually repeating that the form (of Government) arranged by the Framers of the Constitution (tweehonderd jaar geleden) must serve forever unchanged.’ Mitscherlichs dictum dat tradities alleen hun geldigheid behouden wanneer zij constant worden getoetst aan ‘de nieuwe werkelijkheid’ gaat andermaal op. Het totaal archaïsch geworden Amerikaanse regeringssysteem is een aanfluiting voor het ‘machtigste’ land ter wereld.

Tuchman: ‘Monarchy too was once considered immutable and even divinely established, but it had to give way under changed conditions.’ Eigenlijk denk ik - soms - dat zelfs de monarchie haar usefulness heeft overleefd.³⁴

‘The President of the United States is not to be Czar,’³⁵ schrijft

33 De touwtrekpartij staat in details in mijn dagboek.

34 The New York Times, 20 september 1974.

35 En dan te bedenken wat George Bush, als voormalige directeur van Murder Incorporated - de cia - in 1990 tegen Panama deed en in 1991 tegen Irak? Het is slechts gevaarlijker geworden.

[p. 22]

ze. ‘The Presidency has gained too great a lead: it has bewitched the occupant, the press and the public. While this process has been apparent from John F. Kennedy on, it took the strange transformation of good old open Presidency by Gerald Ford to make it clear that the villain is not the man but the office. Hardly had Ford settled in the ambiance of the White House than he began to talk like Louis XIV and behave like Richard Nixon. If there was one lesson to be learned from Watergate it was the danger of overuse of the executive power and in interference with the judicial system.’ Maar wie bindt in Washington de kat de bel aan! Barbara Tuchman can write till she sees blue in the face, nobody will listen anyway. But she is more than right.³⁶

Ze liegen in Washington even onbeschaamd als in Den Haag. William Safire, nota bene, de conservatieve columnist, meldde dat hij generaal Alexander Haig op het Witte Huis had gebeld, nadat bekend was geworden dat zeventien vooraanstaande journalisten werden afgeluisterd. ‘Absolutely not,’ aldus Haig. Intussen is gebleken dat Haig loog. Deze man wordt navo-commandant. Hij past prima bij Luns. Senator J. William Fulbright heeft tijdens een onderzoek in de Senaat Haig naar deze gang van zaken gevraagd en de generaal wrong zich in allerlei leugenachtige bochten, maar werd betrapt. Ze hebben allemaal gelogen en ‘committed perjury’ en, verzucht Safire, ‘nobody in Government is interested in finding out who's lying.’ Wat had hij dan gedacht?

In een andere beschouwing wijst de voortreffelijke journalist Tom Wicker erop wat een aperte leugenaar Gerald Ford is. Wat wil je? Eens een bedrieger, altijd een bedrieger. Dat weten we van Ford al sinds de befaamde Warren Commissie. Er is niets nieuws onder het Washingtonse zonnetje. Waar Wicker zich onbedaarlijk over opwindt is dat Ford op een persconferentie de cia in bescherming nam ten aanzien van wat ze op last van Nixon-Kissinger in Chili hebben uitgevreten. ‘Either Ford has been conned by the cia into grossly misleading the American people,’ aldus Wicker, ‘and giving his approval to international gangsterism, or he did it on his own (...). The Ford statement was misleading in every particular (...). It was one of the most unfortunate ever made by the head of a supposedly law-abiding government (...). What does this tell us about a man who in pardoning. Richard Nixon said he believed that “right makes might” (...) it probably tells us that Gerald Ford has sold us a bill of goods by the cia and Henry Kissinger, who

36 The New York Times, 29 september 1974.

[p. 23]

presided over the national security body that authorized cia interventions in Chile (...).’³⁷

Toen ik eindelijk tegen 19.00 uur thuiskwam om eten te maken voor Keke en mijzelf telefoneerde Carel Enkelaar. Of ik naar Hilversum wilde komen. Gerard Croiset zou er ook zijn. Zij wilden over mijn laatste ontmoeting met George de Mohrenschildt horen. Daar de nos me 5.000 gulden had betaald als contributie aan mijn Amerikaanse reis diende ik te gaan.

Ik begon met Croiset te vertellen van mijn duidelijk paranormale ervaring met Peters sporttas in Manhattan en hoe ik die via krachten buiten mezelf om kennelijk had teruggevonden. Het enige wat hij droogjes erover zei was: ‘Het werd tijd...’ Ik was met stomheid geslagen over die opmerking en ging er verder maar niet op in. Hij vroeg ook of de in New York weggeraakte koffer al terug was. Hij vervolgde dat de koffer door een 22-jarige man met zwart haar was ontvreemd. Precies de bediende in het Roger Smith Hotel die mijn koffer in het bagagedepot had aangenomen. ‘Maar’ vervolgde Croiset, ‘hij heeft dit gedaan op verzoek van een kleine dikke man, een politietype, van 40 jaar. De koffer is toch op last van de cia weggehaald om onderzocht te worden? Het is in ieder geval een hele vreemde zaak.’³⁸

Vervolgens toonde ik de foto die George de Mohrenschildt mij had gegeven. Croiset betastte die met zijn vingers. ‘Voor mij is deze man nog altijd een der daders van de moord op jfk. Niet dat hij zelf geschoten heeft. Hij heeft trouwens nog meer op zijn kerfstok. Hij heeft gefraudeerd met een vee-transactie. Hij doet alles om aan geld te komen.’ Over Jeanne de Mohrenschildt zei hij: ‘Haar overkomt niets.’³⁹ George de Mohrenschildt krijgt wel wat, maar hij gaat niet dood. Er wordt een aanslag op hem gepleegd met een auto.’ Omdat Croiset dikwijls beelden door elkaar haalde, vroeg ik me af of hij niet mijn auto-ongeluk in 1967 in New York ‘zag’.⁴⁰

37 The New York Times, 20 september 1974.

38 Ik wist toen niet (pas in 1991) dat ambassadeur J.H. van Roijen in 1957 al de cia tegen mij had gewaarschuwd in overleg met Luns.

39 Jeanne leeft inderdaad in 1991 nog steeds.

40 Dit was de avond dat ik die foto bij Enkelaar vergat, maar toen ik hem later die avond erover belde (bij thuiskomst) zegde hij toe deze voor me te zullen bewaren. Heb in 1991 nog niets terug.

19 november 1974

Mijn hulp, mevrouw Hornkamp, is een vriendelijk mens. Zij liep een snee op aan een stukje glas onder het fornuis en reageerde zo normaal. Refreshing.

[p. 24]

Begon de dag met een brief aan Marguerite Oswald te schrijven, de moeder van de verdachte moordenaar van jfk. Ik verzekerde haar dat haar boek in Europa zeker gepubliceerd zou worden. En, na dit met Carel Enkelaar, hoofd van de nos-programmadienst te hebben besproken, deelde ik haar mee dat indien zij inderdaad ‘de kaart’ hield tot de moord in Dallas, men bereid was onmiddellijk die kaart op televisie bekend te maken. Ik verzekerde haar dat we haar zouden laten overvliegen mits zij enigermate zou kunnen aangeven wat zij ten aanzien van Dallas in portefeuille had. ‘The mere word by you, eleven years after the assassination that you have something very important to say, won't do with anyone who is serious about this matter. It will be asked, “Why did she wait eleven years to effectively defend her son”.’

Carel wil dat ik een nieuw jfk-boek schrijf en er voornamelijk Gerard Croiset in aan het woord laat. Ik maak er liever een reporter's notebook van en zou het in het Engels willen schrijven en Defiance willen noemen, met een foto van jfk's hoofd in de auto tijdens de aanslag.

Karen Silkwood (28), laborante in een fabriek van de Kerr-McGee Nuclear Corporation in Oklahoma, is onverwachts bij een auto-ongeluk om het leven gekomen. Zo gaat dat in het democratische en meest vrije land ter wereld. Karen had met enkele collega's de moed opgebracht om op 27 september in Washington er op te wijzen dat het bedrijf de levens van werknemers in gevaar bracht door met de pet naar veiligheidsvoorschriften te gooien. Bovendien had de vrouw bewijzen overgelegd dat zogenaamde veiligheidsrapporten waren vervalst. Miss Silkwood was nota bene op weg naar een ontmoeting met een verslaggever van de New York Times. Ze staan werkelijk voor niets in Amerika.⁴¹

De secretaresse van dr. Margaret Mead belde uit New York op en meldde dat madame 28 november om 07.15 uur met de klm in Amsterdam zal arriveren. Zal haar halen. Ik belde René Eybersen van de ncrv. ‘Dank je voor je medewerking.’ Nu kan hij haary filmen. Geen woord gerept over een bemiddelingsvergoeding natuurlijk. Ze gaan er in Hilversum permanent van uit dat het geld me op de rug groeit.

Ontmoette om 20.00 uur Theo Schaapveld in het motel bij Jutphaas. Hij was met Den Vaderland Getrouwe bezig en verbaasde zich over wat ik over Luns ‘durfde’ te zeggen. ‘Ach, Theo, Luns pakt Gerben Hellinga aan in de nrc, maar hij laat het wel

41 41 The New York Times, David Burnham, 18 en 19 november 1974.

[p. 25]

uit zijn hoofd tegen mij te beginnen, want ik heb hem bij zijn ballen.’ Hij betaalde de gevraagde 5.000 gulden.⁴²

42 Kreeg een nieuwe brief voor Gvishiani mee.

20 november 1974

Francisco Paesa belde. Hij had maar druppelsgewijs contact met Moskou en vroeg of hij minstens twee uur met dr. Gvishiani in Wenen zou kunnen spreken.

Het schijnt dat prins Claus de sovjetdelegatie voor vredesvraagstukken graag had willen ontmoeten, maar hij mocht niet van Den Haag: ‘te politiek’. Ook het nvv deed niet mee. Wat mankeert die mensen? Ik ben gevraagd voor het tweede congres van het nvv-Jongerencontact in Beekbergen. Het had 15 en 16 november plaats. Ik bracht het niet op. Ze weten meestal niet waar ze het over hebben.

Heb de hond naar de kennel gebracht. Werd er helemaal naar van hem daar te moeten achterlaten.

Berg en Bosch ziekenhuis

Hartverscheurend om hier terug te zijn. Ik dacht zo sterk aan het moment dat ik mam er levend binnenbracht. Vreselijk. De chirurg, dr. Vrind, nam me mee naar de bibliotheek. Hij had de stukken over mam vandaag nog eens doorgelezen, maar zei nu al niet meer precies te weten hoe laat het gebeurde en of mam bijvoorbeeld wel of niet had gegeten.

Mam heeft een longembolie gehad. Ik hoorde het voor het eerst. Hij schijnt niets te hebben geweten van mams benauwdheden. Vertelde zij dit dan aan niemand anders? Op het allerlaatste moment was dr. Vrind bij haar. Zij herkende hem. Hij was het niet eens met Croisets pertinente uitspraak dat mam totaal versleten zou zijn geweest. De doktoren geven openlijk toe voor raadsels te hebben gestaan. Wat werkelijk is gebeurd zal wel altijd een mysterie blijven. Speelde op weg naar huis Frank Heckmans Dvorak-tape en huilde. Voelde me kil en koud en zeer gespannen dit allemaal gehoord te hebben.

Om 18.00 uur ontmoette ik Anthonie Knoppers in het Amstel Hotel. Hij had de hele dag vergaderd. Hij is bereid om op 13 december ambassadeur Romanov te ontmoeten in voorbereiding op verdere stappen met Gvishiani. Hij is het eens dat we een zakelijk samenwerkingscontract moeten aangaan.

‘Wat denk je van de wereldtoestand?’ vroeg hij. Ik beklaagde me over de onbetrouwbaarheid van politici, inbegrepen die niet via Watergate ten val waren gebracht. ‘Henry Kissinger is,

[p. 26]

of course, a total amoral scoundrel: I guess James Schlesinger is about the last guy who can turn things around.’ Waar ik het faliekant mee oneens was. Hij houdt een conventionele oorlog in het Nabije Oosten voor mogelijk, wanneer de olieprijs niet omlaag zou gaan. ‘Maar dan maakt Amerika de logistieke fout, die Nikita Khrushchev in Cuba maakte. Turkije is helemaal niet zo sterk, maar Cyprus ligt dichtbij.’ Hij was bang dat de vs het loodje zouden leggen wanneer het tot gebruik van atoomwapens in het Nabije Oosten zou komen. ‘Ik houd er rekening mee,’ aldus de grote baas van Merck en Co.

Hij droeg een onderscheiding. ‘Het Commandeurskruis van Oranje Nassau; heeft prins Bernhard me uitgereikt. Hij is wel loyaal ten opzichte van oude vrienden, maar zowel hij als de koningin hebben altijd ongelukkige adviseurs gehad.’

Professor Victor Urquidi insisteert opnieuw dat ik een noot bij het interview met president D.L. Echeverria van Mexico - ‘in 1964 he was appointed Minister of the Interior. He is generally held responsible for orders to the police to shoot on October 2, 1968 at demonstrating students which led to numerous deaths’ - uit de editie die in Mexico gaat verschijnen weg zal laten. Ik pieker er niet over en heb dit heel duidelijk gemaakt. Ik deelde dit eveneens aan Aurelio Peccei mee.⁴³

Intussen hebben Gerald Ford en Leonid Brezhnev in Vladivostok een besluit getekend ‘setting numerical limits on strategic offensive missiles and bombers’. Henry Kissinger heeft geroepen dat het ‘puts a cap on the arms race’. De Times zegt dat hij kletst: ‘On the contrary, it would authorize both sides to go ahead with their planned build-ups. Costs and instabilities are likely to increase.’ Wie moet je geloven?

Beide partijen schijnen nu 1300 raketten die mirv multiple warheads hebben te mogen opstellen. Ford zegt dat dit het beste resultaat was dat uit Vladivostok gesleept kon worden. Kissinger benadrukt dat indien Washington hier niet mee akkoord was gegaan, de sovjets nog meer raketten van dat gezellige type zouden hebben bijgemaakt. De Times vindt dat het Congres het naadje van de kous moet proberen te weten te komen. Doe dat maar eens in Washington, het labyrint der beroepsleugenaars en verdoezelaars.⁴⁴

Vanuit Siberië is Ford doorgereisd naar Japan om in jacquet met plastron op visite te gaan bij keizer Hirohito van Japan. Dat kon er ook nog wel bij.

43 Brief van 11 november 1974.

44 The New York Times, 20 november 1974.

[p. 27]

21 november 1974

Schiphol

Keke sprong gisteren tegen het gaas van zijn kennel. Je denkt dan dat hij je zegt: laat me niet hier. Hij wist wat er ging gebeuren, want hij wilde niet ontbijten. It hurts, en het lijkt nooit op te houden.

De Amerikaanse pers munt altijd weer uit in de publicatie van groot opgemaakte gruwelplaatjes op de voorpagina. De Tribune laat zien hoe drie Arabische vrijheidsstrijders⁴⁵ door Israëlische soldaten werden gedood nadat zij een aantal flats in Beit Shean, Israël hadden bezet, waarbij twee Israëlische mannen en twee vrouwen om het leven kwamen. Dat wil zeggen: een foto laat zien hoe een Arabische ‘terrorist’ uit een raam wordt gesmeten naar een wachtende kudde mensen, terwijl de andere foto toont hoe de jongens tot moes werden gestampt om vervolgens in brand te worden gestoken. De Tribune geeft aan dat Arabische ‘terreur’ aanvallen in zes maanden zesenvijftig slachtoffers hebben geëist - waaronder 33 kinderen - en 120 gewonden. Ik kan die situatie niet van een kant bekijken en wil dat ook niet. Het in leven roepen van de staat Israël is op zichzelf een ‘terreuractie’ geweest in de ogen (en de ‘minds’) van de Arabieren en Palestijnen, die er woonden. De savagery waar de moderne beschaafde wereld toe in staat blijkt, lijkt op het koppensnellertijdperk.

Playboy interviewde Robert Redford. Hij is blond en aantrekkelijk. Hij was huiverig omdat interviewers geen ‘open mind’ hebben: ‘they make me so perfect, so lucky, so one dimensional’. Hij speelde in All the President's Men en had zich in het werk van Bob Woodward en Carl Bernstein verdiept. ‘I learned how difficult it is to be a newspaperman, because you are always a moving target. You are in the business of grabbing history on the run, and sometimes you grab lightening on the run (...).’ Ik mag die man wel.⁴⁶

Het wordt een uur cirkelen boven Wenen, want er is 50 meter meer zicht nodig om te landen.

Harold Brainin van iiasa haalde me van het vliegveld af. Hij droeg een goedkope zwarte plastic schoudertas, had een bruin hoedje op en een bek vol woorden. Op weg naar kasteel Laxenburg kletste hij zo formidabel dat ik gelukkig maar de helft hoorde van wat hij zei. Mijn vader zou schitterend met deze man overweg hebben gekund. In zoverre was hij nuttig dat hij

45 De Tribune noemt hen natuurlijk ‘terroristen’ alsof de Israëli's alleen maar heilige boontjes zijn.

46 Playboy, december 1974 (er staat natuurlijk veel meer in).

[p. 28]

mij artikelen gaf waaronder een uitstekend gesprek met Gvishiani in us News & World Report.⁴⁷

Op vier terreinen zijn de sovjets bereid technologie met de Amerikanen te delen:

‘1. Thermonuclear fusion: “The fact is, we are far ahead in this field (...).” 2. Breeder reactors for producing nuclear power: “Prominent American scientists acknowledge we are ahead.”

3. Proton accelerators for basic research into matter: “Do Americans know that we didn't keep this technology for ourselves. American scientists came to our installation to work and live there with their family.” 4. Magneto-hydrodynamic generators for converting heat directly into power: “We definitely intend to start production on a commercial basis. These are the points on the agenda of cooperation between our two countries”,’ aldus Gvishiani. Ook sprak hij over samenwerking bij de exploitatie van de Siberische gasvelden. Hij besloot als volgt: ‘We have two different systems and different orientations. Still, we have much in common. First of all, we are human beings. We live on a planet that is becoming smaller and smaller. Its resources are becoming scarcer. We understand that we cannot live in isolation. We have to ask ourselves whether we should allow these differences in ideology to jeopardize our very existence. There are no alternatives but for us to live in peace. We have to avoid competition in military power, realizing how dangerous the world is becoming as well as ever more complicated. At the same time, this doesn't mean that coexistence excludes differences in ideology.’ Ik ben er toch wel trots op die man mijn vriend te kunnen noemen. Wanneer hij deze dingen zegt, kan je er zeker van zijn dat ze ook het standpunt weergeven van premier Aleksei Kosygin, zijn schoonvader met wie hij in Moskou samenwoont. Ik interpreteer een dergelijk statement

Aurelio Peccei

tenminste als een bewuste opening naar contacten westwaarts. Het vasthouden aan oude anti-rode stokpaardjes is old hat nu. We moeten verder met deze mensen. Ik mag vooral ook nooit vergeten dat ik deze contacten aan dr. Philip Handler in Washington en meer nog aan Aurelio Peccei heb te danken.

47 us News & World Report, 28 oktober 1974.

[p. 29]

Eerder heb ik in deze memoires beschreven hoe ik vrijwel vanaf het begin van de oprichting van het International Institute for Applied System Analysis drie sleutelfiguren, namelijk Handler, Peccei en Gvishiani als vrienden heb meegemaakt.⁴⁸ Nu draait iiasa een paar jaar en zal ik er via de televisie meer bekendheid aan kunnen geven. Het doel van iiasa is:

Plezierige ontmoeting met de huidige directeur van iiasa, professor Howard Raiffa van Harvard. Vervolgens waren er problemen met professor Tjalling C. Koopmans van Yale University, wiens echtgenote zijn scientific assistant is en die de ontmoeting bijna in het honderd stuurde. Tenslotte kwamen we overeen dat hij voor de nos-camera uiteen zal zetten wat het belang van systeemanalyse is en wat hij zelf momenteel voor project in behandeling heeft.

Kwam langs een kamer met de naamplaat William D. Nordhaus en warempel hij was het, de jonge econoom van Yale University uit deel 1 van mijn Grenzen aan de groei-interview-boek. Hij wist niet dat ik een tweede deel had geschreven.

Om 18.00 uur was ik in het Imperial Hotel om dr. Gvishiani te ontmoeten. Victor Krylov en mevrouw Vishinsky van de Aca-

48 Dit was de eerste Oost-West-denktank in de historie.

[p. 30]

demie van Wetenschappen wandelden binnen, net aangekomen uit Moskou. Krylov was laaiend enthousiast over een recente trip met Gvishiani naar de vs. ‘I have seen that country like nobody. We met the Secretary of Commerce and the President of Coca-Cola’ - en hij noemde meer multinationals waar ze waren geweest- ‘we saw really everyone except Ford and Kissinger.’

‘Those you can really do without,’ was mijn commentaar. Maar ik adviseerde Krylov: ‘You should keep careful notes. Your boss is a Russian type of Kissinger, you are watching history in the making from a unique vintage point. Some day you will write a book. You are an eye-witness to very special developments, we call détente.’

Dr. Jermen Gvishiani kwam beneden. We wandelden met z'n allen naar zijn appartement op de eerste verdieping Gvishiani en ik voorop. Hij trok een gordijn dicht om zijn sleeping-quarters af te schermen en verontschuldigde zich voor de kleine ontvangstkamer.

Ik begon met te zeggen me altijd een soort Sinterklaas te voelen wanneer ik bij hem kwam - wat me eigenlijk achteraf niet tactisch leek - en overhandigde hem eerst van alles: de brief van Martin van Doorne van daf. Hij las er vlug doorheen. Vervolgens overhandigde ik hem Deel 2 (de Bruna- editie) van Grenzen aan de groei. Hij zag de lijst met vijftig interviews en mompelde: ‘How did you do it?’ Daarop toonde ik hem de foto van Anthonie Knoppers in de Merck & Co-folder en gaf hem al het andere materiaal van Tonie met de suggestie dat Knoppers gereed stond om op de kortste termijn mogelijk besprekingen in Moskou te beginnen. Hij zei alles te zullen bestuderen en vroeg toen gelukkig uit zichzelf: ‘And how about your friend Francisco Paesa?’

Ik antwoordde: ‘He is more or less desperate. Things are moving on your side far too slow. He has a whole range of problems to discuss with you. Can he come and see you.’ (Assistenten schudden van nee.)

‘I am totally occupied with work here,’ antwoordde Gvishiani, ‘but perhaps we can have lunch’. Assistent Andrei Bykov maakte hem er op attent dat al zijn lunches volgeboekt waren. Gvishiani: ‘Maybe he can explain on the phone in ten minutes to Bykov what the problems are. I have not been home for some time and do not know what the situation is.’

Vervolgens legde ik Gvishiani kort uit hoe we onze film zouden indelen, eerst zes minuten over de top in Vladivostok en daarna negentien minuten over andere zaken. Hij verstond

[p. 31]

eerste ninety. Nee, nineteen! Ik zei dat de eerste vraag zou zijn of hij in détente geloofde, omdat hij dan ongeveer het sluitstuk van zijn us News & World Report gesprek zou kunnen spuien, wat trouwens een uitstekende tekst was. ‘That's alright,’ zei hij. Die zaak was ook geregeld. Voelde me opgelucht. Nu Paesa nog. Ik belde als de bliksem Paesa in Genève en vroeg hem Bykov in het Astoria Hotel hier vanavond over te contacten en mij dan in het hotel in Baden bei Wien te rapporteren.

Leonard Silk schrijft in de Tribune dat ‘the world's cardinal objective appears to be shifting from growth to survival’. Hij citeert professor Nordhaus die gezegd zou hebben dat het belachelijk was om te veronderstellen dat de wereld mineralen tekort zouden komen. ‘The entire planet is composed of minerals and man can hardly mine himself out,’ aldus Nordhaus, die er trouwens vandaag jong en appetijtelijk uit zag. Silk vervolgde dat de economieprofessor Emile Benoit van Columbia University deze uitspraak een ‘unfortunate hyperbole’ had genoemd. Benoit had berekend dat ‘consumption of minerals now about 2.7 billion a year’ was en dat zelfs bij maar een groei van drie procent per jaar men over duizend jaar in één jaar meer mineralen zou nodig hebben dan het hele gewicht van de planeet samen.

Silk citeerde Henry Kissinger die vorige week in Chicago gezegd schijnt te hebben dat ‘energy conservation had become crucial’. Het Limits to growth-thema van de Club van Rome is natuurlijk in hoge mate relevant en dat zal het blijven. Het is niet mogelijk verder te gaan met het ongelimiteerd plunderen van de aarde zonder de ‘physical limits of the planet’ in acht te nemen. Groei is nodig voor werkgelegenheid, werkeloosheid-bestrijding en noem maar op. Maar, vraagt Silk zich af: ‘Can capitalist economies survive in a no-growth world?’ Hij vervolgt: ‘Since the war, growth has eased social tensions in every nation by providing jobs and higher incomes for increasing labor forces. The end of growth would impose heightened tensions on both the international order and the internal structure of nations.’

Silk besluit - en ik acht zijn conclusie heel belangrijk - ‘Future economic policy must focus on ending waste, conserving renewable resources and developing renewable resources of the earth, safeguarding the atmosphere and oceans and land, shifting habits of consumption from industrial good to human services, curbing population growth or even reducing the world's population, and using technology and science - which got us into this crisis - to get us out of it.’⁴⁹

49 Herald Tribune, 21 november 1974 (overgenomen uit de New York Times).

[p. 32]

Er loopt een aardig blauw trammetje van de Opera naar Baden: een rit kost 18 Schilling: een taxi 500, dus ik neem het boemeltje.

Gary Wills schreef dertien pagina's over Henry Kissinger in Playboy.⁵⁰ Een spotprent van Henry als luchtballon is tekenend voor de teneur van deze analyse. Toen hij voor het Amerikaanse leger in Duitsland werkte woonde hij in het geheim samen met de weduwe van een Wehrmacht-officier. Ook nieuw. Hij sliep in die dagen met een revolver op zijn nachtkastje. Hij gaf lezingen over het nazisme aan de European Command Intelligence School, hoewel Wills vermeldt: ‘Kissinger did not know much about the subject.’ Zijn doctorale dissertatie behandelde het Congres van Vienna. ‘Metternich is presented as a leader of men who became wise through disillusionment (...). Already then Henry was using his favorite maxim, often repeated in his work, that the gods destroy men by letting him succeed.’ Het stuk van Wills over de minister van Buitenlandse Zaken is natuurlijk journalistiek bedrijven van de bovenste plank, van wetenschappelijk niveau eigenlijk. Men vergeet te gauw dat dergelijke stukken in Playboy verschijnen. En ik vergeet, met mijn constante gekanker op Henry, dat er ook andere kanten aan die man zijn.

Lig in bed en draai het licht weer aan. Kan niet slapen bij de gedachte dat mam longembolie zou hebben gehad.

50 Playboy, november 1974.

22 november 1974

Baden bei Wien

De buitenlucht door de open ramen is heerlijk. Het is hier een kuuroord met casino. Ik hoop vijf gesprekken in twee dagen op tape te zetten: Gvishiani, Raiffa, Koopmans, Alexander Butrimenko, die aan het hoofd van de Computer Sciences op iiasa staat en tenslotte kardinaal König.

Raiffa benadrukte gisteren hoe uniek het eigenlijk was dat de denkfabriek op Laxenburg Palace door socialistische en kapitalistische landen ‘in unison’ was gepland. ‘They aimed at synthesizing world problems in order to help change the directions in research in various countries. We are building at iiasa an intellectual research network. We set up databanks that are linked by computer to the databanks of member nations. Our studies intend to suggest new orientations,’ zei professor Raiffa. Bij het verlaten van zijn kantoor zag ik een special report liggen en ik vroeg of ik het mocht lezen. Het was voor internal use, maar hij vond het okay.

[p. 33]

Ik wandelde naar de St. Joseph's Kirche en prayed - first for mam. Het laat me niet los. Zij moet zijn gestikt.⁵¹ Het geeft me nachtmerries. En terwijl het gebeurde I was having a good time in Amsterdam and was unaware of mam's despair. Ik hield zelfs niet haar hand vast. Het laatste gezicht dat zij zag was van de chirurg, damn it. Krijg het weer helemaal warm van opwinding. Mijn binnenwerk siddert. Er waren geen kaarsen, ik heb ze me maar ingebeeld. I also prayed for Peter. Op het plein staat een beeld van een man (met schaamdoekje natuurlijk) met ten hemel geheven handen (als gewoonlijk waren de handen niet goed uitgevallen). Vater, ich rufe dich stond er. Ik vroeg me af of het niet Sie moest zijn. Het was een monument voor de oorlogen van 1914-1918 en 1939-1945.

Een zwarte eekhoorn scharrelt in het park van het casino. Neem het trammetje terug naar Wenen.

Yukio Mishima heeft me steeds gefascineerd. In 1968 publiceerde hij Forbidden Colors.⁵² Bleef erin steken. In 1971 begon ik in The Sailor who fell from grace with the Sea, kwam tot pagina 21. Op 25 november 1970 reet hij zichzelf open en liet een van zijn volgelingen zijn hoofd afhakken. Hij had als droom dat Japan zou terugkeren naar de traditie van werkelijk emperor worship. Zijn persoonlijk testament over kunst, handelen en rituele dood is bij Grove Press in New York verschenen met als titel, Sun and Steel.

Mishima - die een gespierd lijf had



en er kennelijk veel moeite voor had gedaan dit met biceps te accentueren schrijft zelf aanvankelijk naar ‘the language of the body’ te hebben gezocht. ‘If my Self was my dwelling, then my body resembled an orchard that surrounded it.’ En: ‘The body came to occupy a large part of my consciousness.’ Maar geleidelijk aan ontdekte hij dat ‘the flesh could be ‘intellectualized’ to a higher de-gree, could achieve a closer intimacy with ideas, than the spirit (...) it is even possible for people to use the body as a metaphor for ideas.’

51 In 1991 zou broer Theo op eenzelfde manier overlijden door een tekort aan lucht in een ambulance op weg naar een ziekenhuis.

52 Yukio Mishima, Forbidden Colors, Alfred A. Knopf Publishers, New York, 1968.

[p. 34]

Henry Scott-Stokes heeft in een boek van 344 pagina's Mishima proberen te analyseren. Als kind werd hij bij zijn moeder, door een jaloerse oma, weggehaald en als een klein meisje opgevoed. Zoiets gaat niemand in de koude kleren zitten. Mishima ‘experienced his first ejaculation while gazing at a reproduction of Guido Reni's later-Renaissance portrait of St. Sebastian.’ Scott-Stokes zegt dan ook: ‘Homosexuality, I believe, was a key to his later suicide.’ Mishima moet toen een affaire hebben gehad met Masakatsu Morita, een jong lid van zijn privé-legertje van machosoldaten. Scott-Stokes meent dat ze samen harakiri pleegden en ‘committed a lovers suicide’.⁵³

What a way to go! Ik moet altijd weer denken aan wat professor Kiro Kawakita me in Tokio uitlegde dat Japan, ondanks haar enorme technische en industriële ontwikkeling, zich nog altijd in de overgangsfase van een naïeve naar een geciviliseerde samenleving bevond. Professor Kawakita onderstreepte dat ondanks alle uiterlijke tekenen van welvaart en vooruitgang de moderne Japanse mentaliteit nauwelijks beschaafd kon worden genoemd. ‘Wij Japanners zijn in feite nog tamelijk barbaars en maar half geciviliseerd.’⁵⁴ Ik denk dat alle uitbarstingen van redeloos geweld overal ter wereld zijn terug te voeren tot deze overgangsfase van een primitieve vorm naar een volgende fase van werkelijke beschaving.

53 The New York Times by Christopher Lehmann-Haupt, 17 juli 1974.

54 Grenzen aan de groei, deel 2, Bruna, 1974

Wenen, Mozart Café

Ga Francisco Paesa vragen hier vanavond naartoe te komen en ook 5.000 Zwitserse franken voor me mee te nemen voor de onkosten. Vernu Reizen zond me een rekening van 8.000 gulden voor vliegtickets. Het is duidelijk dat dr. Gvishiani van mening is dat voordat Paesa met andere voorstellen komt, eerst der horlogeplannen op de rails behoren te komen.

15.00 uur, Wollzeile 2

Het paleis van kardinaal König is behangen met schitterende schilderijen en gobelins, verlicht met kroonluchters en er heerst een vreemde Unheimische stilte in het gebouw. Het goedkope meubilair in een soort wachtkamer maakt alles nog sterieler. Om 15.15 uur hoorde ik stemmen dichterbij komen.

Kardinaal König was een vriendelijke man. We spraken meteen Engels. Hij droeg een fonkelende ring, waarmee hij soms speelde. Een zilveren kruis hing aan een lange ketting om zijn hals in een dubbele swing. Zijn kamer was vrij donker en nogal

[p. 35]

somber. Er hing een tableau van het Heilige Avondmaal - ook zo origineel, en er was een klungelige stellage van vier of vijf potten met planten en een armzalige, bloeiende azalea. Hij liep eerst nog even weg waardoor ik mijn bandrecorder kon testen. Bij terugkomst keek hij naar het apparaat en zei er de voorkeur aan te geven om schriftelijke vragen te krijgen zodat hij er bedachtzaam op zou kunnen antwoorden.

Hij was bereid voor mijn europa-boek, dat ik aan het voorbereiden was, over het belang van een dialoog tussen Oost en West gerelateerd aan de Byzantijns en Romeinse keizerrijken te spreken. Mogelijk had de scheuring tussen de kerken bijgedragen tot de huidige afstand tussen de beide werelden. Hij sprak over de toenemende verzoening tussen kerken en geloofsgemeenschappen. Ik vertelde hem hoe prins Paul Theodore Paléologue mij al in 1955 in Rome had gesproken over zijn verzoeningspogingen tussen het Vaticaan en de kerk van Constantinopel.⁵⁵ De naam en die actie zeiden de kardinaal kennelijk niets. König sprak over de gedachte van vooruitgang in een tijd van crisis, te vergelijk met een jonge jongen, wiens body naar manhood toe groeit, en pas dan vangt ook dienst spirituele groei aan, die hopelijk nooit eindigt.

Kardinaal König had iiasa bezocht en zijn sympathie geuit en mogelijke assistentie bij dit initiatief aangeboden maar hij had taal noch teken van iiasa ontvangen. Ik zal hierover een briefje schrijven aan professor Raiffa. Bij het afscheid nemen zei hij in voortreffelijk Nederlands: ‘Spreekt u Hollands?’

In het Imperial Hotel liep ik tegen mijn oude Yale-vriend Antonio de Almeida Santos en diens vrouw Lynn aan. Tony zag er prima en onveranderd uit in zijn blazer. Hij vroeg als altijd naar mam⁵⁶ en gaf een voor mij nogal verbazingwekkende flat reaction toen hij hoorde dat zij was overleden. Hij zei zelfs: ‘It's always a problem whether to ask such a question.’ Lynn ging er zelfs niet op in. Hij vertelde dat onze gezamenlijke Yale-vriend Freddy Heath nu in São Paulo woonde. Tony en Lynn doen afstand van hun huis in Parijs en gaan iets in Saint Rémy de Provence ten zuiden van Avignon bouwen.

Volgende week dirigeert hij in Bratislava Ein Heldenleben. In Philadelphia dirigeerde hij La Bohème en Antonio Santos, zijn twintigjarige zoon, zong een kleine rol. ‘Actually he was hired for the part prior to my engagement to conduct there.’ Tony heeft al dertig langspeelplaten op de markt, de meeste door

55 Zie Memoires 1953-1957.

56 Tony bezocht mijn ouders, en kon het vooral met mam prima vinden, in 1950. Mam nam hem mee naar Willem Mengelberg.

[p. 36]

Philips geproduceerd. Tony blijft voor mij een koude vis, ook al observeer je flitsen van ‘warmte’ in zijn ogen. In dit opzicht heeft hij iets van Casper Bake. Een andere zoon studeert voor fluitist in Rome.

Eindelijk kreeg ik Paesa aan de lijn in Genève. Hij had Krylov nog niet kunnen bereiken. ‘Our problem is communication. Sometimes we hear nothing out of Moscow for 20 days, and then finally arrives a cable in Russian which I need to have translated first. How do they run their business in that country? This should be discussed with Gvishiani. We could make a contract about the watches this year, but I still don't know what they want. Do they want to build a factory? I can come to Vienna tomorrow if they want me to.’

Mavis Gallant schrijft in de Times over de memoires van Simone de Beauvoir (1962-1972): ‘They read like tacked-together newspaper cuttings.’ Als ze dat later toch van je zeggen. Nu kent de hele wereld Simone en heeft nooit iemand van M. Gallant gehoord (laatste boek The Pegnitz Junction) maar toch. ‘We are given one trifling fact after another, in a style, that has the dazed, ruminative rhythm of a French schoolgirl chewing gum at a concert in time to Bach.’⁵⁷

Maar lees dan niet de herinneringen van iemand anders! Wie memoires opslaat moet zich toch bewust zijn - of althans dit wordt verondersteld - dat hij waarachtige belangstelling heeft voor het leven, inbegrepen de trivialiteiten en misschien gedachtekronkels van de persoon, die zijn leven en hopelijk mindscape - op papier heeft gezet? Het zijn dikwijls juiste de kleinste kleinigheden die indicatief zijn voor het overall gebeuren.

57 The New York Times, 21 juli 1974.

23 november 1974

Baden bei Wien

Gisteravond arriveerde Joop van Zijl voor Panoramiek. Ik begrijp dat hij een voortreffelijke nieuwslezer is, maar als bevoegde interviewer van dr. Jermen Gvishiani leek het erop of de nos een gasfitter had afgevaardigd om de kozijnen te schilderen. Ik stelde onmiddellijk loud and clear, dat ik sedert 1971 mij in de persoon en positie van Gvishiani had verdiept en contact met hem had en dat ik het gesprek met hem zou maken, ook al vreesde Klaas Jan Hindriks dat ik ‘te aardig’ voor de man zou zijn. Conflict dus. Telefoneren naar Baarn. Daaruit bleek dat ik de heren hier maar wat op de mouw had gespeld, want inmid-

[p. 37]

dels was Hindriks met Leurdijk overeengekomen dat 25 minuten voor materiaal van hem over de Club van Rome was gereserveerd en vijf minuten voor iiasa - voor Nederland een primeur - inbegrepen de gesprekken met Gvishiani, Raiffa en Koopmans. Bij het soort hengsten dat Hilversum runt moet je op zo'n moment met paardenmiddelen werken. ‘Als dit het geval is, dan filmen we niets, want de heren hier hebben zich op geheel andere voorwaarden beschikbaar gesteld.’ Klaas Jan draaide enigszins bij en nu had hij wel materiaal uit Vladivostok, maar je kunt absoluut nooit iets in Hilversum voor elkaar bakken zonder enorme knokpartijen want niemand houdt zich aan afspraken, niemand.

Het eerste wat je bij het wakker worden hoort zijn de kerkklokken die roepen. Zou er best even naartoe willen, maar heb nu geen tijd.

Op 08.00 uur stond onverwachts professor Koopmans op de stoep van het Park Hotel. Hij nam me terzijde, de lamstraal, en zei op een receptie professor Raiffa te hebben gesproken die gezegd had niets te weten van ons televisieprogramma en nu was hij er niet zeker van of hij mee wilde werken. Ik zei: ‘Look, professor, we do not really need you at all. What we do or don't do as nos television is not iiasa's business but ours. nos pays for the transmission, not iiasa. We decide on the program, not you, not professor Raiffa, no-one else. We had trouble with you before, so your appearance here now hardly surprises me. We are quite prepared to film our program without you.’ Hij wilde Harald Brainin raadplegen. He can go and fly a kite.

Joop en ik namen een taxi naar Laxenburg waar Harald Brainin en een Oostenrijkse televisiecrew ons opwachtten. Inmiddels arriveerde Koopmans ook ter plaatse en na overleg met Brainin wilde hij nu toch wel op film. Hij had de hele avond met zijn vrouw geoefend en vele velletjes papier volgekladderd. Hij eiste dat we de opgenomen film voor hem zouden afspelen en hij wilde ook een kopie van de hele uitzending hebben. Ik vroeg me werkelijk af hoe zo'n nare man het op Yale überhaupt uithield, want vooral Amerikaanse studenten zijn weinig van dit soort typisch Hollandse tinka's⁵⁸ gediend. Het was maar goed dat Joop dit gesprek maakte.

Het gefilmde gesprek met de Rus Alexander Butrimenko - in zijn computerlaboratorium opgenomen - went smooth. Later stelde hij ons voor aan zijn vrouw en dochtertje (3), bijge-

58 Grillen en grollen.

[p. 38]

naamd ‘Miss iiasa’ en maakten we wat opnamen bij het kasteel.

Jermen Gvishiani was gewoon geweldig. Wat een markant verschil met toen ik hem voor het eerst in zijn bureau in Moskou, drie jaar geleden, filmde. Hij was nu volkomen op zijn gemak, kennelijk nu aan televisiegesprekken gewend, en drukte zich in het Engels gearticuleerd en exact uit. Prima opnamen. Hij sprak ook in de camera. Hij was interessant. He turned pro.

Om 13.25 uur was ik op Vienna Airport en na gedane arbeid bestelde ik een wijntje bij een warme lunch. Kocht champagne om straks Peters thuiskomst te vieren.

Ben eerst naar Bosch en Duin gereden om Keke te bevrijden. Hij was zo blij. En ik ook. Hij was in bad geweest en ging onmiddellijk in de auto met zijn snoet in mijn schoot liggen.

Er wachtte me een brief van Peter uit New York. Hij ziet in dat hij weer serieus aan de gang moet. Maar er zijn veel obstakels op zijn pad, zowel materiële als emotionele en een tweede start is altijd moeilijker dan de eerste. ‘Er zijn een paar mensen erg verliefd aan het worden. So I have to get out of here to woe them down.’ Hij komt in ieder geval weer later terug.

Er was ook een spannende brief van Henry Richardson uit Harvard. Hij vatte in zes pagina's samen wat hij als doel voor zijn studie op Harvard zou willen zien. Ik val met het lezen van dit doordachte stuk van de ene in de andere verbazing. Die jongen is pas 22 jaar: ‘worldorders and ideology: how do values in society interact: how has American ideology evolved from its roots: how did Chinese ideology historically evolve.’ En dan vraagt hij zich af: ‘What could form the spiritual or ethical basis of graceful adaptation to an existence marked by the absence of material growth? And, how would we need to restructure our institutions and redirect our policies to adapt to such an existence?’

Ronald Gase belt om te vertellen dat mr. G.B.J. Hilterman een boek over de Nieuw-Guinea-kwestie heeft geschreven. Volgens Gase schrijft Hilterman redelijk over Emile van Konijnenburg, aan wie ik hem trouwens tijdens een lunch in Hotel De Wittebrug voorstelde (wat hij uiteraard weglaat), maar nog curieuzer: ik schijn er niet in voor te komen, alsof ik nooit iets met de kwestie te maken heb gehad. Er zijn tenslotte journalisten en journalisten, maar geachte collega Hilterman is het zondagmiddagorakel der waarheid voor een meerderheid in dit land. Natuurlijk haastte J.G. Heitink zich een stuk in De Telegraaf aan Hiltermans geschrijf te wijden.

[p. 39]

‘Grenzen aan de groei’
Overigens is het niet zo, dat de leden van de Club van Rome en zij die er zich verwant mee voelen alleen maar aan hel en verdoemenis denken. De meeste van hen hebben alleen aan de hand van in de hele wereld verzamelde feiten een waarschuwing willen laten horen voor wat ons te wachten staat als de rijke wereld doorgaat met te leven als God de vader in Frankrijk, d.w.z. onverschillig.
Willem Oltmans (de Provinciale Zeeuwse Courant schreef over hem: ‘Willem Oltmans doet alles in het groot; als er ruzie moet worden gezocht doet hij dat niet met zijn buurman, maar met Joseph Luns. Als er een boek met interviews moet worden geschreven, dan niet met zes of tien, maar met - jawel - 75 mensen) heeft met twee boeken met interviews aangetoond dat wat de Club van Rome en zijn sympathisanten zeggen heel genuanceerd is en dat er helemaal geen reden is deze club erg hard te vallen, zoals bv. Polak wel eens heeft gedaan. Het eerste boek van Oltmans, die geen kwaad woord over Soekarno wil horen en geen goed woord over heeft voor Luns, liet vooral de ‘leiders’ uit de ontwikkelde Westerse wereld aan het woord, het tweede, onlangs verschenen deel, is goeddeels gevuld met vertegenwoordigers uit de ontwikkelingslanden en de communistische wereld, met uitzondering van China, waar de leiders kennelijk niet al te veel fiducie hadden in de vreemde vogel die Oltmans nu eenmaal is.
De ‘Grenzen aan de groei’ verdienen gelezen te worden. Er staan heel wat leerzame dingen in van de moest uiteenlopende lieden. West-Europa wordt erin aangevallen en verdedigd, net als de VS erin geprezen en verketterd wordt. Sommige leiders uit de ontwikkelingslanden aarzelen niet een heleboel van de moeilijkheden bij zichzelf te zoeken en niet gemakshalve al hun gal te spuwen op Amerika en West-Europa, ook al wordt die ‘Westerse beschaving dan (door een Algerijn) afgeschilderd als een kloek die op haar eieren zit, zonder de rest van de wereld er ook maar iets van te gunnen’. Gaarne brengen we nog twee gedachten uit het boek over. ‘Ik wil eraan toevoegen dat de geschiedenis ons leert dat de mensheid, voor een noodtoestand geplaatst, er in de meeste gevallen in geslaagd is om een uitweg te vinden, juist omdat dit de enige manier was om het voortbestaan van de soort te verzekeren.’

De Brabantpers (zie boven) heeft voor de verandering op 8 november positief over Deel 2 van Grenzen aan de groei geschreven. Wilde met Keke een ommetje maken toen hij om onaanwijsbare reden langs de dijk halt hield. Er was geen beweging meer in hem te krijgen. Ik verloor alle geduld. Ik trok aan de riem. Tenslotte verkocht ik hem een paar meppen op zijn bips, voor de allereerste keer. Ik heb hem naar huis gedragen en in zijn mand gezet en daar zal hij heel lang in moeten blijven. Ik heb geen zin me te laten ringeloren. Was woedend. Nu is hij muisstil. Barbaars: een hondje van vijftien jaar meppen te verkopen. Dit ligt toch maar dicht aan de oppervlakte, niet alleen in Japan of in Palestina, maar right here op Amerbos. Ben hem na twee uurtjes toch maar weer naar boven gaan halen.

24 november 1974

In absoluut afgrijzen luister ik bij het opstaan, via de bbc, over de executie in Addis Abeba van zestig oud-ministers, generaals,

[p. 40]

aristocraten en een kleinzoon van keizer Haile Selassie, prins Arate Kassa, in opdracht van de revolutionaire raad onder de nieuwe sterke man majoor Mengistu Haile Miriam. Deze majoor heeft de voormalige voorzitter van de raad, generaal Aman Andom, ook meteen maar laten neerpaffen. De hele top van Ethiopië is uitgeroeid. Hoe is zoiets in 1974 mogelijk? Wanneer je je zo'n bloedbad even werkelijk zou voorstellen ga je een meer dan ellendige dag beginnen.

Heb Brief aan mijn Moeder van Ischa Meijer,⁵⁹ ook zo'n in het vaderland populair geval, aangeschaft. Hoe komt het toch dat mensen die in concentratiekampen hebben gezeten een soort ‘onschendbaarheid’ genieten. Althans dat permitteert men zichzelf, maar met welk recht? ‘Ik herinner mij u vooral als een depressieve vrouw, altijd klagend over hoofdpijn en altijd als een bezetene aan het werk (...). Ik heb absoluut geen moeite met deze kenschets (een door het kampleven verwilderde vrouw). Daardoor komen juist des te meer oprispingen van woede, medelijden en walging bij me op, wanneer ik aan uw gedrag denk.’ Dan vertelt hij in New York peep shows te hebben bekeken: ‘Ik raakte er behoorlijk opgewonden van.’ Op pagina 29: ‘Ik heb weinig scrupules gekend in mijn liefdesgeschiedenissen. Ik heb mijn vriendinnen vernederd, getrapt en gestraft, verongelijkt als ik meestal was door hun zorgzaamheid en liefde.’ Een boek van Ischa Meijer - althans dit - geeft me het onmiskenbare gevoel of ik met twee benen in de drek ben gestapt. Na pagina's 28, 29 en 30 te hebben weggestreept begreep ik dat ik het maar zonder de pennenvruchten van deze zielenpoot moest doen. Hoe komt zo'n geschrift bij Bert Bakker terecht? Ze gaan hun gang maar.

Joop van Zijl belde uit Cinecentrum: ‘De film is klaar’. Zo gaat dat. Ze zullen er niet over piekeren zoiets in overleg te monteren, zeker niet wanner het over onderwerpen gaat waar de heren zelf analfabeet in zijn. Maar: Klaas Jan Hindriks heeft vijftien minuten meer zendtijd gevraagd. Gvishiani schijnt nu toch centraal te staan. ‘Ik vind dat je uitstekende vragen hebt gesteld,’ zei Klaas Jan later.⁶⁰

André Spoor heeft mijn iiasa-film voortreffelijk in de nrc aangekondigd. Ik zal hem ervoor bedanken.

59 Ischa Meijer, Brief aan mijn Moeder, Uitgeverij Bert Bakker, Den Haag 1974.

60 Hij zei eigenlijk ‘goede’ vragen, maar wat betekent dit woord ‘goed’ eigenlijk?

[p. 41]

PANORAMIEK
In Panoramiek zondagavond een interview van Willem Oltmans met Jermen M. Gvishiani, schoonzoon van Kosygin en voorzitter van het iiasa (International Institute for Applied System Analysis). Verder in Panoramiek aandacht voor de ontmoeting Ford-Brezjnev in Wladiwostok (zondag, Ned. I, 21.45 uur).

Telefoneerde Wim Wertheim en zei hem naar de iiasa-film te kijken. Had er al weer spijt van want hij merkte op dat China er geen deel van uitmaakt. Alsof dit aan ons ligt dat ze daar in de Mao-roes verkeren. Hij zei meer en meer te fulmineren tegen de Club van Rome en vooral ook tegen Jan Tinbergen: ‘Wat gaat die man achteruit!’ Ik belde bovendien Wout Woltz in Edam dat hij ook moest kijken.

De Nieuwe Linie publiceerde een gesprek met Wim en Hetty Wertheim⁶¹ waarin hij inderdaad zei: ‘De Club van Rome houdt mij sterk bezig (dat is tenminste iets - w.o.). Zij is terecht bezorgd over veel dingen (...). Maar zij legt de accenten volkomen verkeerd. En dat is niet toevallig. Voor hen is geboortebeperking de zaak waarmee alles opgelost kan worden (...). Zij draait de zaak om. Je kunt alleen geboortebeperking krijgen wanneer de economische toestand beter is, wanneer de ouders weten dat hun kinderen in leven blijven en enige sociale zekerheid krijgen, zoals nu in China.’ Ik geef toe dat het artikel van Leonard Silk me te denken heeft gegeven of een kapitalistische samenleving - ieder voor zich en God voor ons allen - ooit een passend antwoord zal geven op de door de Club van Rome aan de orde gestelde problemen. ‘We have in effect a revolution of rising expectations, superimposed on a population explosion in a world of limited dimensions and limited productive capacity,’ waarschuwde commentator Silk.⁶² Alles is limited op deze pingpongbal: limited resources, limited possibilities, a limited lifespan, and a limited use of brain-capacity. Zal het juist die laisser faire-mentaliteit Free for All zijn, die de ‘apocalyptic problems that the Club of Rome so rightly identified’ het meest effectief te lijf zal gaan?

Keke is totaal van streek, misschien een reactie op een paar dagen kennel. Hij poepte in de kamer en hij weigert nog een pas op straat te zetten.

Wanneer ik over mam denk, en haar ongeluk in het ziekenhuis op 2 september, word ik door een diepe ernst overvallen. Wan-

61 De Nieuwe Linie, Gerard de Bruijn, 13 november 1974.

62 The New York Times, 21 november 1974.

[p. 42]

neer ik me mijn moeder herinner, vooral de beelden uit mijn jeugd op De Horst, dan krijg ik het erg warm. Maar dan denk ik ook aan wat ze eens zei: dat ze alles op alles zou zetten om me muziek bij te brengen en cello te leren spelen, omdat zij overtuigd was dat ik muzikale aanleg had. Ik schrijf misschien in dit dagboek geen brief aan mam, maar veel is in mijn dagboek een reflectie van wat ik met haar beleefde, besprak en hoe mijn gevoelens tegenover haar waren - na vaders dood - in de laatste acht jaar van haar leven en we veel met elkaar optrokken. Hoe onvergelijkelijk anders zijn mijn herinneringen aan en gevoelens voor mijn moeder en wat moet ik dankbaar zijn ver van het geschrijf van Ischa Meijer af te staan.

25 november 1974

De iiasa-film zou ik totaal anders hebben gemonteerd. Dit mag me niet nog eens overkomen. Ik moet als voorwaarden stellen dat ik mijn materiaal zelf monteer. Jermen Gvishiani was uitstekend. Aardig dat Frits Böttcher even belde om me te complimenteren. Dat doet hij dan weer wel.

Keke heeft vanaf 06.30 uur gejengeld. Ik moet de hond eerste weer discipline bijbrengen. Ik snauw dermate luid dat hij als de dood is, wat ik weer erg zielig vind, maar ik kan me niet door de hond de wet laten voorschrijven. Wat lief is is dat Keke wanneer ik achter de vleugel ga zitten meegaat en dan vlakbij mij in Peters stoel gaat liggen. Loop ik terug naar mijn bureau, dan verhuist hij automatisch mee naar mijn televisiekijkstoel. Ga een volgende stap ondernemen: een interview met premier Aleksei Kosygin in de wacht proberen te slepen. Schreef ambassadeur Romanov er een briefje over.

Casper belde uit Johannesburg op. Ik wil best naar hem toe. Wanneer?

26 november 1974

Frits van Eeden woont nu samen met zijn Amerikaanse vriend, Chuck Whims, wiens moeder over een gedeelte van het huis in Scheveningen beschikt. ‘Ik heb nog nooit iemand zo gehaat, Wim. Het is een secreet. De spanningen zijn te snijden.’ Hij bracht een stapel dagboeken mee naar de poffertjeskraam. Deze zullen op Amerbos blijven, want hij is bang dat hij ze op een dag weg zal gooien.

Uitstekend gesprek met ambassadeur Romanov. Hij had de iiasa-film gezien en vond hem uitstekend. ‘Gvishiani is a beautiful man,’ zei hij. Donderdag vertrekt hij voor een week naar Moskou en zal dr. Gvishiani opbellen om hem over de

[p. 43]

uitzending te vertellen. Ik schreef ter plekke in zijn werkkamer een briefje aan Gvishiani.

Hij vertelde de kwestie van DAF met premier Kosygin te hebben besproken, die naar het technisch niveau van de fabriek in Eindhoven had geïnformeerd en naar de marktsituatie van het Nederlandse bedrijf. Hij had de premier bovendien ingelicht over zijn bezoek aan daf. ‘Then when I came back from Moscow last summer, daf was eaten up by volvo and now, they will say to me, why did you not know: daf is now at best very weak.’ Ik gaf de ambassadeur een kopie van Martin van Doornes recente brief aan dr. Gvishiani. (Zond Van Doorne later vandaag een memo over dit gesprek.)

Vervolgens vertelde ambassadeur Romanov dat hij vorige maand de heer G.A. Wagner en managing-director André Bernard van Shell had bezocht. De heren hadden hun beklag gedaan dat de minister voor de olie-industrie in Moskou nog steeds niet had geantwoord op een aanbod van Shell om een seismografisch onderzoek in de Sovjet-Unie uit te voeren. Romanov antwoordde: ‘That's not my business, gentlemen, I have a concrete proposal from my Prime Minister. You know it and we are waiting for your business proposition.’ De Shell-heren maakten bezwaar dat er vele andere oliemaatschappijen, Britse, Franse, Japanse en andere, meedongen naar diezelfde sovjetcontracten voor olie- en gasexploratie in de sovjetbuitenzeeën. ‘Let us be honest,’ zei ambassadeur Romanov tegen de Shell-top, ‘That is true. But we did not ask these other companies to come in with their bids. We asked you and for more than two months we heard nothing.’⁶³

De ambassadeur vertelde dat zij daarop toezegden een brief te zullen sturen in antwoord op het aanbod van premier Kosygin via Max van der Stoel. ‘A few days later, I did receive a letter from Shell. But, it was complete rubbish.’ De volgende akte in the ongoing saga was dat Wagner en Bernard voor de lunch naar de sovjetambassade waren gekomen. Er werd drie uur lang over en weer gesproken zonder enig concreet resultaat. Nu had een directeur van Shell belet aangevraagd op 28 november. Eigenlijk gaf Kosygin te kennen in Shell niet langer geïnteresseerd te zijn. British Petroleum was al met gedetailleerde voorstellen in Moskou komen aankloppen, dus de Shell kon deze projecten schudden. Wat een beleid! Hij vroeg me dringend deze informatie niet te gebruiken. ‘Remember, I was called into the Foreign Office already twice about these matters. There-

63 Dat was de fameuze handelswijze van Max van der Stoel als gedetailleerd beschreven in het voorafgaande deel dagboek.

[p. 44]

fore, I am referring all questions about the oil business now to the Foreign Office.’ Hij bedoelde: niet meer via jou naar de pers. Dat heeft Buitenlandse Zaken dan toch bereikt.

Hij vertelde ook dat vier maanden geleden de USSR Philips een ‘multi-million dollars deal’ had voorgesteld, maar dat Eindhoven had geweigerd knowhow te verkopen.

Toen ik zei geïnteresseerd te zijn in een uitnodiging van de schrijversunie in Moskou om een reis door het land te maken, zoals Opalev had aangekondigd dat in de maak was, zei de ambassadeur: ‘That was on my instruction. We suggested this to the writers union. You will be their guest. You can travel where ever you want to go.⁶⁴ If you write a book about your voyage, we will publish it in Moscow too. Of course, if you were to write critical or unjust about us, we won't. But we know you. We are ready to make you this offer.’ Ik stelde voor ook de heer Jan Buis van Bruna een keer aan hem voor te stellen. ‘I will invite them to lunch here at the embassy,’ zei hij.

Reed naar Bruna, waar zowel Henk Bruna als Jan Buis zei bereid te zijn bij Romanov te gaan lunchen. Henk Bruna vertelde dat hij mr. G.B.J. Hilterman de weg had gewezen hoe en waar zijn eigen boeken uit te geven.

Vanavond waren een aantal vrachtwagenchauffeurs op televisie. Beangstigend geklets. Ze blokkeren alle grensovergangen. Het wordt de hoogste tijd dat in de vrachtwagenpiraterij het mes wordt gezet. Wie bindt de kat de bel aan? De trucking industry is een van de kankers die de samenleving aantast. Minstens vijftig percent, misschien wel zevenenvijftig percent, van alle vrachtvervoer zou terug op de spoorlijnen moeten worden gezet, al was het maar ter wille van de openbare gezondheid en het milieu.

Ik belde Wout Woltz om te vragen of hij geïnteresseerd was dr. Margaret Mead te interviewen, die binnenkort hier zou zijn. Hij wist niet eens wie zij was. Onbegrijpelijk. Maar het gesprek met dr. Jermen Gvishiani vond hij ‘erg goed.’

Bibeb - zij liet net Gerard Croiset uit en beklaagde zich: ‘Hij wil steeds maar dat ik alles lees wat hij schrijft’ - adviseerde om Martin Ruyter van de Volkskrant te bellen in verband met Margaret Mead. Ik nam contact op met deze collega maar moest hem werkelijk nog overhalen ook. We spraken om 08.30 uur af in het Hilton Hotel.

Ik heb een uitgave van Nederlandse Jurisprudentie, Jaargang 1974

64 Hiervan zou niet zoveel terechtkomen: een verzoek ook in zuidelijk Tasjkent af te stappen werd afgewezen. Daar wilde ik juist heen, gezien de geschiedenis van de Poslavsky's daar.

[p. 45]

- Afl. 46 van 16 november 1974 ontvangen waarin Nos. 450-466 verslag wordt gedaan van de uitspraak van de Hoge Raad (Strafkamer) over de ‘sluipfoto’ van De Telegraaf in mijn huis bij een ontvangst van sovjetdiplomaten, waarbij collega Henk Hofland een beslissende en verraderlijke rol heeft gespeeld. Het spijt me dit te moeten zeggen.⁶⁵

Nadat mevrouw Hornkamp haar gebruikelijke werk op Amerbos had voltooid nam ik haar mee om bij het Centraal Station af te zetten, maar ik bedacht me en zei: ‘Mijn vader zou u naar Purmerend hebben teruggebracht,’ en ik voegde de daad bij het woord. ‘Aardige vader hebt u gehad,’ zei ze. Goed voorbeeld doet goed volgen.

Ik weet nu precies hoe ik Kekes eten moet bereiden zodat hij het lekker vindt. Heb er fijn gesneden spruitjes ingedaan zodat hij ook groenten krijgt.

Na lang gezeur bij René Eijbersen belde vanavond Nic Heizenberg dat ze ‘de oude tante’ (Margaret Mead) wel in een programma wilden hebben, maar het was niet zeker dat een opname ook zou worden uitgezonden. Dat hing af van wat zij zou zeggen. ‘Dat is verder jullie werk, ik heb haar geleverd,’ waarmee ik bedoelde: wanneer jullie verder geen kans zien haar boeiend aan het woord te laten (door de gebruikelijk onkunde) is dat jullie zaak, ik wil mijn bemiddelingsfee. Klaas van Gelder had zich er ook nog mee bemoeid, vertelde Jan Pieter Visser, ‘maar het is tegenwoordig mode bij de ncrv om Klaas te pesten.’

Klaas Jan Hindriks interviewde Max van der Stoel op televisie in een sfeer van quasi budy-budies met een air die ik misplaatst vind, en dan zijn ze bang dat ik zoiets bij dr. Jermen Gvishiani zou flikken. Zijn vragen waren veel te lang en gelardeerd met allerlei opinies. Er waren zoveel tussenshots van Klaas Jan zelf - die ze bij mij altijd per ongeluk weglaten - dat je je afvroeg: om wie gaat het hier eigenlijk? Zo werken onze baasjes in Hilversum. In het hele gesprek met dr. Gvishiani was er zeggen en schrijven één tussenshot van mij. Indro Noto Suroto belde om te zeggen hoe prima Gvishiani was overgekomen en hoe hopeloos de heer Leurdijk de film over de Club van Rome-vergadering in West-Berlijn had verpest.

65 Het nummer van Nederlandse Jurisprudentie bevindt zich natuurlijk in mijn dagboek.

28 november 1974

Schiphol

Parkeerde de auto om 07.15 uur. Wie kwam er op me af, Han

[p. 46]

André de la Porte, een Nijenrode-vriendje. Hij haalde een Oostenrijkse gast af. Hij praatte, net als vroeger, honderduit en vertelde over zijn aanvullende studietijd op Harvard. Hij is nog altijd in contact met Frank van Lennep. Gelukkig, want Frank is iemand. Han ook, maar Frank is uit ander hout gesneden.

Plotseling stond dr. Margaret Mead met haar onafscheidelijk staf voor ons, fresh as a daisy na een lange vliegtocht 's nachts en een conferentie drie dagen geleden in Mexico. We reden rechtstreeks naar het Hilton Hotel en praatten non-stop gedurende het ontbijt. Omdat Keke natuurlijk bij me was merkte ze op: ‘Your mother left you her dog as a legacy. I am glad I met her.’ Ik heb dit ook wel eens gedacht. Keke heeft het verlies van mam op een mysterieuze wijze verzacht.

We namen een tafel met uitzicht op het water. ‘I love the wind,’ zei Margaret. ‘As a child of two I was once dancing in the wind and a hornest nest fell from a tree. I grabbed it and was terribly bitten. But I never stopped loving the wind.’⁶⁶

Vervolgens bespraken we haar ontmoeting met Peter en zijn probleem van de grond te komen en een richting aan zijn leven te geven. Ik vertelde dat hij het een vernederende ervaring vond om met zijn foto's naar model agencies te gaan en feitelijk zichzelf aan te bieden van here I am, take me terwijl bijna iedereen in die wereld het liefste meteen met hem naar bed wilde. ‘It's the same for girls, you know,’ zei Margaret. ‘They sometimes sleep their way to anywhere.’ Zij adviseerde me een boek te lezen Cards to identity.⁶⁷ Zij vervolgde: ‘The Mohawk Indians go very far in homo-sexuality. They even - the men - pretend that they are pregnant. They will go into the bush and give birth to their babies (imaginary, of course) to stones. They are acting this all out completely.’ Ik zei haar vooral geen belangstelling te hebben voor de effeminate types. ‘Women are much better at being women than men, and vice versa,’ merkte zij op.

Ik besprak mijn relatie met Peter openlijk met haar. Hoe ik hem in 1967 had leren kennen en dat wij na dat jaar nooit meer seks met elkaar hadden gehad en toch zeer close waren, samen sliepen als echte vrienden, niet als lovers.

Margaret: ‘A typical Dutch solution. In Holland the family is psychologically very close. In Holland the mother-son relationship is ideal. In a Dutch marriage, the wife, the Mother has a relationship, as if the Father is just another son.’ Mijn oren

66 Vroeg me af: herinnerde zij dit echt zelf of was het een verhaal gebaseerd op overgeleverde anekdotes om haar heen.

67 Helaas noteerde ik niet door wie geschreven.

[p. 47]

klapperden. Ik dacht, waar haalt zij dit allemaal vandaan. ‘What you did,’ aldus Margaret Mead, ‘you translated your relationship with Peter into an incestuous relationship. It is the paradise-lost of a childhood relationship in which you are perfectly safe, and in which you can express intense affection without any danger.’

Zij vervolgde: ‘Yes, it's absolutely essential to grow up in “safety” to become a full human being. Safety in the family has made people human. In America, children receive no protection from the step-father either. “Safety” is absolutely needed, because the immature should not be exploited by the mature. People are so cranky about homosexuality in the us. So they are afraid of homosexuality in the Marine Corps, so they create (did she say “make?”) women Marines. And then they are afraid, of course, to get lesbians as Marines.’

Ook omdat ik wist dat zij Zuid-Afrika had bezocht en een heel ander en genuanceerd standpunt innam had ik zowel de Volkskrant als de ncrv-televisie gecharterd, in welke kringen men zich terdege bewust was dat Margaret Mead eveneens deel uitmaakt van de top der Wereldraad van Kerken.

‘Het is in de kwestie Zuid-Afrika van het grootste belang,’ zei ze, ‘how the outside world behaves towards that country, especially if they intend to assist in achieving change. The literacy rate among blacks, for instance, is in South Africa higher than everywhere else in Africa. They are in Pretoria initiating a caste-system. India possesses a caste-system since times imme morial. Nobody is putting India out of the United Nations. They are not massacring people. Look at the massacres of a million people in Indonesia. The pass system in South Africa works both ways. White people need a pass to go into a black township. Willem, there is so much cheap liberalism in this world. Look at Sweden. The Government did not allow some Greek Orthodox bishops to visit the country, because Greece was now ruled by colonels. In Boston they always are busy reforming the deep South. But, instead, their “help” aggravates the situation. The way it goes, South-Africa is turning into a sanctuary for all the reactionaries in the world. In the mean time, Anglo-American Corporation is building housing for black workers. Prescribing South-Africa what to do and not to do is what my daughter calls “the democratization of goodness”, make other people behave the way you want them to by passing more laws.’

Martin Ruyter had aandachtig zitten luisteren en merkte op: ‘I see, we do agree mostly about these matters.’ Komende van

[p. 48]

een Volkskrant-man dacht ik: how can? Bovendien geloof ik niet als interviewer die opmerking gemaakt te zullen hebben.⁶⁸

Na een rondrit met Margaret Mead door Amsterdam bleek Nic Heizenberg van de ncrv met een crew gearriveerd te zijn. Hij had suite 326 voor de opname gereserveerd en de camera's stonden gereed.

Nic begon met slijmerig te vertellen dat hij een bewonderaar van haar was en haar boek Man and Woman had gelezen. Normaal schiet hij twee rollen van tien minuten. Tot overmaat van ramp zei hij ook nog dat men deze keer met één rol kon volstaan omdat zij zo ‘articulate’ was.

Intussen overhandigde ik meneer een declaratie voor de ncrv van 650 gulden. Als René Eijbersen mij anders had bejegend dan formeel tegen me te zeggen: ‘Zeer bedankt voor je medewerking’ en daarmee Schluss zou ik misschien 500 gulden of minder hebben gevraagd. Maar dat eeuwige klaplopen van Hilversum op mijn contacten hangt me de keel uit. Alles is vanzelfsprekend in hun voordeel, terwijl ik tenslotte als freelancer ook verder moet.

Nadat Margaret eindelijk ging rusten ben ik naar Thermos gegaan. Terwijl ik daar met Stephen Membrecht over haar reacties en opmerkingen aangaande Peter en mij praatte zat een jonge negerbink flink te flirten. Toen ik naderhand de steamroom, het bekende vooshok, inging kwam hij onmiddellijk op de bovenste latten naast me liggen en we raakten verstrengeld in een hevig, wild nummer. Dat had ik nodig. Later, toen ik me aankleedde kwam hij bij me zitten. Zijn naam: Imro.

Haalde Frank Heckman om 19.30 uur van de sportacademie in Geuzenveld af. Hij zag er om te pakken uit: jeans, gele laarzen, sweater met een sportlijf eronder. Hij liet me het gebouw zien. We reden eerst naar die andere Indische sportjongen, Fred de la Bretonnière, in zijn leertoko. Hij was bezig en droeg een lerenschort. Freds ogen zijn voor mij altijd even mooi en bijzonder. Zijn zoontje was in de buurt, evenals twee vrienden, sportmaniakken. We aten met z'n allen bij Mei Wah en tafelden lang na. Frank sprak uitvoerig over zijn vriendin Peggy. Ergens bevredigt die relatie hem niet. Hij voelt zich dikwijls sad deep inside. Hij stelde de vraag: ‘Is a woman an object, to please, to be ordered around, almost, to be used?’ Eigenlijk deed het me goed te constateren dat ook op vrouwen gerichte guys zich deze vragen stelden. Peggy had een zeer zuiver karakter, maar ze kon ook gemakkelijk exploderen en dan vloog een

68 Wim Ruigrok van de Volkskrant maakte foto's.

[p. 49]

pan met spaghetti door het raam naar buiten. Op Amerbos kruipt hij altijd meteen in mijn stoel. Hij is bezig een speciale vriend te worden. ‘Ik zou een kameraad kunnen omhelzen, zelfs tegen me aandrukken,’ zei hij, ‘maar voor seks moet ik een trut voor me zien.’ Dus als Casper Bake.

29 november 1974

Ronald Gase belt om te vertellen dat Martin Ruyter van de Volkskrant vanmorgen een zeskolomsartikel met dr. Margaret Mead publiceerde: de schijnheiligheid in holland. Margaret Mead pleit voor Zuid-Afrika. Collega Ruyter heeft me ruiterlijk in de tweede alinea credit gegeven. Dat doen ze ook niet allemaal. Hij meldt dat Margaret ‘de benadering van de kerken in Nederland ten aanzien van Zuid-Afrika onchristelijk vindt. De Zuid-Afrikanen voelen zich in de steek gelaten (...). Er zijn in Zuid-Afrika sterke liberale elementen, die door die veroordelende houding vanuit het buitenland in de loopgraven worden gedrongen. Ze vallen terug op een koppig nationalistisch standpunt. Op die manier is geen ontwikkeling meer mogelijk. De Christenen in Holland moeten de progressieve geesten in Zuid-Afrika steunen in plaats van ze in de hoek drijven.

Versta mij goed, ik kan niet de geringste sympathie opbrengen voor het Zuid-Afrikaanse systeem. Oltmans brengt hier de Hoogovenplannen voor Zuid-Afrika in het gesprek,’ aldus Martin Ruyter. ‘Dat is toch een voortreffelijke gelegenheid om wat aan het Zuid-Afrikaanse probleem te doen.’ Na deze uitspraak richte dr. Mead zich speciaal tot de klassieke betweters in Den Haag: ‘Holland heeft een grote bek, maar laat de Hollanders maar eens in eigen huis kijken (...). Als het om daden stellen gaat is Nederland belangrijk. Nederland is het mythische moederland. Ze voelen zich dieper gegriefd door beledigingen uit Nederland dan van anderen (...). Holland stemde in de vn tegen de resolutie om Zuid-Afrika eruit te gooien. Dat is tenminste iets. Hoe ik dat weet? Ik wist toch dat ik naar Nederland zou gaan. Ik kijk zulke dingen na.’

Ik ontmoette vanmorgen Wout Woltz. Hij had Deel 2 van mijn Club van Rome-gesprekken ontvangen en ingekeken, maar het was veel van hetzelfde vergeleken bij Deel 1. Hij wist niet precies wat hij met het boek moest beginnen. Die man blijft me de riedels geven, want dit betekent dat de nrc Deel 2 niet zal bespreken.

De rechtbank heeft op mijn klacht tegen de publicaties in De Telegraaf van 19 en 20 januari 1972 - waarin ik werd gepresen-

[p. 50]

teerd als een Nederlander die met de sovjets samenzweerde tegen Luns (mede dankzij de welwillende samenwerking van mijn vriend Henk Hofland) - na een jaar delibereren geantwoord dat naar haar mening wat De Telegraaf schreef ‘niet krenkend was voor de klager’.⁶⁹ Het lijkt me noodzakelijk dit historische document hierbij te voegen, vooral ook om hierdoor de namen van de rechters te kunnen vermelden: Povel, Winkel, Drabbe en Buddendijk, die hiermee voor altijd in hun hemd zullen staan.

Volgens A.J. van Dijk in de nrc heeft Ischa Meijer met de schrijver-misdaadkundige professor W. Nagel, alias J.B. Charles - zal aliassen nooit begrijpen - voor De Haagse Post gesproken. Hij noemt minister Dries van Agt: ‘een medioker mens, een vla-achtige denker’ en over Joseph Luns zegt hij: ‘die gemankeerde schout-bij-nacht, die wegwerpexcellentie, die politicologie in Bonn heeft gestudeerd toen Hitler aan de macht was...’ Het zal wel waar zijn, maar ik zou die man nooit op zo'n manier aanvallen.

Yukio Mishima schreef veertig romans, achttien toneelstukken, twintig delen korte verhalen en evenveel literaire essays. Naast schrijver was hij acteur, een expert-schermer, een wereldreiziger en een soort profeet. Hij werd driemaal voor een Nobelprijs voorgedragen. Hij was een man van frightening talent, aldus meent een professor aan de Kyoto University. Er is opnieuw een biografie over hem verschenen, nu van John Natan, professor in de Japanse literatuur aan Princeton University. Natuurlijk staat zijn homoseksualiteit weer centraal. Hij trouwde een mooie Japanse vrouw. Zij kregen twee kinderen. Natan wijst er op dat de vorming van zijn paramilitaire groep The Shield Society ten onrechte voor een fascistische uitspatting werd gezien. Hij was ‘above all a romantic esthete’, schrijft Natan in de Times. ‘Elegance, refinement of manners, courtliness of behavior held him spellbound. He compensated for his shyness by becoming something of a poseur, a show-off. He disguised his inner frailty by bravado: he aimed to shock. The chivalric prowess and grandeur of the samurai (lordly warrior) tradition fired his imagination like some epic spectacle which was not only to be admired but emulated. A fascination with blood was not so much a trait bespeaking cruelty as the visible symbol for him of human vitality.’

‘All I desire is beauty,’ schreef Mishima in zijn dagboek. ‘Maar,’ denkt Natan, ‘the unquenchable thirst for beauty in

69 Zie bijlage 5.

[p. 51]

him developed into a destructive force (...) Mishima's life was an enactment of fiction,’ aldus deze Princeton professor. Zullen we het ooit weten? Wat ik in Sun and Steel, zijn persoonlijke testament over zijn gedachten en gevoelens lees, is een lange litanie over zijn tweespalt tussen body en mind, op het abnormale af, en daar lees je eigenlijk weinig over. ‘My dreams, at some stage, became my muscles,’ schreef Mishima. ‘I had made of my style something appropriate to my muscles (...) the goal of my life was to acquire the various attributes of the warrior (...) one of the aims of my mind was to know how the man with the massive physique felt about the world around him.’ Het is gewoon te veel van het goede. Mishima's brein moet zijn dolgedraaid.

30 november 1974

Droomde dat ik een brief kreeg van mam uit Mozambique met prachtige postzegels. Ik zag een langwerpige enveloppe bij de post en herkende onmiddellijk haar handschrift.⁷⁰ Ik herinner me uit mijn droom de gedachte: Hoe is dit in godsnaam mogelijk.

Dr. Go Gien Tjwan⁷¹ gaat akkoord behulpzaam te willen zijn bij de bevrijding van de journalist Surjono uit zijn verbanningsoord in Moskou. Surjono zond een curriculum vitae. Hij werd in 1927 in Blitar, Oost-Java geboren. Hij is journalist vanaf het eerste uur van de Republiek in Jogjakarta in 1945. Dr. Go vertelde eveneens dat Nederland in de vn voor het bewind van cia-puppet Lon Nol had gestemd. Godgeklaagd. Altijd wordt aan de wensen van Washington blindelings tegemoetgekomen. Waarom toch?

Telefoneerde met Fred van der Spek. Ook hij vond die stem voor Lon Nol treurig en overwoog de kwestie aan de orde te stellen bij de discussie over de begroting van Buitenlandse Zaken. Ik informeerde naar het Nieuw-Guinea-onderzoek inzake Luns. Hij had de kwestie kennelijk uit het oog verloren maar zou navraag doen.

Professor Ernst Utrecht wijdde in Vrij Nederland⁷² een artikel aan de reacties in Indonesië op het befaamde boek van Anthonie Dake In the Spirit of the Banteng en het nog beruchter geworden Widjanarko-rapport, zoals eerder hier uitvoerig besproken. Er zijn allerhande aanvullingen en terechtzettingen

70 Het merkwaardige was dat Casper van den Wall Bake zich in Mozambique bevond en mij van daar schreef.

71 Lid van het Indonesië Comité met prof. Wim Wertheim en anderen.

72 Vrij Nederland, 23 november 1974.

[p. 52]

gekomen, bijvoorbeeld van gezaghebbende personen als dr. Johannes Leimena die bij Bung Karno was tijdens de coupdagen in 1965. Ik zei tegen Ernst zijn artikel naar dr. Ruslan Abdulgani te zullen sturen. ‘Doe het niet,’ zei hij, ‘Ruslan is een hond...’ Maar dr. Go was het er eens mee dat Ruslan Abdulgani Sukarno nooit is afgevallen, zoals Adam Malik en anderen hebben gedaan. Hij noemde ook Subandrio, maar is dat zo?

In een pleidooi van zeven uur heeft het vier man sterke advocatenteam dat de studentenleider Harriman Siregar verdedigt, om vrijspraak gevraagd. Een der verdedigende advocaten is de advocaat Tasjrif, die mij in 1967 met een proces dreigde namens Adam Malik, de minister van Buitenlandse Zaken. Small world.

Ik heb Carel Enkelaar van de nos gewoon een ultimatum gesteld. Terwijl ik uitvoerig met professor Jay Forrester van mit - afgezien van het feit dat hij all along mijn vondst is geweest - had afgesproken dat wanneer zijn nieuwe computermodel over de vs uitkomt ik de primeur hiervan op televisie zou brengen, blijkt het dat Wouter van Dieren zonder een woord te zeggen naar Boston is gegaan. Hij komt 8 december op televisie met een Forrester-verhaal. Ook met Klaas Jan Hindriks had ik duidelijk afgesproken dat ik de primeur van het nieuwe Forresterproject bij Panoramiek zou brengen. Eerst werd mij het maken van een programma over de Club van Rome door de neus geboord (in West-Berlijn) en nu dit. Ik heb Enkelaar verwittigd alles in het werk te zullen stellen die uitzending op 8 december te zullen stoppen.

Wout Woltz was in zoverre nuttig dat hij me van de Van Dieren-reportage op de hoogte stelde. Terzelfder tijd noemde hij Deel 2 van Grenzen aan de groei ‘meer van hetzelfde’. Daar kan ik nog altijd met mijn pet niet bij. Hoe krijgt je de onzin door je keel?

Een afschuwelijke reportage op televisie over stropen in Nederland. Barbaren à la Hollandaise.

1 december 1974

Om 07.15 uur, het moment dat Peters machine uit New York had moeten landen, belde hij op dat hij nog in Amerika was. Hij is kennelijk in de wolken over iemand die hij heeft ontmoet, maar zei tegen me: ‘Willem, de ware Jozef kom ik nooit meer tegen.’ Hij komt nu half december. Schreef hem meteen een expresse.

In de vs is toch wel een en ander over Deel 1 van On Growth

geschreven, zoals in The Providence Journal, Dallas Morning News,

[p. 53]

Independent Press Telegram, New Engineer en andere publicaties. In Thermos zat ik te lezen. Vroeg een saunaganger: ‘Bent u journalist?’

‘Ja.’

‘Wat bent u aan het doen?’

‘Ik lees hoe het Vaticaan tegenover het communisme staat.’

‘Wat heb ik daar nou mee te maken. Geef mij maar een lekker geil communistje in plaats van een vette paus...’ Deze types gaan stemmen en lezen De Telegraaf.

Schreef Peters moeder dat hij later kwam. Ik weet - en voel - dat zij zeer naar hem uitziet.

Ik vind een artikel over de ziekte van Kahler, een zeldzame en kwaadaardige woekering van een bepaald soort cellen, die in ons beenmerg zetelen, en bij voorkeur optreedt in botten die veel merg bevatten. Het is een vorm van kanker die Multiple myeloma heet. Zij komt bij mannen tweemaal zo dikwijls voor als bij vrouwen en manifesteert zich na het 40ste levensjaar. Het is een ziekte die leidt tot ontkalking van het skelet, waardoor een te hoog kalkgehalte in het bloed ontstaat. Bij de ziekte van Kahler raakt de bloedeiwittensamenstelling verziekt. Het allerwaarschijnlijkst dat mam hieraan is overleden.⁷³

73 Weekblad Accent, 20 april 1974.

2 december 1974

Droomde dat prins Bernhard in beschonken toestand achter het stuur van een sportauto ging zitten.

Norman Borlaug heeft het Senaatscomité voor Nutrition and Human Needs in Washington meegedeeld: ‘that only famine and wide spread death of millions of people would bring the world to an understanding of the enormity of the problem,’ - zoals ook Jay Forrester erover denkt.

Casper schrijft bij Gerongase in Mozambique, waar een geheime Frelimo-basis is gevestigd, te zijn aangehouden door vrijheidsstrijders en aanvankelijk had men besloten hem als gijzelaar uit te wisselen tegen medicamenten, vanuit Holland, die de Frelimo nodig had. Na tweeënhalve dag wist hij een generaal te spreken te krijgen en kletste zichzelf kennelijk los, Hij werd onder zware bewaking weggebracht - drie Frelimo-guerrilla's met machinegeweren - naar Vila Pery. ‘Ik heb niets tegen zwarten maar na zo'n voorval neig ik een tweede Hendrik Verwoerd te worden,’ schreef hij.

Telefoneerde met Henk Waltmans van de PPR over de Nederlandse stem in de vn voor de verrader Lon Nol. ‘Het leek me

[p. 54]

niet zo verstandig nu het Nabije Oosten aan de orde is, om nu al over Cambodja te beginnen,’ zei hij.

Schreef premier Joop den Uyl onder meer het een schande te vinden dat op Lon Nol werd gestemd. ‘Dat is immers hetzelfde of u namens Nederland - ons - op Pinochet of Suharto laat stemmen?’ Ik dacht: met zijn ‘tik’ voor Pinochet begrijpt hij het op die manier misschien het gemakkelijkst. ‘Werkelijk, onze Van der Stoel is toch wel een heel zwakke broeder. Het is een uitzonderlijke vooruitgang op Luns - al was het maar dat Van der Stoel “fatsoenlijk” is’ (naar het Haagse begrip van fatsoen dan). Ik herinnerde en passant aan het gescharrel van de minister met het aanbod van premier Aleksei Kosygin in Moskou om de samenwerking met Shell te openen.

3 december 1974

Heb besloten de brief maar niet naar Den Uyl te zenden, want het helpt toch niets, laat staan om te zeggen waar het opstaat. Droomde verward. Een klein kind was in een karretje omgevallen en nog wel op de linkerhelft van een tweebaansautoweg. Ik stopte en wilde een truck tegenhouden die op de rechterbaan terechtkwam en het meisje en mij maar net miste. De vrachtwagen stopte. Er kwam een reus van een kerel uit met een afschuwelijke neus, vol met horizontale littekens. Hij stond aan de rand van een berm. Ik vloog hem aan en ranselde hem zo af dat hij naar achteren viel en naar beneden lazerde.

Schreef Anneke Verrips, omdat het morgen tien jaar geleden is dat Werner zogenaamd bij Sassenheim verongelukte. Onbegrijpelijk dat er al zoveel tijd voorbij is.

Heb geconcentreerd piano gestudeerd.

In het Van Gogh Museum vond de aanbieding plaats van het Pestel-Mesarovic rapport voor de Club van Rome, nu door Argon-Elsevier in het Nederlands uitgebracht. Eduard Pestel kwam naar me toe. We kwamen op het onderwerp Jay Forrester. ‘The man is inhuman,’ aldus professor Pestel. ‘I got him the money for the world model, but he didn't do anything himself. He let Dennis Meadows do it all. He is a monomaniac. He never attends our meetings either.’ Ik ben het hier allerminst mee eens. Forrester is ‘ivory-towerish’ misschien, maar ‘inhuman’ of ‘monomaniac’ is niet op hem van toepassing. Ontmoette in een huis aan de Brouwersgracht Ronald O'Reiley, Ierse vader, Amerikaanse moeder, eigenaar van het piratenschip Radio Caroline. Hij wilde over de jfk-moord spreken. ‘I am a 100 percent jfk fanatic. I cried three days after Dallas, while I had never cried in my life, well may be as a child falling

[p. 55]

down the stairs. I have been on it since 22 November 1963...’ Na zo'n introductie weet je eigenlijk al hoe laat het is. Hij had de naam George de Mohrenschildt zelfs nog nooit gehoord. Aardig, maar een beetje gek. Hij durft niet meer naar de vs te gaan, uit vrees te zullen worden vermoord. Hij is met een drie uur durende film over Dallas bezig. Waste of time.

Bijzonder onaangenaam gesprek met Carel Enkelaar in diens werkkamer in Hilversum. Hij had de diverse heren (Neelissen, Hindriks, etc) op het matje geroepen en vooral Neelissen voorgehouden dat het behoorlijk zou zijn geweest om de plannen met Forrester met mij af te stemmen. Men was slordig met mij omgesprongen, maar dat betekende niet dat ik kon decreteren dat de uitzending niet door kon gaan. Hij had niets te maken met de opmerking van Klaas Jan dat ze het niet zouden doen. En als me de nos niet beviel dan moest ik maar naar een andere zendgemachtigde gaan, waar ik zonder twijfel dezelfde problemen zou ondervinden. Hij dreigde weer, het oude liedje, het gesprek te zullen beëindigen toen ik met bewijzen hem weer het vuur te na aan de schenen legde. Het is natuurlijk de ellende dat Carel in wezen een proleet is. Maar na nog meer onaangenaamheden werd overeengekomen dat er over een genoegdoening dan misschien wel zou zijn te praten. ‘We zijn nog nooit een afspraak niet nagekomen,’ aldus Carel met aplomb om zichzelf te overtuigen. ‘Ik zal maar zwijgen, Carel, want het zou pijnlijk zijn het verleden op te rakelen.’

Bij zulke confrontaties voel ik me zeer weerloos en onmachtig omdat de fundamentele opvattingen over hoe met elkaar om te gaan onoverbrugbaar veel van elkaar verschillen. Op zo'n moment zou ik Nederland het liefst voor altijd de rug toekeren. Go where? Zwitserland misschien? Het is trouwens overal hetzelfde. Naar Zuid-Afrika gaan?⁷⁴ Nice future there with millions of blacks breathing restlessly in your neck.

Schreef Jay Forrester om exact uit te vinden wat Wouter van Dieren heeft uitgespookt en waarom hij zich niet aan onze afspraak hield de primeur van zijn nieuwe usa-model voor mij te houden.

Vanavond zal de ncrv het gesprek met dr. Margaret Mead om 21.55 uur op Nederland I uitzenden.

74 Merkwaardig dat ik toen al met die gedachte speelde en er in 1986 eindelijk naartoe zou gaan.

4 december 1974

Droomde dat we met onze ouders op een moeilijk begaanbaar bergpad liepen. Vader voorop. Mam verstuikte haar voet (wat

[p. 56]

twee dagen geleden bij mezelf gebeurde). I blamed myself, omdat ik voor haar liep en verzuimde haar te waarschuwen.

Jean-Jacques Servan-Schreiber publiceert in de Tribune zijn ideeën over the birth of another world. Hij noemt in de eerste alinea van deze lange beschouwing ‘the necessary transformation of our mental processes will be yet more difficult’ (dan de economische revolutie). Hij preciseert: ‘It is urgent that we integrate new realities of the world as it is into our way of thinking.’ Opmerkelijk dat deze uitgever van het Franse blad L'Express de crux van het probleem om naar een andere realistischere wereld toe te groeien tenminste in een paar regels aanroert. We zijn immers terug bij Alexander Mitscherlichs dictum dat de kunst van leven bestaat uit voortdurend nieuwe realiteiten onder ogen te zien.⁷⁵

Mam bewaarde op 22 december 1948 een artikel uit de Zeister Post over ‘Stille Nacht, Heilige Nacht’. Het was mijn ouders eerste Kerstmis samen sinds de geboorte van hun drie kinderen. Broers Hendrik en Theo waren per auto onderweg van Bosch en Duin dwars door Afrika naar Kaapstad. En ik was op Yale University in de vs. Ik denk dat we ons geen van drieën hebben afgevraagd wat ons vertrek, vrijwel tegelijk, uit het ouderlijk huis voor hen moet hebben betekend. Ik voelde me in die dagen ellendig op Yale, boordevol heimwee, maar ik dacht uitsluitend aan mezelf, mijn eigen eenzaamheid en ‘zieligheid,’ en verzuimde me in te leven wat het tegelijk uitvliegen van ons drie voor hen moet hebben betekend.

Ben vanmorgen met twee rozen naar het graf van mijn ouders gegaan. Keke wandelde mee, snuffelde aan het zand en liep dwars over het graf heen. Het bracht me tot tranen. Heb een beeldje van een hert dat van mam was, aan het meisje in de kennel van dr. Offereins dat altijd voor de hond zorgt gebracht.

75 The New York Herald Tribune, 2 december 1974.

5 december 1974

Broer Theo belde me voor een praatje.

Martin Ruyter van de Volkskrant - een contact van Bibeb - schrijft een keurig briefje om nog eens te bedanken voor het gesprek met dr. Margaret Mead.

Op het postkantoor liep een jonge kerel voorbij, goed smoel, zwart haar, blauwe coltrui, leren jack. ‘Je bent een goed journalist,’ zei hij.

‘Hoe weet je dat?’

‘Ik zie toch wat je doet, volhouden!’ en hij liep door. Bemoedigend.

[p. 57]

6 december 1974

Als ik in bed over mam lig te denken krijg ik het benauwd. Vroeger belde ik haar als opkikkertje op en ging dan later langs voor koffie of we gingen uit met de honden.

Jan Buis van Bruna was twee dagen in België geweest. ‘Willem, ik ben nog nooit zo schunnig behandeld als daar.’ Zijn grote vriend Eddy Niessen had zelfs met een proces gedreigd. Het was een bijzonder onfris verhaal. Henk Bruna had links en rechts mensen gepolst over een mogelijke lunch bij de sovjet-ambassadeur en scheen nu te aarzelen: ‘Ik wordt nog voor cryptocommunist versleten,’ had hij al gezegd. Ik wilde vooral weten of Bruna mijn komende boek over Europa zou uitgeven. Buis zei nu Henk Bruna onomwonden te willen vragen of ze het boek zullen publiceren.

U Thant, die onlangs is overleden, veroorzaakt emoties in Rangoon. Studenten hebben zijn lichaam gekidnapt en nu in de aula van de universiteit opgebaard. Ben blij dat toen ik hoorde dat het niet goed met hem ging, ik hem nog heb geschreven.

Ik kijk dikwijls naar avro's top pop met Ad Visser, omdat die muziek je toch wel in touch brengt met another world, de wereld van nu. Maar wanneer er dan een smartlap tussen zit als Geven door leven over een kind dat op straat speelt en daarna dood gaat omdat het kanker heeft, dan vraag je je af waar de smaak van mensen blijft: walgelijk slijmlied. Dat moet de ‘hit’ van de bedelavond van de ncrv zijn geweest waarbij onlangs 65 miljoen gulden werd opgehaald voor het Koningin Wilhelmina Fonds. Wat meer zou helpen is wanneer iedereen dag in dag uit zuiniger zou zijn met brood, ander voedsel, elektriciteit en minder zou roken of alcohol drinken.

Besprak met André Spoor de gedachte om een Forum te organiseren over het tweede rapport van de Club van Rome (Pestel-Mesarovic) met Aurelio Peccei, William Nordhaus, Jan Tinbergen en nog enkele specialisten. De nrc zou het initiatief kunnen nemen samen met Elsevier en de nos-televisie. Hij was geïnteresseerd.

7 december 1974

Brief van Peter. ‘Je klonk door de telefoon zo van “als je niet snel naar Holland komt, trek ik mijn handen van je terug”. Die indruk liet het bij me achter en ik voelde me erg naar nadien.’ Ik was nijdig en teleurgesteld, maar dat was niet de bedoeling. Carel Enkelaar schrijft dat het normaal zou zijn geweest als de nos mij over Forrester zou hebben benaderd maar ‘door de

[p. 58]

omstandigheid dat een andere afdeling van de nos dan de Panoramiek-redactie...’ en meer van dergelijke ontwijkingsargumenten, was het er deze keer niet van gekomen. Bovendien was Forrester bereid mededelingen te doen die nieuws bevatten, ook al was een en ander een vervelende samenloop van omstandigheden geweest, een journalist kon Forrester niet voor zichzelf claimen. Hij komt tot de conclusie dat het aanbevelingswaardig ware geweest als de afdeling Documentaires eerst contact met mij zou hebben opgenomen, maar intussen was ik met een serie dreigementen gekomen, die weinig bevorderlijk waren voor de goede verstandhouding. Carel Enkelaar kent het verhaal van de druppel en de emmer blijkbaar niet, want na alles wat ik in Hilversum gedurende vele jaren van vermeende collega's heb ondervonden, ben ik waarschijnlijk veel te laat met grof geschut gekomen. ‘Je weet dat ik meestal achter je sta, maar deze ongeremde reacties sterken ook mij niet in de lust en de mogelijkheden om me daarvoor blijvend in te spannen. Ik hoop dat enige contemplatie en een goede nachtrust bij jou begrip doen ontstaan voor mijn beoordeling.’

Een zekere Marcel Bloemendal kwam me opzoeken - hij speelde niet onverdienstelijk Bach - om te spreken over een onderzoek van de cia inzake parapsychologische verschijnselen bij het manipuleren van volkeren. Hij zit misschien vol geniale trekjes maar lijkt me nogal mesjoche. Ik zou Peters oordeel over die jongen willen weten.

Lester Brown van het World Watch Institute in Washington wilde dat ik The Future of Technological Civilization van Victor Ferkiss zou lezen. Een pil van 369 pagina's.⁷⁶ Hij schrijft: ‘The world of humanity has been invaded. Invaded not by aliens from without but by aliens from within.’ Deze krachten ‘if unchecked will destroy human civilization and create in its place a crowded, ugly, mechanized, regimented and totally dehumanized world.’ Of, zoals Jacques Ellul en anderen hebben gewaarschuwd: ‘We live in a society in which the inherent dynamics of technology will overcome the inherent dynamics of humanism. The machines we have created to enlarge our human existence will enslave us and recreate us in their image (...) a mere prelude to the history of a post human society in which machines rather than men rule.’ Ferkiss is van mening: ‘That the only hope for a human future lies in the overthrow of the power and the pretensions of these alien forces.’

Victor Ferkiss acht het de ramp voor de mensheid ‘that we

76 Victor Ferkiss, The Future of Technological Civilization, George Braziller, New York 1974.

[p. 59]

have allowed our collective destiny to be determined by the political philosophy called liberalism, which holds that the prime purpose of human society is to encourage individuals self-aggrandizement. It engages human society in a fatal attempt to conquer rather than cooperate with nature, licensing technology as the unfettered instrument of that conquest. Unfortunately, liberalism's major ideological rivals, conservatism and socialism, lead to essentially the same results.’ Er moet een nieuwe politieke filosofie worden ontwikkeld ‘conducive to the continuance of human history.’ Ga er maar even aan zitten. Het moderne drama van de wereld heeft ‘three basic actors: nature, human beings, and technology.’

Ik wilde dat mam wist dat ik voortdurend lief voor haar hondje zorg. Het blijft een merkwaardig beestje, zoals hij vragend met zijn kopje zit te wachten op mij, in de kamer of in de auto, het werkt voortdurend vertederend op mij. Ik begrijp steeds beter wat honden voor mam moeten hebben betekend. Keke is zo aanhankelijk, hij kan kijken met een uitdrukking in zijn ogen of hij alles begrijpt of weet.

Jan Pieter Visser van de ncrv heeft met Frits Philips geluncht die 70 jaar wordt en zijn memoires schrijft. Hans Martino, de perschef - voormalig journalist en aanhanger van Luns' Nieuw Guinea-politiek - was er bij en sloofde zich uit met ‘ja mijnheer Philips’ en ‘nee meneer Philips.’ Zo breng je het inderdaad ‘het verst’ in deze wereld. Dr. Margaret Mead is nog altijd niet op het scherm geweest: ‘Want ze heeft zoveel schokkende dingen gezegd, we hebben het moeten terugbrengen tot vijf minuten.’ Wanneer Margaret tegen die andere voetknecht van Den Haag, Nic Heizenberg, over Zuid-Afrika dezelfde dingen heeft gezegd als tegen Martin Ruyter van de Volkskrant, ja dan kan je er donder op zeggen dat ze dit allemaal wegknippen. Het is tenslotte ‘maar’ de mening van dr. Mead.

De Amerikaanse permanente vertegenwoordiger bij de vn, John Scali, heeft te kennen gegeven dat Washington - evenals het Amerikaans Congres - hun steun aan de volkerenorganisatie zal gaan verminderen en misschien wel helemaal intrekken. Het New Yorkse gezelschap wordt namelijk steeds meer overheerst door ontwikkelingslanden, gesteund door het sovjetblok. Met andere woorden: de VS voelen zich steeds meer een minderheid en Scali spreekt nu dan ook vrolijk over ‘de tirannie van de meerderheid.’ Maar dat is nu juist het kenmerk van Westminster democratische beginselen. Bij de oprichting van de vn in 1945 deelde Washington de lakens uit met Londen, Parijs en Peking, waar toen Chiang Kai-shek de dienst uit

[p. 60]

maakte. De opkomst van de Chinese Volksrepubliek in 1949 met Mao Tse-tung aan de teugels versterkte het rode blok tegenover Washington, Londen en Parijs. Nu heeft het aantal lidstaten zich vrijwel verdrievoudigd en een meerderheid in de wereld danst niet meer naar de pijpen van Washington, Londen en Parijs. Vandaar het sterk afgenomen enthousiasme voor de vn, vooral in Washington. Dat is hoe democratisch ze daar zijn. Ik weet dit al heel lang, wat ertegen te doen?⁷⁷

Sergeant Louis Stokes werd in Mannheim veroordeeld tot vier maanden gevangenisstraf en terugzetting in rang naar soldaat, omdat hij het had verdomd om zijn haar kort te laten knippen. Na twee maanden te hebben gezeten ontdekten zijn advocaten dat militairen een gesprek tussen hem en zijn advocaat in het geheim hadden afgefluisterd zodat hij is vrijgelaten en zijn rang van sergeant heeft teruggekregen. Zo'n bericht is om razend van te worden.⁷⁸

De kennis van biochemische processen in onze brains en bodies maakt een explosieve groei door. Twintig jaar geleden waren slechts drie of vier ‘neurotransmitters’ bekend, zoals acetylcholine en adrenaline.⁷⁹ ‘Their job was simple, so it seemed, to assist the electrical signals, the one-way flow of information, across the gaps, or synapses, between nerve endings. But the newly revealed complexity of brain chemistry has completely revised the concept of what nerves can say and do to one another. The action at synapses now looks more like a committee meeting than a simple one-way relay of others,’ schrijft Yvonne Baskin in Science.⁸⁰

‘I think that behavior is much more hardwired, much less flexible, than people thougt,’ zegt Candace Pert.⁸¹ Zij gelooft dat we in de genen gecodeerde instructies meedragen die ‘proteins’ produceren. Op die manier komt een ‘innate personality substrate’ tot stand ‘that influences the way we perceive the world and the way we think, feel, and act in it.’

Het duizelt je wanneer je over de complexity van brains leest. ‘The human brain is a dense ticket of hundred of billions of nerve cells, each capable of forming anywhere from 1000 to 500.000 synapses. At any given time a neuron is talking with dozens of thousands of other neurons at synapses along its vast network of branches. It must compile and average out all the

77 The New York Times, Paul Hofman, 6 december 1974.

78 The New York Times, Craig Whitney, 5 december 1974.

79 Artikel The way we act, our biochemistry helps determine our behaviour.

80 Science Magazine, november 1974.

81 Chief of Section of Brain Biochemistry National Institute of Mental Health.

[p. 61]

incoming signals before it decides whether to fire and at what rate and what neurotransmitter to release...’

Larry Swanson, een neurobioloog aan het Salk Institute in Californië zegt: ‘If you stop to think about what you really remember - when your mother died, for instance - it's associated with just a tremendous emotional response at the same time. That is something that only happens to you once, but you'll remember it for ever.’

Larry Swanson

Gary Lynch

Swanson geeft aan dat onderzoekers van mening zijn dat je dat specifieke moment nooit meer vergeet door ‘a tremendous surge of steroid hormones feeding back on the hippo-campus in the brain’ and ‘in this way jacks up the memory formation process.’

Gary Lynch van de University of California in Irvine - allemaal jonge onderzoekers - verwacht dat ‘in the next twenty years we will no longer be dodging human cognitive operations. We went into classical conditioning because that's what we could study. Okay. But the moment is on us now, I think, where we will no longer be avoiding the properties like human associative memory (...).’ Ik vraag me af als ik het over moest doen of ik me niet met deze guys in deze materie zou willen verdiepen.

[p. 62]

De uitspraak van dr. Margaret Mead tegenover mij: ‘This is the decade of the brain’ wordt toch wel in alle opzichten bewaarheid. Het interesseert me in hoge mate. Kon ik Peter er maar in meeslepen.

8 december 1974

Amerbos

Keke begint tegenwoordig precies om 07.30 uur in zijn mand op de benedenverdieping te jengelen. Ik ga er dan ook maar uit met de gedachte dit voor mam te moeten doen. Op het moment dat ik zijn geblaf hoorde droomde ik dat ik ergens in een hotel mam stond op te bellen en dat er een dame bij was, die het meeluisterapparaat vasthield. Ik werd woedend en begon te slaan, te trappen en te bijten (!) omdat ik niet wilde dat wie dan ook meeluisterde. Peter begrijpt zo'n droom altijd meteen. Zat ik het totale ‘bezit’ van mam in mijn droom te verdedigen, zou hij dat nu ook hebben gezegd?

Heb Marcel Bloemendal geadviseerd contact op te nemen met Henk Hofland. Ik zou niet willen dat Henk dit exemplaar zou mislopen.

Ik heb Henry Richardson op Harvard geschreven zijn plannen eens met professor Daniel Bell te bespreken.

Jaap van Wansbeek, een journalist, schijnt Bloemendal te hebben geadviseerd niet naar Hofland te gaan. ‘Oltmans is alright, maar Hofland is gevaarlijk...’ Misschien heeft de man nog gelijk ook. Misschien was het wel misselijk van me om die arme in de war zijnde jongen op Hofland los te laten.

Heb ruim een uur met Loet Kilian in het Hilton op Schiphol gesproken. We waren ongewoon dicht bij elkaar. Soms, als ik in zijn bruine ogen kijk, zou ik hem uit affectie kunnen verpletteren.⁸² Hij is met Tieneke en de kinderen op bezoek bij Erik en Helga van der Leeden geweest. Loet en Erik zijn kennelijk nu ook vrienden. Ik zond hem vanuit Wenen een knipsel over een vliegschool in Antwerpen. Ik ga er op 19 december met Loet een kijkje nemen. We bespraken wat het mogelijk zou kosten om zijn vliegopleiding alsnog af te maken. Ik suggereerde dat ik misschien zou kunnen bijschieten. ‘Maar ik zou je nooit kunnen terugbetalen’, zei hij.

‘Schat, er is een persoon in jouw leven bij wie je daaraan niet behoeft te denken. Wanneer ik je help is het gegeven en afgegeschreven. Word je ooit piloot en maak je een ton per jaar, kan je me nog altijd afbetalen.’

82 Zie vorige Memoires voor foto's en gegevens over Loet Kilian en Erik van der Leeden, beiden Indische jongens en boezemvrienden.

[p. 63]

‘Dat is waar,’ zei hij. Hij had zich opgegeven voor vlieginstructeur bij de klm en kreeg een briefje: ‘U bent de geselecteerde kandidaat, maar gezien de bezuinigingen is de kandidatuur opgeheven.’ Loet heeft superpech. Ik geef hem liever 5000 gulden nu dan na mijn dood. Misschien kan hij alsnog piloot worden.

Ging voor de thee naar de heer en mevrouw J. van Dijk⁸³ in Baarn. Ik was vroeg en wandelde eerst in het Baarnse bos. De lucht van de herfstbladeren was weldadig. Zo te midden van de natuur ben je dankbaar to be alive and healthy en zou je een gebed willen uitspreken omdat dit leven voorbijmarcheert zonder ellende en lijden zoals bij zovelen. Keke wandelde zoet mee. ‘Het is net een kind,’ zei Loet.

Mijnheer Van Dijk, in een keurig donker pak, leek ouder geworden. Mevrouw lijkt soms wat wankel ter been, maar scheen verder okay. We spraken lang over mam. Zij vertelden dat ze mijn moeder vrij recent nog eens in Bilthoven zijn gaan opzoeken, waarbij mam hen beiden nog eens speciaal had bedankt voor de jaren dat ik bij hen in huis was geweest. Ze herhaalden dat toen Gerben Bonno werd geboren ze besloten hadden mij niet meer in huis te nemen. Mam had toen tegen hen gezegd: ‘Dan is Wim verloren en komt er niets meer van hem terecht.’ Mam had gehuild bij dat gesprek en mijn vader had benadrukt: ‘Dan geeft u hem maar een zolderkamer of voor mijn part slaapt hij in de kelder, als u hem maar houdt.’ Hierop heeft meneer Van Dijk die zolderkamer in het huis aan De Genestetlaan in Baarn zelf getimmerd, en dat was het kamertje waar ik een aantal jaren heb gewoond en waar 's winters het ijs op mijn dekens stond.

De Van Dijken hebben eerst een aantal jaren in een verzorgingsflat in Epe gewoond, waar ik hen met mam heb opgezocht. Ze vertelden dat veel medebewoners verbaasd waren geweest dat ik bij hen had gewoond: ‘Want de mensen konden je niet uitstaan, omdat je altijd tegen Luns ageerde.’ Mevrouw Van Dijk: ‘We hebben het altijd voor je opgenomen, hè vader?’

‘Was ik dan werkelijk zo'n onmogelijk jongetje?’

‘Helemaal niet,’ antwoordden zij in koor. Ik bleef zelfs voor een glaasje sherry. Daarna reed ik naar de Koningslaan in Amsterdam om tante Meta de Vries, mams beste vriendin, in het verpleeghuis te bezoeken.

Ik heb Mrs. Marguerite Oswald in Fort Worth, Texas geschre-

83 Oud-directeur van de Nieuw Baarnse School, bij wie ik tijdens de jaren op het Baarns Lyceum in huis was.

[p. 64]

ven dat haar Newsletter van 24 september 1974 geen handige public relations zet was.⁸⁴ ‘In fact, it contains no hard information at all. Even more so, it says nothing and means nothing. What you do try to convey is that you do have certain vitally important information, and that you, mother of the accused, would make it available if given the opportunity. Frankly, it reminds me of Richard Nixon having the chance to burn all the tapes on Watergate and not doing so and destroying himself accordingly. You, and a lot of other people who feel your son has been done injustice - by individuals like Gerald Ford and many many others - and who are willing to help unearth the truth about the assassination, feel bound to throw your note in the waste paper basket, because it does not help at all.’

Koning Konstantijn van Griekenland haalde maar vijfentwintig percent van de stemmen bij het referendum over de monarchie. C.L. Sulzberger beschrijft Konstantijn ii (34) als een pechvogel. ‘He was inexperienced and badly advised by both his military and political counselors but his instincts were sound.’ De koning vertelde aan Sulzberger dat vice-president Spirow Agnew hem eens had toevertrouwd dat het kolonelsregime de beste regering was die Griekenland ooit had gehad omdat de communisten buiten de deur werden gehouden. De koning vertelde: ‘I blew up. Mr vice-president you don't know what you are talking about (...). We fought a bloody Civil War against the communists and we had new parliamentary elections right afterwards.’

Opvallend is dat het Zuid-Afrikaanse leger bekend heeft gemaakt ook zwarte rekruten voortaan toe te laten, die als blanke militairen zullen worden bewapend en eenzelfde soldij zullen krijgen als deze militairen.

Premier Kakuei Tanaka van Japan is afgetreden. Hij is bij een financieel schandaal betrokken geraakt wat zijn aanblijven onmogelijk maakte. Ik herinner me onze ontmoeting exact.⁸⁵

84 Zie bijlage 12.

85 Zie Grenzen aan de Groei, Deel 2, Bruna 1974.

9 december 1974

Gisteravond laat belde Gerrit Jan Wolffensperger. Hij wijdde een beschouwing in de Volkskrant aan mijn Telegraaf-zaak.⁸⁶

Was weer in het radioprogramma van Henk van Stipriaan van de vara in de Brakke Grond. ‘Sommige mensen hier schijnen te denken dat ik alleen maar over Luns praat.’ Wat later vroeg Henk: ‘Dus jij bent tegen polarisatie?’

86 Ik kan het betreffende artikel niet terugvinden.

[p. 65]

‘Ik ben het in ieder geval oneens met minister Henk Vredeling of de schrijver Gerben Hellinga om het vuil naar Luns te smijten. Luns heeft ook zijn grote verdiensten voor het vaderland gehad, zoals ik in mijn boek Den Vaderland Getrouwe ook heb aangegeven. Anderzijds heeft meneer Luns bepaalde fouten gemaakt. Ik heb hem steeds aangevallen aan de hand van aantoonbare feiten.’

Ik bracht Keke naar de kennel in Bosch en Duin. In het hok naast hem stond eveneens een Maltezer te snuiven en te kwispelen en misschien was het daarom minder pijnlijk hem achter te moeten laten. Trouwens het is maar voor twee dagen.

Intens gesprek bij Bruna met meneer Henk en Jan Buis. Ik moest kletsen als brugman, maar ik geloof dat Bruna mijn Europaboek gaat uitgeven, evenals het boekje dat ik over mijn komende reis door de ussr ga schrijven, beide in 1976 te verschijnen. ‘Weet je,’ zei Henk Bruna tegen Buis ‘dat wanneer je de sovjetambassade binnengaat er een foto van je wordt genomen?’ Zocht een lifter bij Oude Rijn en nam Don X. mee, uit New York, die Frans studeerde in Parijs. Hij was blij met een rechtstreekse rit. Nogal een uil, maar beter samen met hem dan alleen naar Frankrijk te rijden.

Diner in Bar des Théâtres. Frans voer steekt toch koppen boven de Hollandse keuken uit. Flink eind gelopen. Twee truien over elkaar. Goed doorgestapt. Je moet de halve stad aflopen om een film waar je mogelijk iets van meeneemt te vinden. Het is allemaal moord en doodslag, inbegrepen Andy Warhols versie van Frankenstein.

Mijn grootste geheim is toch wel dit dagboek.

Telefoneerde Madame Hanafi.⁸⁷ ‘U bent hier welkom. Wij hebben Den Vaderland Getrouwe gelezen. Pet af voor u.’

‘You pay me too much of a compliment, madame, all I did was remain ‘anak mas’ van Bapak.’

De zeventiende Europese top is hier vandaag begonnen. Robert Escarpit schrijft: ‘Les messieurs, qui se réunissent gravement et sobrement à Paris évoquent plutôt Le con d'anatomie de Rembrandt. La seule différence est que l'artiste n'a mis que huit personnages autour du corps étendu, alors qu'à Paris ils sont neuf.’ Escarpit vraagt: Wordt het ‘une autopsie ou une tentative de réanimation?’

Lees Lazare van André Malraux.⁸⁸ Hij noteerde: ‘Je ne me souviens pas de mon enfance (...). Pas même, sauf attention dé-

87 De vrouw van Sukarno's laatste ambassadeur in Havana.

88 André Malraux, Lazare, Le miroir des limbes, Gallimard 1974. Een vervolgboekje op Antimémoires.

[p. 66]

libérée, des femmes que j'ai aimées ou cru aimer, de mes amis morts.’ Wanneer ik van iets overtuigd ben geraakt, dan is het wel dat het fameuze geheugen, waar we ons dagelijks zo gaarne op beroepen als een soort permanente hoofdagenda, in werkelijkheid een vergeet-boekje is, zo lek als een zeef. Dit dagboek is het bewijs voor mijn stelling.

‘Des images ne composent pas une biographie, des événements non plus. C'est l'illusion narrative, le travail biographique, qui créeent la biographie. Qu'a fixé Stendhal, sinon des moments de la sienne? Chacun articule son passé pour un interlocuteur insaisissable: Dieu, dans la confession; la postérité, dans la littérature. On n'a de biographie que pour les autres.’

Wanneer ik Aux âmes sensibles⁸⁹ van Stendhal uit de kast haal⁹⁰ tref ik de pagina's haast vergeeld aan. Deze keuze uit brieven moet ik meer dan veertig jaar geleden hebben gelezen. In 1800 verzoekt Stendhal zijn zuster Pauline zijn brief niet aan anderen te tonen: ‘Elle est pleine de ridicule pour les âmes froides.’ Zette er drie strepen onder. ‘Rien ne rend vieille comme le chagrin...’ schreef Stendhal in 1803. Streep. ‘Les passions tuent la vie.’ (1804) En ook in 1804 aan zijn zuster: ‘En générale, tout mal vient d'ignorer la vérité, toute tristesse, tout chagrin, d'avoir attendu des hommes ce qu'ils ne sont pas en état de vous donner.’ Meer strepen. Dit waren momenten uit Stendhals mindscape opgetekend ten behoeve van anderen, door mij anderhalve eeuw later ontdekt als een ‘bit of information’ om over na te denken en toe te voegen - als niet te licht bevonden - aan mijn eigen fundamentele opvattingen over life. Biografieën, brieven en dagboeken hebben me om deze reden altijd gefascineerd. Het zijn ontmoetingen met de werkelijke mens ‘for better or for worse’. Het lezen van in die vormen overgedragen gedachten is alsof men samen op een terrasje, bij een kopje koffie, oog in oog zit te praten. Dat is altijd het genre ‘gezelschap’ geweest, waar ik in boekwinkels naar heb gezocht.

89 Stendhal, Aux âmes sensibles. Lettres choisies et présentées par E. Boudot-Lamotte, Gallimard, Parijs, 1942

90 In 1991 in Johannesburg, Zuid-Afrika.

10 december 1974

Parijs

Zalig weer. Strakke blauwe lucht.

‘Le deuil disparaît...,’ aldus Malraux, maar je hebt met het verlies van je moeder toch een vleugel verloren. Of, om in termen van Malraux te spreken, een motor is uitgevallen en de jachtbommenwerper vliegt op de andere motor verder.

[p. 67]

Dewi Sukarno staat in Paris Match met de voormalige keizerin van Iran, Soraya. ‘Elles sont inséparables,’ aldus het blad. Dewi kennende: voor hoe lang? Zij stond ook enige tijd geleden in Der Stern.⁹¹

Ontmoette oud-ambassadeur Pak Hanafi in het Hotel Intercontinental. Hij overhandigde me een brief, die hij had geschreven maar nimmer verzonden. Hierin vertelde hij in maart 1966 op het Istana Merdeka in gesprek te zijn geweest met Bung Karno, toen Dewi onverwachts arriveerde. Zij stelde voor dat zij Suharto, Adam Malik en Hanafi zelf op Wisma Jaso te eten zou vragen. Hij herinnerde zich niet of die maaltijd is doorgegaan, ‘of dat ik al was opgepakt door de gangs van generaal Amir Machmud.’⁹² Hij had zijn kaartje onlangs bij portier van de flat van Dewi afgegeven. Zij belde hem die avond op. Hij vertelde haar een beleefdheidsbezoek te willen brengen en vooral Kartika graag te willen zien. Zij vroeg of hij nog altijd ambassadeur in Havana was. Daarna poeierde zij hem gewoon af. Daarom was de hernieuwde kennismaking met mij een welkome afwisseling.

‘I have finished reading Den Vaderland Getrouwe’, schreef hij, ‘It is very interesting and the most faithful and reliable book about Bung Karno I have read so far. I think every sincere Indonesian and Dutch citizen has to read it. I dare to say that you deserve the highest merit and appreciation from every honest Indonesian patriot.’ Hij schrijft te begrijpen hoe ik mij heb ingezet voor de vriendschap tussen Nederland en Indonesië. Dat was ook zijn ideaal geweest ‘and that is also the unfinished struggle of our beloved Bung Karno.’

Hij schrijft dat, toen ik me in 1956 in Rome bij president Sukarno aandiende, er geroddeld werd dat ik een verzonnen, leugenachtig artikel zou hebben geschreven over hongersnood in Indonesië. Het was in Rome dat Bung Karno tegen Hanafi zei:

91 Zie bijlage 6.

92 In die tijd de militaire commandant van Jakarta: door mij in oktober 1966 voor de nos gefilmd.

[p. 68]

‘Biarkan itu wartawan Oltmans, kalau dia mengikuti kita, dia orang baik, saja kira’.⁹³ Pak Hanafi zei verder dat Bung Karno wat mij betreft gelijk heeft gekregen: ‘Tot mijn verdriet dat hij niet meer de kans heeft genoten om jouw boek te lezen.’

Het was een lange brief van een paar duizend woorden. Over Ruslan Abdulgani zegt hij dat hij zich als de bekwaamste theoreticus inzake het denken van Bung Karno beschouwde. Althans in het kader van de Partai Nationalis Indonesia. ‘Maar hij interpreteerde het Marhaenisme van Bung Karno volgens zijn eigen denkwijze. Wat Abdulgani miste was juist de essentie van het Marhaenisme, het Marxisme. Daarom was het niet te verwonderen dat Abdulgani altijd gereserveerd stond tegenover de nasakom (een symbiose tussen nationalisme, socialisme en communisme) en later in het nauw gedrongen door de tegenstanders van Bung Karno in het vaarwater van de contra's is terechtgekomen.’ Ik denk dat hier een grond van waarheid rond Abdulgani in schuilt.⁹⁴

Hanafi beschrijft hoe hij aanvankelijk in 1966 niet uit Jakarta weg wilde. Hij noemt Mas Ruslan ‘misschien een heer van zwaar kaliber’ vergeleken bij zichzelf, ‘maar wat heeft hij gedaan om de situatie van Bung Karno te redden?’ Ik geef toe, eigenlijk niets, wat ook mijn eigen aanvankelijke reserve tegenover deze naaste medewerker van Sukarno was na diens ‘ondergang’. ‘Ik ben van mening,’ aldus Hanafi, ‘dat Bung Karno nooit als zondebok zal kunnen worden bestempeld. Hij heeft zijn allerbest gedaan. Maar grote God (Allah Akbar) hoe kan hij de zaak redden wanneer hij op het kritieke moment het nodige apparaat niet meer ter beschikking heeft?’ Hoe kon Sukarno nog zijn aanhangers mobiliseren, wanneer veel van de politieke en militaire leiders niet meer de moed hadden ‘aan dek te komen?’ Hanafi: ‘Dat is de beroerde realiteit geweest. Dat is waarom Bung Karno is gevallen en waarom de verraders hebben gewonnen.’ Hij meent dat de geschiedenis hierop een accent behoort te leggen, zeker voor men een oordeel velt over de rol en positie van Sukarno na 1965. ‘Bung Karno's loyalisten waren geparalyseerd. Waarom? Dat moet men weten of aan Suharto zelf vragen. Bung Karno gaf zijn vertrouwen aan Omar Dani, Sutjipto, Pranoto, Hartono en wie nog meer om niet de politieke partijen, de pki inbegrepen, te noemen. Het feit is dat de trouwe generaals niet meer de moed hadden om aan dek te

93 ‘En zorg jij er voor dat er in de delegatie geen geouwehoer is over hem’. Ik heb dit nooit geweten, maar het kan zo zijn gegaan.

94 Hoewel in 1991 zal Ruslan zelf geneigd zijn om te zeggen: ‘Zie je wel dat het Marxisme in Maerhanisme niet thuishoorde.’

[p. 69]

komen. Dat was erg zielig wanneer ik denk aan onze stoutmoedige activiteiten in de dagen van augustus 1945. Die heren hadden de moed verloren om de confrontatie tegen de militaire junta aan te gaan.’⁹⁵ Mijn eigen indruk van die fatale periode in Indonesië, van de coup in 1965 tot 11 maart 1967, is dat een aantal aan Sukarno trouwe generaals, admiraals en luchtmacht-officieren - misschien zelfs wel een overgrote meerderheid - president Sukarno heeft aangeboden, er soms bij hem op heeft aangedrongen, de strijd tegen de coupmilitairen rond Suharto niet te schuwen en juist aan te gaan. Vechtlustige legeronderdelen wachtten op Bung Karno's bevel, want hij, en niet Suharto was de opperbevelhebber van de strijdkrachten. Maar de schok van de moord op de zes generaals en de adjudant van generaal Nasution, met daaropvolgend de gigantische jacht op Sukarno-aanhangers en communisten had Sukarno in een staat van daze gebracht, waarbij hij het vooruitzicht op een full scale burgeroorlog niet in overweging wenste - en durfde - te nemen. Dit is hem door veel van zijn trouwe aanhang, en vooral van links, buitengewoon kwalijk genomen. Mede hierom raakte Bung Karno in zijn laatste levensjaren vrijwel totaal geïsoleerd, een isolement door de coupmilitairen bewust nagestreefd en bevorderd.

Pak Hanafi was vanmorgen in het Intercontinental Hotel emotioneel over Bapak. Na de coup van 1965 had Chaerul Saleh hem een telegram gezonden en gevraagd direct naar Jakarta terug te keren. Bapaks medestanders trokken zich om hem samen. ‘Chaerul Saleh was ready for a show-down with Suharto, when he was arrested too,’ aldus Hanafi. ‘He was the only one who was really ready to back Bapak till the end.’⁹⁶ Saleh werd dan ook in gevangenschap vermoord. ‘The Soviet Communist Party tried to invite me to Moscow, but I refused. If I had gone there I would have lost so many friends, like Djawoto in Peking. I wanted to maintain my independence.’ En tenslotte vroegen zelfs de Cubanen hem het land liever te verlaten, waar hij een aantal jaren als vluchteling was gebleven.

Zijn grootste probleem, momenteel, was om financieel van de grond te komen. Hij was grotendeels door zijn spaarcenten heen. Zijn oudste zoon woont in Japan. Zijn tweede zoon, Dito, een voormalige Tjakrabirawa-militair en een Pentjak Silat-expert (Javaanse vechtsport) is thans 27 en woont met zijn ouders in Parijs, evenals een dochter, die in Cuba architectuur

95 Brief van 1 november 1974.

96 Hij zal hier de politici hebben bedoeld, want onder de militairen waren vele Sukarno-getrouwen.

[p. 70]

studeerde en nu in de Rue de Rivoli in een winkel werkt. En dan is er nog een nakomertje van veertien, ook een meisje.

In Vietnam - niemand spreekt er meer over omdat de Amerikanen grotendeels weg zijn - woedt sinds vijf dagen een hevig opgelaaide oorlog waarbij volgens het commando in Saigon tweeduizend Zuid-Vietnamese militairen om het leven waren gekomen: 400 per dag. Je vindt een dergelijk bericht weggemoffeld op een pagina van de Herald Tribune. Het kan verkeren.

Ontmoette Claude Glayman bij Editions Stock die akkoord ging met een door mij te schrijven boek over Aurelio Peccei op een voorschot van 10.000 francs. Hij stelde me tevens voor aan Christian de Bartillat, de president van het uitgevershuis. Hij dicteerde on the spot een brief aan Aurelio. ‘This way you can write every year for us.’ Ik stelde voor een tweede boek samen te stellen over dr. Jermen Gvishiani, waar ze laaiend enthousiast over waren.

Om 16.55 uur deed een zwarte man, met littekens op zijn wangen, de deur open van Dewi's appartement. ‘He's everything,’ zei mevrouw Sukarno, ‘valet, cook, chauffeur, very expensive, the valet of a former ambassador, but I never want to miss him again.’

Ik vond haar niet meer de schoonheid van vroeger. Het werd al gauw duidelijk dat zij opnieuw in love was, zelfs desperately so, met een 37-jarige Duc d'Orléans: ‘Second in line to the French throne, you know.’ Zij onderstreepte dat de moeder van de hertog haar als fiancée had aanvaard: ‘But many ladies in Paris are now waging a war against me, to prevent me from marrying him. I lost three dinner invitations in one week and when we do meet at a dinner party, people seat us as far apart as possible.’ Zij maakte duidelijk dat aangezien zij de First Lady van Indonesië was geweest, zij zich kon permitteren een Europese edelman te trouwen. Hij behoort tot de top-200 mannen van Frankrijk. Zij haalde een Jours de France uit de slaapkamer met foto's van de Duc, zijn moeder en zuster. There goes another victim.

Wat ik vervolgens te horen kreeg deed mijn klomp breken. Madame opende met de vraag, ‘Do you really think you will make money in Russia?’

‘I certainly hope so.’ Volgende vraag.

‘Is your loyalty with Francisco or with me?’ Ik slikte mijn aarzeling zo goed en kwaad als het ging in. ‘With you and through you with Bapak - in the first place - but I do not want to be between you and Francisco in any way.’ Daarop volgde een

[p. 71]

schokkend verhaal. Zij had haar hele vermogen, dankzij Francisco Paesa, verloren. Het ging om twee miljoen dollar, maar zij corrigeerde zichzelf, bijna twee miljoen. Toen Paesa's Alpha Bank door de Zwitserse autoriteiten werd gesloten, omdat er geen vergunning voor was gegeven, scheelde het een haar of Francisco was de bak in gedraaid. Dewi had al haar geld gegeven, terwijl bijna al haar juwelen - haar door Bung Karno geschonken - werden beleend. ‘I sold my house in Japan for him because I wanted to help him, but nothing was on paper. Some of the money I gave him in cash other money I transferred to him via three different banks, this I did to make it look as if it was his money. Your trips to Russia, I paid for them. Do you understand now why I asked whether you both flew First Class?’ Het raakte me allemaal zeer, omdat ik blijkbaar in de affaire betrokken was en niets van deze zaken heb geweten. I was stunned. Ze zei dat niemand in de hele wereld ook maar iets van haar huidige financiële moeilijkheden wist. ‘By now, I have to ask every penny I spend from him. Imagine, I even have no more money to phone him. I don't want to marry a big millionaire. I want to marry a nobleman.’

‘Does your new Duke has money?’

‘I need money for me and my daughter⁹⁷. Otherwise I will have to commit suicide, because I have no more money.’

‘But if you marry this guy, you will live in a castle and you won't need any money anymore.’

Zij vertelde werkelijk van Francisco gehouden te hebben, en om die reden ook haar geld in Villa Rajada te hebben gestoken. Maar er rustte een hypotheek van twee miljoen Zwitserse franken op. Ze wist kennelijk niet dat hij in september tweemaal 10.000 ton suiker had verkocht: ‘So he did make money.’ Het was niet waar dat hij een werkvergunning in Zwitserland had, zoals hij mij vertelde. Ze zei wel dat ze wist dat indien hij eenmaal over het geld zou beschikken, hij haar als een gentleman zou terugbetalen. ‘But I do not have any proof at all that I gave him all this money,’ zei ze er bot boven op. Ik zei maar niet dat hij me in Moskou had voorgerekend goed te zijn voor vijftien miljoen dollar. ‘The moment you will be making money in Russia, will you tell me, because he will have to pay me first.’ Ik herinnerde me hoe zij in het verleden me had verzekerd: ‘He will never double cross you,’ en nu was ze bezig zich via mij veilig te stellen. Ik vind dit een zeer ernstige ontwikkeling. In wat voor wespennest zit ik nu weer?

97 In deze volgorde.

[p. 72]

11 december 1974

Parijs

Voor ik vertrok - toen Dewi aan de telefoon werd weggeroepen - ging ik naar de keuken, omdat ik Karina met Mrs Azuma had zien thuiskomen beladen met materiaal om de kerstboom te versieren. Kartika zat huilend bij de negerbediende. Dikke tranen biggelden over haar wangen. Ze maakte duidelijk dat ze met Kerstmis niet samen met haar moeder zou zijn. De verzorgster zei tegen mij: ‘It's nothing’, maar dat was het wel: het kind was ergens ongelukkig over. Ik ging naar Dewi. ‘Oh, is she crying, really?’ Zo droevig was het allemaal niet want het was geregeld dat zij op Kerstmis bij Francisco op Villa Rajada in Gland zou zijn.

Ik vroeg haar trouwens hoe het inmiddels met haar heerlijke Schotse bink ging. ‘It was the first time that my lover was taken away, not by another woman, but by a homosexual.’

De avond bracht ik bij de Hanafi's door. Mevrouw Hanafi leek me een kordate tante. Zij had een heerlijke rijsttafel bereid. We hebben uren zitten praten en fotoalbums bekeken met foto's erin van Bapak, generaal Yani, D.N. Aidit, iedereen. Pak Hanafi leek gebeten op kolonel, nu generaal Sutikno Lukitodisastro.⁹⁸ De Hanafi's waren bereid om Den Vaderland Getrouwe in het Bahasa Indonesia te vertalen. Dito (27) kwam thuis. Wat me verbaasde was dat hij al vrijwel kaal was. Hij is enthousiast over zijn lessen Javaanse karate.⁹⁹ Hij leek me aardig en als Javaan vond ik hem aantrekkelijk (en had moeite dit niet te laten merken). Hij bracht me samen met zijn vader in de auto terug naar hotel Vendôme. Ik vroeg hem naar Amsterdam te komen. Op de terugweg was er bij Culemborg een sneeuwstorm. Om 15.00 uur was ik in de kennel. Keke was uitgelaten en blij en kroop meteen op mijn schoot achter het stuur.

Thuis was er een boodschap van panam dat mijn koffer terecht was. Ik belde Gerard Croiset dat hij gelijk had gekregen. ‘Leuk, leuk,’ zei hij, ‘maar je begrijpt wel wat ermee is gebeurd.’

‘Wat bedoel je?’

‘Dat vertel ik je nog wel.’¹⁰⁰

Dr. J.H. van Roijen heeft vandaag in het bijzijn van Max van der Stoel op de ambassade in Brussel een Nederlandse vredesprijs aan Henry Kissinger overhandigd voor zijn ‘werk’ in het Nabije Oosten. Typisch. Altijd geven de verkeerde mensen zo-

98 De privé-secretaris van Suharto en een vriend van mij sinds 1957: ik verdenk hem van cia-connecties all along myself.

99 Zie propagandafolder voor zijn lessen, bijlage 7.

100 Croiset gaf aan dat mijn koffer zou zijn doorzocht.

[p. 73]

genaamde prijzen aan andere verkeerde mensen namens het ‘volk’. Niet namens mij, in ieder geval. Kissinger verdient geen moer.

Telefoneerde Peter in New York. Hij is zondag eindelijk terug. Malraux: ‘L'ultime conscience n'a rien de commun avec le souvenir de nos actes ni la découverte de nos secrets. On n'est pas son histoire pour soi-même.’ Een vader vertelt zijn levenservaringen aan zijn zoon. De onderwijzer maakt kinderen verder wijzer over de wereld waar zij in leven. De journalist meldt zijn ontdekkingen in zijn krant. De schrijver in zijn (dag)boek. In die zin zijn we allemaal voorbestemd wat ervaren en geleerd werd, uit te dragen.

George Gilder heeft Naked Nomads geschreven, dat een pleidooi is voor het huwelijk en dat het voornaamste probleem van de Amerikaanse samenleving - in de sociale sector - de ongetrouwde man zou zijn. ‘The single male is an unmotivated wanderer, which no clear long-term sexual identity. Men need women for their survival.’ Volgens Gilder is het huwelijk van cruciaal belang: ‘Because it ties men to a purposeful future, and monogamy is its preferred form as a fair mode of rationing - one wife to a customer,’ en meer van dergelijke onbedaarlijke onzin. Je hebt altijd types die denken wat voor hen op gaat op de ganse kudde van toepassing is.

Erik van der Leeden en ik werden tweemaal verbroken voor een derde gesprek kon plaatsvinden. Ik ben overtuigd dat er weer met mijn telefoon wordt geklierd. Er is geen kruid tegen gewassen.

Victor Ferkiss laat zijn gedachten gaan over ‘The world of 2000-plus.’ ‘The coming of 7 to 8 billion human beings - almost half of them are already here - cannot all be fed by organically grown foods marketed locally by small farmers, cannot be clothed in homespun animal or vegetable fibers, and cannot be sheltered in local wood or stone. Not only will most of humankind be primarily dependent for the production of the necessities of life on a highly advanced technology, but in order to get products to people and to manage an increasingly interdependent world economy plagued by scarcities of key resources, an increasingly complex system of management and communications will be required.’ Het alternatief zou immers chaos, widespread poverty en de hemel mag weten wat voor andere rampen voor steeds meer mensen met zich meebrengen.

Ferkiss zegt, net als de Club van Rome: ‘How can society be ordered so as to take into account the increasingly apparent limits to humanity's economic and demographic growth, and

[p. 74]

how can society be ordered so as to enable humanity to control the technology which is necessary to sustain human life on this planet? Put another way: the dual issues are how man should relate to nature and how he should relate to the machine.’ Ja, en ‘how are all these masses of unemployed, hungry and psychologically dissatisfied people going to relate to each other,’ zou ik Ferkiss hier willen vragen.

Premier Joop den Uyl is naar unctad iii geweest en diep bezorgd over de toestand in Chili teruggekomen. Max van der Stoel heeft in het parlement gezegd dat de regering bezorgd is over de bekendgeworden cia-activiteiten in Chili. What about Indonesia? What about this absurd pro Lon Nol vote in de vn? Ik begrijp die mensen niet.

13 december 1974

Logeerde bij Erik van der Leeden, met Keke. Die jongen heeft prachtige, zeer levendige, sprankelende ogen. Dat was gisteravond. Vanmorgen leken ze uitgepoept. ‘Dat komt omdat mijn nachtrust werd onderbroken,’ zei hij, wat waar was.

Haalde Aurelio Peccei gisteravond van Schiphol voor een ontmoeting met studenten aan de Erasmus Universiteit. Van de zestig à zeventig aanwezigen namen al gauw enkele hecklers de zaak over. Een Engelse jongen die zei een ‘international socialist solidarity movement’ te vertegenwoordigen, geassisteerd door een driftig en fanatiek meisje en een gewipt vrouwelijk gemeenteraadslid, voerden de boventoon. Men vroeg Aurelio al gauw de simpele vraag: ‘What are you doing for the starving people in Asia?’ Of: ‘We need more energy and most of all fusion.’ Aurelio wees er nogal geïrriteerd op dat negentig percent van alle atoomonderzoek voor militaire doeleinden diende en waarom was men er zo zeker van dat ‘solar energy’ niet levensvatbaarder zou zijn? ‘It all needs a political solution,’ concludeerden de linkse aanvallers. ‘Sure it does,’ zei Aurelio, ‘Which one?’ De gesjeesde wethoudster: ‘Yes, but socialism should win over capitalism.’ Waarop ik ook maar eens iets zei: ‘That's why the ussr and China have to be fed by the United States.’

Later vertelde Aurelio dat waar hij ook sprak, links agitatoren zich deden gelden met dezelfde vragen, zoals over ‘fusion energy’ en het leek of dit georganiseerde acties waren. Hij vroeg zich af hoe en van waaruit deze acties konden worden georkestreerd. De publiciteit van deze groepen werd vanuit postbusnummers gedirigeerd.

Ontmoette eerst vandaag Frits van Eeden in Den Haag. I love

[p. 75]

his eyes too. Erik en Frits: Ik had ze nooit willen missen. Hij gaf me weer een dagboek voor safe keeping mee.

Daarna haalde ik bij panam op Schiphol de in New York weggeraakte handkoffer op. Alles, letterlijk alles, was er in, ook mijn nieuwe Parkerpennen en Peters laarzen. Maar het belangrijkste: mijn dagboek was terecht, inbegrepen de aantekeningen over de Club van Rome in West-Berlijn.¹⁰¹

Keke blijft een merkwaardig hondje. Terwijl hij altijd in mijn televisiestoel slaapt schrikt hij van tijd tot tijd en kijkt dan verschrikt en ongerust op waar ik ben en gaat onmiddellijk zenuwachtig naar mij op zoek. Aandoenlijk. Ik wilde dat ik hem nooit in de kennel zou hoeven te laten, maar er is geen andere oplossing. Mam was altijd bezig met klitten uit zijn haar te knippen. ‘Dat is het laatste levende dat je moeder je naliet,’ zei mevrouw Van Dijk in Baarn, en dat is zó waar. Op een vreemde, onbestemde wijze heeft de mogelijkheid om voor Keke te zorgen het verlies van mam helpen verzachten.

101 Ik heb ze hierin verwerkt alsof ze nooit weg waren geweest.

14 december 1974

Broer Theo is hier geweest. Hij had me niet laten weten hoe laat ik hem kon verwachten.

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt schrijft een lief briefje.¹⁰² Ik geloof dat dit de eerste keer is - na het incident over het noemen van haar naam in het interview met Bibeb¹⁰³ - dat ik weer ‘lieve Wim’ ben. Ik ben natuurlijk nooit van ‘lieve’ tijdelijk op ‘beste’ overgestapt, omdat ik boos en teleurgesteld was in brieven aan haar. Zoiets zou ik niet kunnen. Ze was ‘lieve’ en zal altijd ‘lieve’ blijven. Alleen de intensiteit van de emotie heeft de helft van haar kracht verloren. Dat staat vast. Het unieke gevoel, sedert het Baarns Lyceum tussen ons opgebouwd, is onherstelbaar beschadigd, helaas. Van ‘une âme chaude vers une âme froide.’ (Stendhal).

Ik hoorde dat mijn vriendelijke hulp, mevrouw Hornkamp vrijdagmiddag thuiskwam en haar man dood in zijn stoel heeft aangetroffen. ‘Hij was nog warm,’ aldus de bloemenman op de hoek (haar zwager). Donderdag was zij nog hier en zong mee met de plaat van Tosca die ik draaide. Arm mens.

Jay Forrester en Klaas Jan Hindriks zonden me allebei straffe briefjes.¹⁰⁴ Heb beiden verzoenend geantwoord.

102 Zie bijlage 8.

103 Zij nam me toen kwalijk dat ik haar naam als liefste vriendin uit mijn jeugd had genoemd. Dit wilde zij tegenover het hof (want zij had immers ook Beatrix begeleid) kennelijk niet weten.

104 Neem de details niet op, niet om ze te verbergen, maar ik moet selecteren.

[p. 76]

Ontmoette Anthonie Knoppers van Merck & Co om 11.00 uur in het Promenade Hotel in Den Haag. Hij repte opnieuw met geen woord over een renumeratie voor mijn public relations werk voor Merck & Co. Ze zijn allemaal hetzelfde. Briefjes vol lof voor het nuttige werk ten behoeve van hen verricht, maar betalen ho maar.¹⁰⁵ Je verwacht van zo'n meneer toch eigenlijk dat hij niet als vanzelfsprekend iets voor niets wil hebben. Hij vertelde een rede voor de Nederlands-Amerikaanse Kamer van Koophandel te hebben gehouden over de Club van Rome. Nederland leefde volgens hem in een neocalvinistische kater en Bas de Gaay Fortman was een potentiële toekomstige premier van het koninkrijk...

Ik reed Tonie naar de sovjetambassade. We werden onmiddellijk in de ontvangstsalon binnengelaten. Het klikte meteen tussen Romanov en Knoppers, zoals ik had voorzien. Ik bracht de Shell-affaire ter sprake en Knoppers zei een goede vriend van de heer Wagner te zijn. Maar de ambassadeur bevestigde weer alle belangstelling voor Shell verloren te hebben en dat betekende: Bespaar je de moeite, Moskou is op anderen overgestapt. Wanneer Shell nog wat wilde, dan konden zij zich tot de handelsmissie in Amsterdam wenden. Romanov was zelfs niet meer geïnteresseerd zijn tijd te verdoen om met de heren zelf te spreken. Over hoe een multinational zijn belangen weet te verpesten gesproken! Romanov: ‘Ze komen iedere keer weer met hetzelfde voorstel op de proppen van een seismologisch onderzoek in de Kaspische Zee. Daar zouden ze dan van ons drie miljoen ton olie voor terug willen hebben. That's quite absurd.’

Peter zond een telegram. Hij komt nu maandag.

Ik vond weer allerlei aandoenlijke memento's aan mijn ouders. In 1933 schreef mam een gedicht dat haar moet hebben aangegrepen op een kaartje. En, wat me zeer verbaasde en waarvan ik helemaal niets wist, vader moet in de jaren dat zij in Kaapstad woonden (1950-1960) ook een aantal gedichten hebben geschre-

105 Zie bijlage 9, briefje van Tonie Knoppers.

[p. 77]

ven. Op 29 mei 1958 schreef hij: ‘Die Here Sewentien Het Beveel.’¹⁰⁶

Ambassadeur Romanov was, als gewoonlijk, bij de ontmoeting met Knoppers vanmorgen, levendig en spraakzaam. Hij was net terug uit Moskou alwaar een dochter van hem was getrouwd. Hij gaf vrijelijk toe dat in de Sovjet-Unie het bewustzijn minder ontwikkeld was dan in westerse landen. Maar de cpsu deed er alles aan de mensen meer bewust te maken. Hij erkende dat hierbij het verlenen van ‘personal incentives’ aan de mensen van vitaal belang zou zijn. Hij vroeg ons op een gegeven moment: ‘What comes first, matter or an idea?’ Ik antwoordde zonder blikken of blozen ‘an idea.’ ‘No, you are wrong, of course. It is matter.’ Ik probeerde hem uit te leggen that not ‘matter’ maar ‘mind’ de sleutel in hield voor de ‘survival of mankind.’ ‘You see, in the end it is mind that determines the survival of matter, of everything between heaven and earth dreamt of in your philosophy.’

Tonie, die later tegen mij zei te kunnen zien dat Romanov aan hoge bloeddruk leed, vertelde de ambassadeur van het onderzoek die Merck verrichtte op dit gebied. Hij ging zover met te zeggen dat Merck bereid was een fabriek in de ussr neer te zetten - en ik zag in gedachten de gouden eieren in mijn mandje vallen. Pas toen ik hem later naar Hotel des Indes reed, waar hij een lunchafspraak had, zei Tonie dat hij me het hoofd van zijn public relations afdeling zou sturen: ‘To formalize your role in this matter.’ Eindelijk een serieuze kans. Ook al was dit niet wat we in New York hadden afgesproken, het was weer uitstel van iets wat toegezegd was te zullen worden geregeld. Ambassadeur Romanov speelde mij nuttig in de kaart door er op te wijzen dat verreweg de beste methode in Moskou was via dr. Gvishiani te werk te gaan.

De ambassadeur vertelde dat als gevolg van de rond de Shell ontstane publiciteit, ongevraagd, wereldwijde aanbiedingen tot samenwerking met de ussr op het gebied van olie- en gaswinning waren binnengekomen, waaronder alleen al negen aanbiedingen uit de vs. Hij herbevestigde tegenover Tonie Knoppers en mij dat Shell de kans drie maanden alleen had gehad en had laten liggen. Nu zei hij: ‘I don't think dat Max van der Stoel held the offer from my prime minister actually back. He must have reported it to the cabinet. There must have been political reasons behind that silence.’ Dit is een wat andere draai

106 Zie bijlage 10. In 1987 werd me gevraagd mee te doen aan de publicatie van een lievelingsgedicht door Vroom & Dreesmann. Ik heb toen, zonder vader te identificeren, dit gedicht genomen.

[p. 78]

aan het voorgevallen incident, de druk ligt nu minder bij Van der Stoel dan voorheen. Romanov voegde er het grapje aan toe: ‘I don't know what have been your commission in all this, Willem,’ heel goed wetende dat ik aan het lanceren van de affaire geen cent heb overgehouden.

Broer Theo arriveerde. We hebben eindelijk een begin gemaakt met het sorteren van de spullen uit mams huis, die in de tuinkamer zijn opgeslagen. Hij was eigenlijk erg melig en kraakte alles af. Hij wilde vrijwel niets hebben en adviseerde het meeste rücksichtslos weg te gooien. Het maakte me zeer verdrietig. Ik legde mams bril opzij. Theo keek alleen maar medelijdend. Op De Horst knipte mam eens haar wrong af en liet een permanent in haar kapsel aanbrengen. Ik vond een doos met daarin de vijftig jaar geleden opgeborgen vlecht. Het emotioneerde me in hoge mate, want toen was mam nog jong - en niet grijs. Het haar leek nog te leven en had de natuurlijke glans behouden.¹⁰⁷

Er waren, naast de door mijn ouders voortreffelijk bijgehouden fotoalbums, eindeloos veel dozen met portretten en opnamen, die zijzelf waarschijnlijk van familieleden hadden geërfd. Er was een foto van broer Hendrik en mijzelf naast de tuinmanswoning op De Horst. Ik keek er naar keek en dacht: Ben ik het wel?¹⁰⁸

Er waren cijferlijsten, mijn moeders groenboekje als studente uit 1915, vaders uitnodiging in 1919 om zijn examen voor scheikundig ingenieur in Delft af te leggen en een stuk dat bevestigde dat hij in 1931 advocaat en procureur was geworden.¹⁰⁹ Ik zie geen kans de spullen die zoveel voor hen betekende in de prullenmand te

107 De doos is in 1991 bij me in een lade van mijn bureau.

108 Ik neem die foto op, omdat in 1991, na de dood van broer Theo, wij alleen nog over zijn van ons vijven.

109 Zie bijlage 11.

[p. 79]

doen. Er waren klappers met aantekeningen (in vaders handschrift) toen hij bezig was de boeken over de Instituten van Justinianus en Gajus te schrijven. ‘Daar heb ik er al heel wat van weggegooid’ zei Theo. Er waren dozen vol correspondentie tussen mam en haar moeder en mijn ouders onderling. Ik wilde niets lezen, maar ook niets weggooien.

We waren het eens dat we nu ineens beter 750 gulden konden betalen aan Den en Rust om het graf van onze ouders voor vijftig jaar veilig te stellen. ‘Ik heb nog een bunch graven op Oud Eik en Duinen in beheer,’ zei Theo, ‘ik weet niet wie het allemaal zijn,’ wat me heel naar in de oren klonk eigenlijk. Ik zal de familiepapieren maar aan Theo meegeven, want hij is de jongste.¹¹⁰

Mijn broer vertrok omstreeks 15.00 uur Hij liet me in een emotionele toestand achter door alles wat we samen aan herinneringen hadden teruggevonden. Maar in deze familie word je verondersteld uiterlijk nooit iets van je gevoelens te laten blijken. Kinderfoto's van mam en tante Jetty vertederden me juist zeer. Theo wil eigenlijk helemaal niets bewaren. That is the past, he reasons, and has no relation to the present. He is so entirely wrong. For me, the entire past, today, tomorrow and thereafter are all tightly linked and form one chain indivisible, eternal. I am very very emotional right now and cannot express anything properly. Die situatie dreef me als kind al uit huis en in de armen van de familie Van Dijk en mejuffrouw Büringh Boekhoudt. En nu onze ouders er niet meer zijn zet zich de trend tegeover mijn broers eigenlijk voort, om van de overige familie maar niet te spreken. Ik vind dit verschrikkelijk.

110 Voorzover ik tot dusverre heb kunnen nagaan: zes maanden na Theo's dood in 1991 is alles weg. Had het kunnen weten.

Twee uur later

Eigenlijk een verschrikkelijke dag. Het lijkt wel of wat ik in de afgelopen uren van mijn ouders heb gezien en gelezen meer is dan in de afgelopen 50 jaar. En nu ik vrijwel desperaat in mijn stoel zit springt op Keke op mijn schoot.

Een uur later

Terwijl ik Keke in de tuin liet lopen wachtte ik op hem en keek naar de sterrenhemel. Ik huilde en noemde mams naam. Het is alsof ik het leven van mijn ouders in een ander licht zie. Wanneer mam aan haar moeder schrijft, enkele maanden voor de geboorte van haar eerste kind, mijn broer Hendrik: ‘Dat ik nu over een paar maanden ook zo'n schattige baby zal heb

[p. 80]

ben,’ dan roert me dat diep. Of wanneer vader aan zijn girl-friend van toen, mam, schrijft dat hij ergens verdrietig over is. En dan al die foto's. Mam en tante Jetty met al hun poppen uitgestald op Op Bueren in Maarssen. Programma's van huisconcerten op Villa des Marronniers in Sprimont in de Ardennen uit vooroorlogse jaren. Ben er helemaal van de kaart van. En dan Theo, die steeds maar zei: ‘Weggooien, daar hebben wij niets mee te maken, dat gaat ons niets aan.’¹¹¹

Theo maakte zelfs de opmerking hoeveel eenvoudiger het zou zijn mijn hele dagboek te vernietigen, wat ik als mijn kostbaarste bezit - my private oasis - beschouw. Hij zei het als grapje, maar het zat dieper. Ik geloof dat hij ieder spoor van ons leven het liefste uitgewist zou zien. Hij vertelde trouwens indertijd vanuit de bungalow in Huis ter Heide waar tienmaal zoveel zaken als nu in mijn huis stonden naar een vuilnisbelt in Den Dolder te hebben gereden. Daar wist ik absoluut niets van. Ik zou het niet in mijn hoofd halen iets van onze ouders zonder overleg te vernietigen. Zou hij zo onverschillig zijn geworden, omdat hij al als kind naar Afrika vertrok? Ik ben eigenlijk na 1948 nog veel meer alleen geweest dan Hendrik en Theo. Het moet een karakterkwestie zijn.

De foto als baby op de arm van mam, die ik nooit eerder zag, zal voor altijd op mijn bureau staan. De opname had een schokeffect op me. Life is a dream.¹¹²

111 Ik heb inderdaad de persoonlijke correspondentie van mijn ouders (op enkele ‘voorbeelden’ na) geheel vernietigd.

112 Ik moet eraan denken hoe Dewi Sukarno's broer, Jaso, na de dood van hun moeder, zelfmoord pleegde.

16 december 1974

Terug in de wereld. Ik moet Peter van Schiphol halen.

Een man, die ik altijd zeer heb bewonderd en veel van gelezen, Walter Lippmann, is in New York overleden. ‘Bringing reason, clarity and ethics to the tumult and intrigue of politics, he wrote a score of books and more than 4000 columns in a career that spanned six decades’, aldus Alden Whitman in de Times.¹¹³ James Reston voegt eraan toe: ‘For Walter Lippmann lived for his thought. He merely used the news of the day to illustrate his philosophy of the age, and more than any other journalist of the 20th century, his thoughts and writings endure. In this sense, the news of his death is wrong. His thought is very much alive, and even in his melancholy last years, this was his consolation.’¹¹⁴

113 The New York Times, 15 december 1974.

114 Idem.

[p. 81]

Wat me altijd weer verwondert is hoe J.G. Heitink voortdurend in De Telegraaf met nieuwe ‘koude oorlog’-artikelen komt die rechtstreeks afkomstig schijnen van de inlichtingendiensten. Nu weer heet een stuk Hoe alom de Russen wroeten in ons vrije Westen, met de implicatie dat er omgekeerd niets van dien aard zou gebeuren.¹¹⁵ Hij beschikt over opvallend veel gegevens over sovjetspionnen in Londen en Dublin, terwijl de kgb eveneens via kerkelijke leiders invloed zou proberen te winnen. ‘Ik herhaal nog eens dat verschillende westelijke inlichtingendiensten over informaties beschikken,’ aldus Heitink, ‘volgens welke ook de zogenaamde patriarch van Leningrad, Nikodim, een kgb-officier is op zijn minst in de rang van luitenant-kolonel. In dit verband moet het mij van het hart dat ik niet kan begrijpen waarom de Nederlandse kardinaal B. Alfrink, als internationaal voorzitter van de vredesbeweging Pax Christi, een paar weken geleden in Wenen moest confereren uitgerekend met Nikodim, de duistere patriarch van Leningrad’. Ik durf mijn hoofd er om te verwedden - al kan ik het niet bewijzen - dat Heitink een handlanger van de inlichtingendiensten is en geen journalist volgens de regels van de kunst, zoals mogelijk patriarch Nikodim de kerkmantel draagt in dienst van de kgb. De pot verwijt de ketel.

Zes jaar na de moord op Robert Kennedy meldt John Crewdson in een lange reportage in de Times dat er nu wordt getwijfeld aan bepaalde bewijsstukken, die de Jordaanse immigrant Sirhan Bishara Sirhan als moordenaar hebben aangewezen. Nu wordt gezegd dat een van de kogels, die in het lichaam van Kennedy werden aangetroffen, niet overeenstemt met de kogels die Sirhan Sirhan in rfk heeft gepompt. Het resultaat van de nieuwe bevindingen is dat er mogelijk een tweede moordenaar is geweest. Het oude liedje. Bij jfk in Dallas was het ook eerst Lee Harvey Oswald alleen en langzamerhand wordt er steeds meer over een ambush van twee kanten gesproken met drie of vier schutters, iets wat Croiset vanaf het begin heeft verklaard.¹¹⁶

Luisterde op weg naar Peter naar Schumanns pianoconcert. Keke lag lief in mijn schoot met zijn kopje op mijn arm. Soms denk ik echt dat het mogen hebben van de hond een geschenk van mam voor mij is geweest. Wanneer ik dan in een brief van mam als schoolmeisje in Maastricht aan haar moeder in Luik lees, waarin zij vraagt een kusje op de neus van haar hond Jals te geven, begrijp ik niet alleen hoe mam zelf was, maar van wie ik het misschien heb meegekregen.

115 De Telegraaf, 14 december 1974.

116 The New York Times, 15 december 1974.

[p. 82]

(in geel en groen)

Theo was gisteren verrukt toen we de papieren vonden die de authenticiteit van mams kostbare instrumenten bevestigden. Die instrumenten zijn bij hem. Ik vraag maar niet wat ermee gaat gebeuren. Ik zoek juist naar cues aangaande het innerlijke leven van onze ouders. Wat ik verrukkelijk vond was om een doosje bird seals in mams spullen te vinden, waarmee zij brieven soms dichtplakte.

Ik vond het album van de huwelijksreis van mijn ouders naar St. Fillans in Schotland. Theo wilde het niet hebben. Hij was in de wolken met een serie foto's over de reis die hij in 1948-1949 met broer Hendrik per auto naar Kaapstad maakte. Ik ben ook verrast om foto's van mezelf te vinden, maar ik geniet intens van een opname van mijn moeder, met tante Jetty en een nichtje, de Indische tante Coldrie Oltmans, met zijn drieën als meisjes in bed. Mijn twee broers en ik hebben diametraal tegenovergestelde prioriteiten en waarden, wat de reden moet zijn dat we nooit echt close zijn geweest. Theo zal op den duur ook wel naar Zuid-Afrika teruggaan, zeker nu hij mededirecteur van het bedrijf van broer Hendrik is geworden. Die twee zullen elkaar tot in lengte van dagen tot steun zijn want ze zijn gelijk gestemd, wat mij nog meer zal isoleren. But, who knows, may be I'll drop dead before that ever happens.

Peter zwaaide vanuit de bagageafdeling, maar ik herkende hem eerst niet, omdat hij een wollen mutsje op had. Hij was oprecht blij me terug te zien. Sloot hem even in mijn armen. Veel verhalen. Ik vertelde, wat ik met broer Theo had meegemaakt, wat hij exact begreep. Ik toonde een foto waar ik twee jaar oud op was: ‘Wat een dot,’ zei hij. Er was in New York iemand op bezoek geweest, die geelzucht bleek te hebben. We moeten prikken halen. Hij ging eerst slapen.

Ik vond mams abonnementskaart voor het Concertgebouw uit 1915/1916. Prijs voor de hele serie f 13,75. Ook haar studentenkaarten uit die jaren. Er was een brief aan grootmama geschreven op 10 juni 1920 - precies op de dag vijf jaar voormijn geboorte - die zo tekenend is voor mijn moeder als jonge vrouw dat het lijkt alsof ik haar steeds beter leer kennen.¹¹⁷ Ik kan al die kostbare brieven vol met de liefste gedachten uit haar leven toch niet zonder meer weggooien? Peter merkte tussen neus en lippen op: ‘Ze zullen veel verklaren over je genetische afkomst.’

117 Toch lijkt het me niet gepast die brief hier, ook niet in gedeelten, te publiceren.

[p. 83]

Terwijl Peter rustte ben ik met een klein viooltje dat eens van mijn vader moet zijn geweest, en de altviool en viola d'amore van mam, naar Max Möller gegaan.¹¹⁸ De viool was niets waard en die gaf ik hem cadeau. De beide andere instrumenten zouden samen misschien 4000 gulden waard zijn. Dit scheen me vreemd toe. De Richard Evans altviool uit 1790 van mams werd jaren geleden al voor meer verzekerd. De viola d'amore was een Antoin Veron-instrument uit 1746. Hoe kon dit zo weinig waard zijn? Ik vond het een vreemde gewaarwording zo met mams instrumenten op stap te zijn. Raakte er gedeprimeerd van, maar het had geen zin waardevolle instrumenten in huis te houden die niemand verder ooit zou bespelen.

Vladimir Molchanov, de journalist van Novosti in Moskou, logeerde in het Esso Motor Hotel. Ik haalde hem op. Hij bleef een paar uur op Amerbos en ontmoette ook Peter. Het Bolshoi zou nu in Amerika met Spartacus gaan optreden. Van een film door ons met Thijs Chanowski te maken zou nooit meer iets komen. Hij bracht een foto mee van Vladimir Vasiljew en Ekaterina Maksimova, de twee sterren van het Bolshoi uit Spartacus.

118 In tegenstelling tot wat ik eerder schreef: broer Theo had mams kostbaarste altviool, Januarius Galianus (1727) mee naar Zwitserland genomen, de andere twee instrumenten waren nog bij mij.

17 december 1974

Door het tijdverschil met New York stond Peter om 04.00 uur op. We dronken samen koffie en Peter ging de polders in, en wandelde naar Zunderdorp. Toen hij terugkwam zei hij dat hij de boerinnen het ochtendbrood achter de ramen had zien staan snijden.

Ik moet aan mijn hulp, mevrouw Hornkamp, denken, die nu haar man naar het crematorium begeleid.

Henry Richardson heeft inderdaad met professor Daniel Bell gesproken over zijn studiestuk inzake Limits to growth. Hij zond zijn document nu ook aan Aurelio Peccei en als ik hem het adres van Arnold Toynbee geef, krijgt hij ook een kopie. Henry is een aardige jongen. Verheug me hem terug te zien. Diplomaat Vladimir Kouznetsov zond een briefje uit Moskou wat me verbaasde. Meestal als dit soort mensen in het hol van de leeuw terugkeert, zijn ze verder onvindbaar.

Ganis Harsono, de voormalige woordvoerder van minister Subandrio, schrijft een boek over zijn carrière als diplomaat. Het zal in Australië uitkomen. Wanneer ik voor een Nederlandse uitgave zorg geeft hij mij 45 percent en neemt zelf 55

[p. 84]

percent van de royalty's. ‘Is that fair?’ vraagt hij. Dat is het na- tuurlijk, maar die man kennende betwijfel ik zeer of het een waardevol boek zal zijn. Ganis is bij mij altijd als een gladjanus overgekomen, die niet zal aarzelen politiek stuivertje te verwisselen, wanneer hij er zelf garen bij zou kunnen spinnen.

Marguerite Oswald stuurt me een nieuw pamflet, waar ik al evenmin ‘wijzer’ van wordt, net als bij de vorige newsletters van haar. Ze bevatten namelijk niets nieuws.¹¹⁹

119 Zie bijlage 12.

18 december 1974

De vader van Henry, mr. Elliott Richardson, voormalig minister van Justitie is benoemd tot Amerikaans ambassadeur bij het Court of St. James.

Frankrijk gaat een door atoomkracht aangedreven vliegdekschip bouwen. Wat moeten ze er mee?

De president van de rechtbank in Amsterdam, mr. W. Borgerhoff Mulder, heeft eindelijk De Telegraaf opdracht gegeven om op de voorpagina af te drukken dat de krant onwaarheid heeft gepubliceerd ten aanzien van de toneelgroep Proloog op straffe van een dwangsom van 25.000 gulden. Dat hebben ze eindelijk geleerd bij de rechterlijke macht.

19 december 1974

Altijd als Peter er is schiet mijn dagboek erbij in.

Bracht Peter na het ontbijt naar het Centraal Station. Ik gaf hem een doosje met houtsnijwerk mee voor zijn moeder met Douwe Egberts-punten, die mam had opgespaard. Ik gaf hem 125 gulden, wat hij altijd weer naar vindt. Het was ook niet genoeg, maar ik beloofde hem te zullen helpen als hij hard tegenzijn studie zou aangaan. Later belde hij op en vertelde dat zijn moeder in tranen was toen hij weer thuis kwam. Ik ben me zeer bewust van de bijzondere relatie tussen die twee.

Zijn oude vriend Philip Nasta had naar New York geschreven nog altijd van hem te houden, dus hij zou ook naar Oostelbeers gaan. Kan slechts hopen dat Peter verstandig zal zijn.

Haalde Loet Kilian op voor een ontmoeting met Jean Verstraelen, chief flying instructor van sotramat op de vlieghaven van Antwerpen, om te onderzoeken of hij daar zijn vliegopleiding zou kunnen beëindigen. Loet was bang geen kans meer te hebben nu hij 36 jaar was geworden. Toen hij hoorde dat Loet ook een zeilboot had, zei hij: ‘We worden goede vrienden.’ Er is 8 tot 10.000 gulden nodig en dan kan Loet volwaardig piloot

[p. 85]

zijn. Jean wees er op dat wilskracht en doorzettings-vermogen de sleutelfactoren waren. Ik zei bereid te zijn met 5000 gulden bij te dragen als cadeautje; hij kon de andere 5000 gulden terugbetalen wanneer hij eenmaal als piloot werkte. Daarmee ging hij akkoord. In Den Haag haalden we samen zijn zoon uit school.

Bij Bruna vertelde Jan Buis dat meneer Henk met een artikel van J.G. Heitink uit De Telegraaf bij hem was binnengestapt met de mededeling: ‘Als Oltmans geen anti-sovjetboek schrijft over zijn reis door het land, dan wordt het een pro-sovjet-boek.’¹²⁰

Vervolgens kreeg ik bij Gerard Croiset te horen dat hij er van overtuigd was dat mijn koffer in New York door de fbi was weggehaald om doorzocht te worden en dat ze geen ongerechtigheid hadden kunnen vinden. Hij vroeg me verder te noteren dat hij voorspelde dat er in het Nabije Oosten atoombommen zouden gaan vallen en dat zowel Beiroet als Caïro plat zouden gaan plus de helft van Israël. Ook zou zich in Zuid-Italië een ramp voltrekken.

Croiset vroeg ook waarom ik zo warm liep voor de Club van Rome: ‘Een groep rijke zakenlieden die voor hun standje vechten, en die wat ze ook doen toch hun aandeeltjes en bezit zullen verliezen.’ Hij ‘zag’ in de toekomst een wereld met minder tegenstellingen tussen rijk en arm. Wat heeft hij gelezen of gehoord om nu dit weer te verklaren?

Bezocht vervolgens Anneke Verrips in een ziekenhuis in Utrecht. Er was een stuk uit haar scheenbeen via haar maag in haar rug gezet. Ze lag totaal plat, maar was warempel cheerful. Ik bewonderde haar houding na al die ellende. Ze was lief en geïnteresseerd in wat er met mam was gebeurd, die zij ook heeft gekend. Ze dacht dat mam had voorvoeld dat zij zou overlijden, maar ons niet had willen verontrusten. Ik vertelde haar dat het een trieste zaak was geweest om mams huis te ontmantelen. En hoe ik Theo had gevraagd waarom hij wel alle fotoalbums van mijn ouders mee naar Zwitserland wilde nemen, maar niet geïnteresseerd was in het speciale album over de huwelijksreis naar Schotland. Theo had geantwoord: ‘In de familiealbums, daar sta ik zelf in.’ Ik was er dagenlang van ontdaan zo'n antwoord te hebben gekregen.¹²¹

Ik kijk naar mijn cello in de hoes. Het instrument is mee naar

120 Mijn reisverhaal over de Sovjet-Unie zou inderdaad niet bij Bruna, maar bij Torenboeken in Baarn verschijnen.

121 Jaren later belde hij dat hij ook die familiealbums wilde weggooien, die ik heb toen uit Zwitserland opgehaald.

[p. 86]

Yale in Amerika geweest (van 1948-1950) maar omdat ik een reparatie eraan niet kon betalen heb ik het indertijd in New Haven achtergelaten. Toen ik jaren later bij de instrumentmaker, de heer Wrozina terugkeerde, stond de cello nog altijd trouw op me te wachten. Mam moedigde me altijd weer aan te gaan spelen, net als Netty Feldhaus van Ham met wie ik op De Horst al musiceerde. Maar ik heb weinig geld momenteel. Ik speel toch nooit meer. Laat ik hem maar aan Max Möller verkopen. Maar het grijpt me aan want het verleden is nauw met die cello verbonden.

20 december 1974

Er is nog een brief van Peter uit New York gekomen. ‘New York can really be nerve-racking, especially with three “lovers” tegelijkertijd,’ schreef hij. Juan Antonio woonde alweer met een andere jongen samen. ‘Ik heb me zelden zo full of paradoxes gevoeld als deze laatste weken in New York. Life is full of that anyway and while it is not easy to grasp a handle on your own life, let alone to come to grips with someone else.’ Er volgt een post scriptum dat de guy David, bij wie hij logeert, dikwijls platen draait van Chopins' Nocturnes, waarbij hij dan aan mij en Amerbos denkt. ‘He is envious of you because I told him I like your playing Chopin better than his records. We people!’

Dat we nu de Kerstdagen ingaan zonder mam of vader. Het beklemt me zeer. Zelfs als ik naar mams foto kijk zie ik haar, na de betrekkelijk weinig brieven die ik gelezen heb, toch met andere ogen. Toen ik Theo de zilveren sigarettendoos met de handtekeningen van de drie Bendiens erop¹²² wilde meegeven zei hij abrupt: ‘Die wil ik niet. Ik heb geen betrekkingen met de Bendiens.’ Nee, maar onze vader wel. Heeft Theo dan geen enkel gevoel voor de betekenis van ons gezamenlijk verleden? Nu staat deze doos in een bureaula. Wat zal ermee gebeuren? Anneke Verrips dacht gisteren ook dat mams grootste verdriet moest zijn geweest dat zij geen kleinkinderen had gekregen. Dit doorzag Vladimir Kouznetsov van de sovjetambassade blijkbaar zeer goed. Een kind? Maar kijk naar ons drieën? Moet er niet eens een einde aan het drama komen, beter nu dan na nog meer misère.

Oud-ambassadeur Pak Hanafi schrijft uit Parijs mijn Den Vaderland Getrouwe best in het Bahasa Indonesia te willen vertalen, maar zijn eerste prioriteit is een baan. Hij zou misschien radiouitzendingen in het Indonesisch kunnen verzorgen, of wellicht

122 Vader was immers in de oorlog directeur van Bendiens confectiefabrieken in Almelo.

[p. 87]

een betrekking bij een universiteit kunnen vinden. ‘Even a job like receptionist, I would accept, anything. It does not matter what I have been in the past¹²³ the present reality is I need a job.’ Hij denkt zelfs dat ik behalve voor hem ook werk voor Dito en zijn dochter Yanti zou kunnen vinden. Het gaat me door merg en been deze brief van deze man, in die toestand, te moeten ontvangen. Ik weet niet wat ik voor ze zou kunnen doen. Ik besprak de situatie met dr. Go Gien Tjwan, die meende dat Hanafi iets via Dewi zou moeten proberen te ritselen. Dr. Go vertelde verder dat het contact dat ik tussen hem en Frits Schaling van de nrc legde vruchten afwerpt. Hij voorziet Frits voortdurend van informatie, ‘die je dan later overgenomen vindt door De Waarheid zonder bronvermelding natuurlijk,’ aldus dr. Go.

Dr. C.C. Delprat zal Peter een antigeelzucht prik geven. Hij zei: ‘Nu had ik een snood plan. Mag ik in plaats van een nota geven misschien deel II van uw Club van Rome-interviews hebben?’ Ik ben trouwens zeer op Delprat als huisarts en ook op diens vrouw gesteld geraakt.

De cello gaat naar Max Möller. Ik kan er de rente op de lening voor Amerbos aan tante Jetty van betalen. Bah! De cello belichaamde tenslotte alle lief en leed uit mijn jeugd. Dat ik min of meer gedwongen werd de cellolessen door te zetten. Mijn ouders kochten het instrument met de bedoeling dat ik er altijd op zou blijven spelen. Maar nu heb ik immers de vleugel? De heer Möller bekeek hem nog eens met een vergrootglas en nu is de cello weg.¹²⁴

Om 13.00 uur lunchte ik met Henk Bruna en Jan Buis op de sovjetambassade als gasten van ambassadeur Romanov. Hij maakte voor ons de zogenaamde Romanov-mix, een zelf gecreëerde cocktail. Terwijl de ambassadeur hiermee bezig was merkte Henk Bruna tactvol in het Nederlands op: ‘Gelukkig dat er geen andere gasten zijn, want het moest vooral interessant worden voor lezers, die de ussr tenslotte niet kenden.’ De ambassadeur beklemtoonde dat men van sovjetzijde op geen enkele manier wenste te interveniëren wat er wel of niet in het boek zou komen.¹²⁵ ‘If Mr Oltmans wants to go and meet a so-called dissident, he can do so.’ Hij zei dat ik gast zou zijn van zowel apn Novosti als van de schrijversunie. ‘We will render him the facilities, a hotel, or if he wants to be alone, he can have an apartment.’

123 Minister en ambassadeur.

124 Ik noteerde niet hoeveel ik ervoor kreeg, maar ik geloof dat het 800 gulden was.

125 Daar zou men zich inderdaad van sovjetzijde stipt aan houden.

[p. 88]

Henk Bruna was van mening dat alle informatie over de ussr via een trechter tot het publiek kwam, of het was een lezing van officiële Moskouse regeringsinstanties. ‘For that reason, people think, that what is smuggled into the country as secret information must be better and must be the real truth.’ Vervolgens stelde hij de vraag hoe ik werkelijk met de mensen in contact zou kunnen treden, wanneer ik alles en iedereen via een door de Sovjet-Unie geleverde tolk zou moeten zien te bereiken.¹²⁶ ‘Niemand,’ aldus de heldere Henk Bruna zal hem in het bijzijn van een begeleider een mening durven geven die afwijkt van de officiële standpunten, want dan gaat pats hun kop eraf.’ Dit laatste zei hij letterlijk. ‘Vandaar dat mensen hier lezen wat dissidenten schrijven, want ze denken dat moet de waarheid zijn.’ Ik lanceerde prompt een aanval op Henk Bruna en zei: ‘What you are saying here is that after being 25 years in journalism I can be that easily fooled?’ Ik voegde eraan toe: ‘If you have no confidence in my journalistic abilities, why did we come here?’ Buis probeerde me te sussen en zei: ‘Willem, you are too aggressive.’ Dat kon waar zijn, maar ik voelde het aldus.

Bij het afscheid nemen in de hal wees ik erop beschuldigd te worden van werken èn voor de cia èn de kgb. ‘A double agent,’ merkte Jan Buis op. ‘Well, if it is the kgb he won't be arrested while writing his book,’ antwoordde Romanov. En toen hij me zonder jas naar de auto terug zag gaan - waarin Keke zoet lag te slapen - ‘You must ask your publisher to buy you a rain-coat.’ De ambassadeur gaf me History of Soviet Foreign Policy 1945-1970.¹²⁷

126 Terugblikkend moet ik toegeven dat Henk Bruna hier een voor de volle 100 percent relevante opmerking maakte, waar ikzelf niet aan had gedacht, en wat later ook zou uitpakken zoals hij voorzag.

127 B. Ponomaryov, Andrei Gromyki, V. Khvostov, History of Soviet Foreign Policy 1945-1970, Progress Publishers, Moskou 1973.

[p. 89]

Jan Buis kreeg ook een exemplaar waar niets in werd geschreven en hij keek beteuterd. Het is eigenlijk een naslagwerk door topexperts samengesteld als Ponomaryov, Gromyko, Dobrynin en vele anderen. Ze presenteren het als ‘An analysis of Soviet Foreign policy of safeguarding international security and promoting peaceful co-operation between peoples.’¹²⁸

Op de terugweg bezocht ik tante Meta. De eerste die ik op de gang van het rusthuis tegen het lijf liep was broeder Imro, de Surinamer, die ik laatst in Thermos had gepakt. ‘Ik kreeg een hartverlamming toen ik jou zag,’ zei hij later. Tante zat in een kamer met een groep menselijke wrakken. Gesteund door Imro wandelden we meteen naar haar kamer om alleen te zijn. Bleef veertig minuten met mams beste vriendin spreken. Zij bevestigde dat tante Jetty een totaal tegenovergestelde persoonlijkheid had. Dat wist zij al toen ze studentes waren. Zij beklaagde zich vooral over het peil van de medepatiënten. Het schijnt negatief op haar te werken want ze heeft geen zin meer in lezen. Over het geheel genomen leek ze mij vooruitgegaan. Tante begreep best dat ik het niet over mijn hart kon verkrijgen wat mam bewaard had, zoals de brieven, maar ook haar roze bruidsschoentjes, nu allemaal weg te gooien.

Bij thuiskomst belde Peter. Hij zei erg close met zijn moeder te zijn. Hij was bij Philip Nasta geweest met wie geen land was te bezeilen. Hij gaat morgen naar zijn vriendin Leonie. Hij komt gelukkig zondag hier.

In grootmama's bijbeltje met het gouden slot lagen de portretten van haar vier kinderen. Dat van mam had ik nooit gezien. Ik heb het door een ander fotootje vervangen en mams foto in mijn dagboek gevoegd. Ook vond ik een balboekje van mijn moeder van een feest van 29 januari 1916.

128 Het was een uitstekend gedocumenteerd historisch werk. Ik heb er geen bladzijde van gelezen, want je deed zo'n boek automatisch als propaganda af, wat het ook was.

21 december 1974

Henk Bruna haalde het artikel van J.G. Heitink uit zijn portefeuille over patriarch Nikodim uit Leningrad als hoge kgb-officier en ander bvd-geklets, waar ik niets mee te maken heb. Ambassadeur Romanov had juist te berde gebracht hoe uitstekend deze kerkvorst Beatrix en Claus in Leningrad had ont- vangen. Hij zegde toe dat ik ook iedere religieuze leider die ik wilde ontmoeten zou kunnen spreken. Maar dat interesseert me niets.¹²⁹

129 In 1980 zou ik een lange reis gaan maken als gast van de Russische kerk, o.a. naar Tasjkent, waar mijn grootouders woonden.

[p. 90]

Wanneer ik naar mams foto kijk kan ik maar niet begrijpen hoe ik als kind, wanneer ik geen cello wilde spelen, haar zo razend heb kunnen maken. Dat is de sluimerende barbaarsheid in ieder van ons, wat ik ook van mezelf niet begreep gedurende de eerste weken toen ik Keke onder mijn hoede nam en hij verdomde te doen wat ik wilde. En dan te bedenken dat ondanks mijn tegenstribbelen bij solfège en cellolessen op De Horst ik de rest van mijn leven van weinig zo intens zou genieten als van muziek. Of van zelf pianospelen.

Tante Jetty eist nu de 60.000 gulden terug die zij voor Amerbos voorschoot; het moet worden gezegd, tegen slechts drie percent per jaar. Zij meent dat nu ik 250.000 gulden in acf-aandelen van mam erf ik het bedrag van de schuld aan haar moet ophoesten. Maar wanneer zal de erfenis zijn afgewikkeld? Dat kan nog een jaar duren. Zij wil het geld meteen hebben, nog geen drie maanden na mams dood. Het doet niets terzake, maar het is wel waar dat zij zelf barst van het geld en geen drie kinderen heeft, zoals mam, maar slechts één, een dochter.

Zou morgen voor Kerstmis hulsttakjes op het graf van mijn ouders moeten brengen. Tranen.

22 december 1974

Lag vanaf 04.00 uur wakker en te woelen over alles wat ik deze dagen in dozen heb gevonden. Er was een brief van mijn grootvader, ir. Willem Oltmans uit Indië uit 1925 ter gelegenheid van mijn geboorte. Ik werd naar hem en naar mams moeder genoemd. In deze brief zei hij: ‘Ik hoop dat hij als een Groot Nederlander moge opgroeien (...).’ Daar ziet het niet naar uit, zoals ik in Den Haag te boek sta. Er was ook een schitterende brief van grootvader uit Surabaja gedateerd 23 januari 1921 in reactie op de aankondiging van mijn ouders dat zij wilden trouwen, ondanks het feit dat zij neef en nicht waren. Ik heb zolang bij grootvader gewoond in Amsterdam. Zijn woorden ontroerden me. ‘Bedenk dat het huwelijk alleen iets goddelijks is, indien het gebaseerd is op innige en oprechte liefde. Hieruit vloeit al het andere, als achting, enzovoorts, voort. Elke dag moet gedragen worden door liefde, dan pas kan men hier op aarde alvast een voorproefje krijgen van het Paradijs.’ Grootvader liet mijn grootmoeder in Semarang in de steek voor Sima Sastro Pawiro, waar hij de rest van zijn leven mee zou doorbrengen en die hem twee kinderen schonk onder een andere naam.

Heb zoveel details uit het leven van mijn ouders gevonden dat ik er compleet ontsteld van ben. Heb het allemaal intens be-

[p. 91]

leefd. Mijn vader vooral geloofde in lucky stones. Daarvan is een doosje vol stenen bewaard gebleven. Vond hij deze op wandelingen met mam of hoe zat dat? Ik kan niet alles houden, vooral als Hendrik en Theo absoluut geen medewerking verlenen. Ik voel me eigenlijk inniger dan ooit met mijn ouders in dit alles verbonden. Hier zit ik dan op Amerbos met mijn hele hebben en houden, inbegrepen een opgetuigde kerstboom. For what? For what? Hoe zijn we toch zover gekomen? Ben te beroerd om hier nu iets van over te dragen. Tranen.

En dan is er mams hond, die alleen maar kwispelstaart en lief is en me overal volgt. Ik denk soms werkelijk dat hij namens mam zich zo aanhankelijk betuigt. Meer tranen. Ik zit voor me uit te staren en realiseer me dat mijn ouders, na al deze tastbare bewijzen van hun intiemste gevoelens, plotseling heel andere mensen voor me zijn geworden. Veel voller en vollediger.

23 december 1974

Wat is er allemaal in de wereld gebeurd? Ben achtergeraakt. Henry Kissinger had weer een stunt bedacht, namelijk wanneer Moskou maar meer Joden en dissidenten zou laten vertrekken dan waren de VS bereid kredieten te verlenen en handelsconcessies te doen.¹³⁰ Minister Andrei Gromyko achtte het noodzakelijk dienaangaande de puntjes op de i te zetten. Hij schreef Henry aldus:

Dear Mr. Secretary of State:
I believe it necessary to draw your attention to the question concerning the publication in the United States of materials of which you are aware and which touch upon the departure from the Soviet Union of a certain category of Soviet citizens.
I must say straightforwardly that the above-mentioned materials, including the correspondence between you and Senator Jackson, create a distorted picture of our position as well as of what we told the American side on that matter.
When clarifying the actual state of affairs in response to your request, we underlined that the question as such is entirely within the internal competence of our state. We warned at the time that in this matter we had acted and shall act in strict conformity with our present legislation on that score.

130 The New York Times, Christopher Wren, 18 december 1974.

[p. 92]

But now silence is being kept precisely about this. At the same time, attempts are being made to ascribe to the elucidations that were furnished by us the nature of some assurances and, nearly, obligations on our part regarding the procedure of the departure of Soviet citizens from the ussr, and even some figures are being quoted as to the supposed number of such citizens, and there is talk about an anticipated increase of that number as compared with previous years.
We resolutely decline such an interpretation. What we said, and you, Mr. Secretary of State, know this well, concerned only and exclusively the real situation in the given question. And when we did mention figures - to inform you of the real situation - the point was quite the contrary, namely about the present tendency toward a decrease in the number of persons wishing to leave the ussr and seek permanent residence in other countries.
We believe it important that in this entire matter, considering its principled significance, no ambiguities should remain as regards the position of the Soviet Union.
A. Gromyko
Minister of Foreign Affairs of the ussr

Inmiddels is in Washington Nelson Rockefeller (de 66-jarige multimiljonair) tot 41ste vice-president van de vs gekozen. In de senaat kreeg hij 90 tegen 7 stemmen, in het Huis van Afgevaardigden 287 tegen 128. Gerald Ford zei dat hij in zijn nopjes was.

In Washington is een gigantisch schandaal ontstaan over de volmaakt onwettige activiteiten van de cia tegenover Amerikaanse burgers, die tegen de oorlog in Vietnam gekant waren. Toen de cia in 1947 werd opgericht om het communisme (overzee) te helpen bestrijden, werd uitdrukkelijke bepaald dat de ‘agency will not have police, subpoena, law enforcement powers or internal security functions inside the United States,’ aldus meldt Seymour Hersh in de Times.¹³¹ Nu blijkt dat Richard Helms, als directeur van Central Intelligence - thans ambassadeur in Teheran - duizenden dossiers in bezit had over burgers die tegen de waanzin in Vietnam waren. Gerald Ford haastte zich te verklaren de cia te hebben opgedragen illegale activiteiten stop te zetten,¹³² maar de man is zelf het summum van illegaliteit met zijn leugens over jfk in Dallas middels het

131 The New York Times (een hele pagina), 22 december 1974.

132 The New York Times, John Herbers, 22 december 1974.

[p. 93]

Warren Rapport. Senator William Proxmire heeft het aftreden van Helms als ambassadeur in Iran geëist, opdat hij zich in Washington beschikbaar kan houden ‘for a criminal investigation by the Justice Department in alleged domestic spying by the cia.’¹³³

Vandaag heeft Gerald Ford, om de kwestie zo snel mogelijk uit de wereld te helpen, de huidige cia directeur William Colby om een rapport ‘within a matter of days’ gevraagd. Ook Henry Kissinger is erbij gehaald, die zelf de cia voor god mag weten wat voor dirty tricks heeft misbruikt; die moet nu ook even een oordeel over de aangelegenheid vellen voor presidentieel gebruik. Dan weet je helemaal hoe laat het is.

‘A King's business is nothing but a headache,’ heeft sjah Mohammed Reza Pahlavi, king of kings van Iran gedurende de afgelopen 33 jaar, tegen James Clarity van de Times gezegd.¹³⁴ Kroonprins Reza is pas veertien jaar, de sjah zal dus voorlopig nog wel blijven zitten, aldus de Times. Het land zal voor 80 of 90 miljard dollar bestellingen in het buitenland doen om alle plannen die de regering heeft opgesteld uit te voeren. Hij vraagt om agressievere Amerikaanse handelspraktijken teneinde Iraanse contracten in de wacht te slepen. Iran heeft 16.000 buitenlandse ingenieurs nodig, 23.000 man medisch personeel, en 57.000 man onderwijzend personeel.

Sydney Schanberg publiceerde een reportage van enkele duizenden woorden, madness of war in pnom penh. Dat is die frische fröhliche Krieg die Nixon en Kissinger zijn begonnen in hun bezetenheid de communisten in Vietnam de nek om te draaien, wat bovendien zou mislukken. De misère die die oorlog in dat verre land veroorzaakt is onvoorstelbaar en tart iedere beschrijving. Het zal de rest van de wereld verder worst zijn. ‘Downtown Pnom Penh is a montage of unhappiness (...).

There are beggars everywhere (...). At a sidewalk footstall ragged, begrimed refugee children hunker near the tables, snatching at the chicken bones vast off by the customers, and sucking and chewing on them until nothing is left,’ schrijft Schanberg. Verderop: ‘The Pentagon is still specializing in double talk about Cambodia.’ Waarom ontvingen Amerikaanse piloten nog altijd combat-pay voor vluchten boven Cambodja, terwijl de regering beweerde dat de strijd in het land, wat Amerikanen betreft, is opgehouden? De term was verkeerd, aldus het Pentagon, het moest niet combat pay zijn maar hostile fire pay. Er werden slechts verkenningsvluchten uitgevoerd. ‘Targets’, al-

133 The New York Times, Seymour Hersh, 22 december 1974.

134 The New York Times, 21 december 1974.

[p. 94]

dus het Pentagon, ‘are not being recommended, since it would be a violation of the Congressional ban on advisory and combat activities. What is actually happening is that items of intelligence interest are identified and passed on to the Cambodians, but the judgment of what should be done is left entirely to them.’ Wat een legal gobbledegook! Washington heeft jarenlang zoveel smeerlapperij het hoofd moeten bieden dat ze op letterlijk alles slimme advocatentrucjes vinden om de wet en het Congres naar eigen goeddunken te omzeilen om ze straffeloos te kunnen overtreden.¹³⁵

Anthony Lewis herinnert er aan dat twee jaar geleden ‘the United States Government began an episode that will live in infamy: the Christmas bombing of Hanoi and Haiphong.’ b-52-bommenwerpers en andere toestellen voerden zevenduizend aanvallen uit. ‘The men responsible for that savagery have said not a word of regret or serious explanation,’ aldus Lewis. Wat moesten Nixon en Kissinger hier nog aan toevoegen? In de minds van de warmongers in Washington was eigenlijk niets veranderd sinds het beruchte bombardement op Dresden uit de Tweede Wereldoorlog. Wanneer Hitler en Göring steden platgooiden waren het oorlogsmisdaden; wanneer Nixon en Kissinger Zuidoost-Azië platgooiden was het de eervolle strijd als gevolg van de kruistocht tegen het communisme! Lewis: ‘A year ago some American officials troubled by the destruction of Cambodia urged Henry Kissinger to stop feeding the war, to withdraw gracefully from responsibility. He said roughly that he did not want to hear anymore of that. To lose gracefully is still to lose,’ heeft Kissinger geantwoord. Lewis vervolgde: ‘There was a country (Cambodia), a civilization, among the most peaceful and beautiful on earth. Then the United-States made Cambodia a pawn in its design in southeast-Asia. Look at the picture now: a ravaged country of desperate people. One sin history does not forgive: the destruction of a civilization.’¹³⁶ Anthony Lewis: ‘Whatever the reason, the bombing symbolized the determination of the United-States to impose its views on Indochina - its unwillingness to allow change except on its terms. And that attitude goes on to this day.’¹³⁷ Lewis spreekt over ‘the pathology of Richard Nixon, who did not want to be seen as a pitiful helpless giant’¹³⁸

135 The New York Times, 17 december 1974.

136 The New York Times, 18 december 1974.

137 Lewis deed een profetische uitspraak: wat is het verschil tussen Nixon-Kissinger in 1974 en George Bush in 1991 in Irak?

138 De pathologie van George Bush is identiek dezelfde.

[p. 95]

Zag dat Elly de Waard aan Mike Jagger de vraag stelde: ‘Hebben jullie achter het IJzeren Gordijn gespeeld.’ Heb haar een briefje geschreven dat de tijd misschien gekomen was om die idiote term achterwege te laten.¹³⁹

Ben behoorlijk van slag. Heb al twee dagen geen piano gespeeld. Mevrouw Hornkamp is vanmorgen voor het eerst sedert de dood van haar man weer gekomen om het huis in orde te brengen. Heb zeer met haar te doen. We spraken uitvoerig.

Willem Brugsma sprak op televisie met Addeke Boerma van de fao in Rome. Hij doet dit dan zogenaamd afstandelijk, maar hij is een slechte psycholoog. Er was absoluut geen werkelijk contact tussen beide heren. China werd niet genoemd. Het was gewoon allerbelabberdst.

Ik zag dat in Djedda bekend werd gemaakt dat de Saoedi's een maritiem bedrijf, Samarco, hebben opgericht, niet met Francisco Paesa, maar met Amerikaanse partners.

139 Vrij Nederland, kerstnummer 1974.

24 december 1974

Vijf dozen met brieven en kaarten zijn door de vuilnistruck meegenomen. Het was pijnlijk. In Bilthoven waren er wel twintig of vijfentwintig grijze zakken met allerhande zaken, die we wel weg moesten doen. Maar deze keer waren het zulke persoonlijke dingen als brieven, ansichtkaarten uit de hele wereld, foto's, veel van mensen, van wie we niet weten wie ze waren. Zeer, zeer pijnlijk.

Lieve brief van Casper Bake uit Johannesburg wat me veel goed doet.¹⁴⁰

Gelukkig kwam Peter. Hij vroeg tactvol of Keke al zijn badje had gehad. Hij had gelijk. Ik heb hem meteen in bad gedaan. Volodja Molchanov kwam dineren en later arriveerden broer Theo en Nellie uit Lugano. Het was wel gezellig.

140 Het was een kerstkaart met algemene informatie over zijn leventje in Afrika.

Kerstmis 1974

Vandaag hebben we de brandkast van onze ouders omgekeerd. Wat is een mens toch een onding. Daar stonden we dan om te zien wat er allemaal uit kwam. We vonden zelfs de kaart van de vuilnisemmer uit Huis ter Heide. Er was nog een bankboekje van mam met wat Randen uit Kaapstad. Er waren mooie ringen, broches, platina, het beste ging natuurlijk naar Nellie. Er kwamen zelfs onderscheidingen van overgrootvader Alexander Oltmans te voorschijn. Vaders gouden zakhorloge met ketting. Wat anders er mee te doen dan verkopen.

[p. 96]

Met Frank Heckman had ik in Thermos een gesprek gevoerd over het feit dat ik me steeds meer realiseerde dat we, ieder voor zich, toch een soort schakel in een ketting zijn. En nageslacht is onontbeerlijk. Toen ik dit later tegen broer Theo herhaalde, zei hij dat wanneer ik voor nageslacht zou zorgen ‘I will support that venture financially.’ Hij gaf te kennen dat wanneer hij in een eerder stadium van zijn leven over de 250.000 gulden had kunnen beschikken, hij toen misschien over kinderen zou hebben nagedacht. Hij zei eigenlijk met zoveel woorden dat deze erfenis mosterd na de maaltijd was en benadrukte andermaal dat het financiële beleid van onze ouders niet het juiste was geweest, met de implicatie dat zij veel meer gehad zouden kunnen hebben voor zichzelf en ons. Ik vond het naar dit te moeten aanhoren.

‘I am double-faced, I admit,’ zei Theo. ‘Actually, nobody in the world does really know what I do think, so whatever people say does not regard me.’ Ik keek naar Nellie, die geen spier vertrok. Hij wilde zeggen dat wanneer tante Jetty bijvoorbeeld iets zou zeggen wat hem niet beviel of onwaar was, zou hij openlijk en ostentatief het met haar eens zijn: ‘If need be, emphatically’ zei hij, terwijl hij tezelfdertijd precies wist waar de klepel hing en zijn eigen mening zou behouden en volgen. Ik ben radicaal het tegenovergestelde, zoals andermaal is gebleken vlak na mams overlijden in mijn botsing met haar zuster.¹⁴¹

141 Zoals in het voorgaande deel Memoires beschreven.

Tweede kerstdag 1974

We zijn opnieuw de hele ochtend bezig geweest met zaken uitzoeken en bepalen wat weggegooid moet worden. Er waren drie kleine en vier grote hutkoffers met spullen.

Nellie vertelde dat vroeg op de avond waarop mam in Berg en Bosch in Bilthoven was overleden, Theo het in de auto op weg naar huis opeens ijskoud had gekregen. Hij had gedacht dat hij zeker koorts zou krijgen. Een minuut nadat hij thuis was had ik vanuit Amerbos opgebeld om hen het overlijden van onze moeder mee te delen.

27 december 1974

Bracht met broer Theo een bezoek aan notaris M.J. Meijer. Tante Jetty had nu bij mams notaris haar voorschot op Amerbos van 60.000 gulden ‘met onmiddellijke ingang’ opgeëist. Zowel de notaris als broer Theo adviseerde te antwoorden dat

[p. 97]

ik haar verzoek had ontvangen en bestudeerde, en verder niets. Theo overhandigde de notaris een Zwitserse kalender, maar zei later tegen mij het nog altijd een klootzak te vinden. Hij hoopte na mei 1975 nooit meer iets met de man te maken te zullen hebben. Er werd akkoord gegaan dat tweeduizend gulden opzij werd gezet om Keke te financieren, vooral zijn herhaalde verblijven in de kennel te Bosch en Duin.

Vanavond waren, behalve Theo en Nellie, drie van mijn beste vrienden op Amerbos: Peter, Frits van Eeden en Frank Heckman. Theo wilde Toon Hermans zien, wat duurde van 20.20 tot 23.00 uur, waardoor voor mijn gevoel de avond in mijn huis met mijn vrienden in het water viel.

28 december 1974

Ze zijn net naar Lugano vertrokken. Ben zeer gedeprimeerd. Ik houd veel van ze. Ze waren vriendelijk en vonden het kennelijk prettig hier. Maar er ontstaat nooit werkelijke intimiteit. Enigszins met Nellie, die mijn vrienden ook zeer kon waarderen. Ik heb het nare gevoel dat Theo het gezamenlijke verleden als afgedaan beschouwt.

Ook de militaire attaché van de Sovjet-Unie, kolonel E. Anissimov, zond een kerstgroet. De wonderen zijn de wereld nog niet uit. Ook een boodschap van George de Mohrenschildt uit Dallas.¹⁴²

Heb de laatste dozen met kaarten en brieven doorgenomen en ben andermaal door de mangel gegaan met wat ik las en ontdekte. Zei tegen Peter: ‘Ik begrijp nu pas hoe mam naar mij

142 Zie bijlage 13.

[p. 98]

keek, of wanneer zij bij me logeerde en mijn werkkamer rondkeek wat er dan ongeveer in haar moet zijn om gegaan bij het zoeken naar herkenning van zichzelf in haar zoon. Wonderlijk dat dit nu allemaal gebeurt of wordt verduidelijkt. Ik kan er eigenlijk tegenover mijn eigen broer geen woord over kwijt.’ Het heerlijke met Peter is dat hij weet precies waar ik het over heb.

29 december 1974

Heb intens van mijn ouders gedroomd. Alles speelde zich in mijn vroege jeugd tijdens de schoolperiode af.

Gisteravond las ik nog zoveel, zoals een brief van mezelf uit Santa Barbara, Californië (1967) aan mam waar ik een bloem insloot. Godzijdank dat ik dikwijls mijn gevoelens tegenover haar tot uitdrukking bracht. Dat moet haar toch iets gedaan hebben, ook omdat het met haar eigen karakter overeenstemde.

Wat me ook verbaasde was hoe dikwijls grootmama Poslavsky over mij berichtte toen mijn ouders al in Kaapstad, Zuid-Afrika woonden en ik in Amsterdam mijn hoofd boven water probeerde te houden. Ook hoe positief die berichten waren en hoe eerlijk. Ook schijnt mam in haar jeugd een bepaalde vrees te hebben gehad voor haar vader.¹⁴³ Eigenlijk heb ik nu zoveel gelezen dat het is of ik mams leven - en ook dat van vader - nu pas duidelijk zie. Het is een ongewone ervaring om nu iets meer te weten van hun eigen trials and tribulations uit hun jeugd, adolescentie en studiejaren. Hoe zuinig ze bijvoorbeeld hebben moeten zijn gedurende hun eerste huwelijksjaren. En dan altijd weer die stapels en stapels kaarten van honden en dieren, van comités om Suriname te helpen en bewijzen van mensen, die aan de deur kwamen en nooit werden afgescheept. Wat ik wel doe. Wat zou ik mam anders hebben gezien, wanneer ik eerder om het hoekje van haar leven had kunnen kijken zoals nu.

Er is een telegram van Tonie Knoppers gekomen in reactie op mijn brief in een poging eindelijk ook eens zakelijk te zijn.¹⁴⁴ Ik vind hem een aardige man, maar ik open geen deuren naar de top van Moskou als bijdrage aan de bedeling. Eigenlijk had ik helemaal niets moeten doen totdat deze zaken waren geregeld en schriftelijk vastgelegd. Onverbeterlijk denk ik altijd weer met keurig mensen te maken te hebben, waar ik allang mee had moeten ophouden. Très affecteusement is gemakkelijk op een kerst-

143 Ir. H. van der Woude, een der medeoprichters van het acf chemieconcern.

144 Ik mocht niets meer voor Merck & Co doen tot we een overeenkomst hadden gesloten.

[p. 99]

kaart te schrijven, maar toen ik Paesa vroeg waar mijn onkostenvergoeding bleef zei hij aarzelend: ‘Ik weet dat ik de overmaking aan jou heb getekend.’ Heb hem maar weer eens een briefje over de centen geschreven.

Er was een kaart van Peters moeder.

Jan Pieter Visser (ncrv) kwam vertellen dat de leiding van zijn televisiemaatschappij een veto over mij had uitgesproken, mede omdat ik een honorarium heb gevraagd voor de totstandkoming van het televisiegesprek met dr. Margaret Mead. We spraken over de mogelijkheid samen onafhankelijke televisieproducties te maken, bijvoorbeeld via een uitgever als Bruna. ‘Jij zou dan ons geheime wapen zijn met je wereldwijde relaties.’ Iets om over na te denken.

30 december 1974

Intens gedroomd. Ik was bezig, samen met Peter op een berg naar beneden te klauteren. We liepen vast bij een stijle afgrond. Er waren geen struiken of bomen om je aan vast te houden. Er was geen uitweg, slechts een, naar beneden storten tot de dood erop zou volgen. Ik zei tegen Peter mij niet te volgen en een andere uitweg naar beneden te zoeken. Voor Peter is zo'n droom altijd meteen duidelijk. Voor mij is het abracadabra.

Koningin Juliana's kersttoespraak is als gewoonlijk een vrij verward verhaal geworden. ‘Zo velen hollen maar door... Zo velen tobben maar door - een al net zo akelige toestand. Maar: wat doe je eigenlijk? Wie ben je eigenlijk? Je bent een te kostbaar mens om alleen maar door te hollen of alleen maar door te tobben. Daarvoor ben je te waardevol en tot te veel goeds in staat. Ook de mensheid in haar geheel holt veel te veel door (...). Zo wordt er veel vernield (...). De tragiek van de wereldgeschiedenis hangt immers weer samen met de grote uitdaging van de strijd tussen goed en kwaad.’ Eigenlijk praat H.M. klinkklare verwarde onzin. Tragische zaak. Haar rede wordt groot opgemaakt in de media gebracht en de natie bewaart een eerbiedig stilzwijgen.

Paus Paulus VI gaf op zijn manier blijk van zijn droomwereld door van het balkon der St. Peters Basilica te verklaren dat Jezus ‘the brother of all, the advocate of the poor, the friend of the lowly, the companion of the suffering, the redeemer of the sinners - in a word our Savior’ was. Jezus werd gepresenteerd, aldus de Times ‘as a life-giving blessing for the 1975 Holy Year.’ Dertigduizend gelovigen luisterden op het plein naar de life-giving kronkels van de 77-jarige paus. Misschien was Gerard van het Reve wel onder zijn gehoor.

[p. 100]

Een brother of all die Paulus vi niet zal volgen is James Lee West, een Cheyenne Indiaan, die voor arts studeert aan de University of Mexico Medical School. ‘Our memories are filled with blood and sickness and hate (...). We remember that the campaign of genocide was so complete and so careful that there is not a single Mohegan Indian left to share in the great American dream (...) when the white man came to us singing songs of praise to a white man's God. The natives of this country remember the coming of the great American experiment. We remember the blankets deliberately filled with small-pox and other diseases by the white man which first killed the children, then the women, and finally the men whose preparation as proud warriors did not equip them for the first glimpse of biological warfare.’ Het is een verschrikkelijk verhaal van James Lee West, waar we in ‘de beschaafde wereld’, waar we nu in denken te leven, gemakshalve onafgebroken aan voorbijgaan. Daar hoor je hare majesteit of Paulus vi nooit over. Hebben deze twee mensen ooit wat in Vietnam gebeurde veroordeeld? Op de keper beschouwt zijn ze eigenlijk onbruikbaar voor waar het werkelijk om zou moeten gaan in de wereld.

Senator J. William Fulbright heeft in een rede gehouden voor de Press Club in Washington gepleit voor moraliteit en tole- rantie. A cry in the wilderness. ‘We should stop conducting our affairs like a morality play,’ zei hij. ‘Lying and dirty tricks are intolerable not because of what they do to the trickster's soul but because they disrupt our society and its institutions (...). An intolerance of lying can and should be reconciled with a degree of tolerance for liars - considering that few of us get through an ordinary day without trimming the truth once or twice. In a democracy we ought to try to think of our public servants not as objects of adulation or of revilement, but as servants in the literal sense, to be lauded or censured, retained or dispensed with, according to the competence with which they do the job they were hired to do.’ Alles goed en wel, maar de heren overheidsdienaren, die eenmaal een verkeerde weg zijn ingeslagen - Luns in de kwestie van de Papoea's - zullen zich steeds verder in een moeras van leugens en bedrog werken om juist à tout prix hun positie te behouden. In Den Haag werkt het zelfs zo, volgens het notoire Peter-principle, dat politieke mislukkelingen naar de Eerste Kamer worden weggewerkt en als het helemaal niet meer anders gaat worden zij, zoals Emile van Konijnen- burg dit noemde, ‘bijgezet in de Raad van State voorgezeten door de koningin.’

Ik geloof dat Peter veel is gaan geven om zijn vriend Frederick

[p. 101]

Ress, die hij niet lang voor zijn vertrek uit New York ontmoette. Hij zei tenminste: ‘Het is toch wel gemakkelijk om veel geld te hebben en op een vliegtuig te kunnen stappen wanneer je maar wilt.’ Ik denk dat hij het liefste terug naar Minnesota en naar Fred zou gaan.

Hell is truth seen too late - Hobbes.

31 december 1974

Voel me stil en vreemd, al dagenlang. Ik moet waarderen dat Peter hier is, vooral na zovele jaren op oudejaarsavond alleen te zijn geweest. Moet ik Theo bellen of op zijn telefoon wachten? Ik denk veel na over iets te doen met alles wat ik deze we- ken over mijn ouders heb geleerd. Zou over deze zeer emotionele ervaring een boekje willen samenstellen in de vorm van ‘Brief aan...’

daf maakte gisteren bekend dat in 1974 in het geheel geen winst werd gemaakt. Als de sovjets dit lezen komt er nooit meer een ontmoeting tussen Martin van Doorne en dr. Jermen Gvishiani.¹⁴⁵

Er is een brief van mijn vriend Yasuyuki Maruyama in Tokio. ‘Every Japanese will admit that our way of thinking has been very much affected by the USA. Is it an unfavorable change or not? How to regain our traditional way of thinking? Many clever people think we should again join the third world of Asia, Africa and the Arab world, but they do not indicate concrete methods to do just that.’ Ze zijn met honderd andere studenten bijeengekomen om dit onderwerp te bespreken. Maar de meeste jongeren zullen spoedig voor multinationals gaan werken ‘and I do not feel we will be free to act after we have accepted jobs with some of our big companies.’ Hij wil zelf het examen voor de buitenlandse dienst afleggen. ‘I can't depend on my family anymore. I am 22 years old now (...).’ I like that guy.

145 Laat hier als bijlage 14 de brief van Martin van Doorne van 20 november aan dr. Gvishiani volgen en als bijlage 15 en bijlage 16 de beide brieven aan mij.

1 januari 1975

Na de hele oudejaarsavond van de ene verschrikking naar de andere op televisie te zijn gehobbeld - we zaten eigenlijk allebei te lezen - brak het nieuwe jaar aan en ik dacht: Opstaan en Peter een zoen geven. We hieven echter slechts onze glazen champagne en bleven ieder op onze plaats. Waarom in godsnaam? Ik voelde me ijskoud van binnen, als versteend. En heus niet omdat Peter regelmatig over zijn nieuwe vlam Frederick

[p. 102]

Ress praat. Ik vraag me af of ik ooit nog ‘warm’ zal zijn te krijgen.

Las veel brieven uit mams verlovingstijd. Het is haar ten voeten uit. Ik heb het gevoel dat ze goed vindt dat ik ze lees en een aantal bewaar. Ik blijf op de gedachte broeien er iets mee te doen. Erover te schrijven. En het weggooien van de brieven is als het vernietigen van een partituur waar maar een exemplaar van bestaat. Het kan eigenlijk niet, maar het moet, want die muziek werd door hen voor elkaar geschreven, exclusief.

Herbert von Karajan dirigeerde Beethovens negende symfonie. Ergens maakt hij er te veel theater omheen, wat een soort gewoonte voor consumptie door het publiek lijkt te zijn geworden.

2 januari 1975

Brief aan zijn vader van Kafka is niet wat ik me voorstelde.¹⁴⁶

Waarom al die schuldgevoelens tegenover zijn vader? Zijn rationalisatie tegen het huwelijk lijken me eveneens irrelevant.

Bovendien ben ik tegen het gebruik van zinnen van vijftien en meer regels. ‘Volgens een heersende mening’, schrijft hij bijvoorbeeld, ‘zou de angst voor het huwelijk veroorzaakt worden doordat men vreest dat kinderen iemand later betaald zullen zetten wat men zelf aan zijn eigen ouders heeft misdaan.’ Ach, meneer Kafka, ouders beschadigen kinderen, kinderen maken wonden bij ouders, alles des mensen eigen is doorzeefd met ‘kogels’ van wraak, onbegrip, zelfzuchtigheid, pure onnozelheid en een miserabel gebrek aan naastenliefde. Hoe kunnen fundamenteel beschadigde mensen ooit onbeschadigde zielen in de wereld zetten? Minder zou ik niet willen noch verantwoord achten. Bovendien begrijp ik niet dat Kafka op volwassen leeftijd nog steeds zanikt over zijn vaders dreigement geen tegenspraak te dulden: ‘de daarbij opgeheven hand vergezelt mij sinds die tijd.’ Mij - wie niet - staan soortgelijke herinneringen voor de geest. Vader Kafka meende dat Franz altijd ‘in de contramine’ was. So what! Misschien was Fransje dat wel, en zeker in de ogen van zijn papa. Wanneer ik nu een brief aan mijn vader zou schrijven zou het zeker niet gaan om onverwerkte koeien uit de sloot te halen. Ik zou vader duizend-en-een vragen willen stellen en nog veel meer willen vertellen wat er sedert 1966 is gebeurd en wat ik zou willen dat hij wist. Maar wie weet betekent de dood wel dat eenmaal in het eeuwige licht opgenomen, alles herkenbaar wordt.

146 Franz Kafka, Brief aan zijn vader, Querido, Amsterdam 1969.

[p. 103]

Mijn oude vriend Martin Portier van het Van Heutsz-regiment kwam me bezoeken. Ik viel van tijd tot tijd in slaap helaas. Peter deed dit tenminste in de slaapkamer.

Lieve brief van Casper Bake uit Johannesburg. Hij bevestigde een Zuid-Afrikaanse lucky bean aan de linkerbovenhoek van zijn brief. Hij heeft tijdens een prachtige rit via Victoria Falls, Botswana, Francistown, Krugerpark naar Durban een aantal natuurparken bezocht. ‘Ik weet al heel wat punten waar we samen naar toe moeten.’¹⁴⁷ Hij gaat nu waarschijnlijk naar een nieuw project in Southwest Africa.

Met Peter zag ik Robert Redford en Mia Farrow in The Great Gatsby, redelijke film.

Prettig begin van het nieuwe jaar. John Mitchell, minister van Justitie, H.R. Haldeman, John Ehrlichman en Robert Mardian - de machtigste heren uit de regering-Nixon - zijn veroordeeld wegens betrokkenheid bij Watergate en draaien de nor in. Frisse boel en Nixon zelf zit hoog en droog in zijn buitenhuis in Californië. Ze meten daar altijd met twee maten, omdat ze het lef niet hebben een president achter slot en grendel te zetten. En dan schrijft de Times in een hoofdartikel doodgemoedereerd: ‘The American people can now feel with relief that the worst of Watergate is behind us. The honor and integrity of this democracy, and its constitutional structure have now been upheld.’¹⁴⁸ Onzin. Het is walgelijk wat is gebeurd. De meest verantwoordelijke crook gaat vrijuit terwijl het aantal smeerlappen in Washington natuurlijk oneindig veel groter is dan deze vier. Waarom schrijft zo'n krant zulke klinkklare onzin?

Jan van Beek, hoofdredacteur van de GPD is naar Jakarta geweest en heeft zich tot spreekbuis gemaakt van het coupregime der moordenaargeneraals. Zijn gesprek met verrader Suharto prijkt over een hele pagina op oudejaarsavond in alle gpd-bladen. Van Beek, de jammerlijke amateur in Indonesische zaken, begint met: ‘de zoon van een kleine rijstboer uit het dorpje Kemusuk’ in het oranje zonnetje te zetten. ‘De oosterse glimlach verdwijnt niet van het gezicht van de “smiling general”¹⁴⁹ als hij constateert dat het Hollandse bewind zijn volk heeft gedegradeerd tot een natie van koelies,’ en meer van dergelijke Libelle-achtige sfeerconstateringen, een hoofdredacteur van een serieuze groep Nederlandse bladen nauwelijks waardig. ‘Corruptie,’ aldus Suharto, ‘komt immers in de hele wereld voor. Wij willen het echter uitroeien.’ Van Beek komt niet op de ge-

147 Was ik maar naar Zuid-Afrika gegaan om een trip met hem te maken.

148 The New York Times, 2 januari 1975.

149 Naar de titel van Suharto's boek.

[p. 104]

dachte te vragen hoe het dan komt dat generaal Ibnu Sutowo, de grootste corruptor van Indonesië met de Pertamina-oliemaatschappij, al sedert de jaren zestig vrijuit zijn gang kan gaan. Op zulke cruciale momenten zie je wat een journalist au fond waard is.

3 januari 1975

Peter had een afspraak met de decaan van de faculteit psychologie aan de Vrije Universiteit. Het maakte hem nerveus, wat ik wel begreep.¹⁵⁰

Carel Enkelaar van de nos belde en wilde het nieuwjaar kennelijk op een positieve manier ingaan. Hij vroeg hoeveel ik nog te goed had en begreep dat ik daarover met de heer Herselman in de clinch lag. Ik antwoordde: ‘3500 gulden.’

‘Goed, dat zal ik je morgen laten overmaken,’ zei hij. Zo is hij dan ook wel weer. Hij hakt knopen door.

Noord-Vietnam staat op het punt om de tweede provinciale hoofdstad Phuoc Binh op 100 kilometer van Saigon onder de voet te lopen. Er wordt al zolang niet meer over de oorlog in Vietnam gesproken. Na bijna vijftien jaar is het bloedbad in Zuidoost-Azie voor niemand meer interessant, net zo min als het Suharto-bloedbad in Indonesië - met de grondigheid van een Pol Pot uitgevoerd - nog ter sprake wordt gebracht. Pro- Amerikaanse bloedbaden mogen. Procommunistische bloedbaden zijn in strijd met de rechten van de mens.

Philip Agee heeft een boek van meer dan zeshonderd pagina's geschreven CIA Diary¹⁵¹, waarin hij als voormalig medewerker van deze cloak-and-dagger club een groot aantal geheime operaties, ook in Latijns-Amerika, uit de doeken doet. Die fijne president Luis Echeverria Alvarez van Mexico - met wie ik in de clinch lig omdat ik wil vermelden dat hij als minister van Binnenlandse Zaken bij de Olympische Spelen opdracht gaf een aantal demonstrerende studenten dood te schieten - was blijkbaar de cia-boy in Mexico City onder de naam ‘Litempo-14’. Heb die man steeds doorgehad.¹⁵²

150 Noteerde blijkbaar niet hoe het gesprek was verlopen.

151 Philip Agee, CIA Diary, Penguin Books, 1975.

152 Ontving ook weer een brief van professor Victor Urquidi om de president in de Mexicaanse editie van Club van Rome-interviews te sparen en de waarheid te vervalsen. Piekerde er niet over. Zie bijlage 17.

4 januari 1975

Schiphol

Heb Vladimir Molchanov, samen met persattaché Vladimir Opalev, naar zijn vliegtuig naar Moskou gebracht. Hij heeft

[p. 105]

een boek en een brief voor dr. Jermen Gvishiani bij zich. Ook heb ik de Stock-uitgave van Pierre Mendes France meegegeven als voorbeeld van het boek dat ik met hem voor deze Franse uitgever zou willen schrijven.

Ik heb de brieven gelezen, die mam in haar verlovingstijd schreef en ik begrijp haar verdriet nu eigenlijk pas veel beter. Wat is zij, na de dood van vader, moedig verder gegaan. Wat ben ik blij en dankbaar dat ik die laatste acht jaar van haar leven veel bij haar ben gebleven. Het moet haar verlichting hebben gegeven al zei ze het nooit. Ik begrijp niet waarom broer Theo steeds weer benadrukt dat de acf-aandelen, die zij voor ons bewaarde, nu niet meer nodig zouden zijn. Ik ben er innig dankbaar voor dat ze voor ons spaarde. Ik geniet dagelijks van het gebruik van de pannen en potten, borden en lepels uit het ouderlijk huis. Ik heb me juist zoveel mogelijk gericht op dingen die je steeds gebruikt. En dan is er het slaan van de klok uit De Horst. Wat ik aardig van Martin vond was diens opmerking dat het fundament van mijn leven ‘sterk’ was in de basis van mijn ouders. Dat is waar. Ik zou een heel andere brief aan vader schrijven dan Kafka. Zou hier erg graag een boekje van willen maken.

Peter is teruggegaan naar zijn moeder in Tilburg. Hij wil liever gaan werken en geld verdienen dan opnieuw gaan studeren. Hij krijgt van twee vrienden in New York love letters en dat ergert me toch, waardoor allerlei irritaties ontstaan. Dan vindt hij mij een tiran en pietluttig over kleine voorvallen en zegt gewoon zich dan niet thuis te voelen op Amerbos.

5 januari 1975

Peter is laat toch teruggekomen. Hij wilde niet naar het zuiden gaan voor we meer samen hadden gesproken.

Heb Jan van Beek van de gpd geschreven dat hij naar mijn mening een walgelijk slijmverhaal pro- Suharto had geschreven, waar noch de naam van generaal Ibnu Sutowo noch die van de onlangs veroordeelde student Siregar in voorkwam.

Wat wen je er beangstigend snel aan om niet meer die tripjes naar Bilthoven naar je moeder te maken. Ook de vele telefoontjes over en weer zijn als vanzelfsprekend weggevallen. Nu ik mam duizendmaal beter ken uit alles wat ik de laatste maan- den heb gelezen had ik haar met oneindig veel meer liefde moeten omringen.

Aurelio Peccei heeft Henry Richardson, de zoon van de zojuist benoemde Amerikaanse ambassadeur in Londen, een schitterende brief geschreven in antwoord op het toezenden van zijn

[p. 106]

voorgenomen studieproject.¹⁵³ Typisch Aurelio om gedetailleerd in te gaan op een brief van een jongmens. Hij moedigt Henry enorm aan: ‘You rightly maintain that, to guarantee a wholesome, humane life for the soon five or six billion world inhabitants, our thinking should be taken to new frontiers where we will necessarily have to embrace a new set of values- ideologies-behavior and institutions.’¹⁵⁴ Hij sluit een zojuist verschenen artikel van zijn hand in de international edition van Successo in: the humanistic revolution.

Peccei noemt hierin onze ‘dominant motivations’ nog steeds dit onbestemde vreemde mengsel van ‘nationalism, egotism, materialism, voracity and intolerance.’ ‘Our generation has accomplished portentous feats and made of the City of Man a formidable empire extending over the entire globe, but its mentality is still parochial, its art of governing antiquated, its concept of power barbaric, its vision of society classical, its foresight dim. The bulk of mankind feels estranged from much of what it has created, and is frustrated by unaccustomed realities which escape its control or comprehension. The more this situation develops, the greater the danger for it to end in anger or in collapse.’ Hier ben ik het natuurlijk hartgrondig mee eens. Een instituut als een Gouden Koets is in werkelijkheid een soort achtergebleven hunebed in de mind-scapes van bijvoorbeeld het Nederlandse volk. Alle groepen mensen zitten met dergelijke totems en taboes opgezadeld en houden het in contact treden met nieuwe realiteiten alleen maar tegen. Is verandering een proces van uitzieken? Tegen welke prijs?

Aurelio filosofeert in Successo hoe er fundamentele veranderingen moeten worden totstandgebracht ‘to change human society and man himself.’ Ik zou het hebben omgedraaid want je verandert de samenleving niet voor je eerst de chips in de hoofden van mensen up-to-date brengt. Volgens dr. Peccei zou this conversion moeten worden engineered door het introduceren van een ‘New Humanism’. Dan raakt hij toch aan wat ik ook als het kernvraagstuk zie: ‘The object of all our interest and concern is man, it is the multiple dimensions of man himself, with his complex personality and growing needs, wants, aspirations and manifestations, which are the very essence.’ Ik zou verder zijn gegaan en hebben geschreven: The multiple dimensions of man himself, with his complex brain, its inputs and outputs, (its garbage in, garbage out), since the essence of man is his pro-

153 Het gaat hier om de 22-jarige Amerikaan Henry Richardson die ik in Moskou bij Ahram Khatchaturian ontmoette.

154 154 Brief van Peccei aan Henry met kopie aan mij d.d. 3 januari 1975.

[p. 107]

gramming, his brainwashing from the cradle up, and his thinking and behaviour are shaped, brains coded, as chaotically - en zoals de wind waait, waait mijn jasje - as one thousand years ago.¹⁵⁵

De Britse essayist and criticus Stephen Spender roert eenzelfde onderwerp aan; is het vooruitzicht op de wereld sans espoir omdat de menselijke natuur nu eenmaal rot en een puinhoop is? Zal de mensheid in chaos, overbevolking, hongersnood en onzinnige oorlogen ondergaan? Spender is van mening dat de huidige negatieve trends het gevolg zijn van ‘the failure of multiple human natures to become one humanity capable of adapting itself to conditions, which human beings, with their science and technology have themselves produced.’ Spender is aanhanger van een passende ‘mutation of human consciousness.’ Hij denkt dat de ‘adaption of new consciousness to new circumstances can only be achieved by political means.’¹⁵⁶

Spenders ideaal is: één wereld, één bewustzijn. ‘Throughout history the comparative failure of every new generation has been that of the inability of those living to think of life as a single consciousness of which each separate contemporary person is a minute extension, and not a whole world unto himself or herself.’ Okay, maar uiteindelijk zal het bewustmaken van een planetair bewustzijn van de cradle up via de programmering van newly born minds moeten plaatsvinden. En hoe dit via de politiek te bereiken?¹⁵⁷

155 Later stelde Aurelio in dit opzicht zijn gedachten bij.

156 The New York Times, 4 januari 1975.

157 Dit waren au fond de operaties begonnen bij Mikhail Gorbachev in 1985 (new thinking) en F.W. de Klerk in 1990 (deprogrammeren van apartheid).

6 januari 1975

Gisteravond belde Frederick Ress uit New York en ik hoorde Peter zeggen I love you. We bespraken naderhand opnieuw zijn onzekere, besluitloze situatie. Peter vindt dat ik er mede de schuld van draag, omdat ik het hem steeds te gemakkelijk zou hebben gemaakt. Niet ik heb hem geadviseerd naar Maastricht op de toneelschool te gaan. Ik stimuleerde hem zijn atheneumexamen te halen en psychologie te gaan studeren, maar hij ging Juan Antonio achterna naar New York. En nu Frederick Ress? De geschiedenis herhaalt zich. Waarom gaat hij nog met een decaan spreken? Hij wil kennelijk weg.

Vroeg vijf plantsoenwerkers voor Amsterdam-Noord op de koffie. Ik apprecieerde dat zij allemaal hun weer-en-wind-modderschoenen beneden in de gang lieten staan. Zij vertel-

[p. 108]

den dat de meesten van hun voor hun 60ste jaar met pensioen gingen als gevolg van allerhande gebreken opgelopen tijdens het werk. Een man vertelde bezig te zijn geweest een afvalzak uit het water te vissen en tegen zijn maat te hebben opgemerkt: ‘Nette mensen hier in Noord’, waarop twee passerende dames zouden hebben gezegd: ‘Anders hebben jullie niets te doen.’ Godgeklaagd. Wie verdiept zich in de levensomstandigheden van stratenmakers, plantsoenwerkers of vuilophalers?

Peter en ik zagen de film Chinatown en terwijl ik in de bioscoop naar zijn hoofd gluurde zei ik tegen mezelf: Ik heb gefaald tegenover het kind; ik had moeten zorgen dat hij zonder mankeren ging studeren; hij zou het met glans volbrengen, want hij heeft er de aanleg, belangstelling en capaciteiten voor. Vanmorgen is hij gaan zwemmen en kwam thuis met de woorden: ‘Ik voel me zo opgelucht; ik zou bergen kunnen verzetten.’ Ik weet beter dan wie ook dat hij dit inderdaad zou kunnen.

Max van der Stoel is in Peking. Lambert van Beers, van De Telegraaf in Tokio, is mee. Zulke types laten ze wel binnen in China.¹⁵⁸

Er is in Washington een zogenaamd cia-panel gevormd om te onderzoeken welke smerige streken werden uitgehaald. Het is weer precies hetzelfde als met het befaamde Warren Rapport dat wel even zou onderzoeken wie jfk had vermoord. Ronald Reagan, Nelson Rockefeller, generaal Lemnitzer, C. Douglas Dillon en andere establishmentfiguren of meelopers werden voor de zoveelste keer bij elkaar geveegd om de smeerlapperij met hun ‘goede naam en faam’ te helpen verdoezelen.

Francisco Paesa speelt verstoppertje. Hij verrekent mijn uitga- ven niet en is steeds ‘bezet’ wanneer ik hem op kantoor probeer te bereiken. Ik heb Dewi Sukarno in Parijs gewaarschuwd dat indien een en ander niet spoedig geregeld zou worden ik de opgebouwde contacten voor de heer Paesa onmiddellijk zou terugdraaien daar zij op een valse voorstelling van zaken waren gegrondvest. Zij zei: ‘Don't do anything until you are in Paris.’ Maar dat kan niet want Paesa heeft al gevraagd om 20 januari a.s. in Moskou te zijn. Ze zei verder dat hij haar oproepen ook niet retourneerde en toen Karina met Kerstmis naar Villa Rajada kwam was hij afwezig en naar Gstaadt gegaan. Zelf had zij een diner op 13 januari in Bordeaux met premier Jacques Chaban-Delmas. Ook moest ik haar nieuwe vriend ontmoeten, waar ik niet bepaald op zit te wachten.

158 Pas in 1991 zou me duidelijk worden welke ‘inlichtingen’ het ministerie van Buitenlandse Zaken aan sommige regeringen gaf die daarop een visum voor mij weigerden.

[p. 109]

7 januari 1975

Weer een expresbrief voor Peter van Frederick Ress uit New York. Ik herinner me Eric Bernes boekje Games People Play,¹⁵⁹ waarin hij sprak over ego states. ‘In technical language, an ego state may be described phenomenologically as a coherent system of feelings, and operationally as a set of coherent behaviour patterns. In more practical terms it is a system of feelings accompanied by a related set of behaviour patterns. Each individual seems to have available a limited repertoire of such ego states, which are not roles but psychological realities.’

Mijn variant op Berne zou een boekje zijn getiteld Games People Need.

Time presenteerde een coverstory over koning Feisal van Saoedi-Arabië. Feisals vader, koning Ibn Saud, slaagde er in 1901 Saoedi-Arabië te bevrijden van de heerschappij van de overgrootvader van de huidige koning Hoessein van Jordanië. In 1925 kwam Mekka in het bezit van de huidige Saoedi-vorsten. Ibn Saud had zesendertig zonen van vele echtgenoten en diens zoon had vierenvijftig dochters en tweeënvijftig zonen van nog veel meer dames.¹⁶⁰ Feisal zelf heeft acht zonen en zes dochters van vier vrouwen gekregen, voorzover Time kon vaststellen. De achttien pagina's over het oliesjeikdom zijn dermate overzichtelijk en compleet dat zij het genre journalistiek tonen waar we in West-Europa wel nooit meer aan toe zullen komen, want Time is hier op de stalletjes voorradig. Faisals koninkrijkje met 5,7 miljoen inwoners verdient 164 miljoen dollar per dag aan de oliecrisis en zat in 1974 met een overschot van 60 miljard dollar. Niet te verwonderen dat Time hem Man of the Year maakte ter ondersteuning van pogingen die dollars terug naar de vs te voeren. Bijzonder onfrisse bewegingen, de oliehandel en de maffia fall out, die eraan verbonden is.¹⁶¹

159 Eric Bernes, Games People Play, Penguin Books, Londen 1964.

160 Daar hoorde je de Nederlandse pers nooit over; maar Sukarno's vier dames werden zelfs door Luns voortdurend te berde gebracht.

161 Time magazine, 6 januari 1975.

8 januari 1975

Peter vertrekt al om 07.15 uur naar het Sportfondsenbad in Noord. Dat is het nieuwste. Hij was bij de decaan voor psychologie van de Gemeentelijke Universiteit. Hij zou eventueel geplaatst kunnen worden.

Saturday Review in New York heeft mijn Club van Rome-gesprekken als ‘An old vision’ besproken. Het is om te huilen. Er is trouwens door de hele VS over geschreven in zeer wisse-

[p. 110]

lende toonaarden. De Environment Monthly vindt dat ik een ‘plumb pudding of international intelligentsia’ bijeen heb gebracht. ‘So we say go ahead - lay hands on On Growth and have a good time with some of the world's best minds.’ The us Library Journal schreef: ‘The reader may too often yearn for less bulk and more depth: but it is a needed antidote for any library with Limits to Growth on your shelf.’ Het tijdschrift The Booklist: ‘The conversations, as edited for publication, offer readable and often provocative responses to the issue of zero growth, pro and con, as raised by moderator Oltmans, Dutch television maker.’ Het tijdschrift New Engineer: ‘Of course, read Limits to Growth and then pick up a copy of On Growth.’ Don Gregory meldde in de Providence Journal Evening Bulletin in een vierkolomsbeschouwing dat zij die mijn boek lazen ‘will undergo a tremendous expansion of consciousness.’¹⁶² De Dallas Morning News noemt mijn boek: ‘timely evidence and arguments for the solution of a serious problem, Limits to Growth.’¹⁶³ The Washington Monthly en New York Times hebben het verschijnen van het boek gemeld. Nog geen recensies.

De Indiase minister voor Spoorwegen Lalit Mishra is door premier Indira Gandhi ‘de generale repetitie’ genoemd voor een moordaanslag op haar. ‘Ik ben niet bang voor gevaren, die mijn leven bedreigen,’ aldus de premier. ‘Indien men Indira Gandhi doodt betekent dit niets. Ik ben maar een eenvoudig mens. Wat van belang is, is dat het land de beginselen zal verliezen waarvoor de Congrespartij heeft gestreden, de beginselen van democratie en geweldloosheid.’

Jan van Beek, hoofdredacteur van de gpd, schrijft dat hij twee lange reportages, elk bestaande uit een pagina, met Suharto heeft gepubliceerd waarvan ik er slechts een las, terwijl deel 2 zich wel degelijk met Pertamina, de corruptie en de student Siregar bezig zou hebben gehouden. Afgezien van deze kennelijk acceptabele verdediging blijft deze ene pagina voor mij onaanvaardbaar slap gelul. Wanneer ik die meneer ooit nog eens in mijn journalistieke tentakels zou krijgen zou mijn eerste vraag zijn: ‘Wat rechtvaardigde naar uw mening een staatsgreep in oktober 1965? Waarom weigerde u het bevel van president Sukarno om generaal Pranoto Reksosamudro naar hem toe te laten gaan? Was dit insubordinatie of niet? U hebt hoogverraad gepleegd.’ Van Beek vervaardigde een public relations fairy tale. Punt.

Aardige brief van Henry Richardson uit zijn ouderlijk huis in

162 Providence Journal Evening Bulletin, 9 augustus 1974.

163 Dallas Morning News, 9 januari 1975.

[p. 111]

McLean, Virginia. Hij is dankbaar dat ik Daniel Bell op Harvard heb geschreven, wat voor hem vruchten schijnt te hebben afgeworpen. De familie is opgewonden over het feit dat zijn vader ambassadeur in Londen is geworden en dan komt Henry ook naar Amerbos. Hij gaat werk verrichten voor congresman John Dingell, de man waardoor mijn reputatie bij de Nederlandse ambassade in Washington opzettelijk werd verpest. Putnam heeft helaas weer verzuimd mijn boek aan zijn vader toe te zenden.

9 januari 1975

In Thermos stond mijn lieve Richard Thieuliette¹⁶⁴ opeens voor me. Hij is slank en het licht in zijn ogen is onveranderd. Ik voelde me als een vader die zijn zoon nooit kan of zal afwijzen, wat er ook gebeurt. Hij heeft zijn dagboek van zijn lange reis naar India en andere landen weggegooid, want hij meende zich daardoor alleen dingen te herinneren die hij had opgeschreven, waardoor de rest vervaagde. Onzin. Hij was in New Delhi toen ik er was voor het gesprek met mevrouw Gandhi. De juwelier John van der Vet bood maar een fractie van de waarde voor sommige van de familiejuwelen en vaders gouden horloge dan een antiquair in de Spiegelstraat. Ik heb een aantal stukken in consignatie gelaten en probeerde erbij niet aan mijn ouders of andere familieleden te denken.

164 Mijn Franse vriend uit New York, sedert 1966.

10 januari 1975

Eindelijk ben ik naar het graf van mijn ouders geweest. Ik hoorde de woorden die zij in 1916-1921 tegen elkaar zeiden in hun brieven voorafgaande aan hun huwelijk.¹⁶⁵ Welk een einde aan een levenslange liefde en trouw. Ik voelde het in mijn hele body.

Peter is naar Schiphol om een ander vriendje uit New York, Ken Halpern, af te halen. Peter wil graag het schelpenbureau van Abraham Oltmans hebben, de voorvader die zijn verzameling schelpen aan Artis schonk. Ik had het aan Artis willen nalaten, maar in dit geval gaat hij voor.¹⁶⁶

Oud-ambassadeur Djawoto schrijft uit Peking dat de Pekinggroep aanvankelijk na de coup van 1965 kritiek op Bung Karno had, omdat hij niet de strijd tegen Suharto en de fascistische generaals rond Suharto aanbond. Het is onvoorstelbaar wat uit een dergelijke botsing zou hebben kunnen voortkomen, hoewel ik altijd heb gedacht dat wanneer Sukarno het hem getrou-

165 Zie bijlage 18.

166 Dit achttiende eeuwse bureau staat in 1991 in Peters flat in Z.A.

[p. 112]

we gedeelte van de gewapende strijdkrachten zou hebben gevraagd de president en opperbevelhebber te beschermen, zij dit blindelings zouden hebben gedaan. Bij een confrontatie zou kunnen blijken dat Suharto wel eens minder aanhang zou hebben gehad dan werd aangenomen. Maar Bung Karno achtte zijn positie geen enkel Indonesisch leven waard. Maar misschien zou dit juist wel hebben moeten gebeuren om te voorkomen dat het land in handen viel van pro-Amerikaanse moordenaarmilitairen. Er zouden zeker vele doden zijn gevallen bij pro- en anti-Sukarno-gevechten, maar nu vermoordden de anti-Sukarno-militairen in ieder geval een miljoen burgers en zou de geschiedenis van het land een cia-interregnum ingaan met alle gevolgen van dien.

Ik heb Henk Bruna er tenslotte toe gekregen ambassadeur Ro- manov te schrijven dat ze mijn ussr-boek zouden uitgeven.¹⁶⁷ Het zou aardig zijn geweest wanneer hij tevens voor de royale lunch zou hebben bedankt.

Dr. Antonie Knoppers, na extreme druk, is bereid mij duizend dollar te zenden voor het openen van de deuren naar Romanov en Gvishiani, althans daarmee wil hij door mij gemaakte kosten vast dekken.¹⁶⁸ Paesa heeft eindelijk vijftienhonderd dollar overgemaakt. Allemaal hakken-over-de-sloot-werk. Putnam and Sons heeft het contract voor On Growth, volume II getekend. Ik krijg een voorschot op het manuscript van nota bene maar vijftienhonderd dollar. Ik zal maar niet uitrekenen wat ik erop heb toegelegd om dit boek te schrijven.

167 Het boek zou bij Torenboeken in Baarn uitkomen.

168 Brief van 8 januari 1975.

11 januari 1975

Carel Enkelaar en Klaas Jan Hindriks kwamen naar Amerbos. Klaas Jan vertelde dat Leo Klatser hem had ingelicht dat een kamerlid van de ppr een lijst in bezit had, hem door de bvd verstrekt, waarop alle Nederlandse journalisten met cia-bindingen voorkwamen. Carel herbevestigde dat toen hij nog ‘baas’ van Het Journaal was de bvd hem had benaderd met het verzoek de nieuwsvoorziening meer pro-Amerikaans te maken, dus antisovjet. Carel zou hebben gezegd: Lazer op. In werkelijkheid denk ik dat Carel het verzoek in beraad hield, nooit ‘lazer op’ heeft gezegd en er zelfs misschien rekening mee heeft gehouden dat dit een overheidsverzoek was en tegenover ons stoer zat te doen.¹⁶⁹

169 In 1980, toen ik een beroep op Enkelaar deed om dit in Den Haag te herhalen zou hij het ontkennen. Waarschijnlijk was de ontmoeting niet op Amerbos maar in Hilversum bij Carel Enkelaar thuis. Het is me niet duidelijk.

[p. 113]

Ze stelden voor dat de nos mij een jaar retainer zou geven van zesduizend gulden en wanneer ik producties maakte zou ik apart worden gehonoreerd. Bijvoorbeeld: een film in Singapore maken was okay. Klaas Jan zou zelf meegaan en ik zou premier Lee Kuan Yew kunnen interviewen. ‘Don't worry, Willemien,’ aldus Klaas Jan, ‘jij bent in de picture.’ Hij was woedend geweest op Harry Hagedorn die zonder overleg Wouter van Dieren de Jay Forrester-productie had laten maken. Hij beschreef collega Hagedorn als ‘een misselijke klootzak.’ Carel werd aan de telefoon geroepen en kwam terug: ‘Ik heb een rapport over een besloten vergadering van de Raad van Bestuur gekregen, een half uur nadat de heren uit elkaar waren gegaan. Niet slecht hè?’ aldus Enkelaar.

Het wordt steeds duidelijker hoe verziekt de vs is geworden. De cia, opgericht om het communisme te bestrijden, blijkt nu lijsten van duizenden ‘verdachte’ Amerikaanse burgers te hebben aangelegd. Nu er een Freedom of Information Act is aan genomen, die steeds meer geliberaliseerd wordt, is er een onwettige poging ondernomen om die lijsten van 10.000 burgers te vernietigen voor ze openbaar gemaakt zouden kunnen worden. Het zijn opnieuw Jack Anderson en de Washington Post die het balletje aan het rollen hebben gebracht.¹⁷⁰

President Gerald Ford heeft als de bliksem weer de zoveelste blue-ribbon-commissie benoemd om de zaak te onderzoeken en er zitten natuurlijk weer allemaal handlangers van het establishment in. De advocaat, die de zaak zogenaamd moet leiden, is David Belin. Hij had al jaren geleden in de befaamde Warren Commissie zitting, die de ware toedracht van de moord moest helpen verdoezelen. Daar zat Ford ook in, die er vrolijk aan meedeed. Dus Belin, die het klappen van de zweep kent, is aangezocht om deze zaken in de doofpot te stoppen. Hoe is het gods ter wereld mogelijk dat een hele natie zich keer op keer een oor laat aannaaien.

Rabbi Baruch M. Korff, een fervent aanhanger, heeft Richard Nixon voor diens 62ste verjaardag een gigantische taart gebracht. De gezondheid van de voormalige president is zorgelijk. Hij had de rabbi gezegd ‘deeply saddened’ te zijn dat zijn voornaamste medewerkers de bak in draaiden.

Koning Carl xvi Gustaf van Zweden leest nu zelfs de jaarlijkse troonrede niet meer voor. Gustaf is 28 en volgde in 1973 zijn grootvader op. Het enige wat de vorst nu nog doet is de zitting van het parlement voor geopend verklaren. De troonrede

170 The New York Times, Seymour Hersh, 9 en 10 januari 1975.

[p. 114]

wordt door de premier opgelepeld; dit jaar door Olaf Palme. Van een traditie die vierhonderd jaar oud is bleef bitter weinig over. Het Zweedse volk groeit naar volwassenheid.

12 januari 1975

Droomde van Bung Karno. Toen hij me zag zei hij: ‘Je ziet, ik ben er nog.’ Hij vertelde: ‘I looked at death.’

‘Waarom,’ vroeg ik.

‘Because I was curious.’ Ik heb mevrouw Hartini over mijn droom geschreven. Ook dat ik van 1 tot en met 6 maart in Singapore zou zijn en of het niet mogelijk was elkaar daar te ontmoeten.

Werkte aan een outline voor een boek met Aurelio Peccei voor Stock in Parijs.

Bracht tante Meta een koraalketting van mam met gouden slotjes, die ik mam zo dikwijls zag dragen. Ik deed haar de ketting om. Zij wilde mij een zoen geven, maar zij kon niet meer opkomen.

De intensiteit van het beleven van het verleden van mijn ouders blijft me diep beroeren. Zij hadden ons veel meer over zichzelf moeten vertellen en deel van hun leven moeten laten uitmaken dan is gebeurd. Het perspectief van nu over hen heeft diepgaande wijzigingen ondergaan. Ik zou hier zo graag een boekje aan wijden. Te hunner ere.

13 januari 1975

Parijs, Les Deux Magots

We vertrokken uit Amerbos om 07.15 uur. We brachten eerst de hond naar de kennel. Hij onderging gelaten zijn lot. De dokter zou naar zijn ogen en huid kijken. Het diertje is alleen maar zoet. Het was prachtig zonnig weer. Peter en ik waren na een aangename rit om 14.00 uur in Hotel Vendôme.

Probeerde Peter te vertellen over mijn ouders en hoe ik, door alles wat ik had gelezen, nu ook anders naar mijn eigen ‘erzijn’ aankijk.

James Reston wijdt weer uit over ‘de eerlijkheid’ van Gerald Ford. Is he an honest ass? Or an honest crook. Ik vind die projectie totaal onbegrijpelijk. Wanneer journalisten, die prestige genieten en in brede kring worden geloofd zoiets doen is dat een de geestvervuilende zaak. Projectie is maar al te dikwijls een verdedigingsmechanisme. Reston hoopt, en zou zo graag willen, dat na de leugenaar en bedrieger Nixon, een verfrissend eerlijk mens op het Witte Huis terecht zou zijn gekomen. Dat is wat hij ‘ziet’ in Ford, die inderdaad een ander theater op-

[p. 115]

voert dan Nixon, maar in wezen een even gepatenteerde oplichter is als jfk, lbj en Nixon vóór hem. Je komt er immers in Washington niet zonder part and parcel te zijn van het wegmoffelen van de meest aperte schurkenstreken die namens land en volk worden uitgevreten, maar waar het volk zelf in de verste verte geen vermoeden van heeft (en vooral nooit mag hebben). Den Haag functioneert immers precies zo, zij het als een miniatuur van Washington.

De Tribune wijst er op dat in de geschiedenis vier ambassadeurs van de vs bij het Court of St. James president werden, twee werden vice-president en zes werden minister van Buitenlandse Zaken. De benoeming van Elliott Richardson in Londen is waarschijnlijk een Washingtonse methode om een werkelijk integere en hoogst bekwame politicus uit het pottenkijkercircuit weg te werken. Hem werd zelfs de mogelijkheid voor ogen gehouden dat wanneer hij de post in Londen zou aanvaarden, hij in aanmerking zou komen minister van Buitenlandse Zaken te worden als eenmaal Kissinger zou oplazeren. Tijdens een persconferentie erkende Richardson een en ander, maar gaf te kennen niet van plan te zijn ‘boodschappenjongen’ voor Washington te worden in Engeland.¹⁷¹

Ontmoette Aurelio Peccei om 16.30 uur in een café nabij Editions Stock. Voor ik iets kon zeggen over mijn plannen voor zijn boek stak hij van wal. Hij sprak - en dit verbaasde me - in zeer overmoedige termen dat hij ongeveer de enige mens ter wereld was die een werkelijk globale benadering van de wereldproblematiek had. U Thant zou een uitstekende partner zijn geweest, maar hij raakte verstrikt in de vn. Er zitten veel ‘eh's’ en ‘ah's’ in zijn pleidooi maar met de kern van zijn argumenten ben ik het eens. Hij zei dat Olaf Palme secretaris-generaal van de vn wilde worden en dat hij in Algiers 45 minuten met Houari Boume-Dhienne had gesproken om de Club van Rome-ideeën aan te kaarten. De volgende vergadering van de Club zal in Algerije zijn en de president gaf volledige vrijheid wie Aurelio wilde uitnodigen, maar voegde er fluisterend aan toe: ‘Behalve natuurlijk de Israëli's.’ Vanavond zal Aurelio Jean-Jacques Servan Schreiber ontmoeten, die een speciale editie van 6000 exemplaren over de Club van Rome-gedachte heeft laten drukken. ‘They will be sent to world-leaders, Mao and so on,’ zei hij. Hij liet zich ook tussen neus en lippen ontvallen dat Leonid Brezhnev het niet meer lang zou maken en bovendien zou worden afgezet. Gezien de contacten van Au-

171 The Herald Tribune, Marilyn Berger, 12 januari 1975.

[p. 116]

relio kan je zo'n informatie niet ignoreren. In Frankrijk zijn maar 40.000 Club van Rome-rapporten verkocht. In Nederland een half miljoen. Het zegt veel over de state of mind van de Fransen. Ze koken nog altijd het liefst in hun eigen sop gaar.

In de ontmoeting bij Stock bracht Peccei naar voren dat hij het op prijs stelde dat zij een boek over hem wilden uitgeven, maar Editions du Seuil was evenzeer geïnteresseerd, vandaar dat hij insisteerde op 15 percent royalty's. Ik dacht: ‘Zo gaat dit ook bij Fiat en Olivetti. Ik kan nog veel van hem leren.’ De president van Stock, Christian de Bartillat, was ook niet voor de poes en bleek vaker met dergelijke bijltjes te hebben gehakt. Hij stelde een lager percentage voor over de eerste 5000 exemplaren. ‘Shall we say 10 per cent,’ aldus de baas van Stock. ‘Oh, no,’ zei Aurelio, ‘vous avez dit un peu moins, alors se sera 12 pour cent’. Ik verbaas me altijd weer hoe dit genre benadering in de loop van een leven (als dat van een volkomen honorable man als Peccei) blijkbaar tot een tweede natuur wordt. Ik heb vrijwel niets, maar zou er niet over piekeren om aldus te gaan pingelen. Aurelio is miljonair en dingt af over drie procent royalty's. Onbegrijpelijk.

Aurelio stak voorts een uitvoerige commercial af over zijn contacten in de hele wereld met de ‘centres des pensées’ en zou het niet chic zijn het boek te inunderen met ‘grote namen’, wat inderdaad bij tijd en wijlen wel nodig zou zijn. Er werd over een titel gesproken. Hij stelde een variant op Malraux' La condition humaine voor; namelijk La Qualité Humaine.¹⁷²

Er werd besloten meteen een contract te tekenen, waarbij Aurelio zich alle rechten voor andere talen dan Frans voorbehield. Hij zei later tegen mij: ‘I think this book will go like a “flèche” in France on the heels of the Mesarovich-Pestel report.’ Terwijl ik nog met De Bartillat en Claude Glayman napraatte stond Aurelio op en stevende op de boekenkast van de president van het bedrijf af en pikte twee van de allerduurste boeken eruit van 100 en 120 francs over stenen en planten, wetende dat ze hem cadeau zouden worden gedaan. ‘Of course,’ aldus de Bartillat, ‘we can no longer publish such expensive books anymore, but give me the pleasure presenting them to you.’ Ik zou ze prompt hebben teruggezet. Ik vond het hoogst ongepast en beschamend eigenlijk. Ik had zoiets nooit van Aurelio verwacht. Hij vertrok gehaast om 18.30 uur nadat De Bartillat een taxi had laten komen. Wat zou ik mam graag hebben getelefoneerd dat ik een contract voor een boek in Parijs had getekend.

172 In 1977 zou een boek onder die titel van Aurelio verschijnen waar ik verder niet meer aan te pas zou komen; nog meer royalty's voor hem alleen.

[p. 117]

14 januari 1975

Parijs

CUBA: le bout du tunnel?
M. Carlos Rafaël Rodriguez, vice-premier ministre cubain, est affendu mercredi 15 janvier à Paris, pour une visite officielle de quatre jours. A l'occasion de ce premier séjour officiel en France, depuis 1959, d'un membre du gouvernement de La Havane, un accord de coopération doit être signé entre les deux pays.
Les dirigeants de La Havane ont firé les leçons de l'échec de la récolte de sucré de 1970. La hausse rapide des prix du sucre sur le marché mondial leur permet d'envisager la prochaine saison avec optimisme et M. Fidel Castro annonce ‘une forme de démocratie encore plus directe’ que celle qui est pratiquée dans les pays occidentaux.
On lira ci-dessous le début d'une série d'articles de notre envoyé spécial Philippe Labreveux sur les perspectives du développement de Cuba.

Ik zou mijn oude vriend dr. Carlos Raphael Rodriguez uit Havana graag terugzien.¹⁷³ Le Monde publiceert op de voorpagina een reportage van Philippe Labreveux. Onlangs las ik een reportage van twaalf pagina's in de New York Times, Sunday Magazine¹⁷⁴ van Ted Morgan, dat alles wat ik in dat land vanaf 1960 beleefde in herinnering bracht. Morgan verliet Cuba in 1963 met ernstige twijfels of Castro's revolutie ‘would survive its growing pains’. In 1975 constateert hij dat de revolutie nog steeds populair is. ‘Western diplomats estimate that Castro enjoys the support of 80 percent of the population.’ Castro is nu 47 jaar en is vijftien jaar aan de bak. ‘You can't tell a Cuban peasant that if he revolts against socialism he will improve his situation by going back to capitalism,’ zegt iemand tegen Morgan. Of ‘Cubans live in the only Latin American country that has no misery, no slums, no flagrant contrast between unlimited private wealth and beggars in the streets, no malaria, no polio, very little child mortality and practically no illiteracy.’ Waarom wil Washington deze resultaten niet erkennen? Wanneer zij via Marxisme-Leninisme werden geboekt, ook al gebeurde dit ten koste van persoonlijke vrijheden voor het individu (en de vrijheid om elkaar arm te stelen) dan zou er toch een compromis tussen Havana en Washington mogelijk moeten zijn. Nu schijnt ook senator Edward Kennedy naar Cuba te zullen reizen. Gezellige visite na wat broers jfk en rfk allemaal hebben ondernomen om Fidel voor zijn raap te laten schieten.

Ik heb vanuit Parijs Richard Nixon een aangetekende brief geschreven dat ik samen met zijn naaste medewerker van weleer,

173 In 1985 zouden we in Havana samen aan een boek werken.

174 1 december 1974.

[p. 118]

Ray Price, een televisiegesprek met hem zou willen opnemen. Haalde bij Stock een voorschot van 10.000 francs op.¹⁷⁵ Claude Glayman zei dat president de Bartillat nogal ‘vexé’ was geweest over het bruuske gedrag van Aurelio Peccei. Ik zei dat ik mij er ook over had verbaasd, hoewel mijn loyaliteit bij Aurelio lag. ‘He behaved like a “vedette”,’ aldus Glayman. Als het aan hem had gelegen had hij tegen Peccei gezegd: ‘Okay go somewhere else with your book.’ Hij zei: ‘But it is done, so let's forget it.’ We bespraken ook nog andere plannen.

Lunchte met Peter in Le Pot d'Etain. We spreken veel over wat hij nu moet gaan doen. Hij is zo besluiteloos en is er zelf ook nerveus over, want hij heeft ook weer last van zijn ogen. Het maakt me inwendig radeloos geen kordate beweging in zijn doen en handelen te kunnen brengen. Later, op straat wande- lend, zei hij: ‘Is het de veertiende? Het zou de verjaardag van mijn vader zijn geweest.’

We pikten een sauna en bezochten later het appartement van Dewi, waar we Kartika en mevrouw Azuma aantroffen. Zij sprak nog steeds over Francisco Paesa in termen van ‘Pappie.’ Ik dacht: arm kind. We wachtten op Dewi's terugkomst uit Bordeaux. Nadat ze eindelijk arriveerde heb ik eerst doorgedrukt dat ze tegenover Bung Karno verplicht was om Pak Hanafi te ontvangen. Dat zou ze volgaarne doen. We dineerden laat in de Bar des Théâtres en toen ik na middernacht de tr-6 in de ondergrondse parking van Place Vendôme wilde brengen, reed ik in mijn slaperigheid naar beneden waar andere auto's naar boven komen en botste op een autootje waar een student vergezeld van twee meisjes in zat. De schade viel nogal mee wat mijn auto betrof, maar de andere auto was nogal in de soep.

175 Zie bijlage 19.

15 januari 1975

Amerbos

Vanmorgen tussen Parijs en Lille zei Peter: ‘Die zalige omgeploegde bruine aarde, ik zou er met mijn blote voeten in willen lopen, maar dat begrijp jij toch niet.’ Ik dacht aan die jongen op Cuba in 1961 die op zijn knieën volle handen met aarde de lucht in wierp en schreeuwde dat de aarde van Cuba eindelijk werkelijk aan Cubanen toe behoorde.

De nos bevestigde de afspraken.¹⁷⁶

176 Zie bijlage 20, brief van Klaas Jan Hindriks.

[p. 119]

16 januari 1975

Time¹⁷⁷ publiceert een omslagverhaal over stress en noemt ‘hypertension, a medical term that seems to suggest nervous disorder but really means high blood



pressure’ een nieuwe ‘killer disease.’ Het blad meldt dat ‘hypertension’ weliswaar niet als de oorzaak van sterven op ‘death certificates’ wordt vermeld, maar in werkelijkheid veroorzaakt het honderdduizenden doden per jaar in de vs. In 1975 zullen 600.000 mensen door hartaanvallen worden geveld. ‘Hypertension is the major contributor to kidney disease (...). Thousands of Americans will have their eyesight impaired, suffer from internal hemorrhages or miss work because of hypertension.’ Waar ik helemaal perplex van sta is het volgende: ‘The adult human body has some 60.000 miles of blood vessels.’ Het hart houdt als superpomp de circulatie draaiende. Er ontstaat druk op de wanden van de aderen, die bloed transporteren en het is het bloed dat de spieren en hersenen in bedrijf houdt. Vandaar dat controle op de bloeddruk via een complex mechanisme van vitaal belang is. ‘The nervous system helps lower or raise blood pressure’ met direct effect op de aderen evenals de ‘heart beat’. Hoge bloeddruk kan een ‘rupture or blow-out’ in een ader die naar de hersenen loop veroorzaken. Wanneer dit gebeurt, zal een gedeelte van de hersenen bloed, en dus zuurstof tekortkomen. Dit resulteert in a stroke. Het is eigenlijk zo logisch als de pest. Dit vind ik kost om Nijenrode-studenten - toekomstige managers en vip's - voor te zetten.

De stoelendans bij de Haagse Post duurt voort. Meneer Brugsma verdwijnt. De leiding wordt voorlopig overgenomen door A.J. Heerma van Voss, Frans Nypels en Bert Vuijsje.

Warempel heeft ‘nationale held’ Joseph Luns zich weer eens

177 Time, 13 januari 1975.

[p. 120]

uitgelaten: ‘(...) begrip te hebben indien de vs in het Nabije Oosten geweld zouden aanwenden.’ Luns: ‘Elk land dat zich in zijn bestaan bedreigd voelt zal naar alle waarschijnlijkheid gebruik van geweld overwegen.’ Henry Kissinger had namelijk het gebruik van geweld bij de oliecrisis niet uitgesloten. En dan volgt paladijn Luns hem onmiddellijk slaafs in deze oorlogszuchtige taal van zijn feitelijke opdrachtgever. Want wie denkt dat Luns in dienst van de navo zou zijn moet zich laten nakijken. De navo is in praktijk een militaire arm, niet eens van het Pentagon, maar van de cia.

Intussen is het Betrand Russell Tribunaal in Brussel bijeengeweest. Sicco Mansholt heeft daar verklaard dat Henry Kissinger dient te worden veroordeeld voor diens rol bij de onderdrukking van het democratisch gekozen bewind van Salvador Allende. Ik vraag dan altijd: en waarom praat niemand over Suharto, Lon Nol of Joseph Mobutu?

17 januari 1975

Heb urenlang briefjes gelezen die mijn moeder als scholiere in Maastricht aan haar moeder in Luik schreef. Het is alsof ik al lezende mams stem hoor. Ik kan me steeds beter voorstellen, waarom de affectie tussen beide dames onverbrekelijk is geweest. Nu begrijp ik ook waarom mam en tante Jetty hun moeder vanaf haar 90ste jaar, toen zij ziek werd, zelf hebben willen verplegen. Ik kwam zelfs een brief van mam aan haar moeder tegen geschreven op huwelijksreis in Schotland (in 1921), met een bloem ingesloten. Ik weet nu hoe zij zich toen voelde. Het is eigenlijk jammer dat beleefde hoogtepunten of dieptepunten meestal verloren gaan, omdat er geen pen en papier meteen voorhanden zijn. Om het totale functioneren van de brein te bevatten zou men feitelijk direct moeten noteren wat zich in het beleven afspeelt.

Heb voor het eerst in 25 jaar mijn ogen bij dr. J.H. Hora Adema laten controleren. Hij adviseert zowel een verziende als bijziende bril. Vooruit dan maar. Ik ben nu tenslotte een halve eeuw oud.

Gaf mevrouw Hornkamp het beeld van de herder met de staf, dat op mams bureau had gestaan, dat zij mooi vindt. Het moest de schaapherder, nee, de pelgrim voorstellen die in de linkerhelft van ons familiewapen voorkomt. La vie est un pèlerinage.

Henry Richardson schrijft dat nu zijn vader ambassadeur in Londen is geworden hij van 28 maart tot 5 april in Londen zal zijn en mij in Amsterdam zal bezoeken. Hij zoekt ook een baantje in Europa voor de zomer.

[p. 121]

18 januari 1975

Wandelde met Keke in het Baarnse bos en bezocht vervolgens mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Een uitstekend gesprek. Ik vertelde haar hoe ik bij het lezen van een gedeelte van de correspondentie tussen mijn ouders veel nieuwe kanten had ontdekt van ons leven. We kwamen op Peter. Ik vertelde haar openlijk sedert 1967 nooit meer lichamelijk contact (seks) met hem te hebben gehad. Ze antwoordde: ‘Laatst zei iemand tegen mij over jou: “maar hij is toch homoseksueel?” waar ik op heb geantwoord: niet helemaal, ik denk hoogstens gedeeltelijk.’ Zij herinnerde zich dat ik in de dagen van de verloving met Frieda Westerman haar had gezegd: ‘Ik heb geen echte basis om kinderen met haar aan te durven.’ Het verbaasde me dat zij zich dit herinnerde. Het was waar.

Zij had de film met Aurelio Peccei gezien en vond hem aardig, maar zij bleef toch altijd méfiant vanwege zijn zakenwereldleven. Ik heb haar verteld hoe hij zich bij Editions Stock had gedragen in Parijs. ‘Je moet niet boos worden, Wimpje, maar die nieuwe zakelijke ontwikkelingen van je vind ik niet bij je passen.’ Ik zei me dit uitermate bewust te zijn, maar aangezien ik in de mediawereld nog altijd veel sabotage ondervond had ik geen andere keuze dan via het leggen van zakelijke contacten te proberen voor later wat reserves te kweken. Ze vertelde dat haar huis nog altijd haar eigendom was (in de Steynlaan in Baarn, waar ik vanaf mijn Baarnse Lyceumdagen altijd was geweest) en dat zij op een paar legaten aan familieleden na, haar vermogen aan liefdadige instellingen wilde nalaten. Ik dacht: Wat zonde. Al behoor ik zo niet te denken.

Mensen vergeten hun doden. Den en Rust was uitgestorven, wat voor mij juist heerlijk was. Ik bracht vier rode rozen, van iedere zoon en een schoondochter één, op het graf van onze ouders. Juffrouw Boekhoudt had ik een bakje krokussen gegeven. Begrijp steeds beter hoe ontroostbaar mam iedere keer moet zijn geweest wanneer ik met haar dit pad bewandelde naar wat uiteindelijk ook haar graf zou zijn. Nu weet ik pas dat een heengaan naar het niets niet te verwerken is. Hoe heb ik ooit onaardig over hen tegenover derden kunnen spreken. Juffrouw Boekhoudt vroeg me: ‘Is Peter wel aardig voor je?’ Terwijl we zaten te praten werd er opgebeld dat een opperhoutvester van de koningin, die een familielid is van haar hartsvriendin, mejuffrouw Van Veen, bij een jachtpartij een andere houtvester van 48 jaar morsdood had geschoten. Zij was het eens dat jachtpartijen bij de wet dienden te worden verboden. Wild dat ‘ter wille van het milieu’ moet worden afgeschoten zou aan

[p. 122]

beroepsmensen moeten worden overgelaten. ‘Toch zijn jagers dikwijls dierenvrienden,’ zei ze. Dat kan volgens mij niet.

Juffrouw Boekhoudt heeft prinses Beatrix, haar liefste leerling, al in geen drie jaar meer gezien of gesproken, ook de kinderen niet. Er worden wel van tijd tot tijd briefjes en unicef-kaarten en kerstwensen uitgewisseld, maar daar blijft het bij. Het wordt tijd dat ik weer iets regel met een briefje aan Beatrix.¹⁷⁸

Bezocht vervolgens Marie van Zoeren, onze dienstbode uit De Horst. Zij was in tranen. Het tweede jaar na haar mans dood ‘was veel moeilijker.’ Zij wees op een plant die mam haar had gegeven en die prachtig bloeide. Zij weet nog zoveel uit onze jeugd,

Mams naam was op de grafplaat bijgeschreven. Keek er in tranen naar.

178 Maakte er blijkbaar geen kopie van.

19 januari 1975

Time publiceerde een rogues gallery van alle smeerlappen die bij Watergate waren betrokken.¹⁷⁹ Maar intussen heeft meneer Ford een stelletje beroepsverdoezelaars in de commissie benoemd die de onwettige praktijken van de cia moet onderzoeken. Dat het Amerikaanse publiek nog altijd niet door heeft hoe ze bij de neus wordt genomen, precies als in Den Haag. Ronald Reagan, Nelson Rockefeller¹⁸⁰, C. Douglas Dillon, generaal Lyman Lemnitzer en andere the crooks-getrouwen zullen Washington wel eens even zuiveren!

Gerald Ford heeft zijn eerste jaarlijkse troonrede gehouden en hier natuurlijk met geen woord over gerept. De directeur van de cia, William Colby, heeft in het Congres de brave goegemeente verzekerd dat er geen ‘massive illegality’ door de cia was gepleegd. Richard Helms, voormalig cia boss, verklaarde dat Richard Nixon had toegestemd in het opsporen van radicale elementen, voorzover deze binnen de vs door buitenlandse belangen en ideologieën werden geïnspireerd.

Washington heeft in Hanoi geprotesteerd tegen schendingen van het fameuze, door Kissinger totstandgebrachte wapenstilstandsakkoord van Parijs. Het stelt natuurlijk geen moer voor en was slechts bedoeld voor een minimum aantal Amerikaanse doden in Indo-China en Zuid-Vietnam aan haar lot over te laten. Meer Zuid-Vietnamese soldaten sneuvelden in 1974 dan in 1965, 1966 en 1967 samen.¹⁸¹ Voor Amerikanen tellen Azia-

179 Zie bijlage 21.

180 Later trok Rockefeller zich terug uit de race voor het presidentschap geschokt na zijn ontdekking van wat de cia eigenlijk was.

181 The New York Times, David Shipler, 17 januari 1975.

[p. 123]

tische levens niet mee. Minister van Defensie James Schlesinger heeft aangekondigd dat de VS zich thans verschoond van verplichtingen beschouwen onder de Parijse akkoorden aangegaan.

Intussen is een rel tussen Washington en Moskou ontstaan over de in 1972 gesloten handelsakkoorden. Ambassadeur Anatoly Dobrynin is naar het Kremlin teruggeroepen. Kissinger had handelsvoordelen vrolijk verbonden aan Joodse emigratie uit de Sovjet-Unie en daar steekt Moskou thans een stokje voor.¹⁸²

Ontmoette Loet Kilian in het Hilton. Hij leek me zeer gespannen omdat er zoveel van afhangt of hij piloot kan worden. Hij zei van de klm tot 27 april een leave of absence te hebben. Ik vroeg hem dit op schrift te laten vastleggen voor ik hem kon helpen. Dit scheen hem in de war te brengen. Hij heeft in ieder geval 1500 gulden per maand nodig om zijn gezin draaiende te houden naast zijn opleiding in Antwerpen. Ik verzekerde hem met geld te willen bijstaan. Hij kreeg tranen in zijn ogen. Ik zei dat ik me tegenover mijn ouders verplicht voelde juist hem te helpen.

182 The New York Times, Leslie Gelb, 14 januari 1975.

[p. 124]

Schreef prinses Beatrix een briefje over mijn bezoek aan juffrouw Boekhoudt met de hint haar weer eens te ontmoeten. Ik sloot een foto in van de met seringen versierde mand die mijn broers en ik in 1938 bij de geboorte van Beatrix op Soestdijk zijn gaan aanbieden en waar een door grootmama Poslavsky gemaakte babyuitzet van Brussels kant in was opgeborgen. Hendrik en ik waren in verkennersuniform, Theo als welp.

20 januari 1975

Willem Brugsma lijkt aan seniele aftakeling te lijden. Hij sprak gisteravond op televisie met oud-minister Dirk U. Stikker. Het was walgelijk. Er zijn legio journalisten, die het oneindig veel beter zouden doen. Indonesië kwam nauwelijks ter sprake, maar ik heb een gedeelte gemist. Stikker brak een lans voor Kissinger en Brugsma liet het allemaal maar passeren. Stikker noemde Mansholt niet bij naam maar hij verfoeide degenen die Kissinger voor een Tribunaal wensten te brengen. Natuurlijk is dat de enige plaats waar Kissinger thuishoort. Ons omroepbestel werkt al even gefilterd en onacceptabel als Washington. Alleen de ‘veilige’ en ‘in de zak van het establishment zittende’ heren journalisten brengen het hier tot vermaardheid!

In de vn is een botsing ontstaan tussen de niet-gebonden groep van landen en de vs over wie Cambodja zal vertegenwoordigen. De Amerikanen willen natuurlijk Lon Nol, de cia-verrader, erkend zien. Maar Carlos Romulo, minister van Buitenlandse Zaken van de Filippijnen, verwoordde de oppositie van het non-aligned blok perfect. Hij meende dat zij die Lon Nol steunden, een ‘mockery’ van de ‘Spirit van Bandung (1955)’ maakten.¹⁸³ Sukarno was de wereldleider die het initiatief van Bandung - het blok van ontwikkelingslanden der derde wereld als tegenwicht voor de allianties in het Westen en het Oostblok rond het Kremlin - ontplooide. Daarom was hij langzamerhand in 1962 faliekant gekant tegen de manier waarop de vn zich had ontwikkeld en nam zelfs de stoutmoedige stap om Indonesië uit de volkerenorganisatie terug te trekken, omdat hij zich niet langer met de samenstelling van deze club en bepalingen van het Handvest kon verenigen. Tien jaar later meldde Paul Hofmann uit het hoofdkwartier in New York dat de groep van niet-gebonden landen en bloc zich niet langer kon verenigen met de wijze waarop de vn functioneerde. Gewijzigde wereldverhoudingen worden absoluut niet in de manier waarop de wereldorganisatie opereert weerspiegeld. Nu zijn

183 The New York Times, Kathleen Teltsch, december 27, 1974.

[p. 125]

alle landen-van-Bandung er achter dat ze worden gemanipuleerd aan de hand van een wereldsituatie uit 1945. India zou bijvoorbeeld vetorecht moeten krijgen, in plaats van Frankrijk of Engeland, wanneer de vn een democratisch bestel zou nastreven, en anders Indonesië of Japan wel.¹⁸⁴

Verbaas me voor de zoveelste keer over de New York Times¹⁸⁵: ‘There is nothing new in the spectacle of one-sided resolutions rammed through (the un) by the automatic Afro-Asian-Arab majority with hypocritical help from the Communist regimes (...). After they had been blocked by American, British and French vetoes in the Security Council in their drive to expel South-Africa, the militant African states simply had Assembly President Abdelaziz Bouteflika of Algeria decree South-Africa's suspension from this session - and mustered their usual majority to back his ruling.’ Op dezelfde manier werd Yasser Arafat verwelkomd volgens het protocol gereserveerd voor staatshoofden en de plo kreeg de observer status bij de vn. Zo gaat dit nu eenmaal aan de hand van democratische grondbeginselen. De dagen dat de vn een werktuig en verlengstuk van westerse buitenlandse politiek zijn geweest zijn voorbij.¹⁸⁶

184 The New York Times, 13 december 1974.

185 Editorial New York Times, 13 december 1974.

186 Na het uiteenvallen van het sovjetblok in 1990 zou de vn weer een werktuig van Washington worden.

21 januari 1975

Ontmoette Hans Heg van de Volkskrant in Thermos en vroeg hem hoe men over Brugsma-Stikker had geschreven. ‘Oh, erg goed, ik vond het haast jammer dat ik het niet heb gezien.’ Ik vroeg wie de onzin had geschreven. Philip van Tijn, die voor Brugsma in Haagse Post-verband heeft gewerkt.

Minister Tissa Wijeyeratne van Buitenlands Zaken van Sri Lanka schrijft dat ik hem de vragen voor prime-minister mevrouw Bandaranaike snel moet toezenden.¹⁸⁷

Agon Elsevier wil geen boekje over Aurelio Peccei uitgeven. Bezocht Gerard Croiset, die in bed lag. Hij zag er beter uit. Zijn boek schiet op. Hij ‘zag’ dat George de Mohrenschildt bezig was hysterisch te worden over de druk die de Dallas af op hem blijft uitoefenen. ‘Die zaak was veel te groot voor die man. Hij wordt er gek van. Er komt een moment dat hij over alles gaat praten, dood of niet dood, en dan moet je zien dat je er bij bent.’¹⁸⁸

In Den Haag ontmoette ik eindelijk Gerard en Lies van der

187 Brief d.d. 17 januari 1975.

188 Hier zou Croiset in 1977 meer dan gelijk krijgen.

[p. 126]

Mey, de naaste familie van de overleden Emile van Konijnenburg.¹⁸⁹ Ik wilde nagaan of het zeer gedetailleerde documentatiebezit van mijn voormalige vriend over de kwestie-Nieuw-Guinea, de groep-Rijkens en Sukarno bewaard kon blijven en hoe. Het liefste zou ik er zelf over willen kunnen beschikken, want tenslotte heb ik zestien jaar nauw met Konijn samengewerkt. Maar, de heer Van der Mey bleek na de oorlog zelfs adjunct-directeur van de Rijksvoorlichtingsdienst te zijn geweest, dus waar ik al bang voor was werd bewaarheid, ook hij zat in de zak van het establishment. Het was duidelijk dat ik niets, zelfs niet ter inzage, zou kunnen krijgen. We gingen samen ergens in de Javastraat eten. Het was een genoeglijke ontmoeting die echter nergens toe zou leiden.¹⁹⁰

189 Mijn oude vriend in de groep-Rijkens, zie Memoires na 1956.

190 Ze zouden Konijnenburgs archief later vernietigen.

22 januari 1975

Premier Chou En-lai heeft in Peking in een 3300 woorden tellend rapport de toekomst voor vrede onwaarschijnlijk genoemd. ‘De vs en de Sovjet-Unie zijn de grootste onderdrukkers en uitbuiters van deze tijd,’ aldus Chou. ‘Zij zijn de bron van een nieuwe wereldoorlog. Hij is van mening dat de sovjetleiders verraad plegen aan het Marxisme-Leninisme.’¹⁹¹ Hij voorspelt dat de internationale situatie in wanorde is geraakt en slechts chaotischer zal worden.

Newsweek meldt dat het Zuid-Vietnamese leger dat voor Nixon-Kissinger knokt in 1974 alleen al 72.487 doden en gewonden heeft geteld. Wie ligt er in Washington wakker van? Intussen meldt de Times dat een konvooi van dertig Amerikaanse schepen onderweg is naar Pnom Penh ter ondersteuning van verrader Lon Nol, de lokale marionet die door Washington en de cia is ingehuurd om het vuile werk te doen.¹⁹²

Intussen vraagt Leslie Gelb zich af waarom meneer Kissinger met oorlog dreigde om het Arabische olie-embargo te doorbreken en waarom diezelfde meneer Kissinger hetzelfde deed inzake Hanoi? Nu ligt Nixon voor pampus in Californië en dient Kissinger die frisse, eerlijke, recht door zee gaande Gerald Ford, waarbij dezelfde smerige tricks wereldkundig worden gemaakt. Er is absoluut geen syllabe in de Amerikaanse internationale schoftenstreken veranderd, terwijl Gelb ten overvloede onderstreept dat alles slechts geklets in de ruimte is, want dat iedereen weet en begrijpt, ook in Moskou en Hanoi, dat de vs

191 nrc Handelsblad, 21 januari 1975.

192 Newsweek, 20 januari 1975.

[p. 127]

niet in een positie zijn de oorlog in Vietnam van voren af aan te beginnen.¹⁹³

Richard Helms heeft voor het Senate Foreign Relations Committee plechtig verklaard dat de cia niet gerechtigd was via geheime agenten organisaties binnen de vs te bespioneren, die tegen de oorlog in Vietnam waren gekant. Intussen was men er al jarenlang mee bezig. Volksvertegenwoordigers zitten toch eigenlijk overal voor aap, of het Washington is of Den Haag. In aansluiting hierop heeft Clarence Kelley, directeur van de fbi, meegedeeld dat zijn organisatie uitgebreide dossiers heeft aangelegd over de volksvertegenwoordigers zelf.¹⁹⁴ Zo houden ze de heren congresleden mooi aan het lijntje met subtiele chantagemiddelen in portefeuille.

David Wise toont in de Times aan dat het zogenaamde ‘Secret Committee of 40’ eveneens liegt alsof het gedrukt staat. Deze veertig Washingtonse heren, met Henry Kissinger aan het hoofd van de boeventroep, moeten een oogje in het zeil houden dat door de cia geen scheve schaatsen zullen worden gereden. Voordat de cia een inval doet in Cuba, en Wise noemt ook ‘een b-26 bommenwerper die Sukarno's Indonesië moest aanvallen’, en meer van dergelijke onwettige stunts in naam van vrijheid en democratie, moeten de veertig heren in dit comité eerst hun fiat geven. Wise laat senator Stuart Symington de heer William Colby (cia) de vraag stellen of de cia met toestemming van de veertig burgers in de VS bespioneert. ‘No, the function of the cia is foreign intelligence,’ was het gezaghebbende antwoord. Intussen waren ze er al jaren onder voorzitterschap van Henry Kissinger mee bezig.¹⁹⁵

193 The New York Times, 19 januari 1975.

194 The New York Times, David Ripley, 22 januari 1975.

195 The New York Times, David Wise, 19 januari 1975.

22 januari 1975 (komt tweemaal voor)

Vanmorgen belde mejuffrouw Büringh Boekhoudt, mijn vriendin sinds het Baarns Lyceum in de oorlogsjaren. Zij wilde haar naam niet voluit zeggen, en ook niet aunty, zoals ik haar altijd noem, en na enige aarzeling - want ik herkende de stem echt even niet: ‘Met Baarn.’ Ik was perplex. Ze vertelde alleen maar eigenlijk dat de pot met krokussen er prachtig bij stond. Dat weet ik, want ik kocht voor mezelf dezelfde pot. Maar wat betekende dat rare gedoe met haar naam niet noemen?

Drieduizend psychologen en psychiaters zijn in Tel Aviv in het Hilton Hotel bijeengeweest om onder de banier van de International Conference on Psychological Stress and Adjustment in

[p. 128]

Time of War and Peace te bestuderen welk effect de oktoberoorlog van 1973 op het Israëlische publiek heeft gehad. Het staat vast dat de 26-jarige geschiedenis van de staat Israël de bevolking heeft getraumatiseerd. ‘What emerged was the most definite psychological portrait of the Israelis to date, and it was far from flattering.’ Men kwam tot de beoordeling dat ‘war anxiety had turned Israel into a nation of insomniacs, ill-mannered drivers, hedonists who live only for today and pragmatists who have little use for culture and art. The sense of machismo among Israeli males - robust to begin with - was heightened by the war. After driving tanks, they handle their cars, trucks and buses like war machines. There is restlessness among the population, quick switches in values and increased willingness to take crazy risks.’¹⁹⁶

196 Newsweek, 20 januari 1975.

23 januari 1975

Gisteravond liep er een traan over mijn gezicht terwijl ik in bed lag te bedenken God op mijn blote knieën te moeten danken voor wie en wat ik ben. En toch ben en blijf ik verdrietig en in verwarring over de dood van mijn ouders. Daar komen dan de relatie met Peter en aanverwante problemen nog bij.

Heb stapels boeken over Romeins recht van vader naar Van Gendt Book Auctions weggebracht. Het kan niet anders. De meeste waren in het Latijn. De heer Van Gendt vertelde dat zijn vader hem antiek Chinees meubilair had nagelaten, wat hij afschuwelijk vond. Hij had alles verkocht en van de opbrengst iets moois aangeschaft ter nagedachtenis aan zijn vader.

Mam schreef in 1909, toen zij twaalf jaar oud was, een dagboekbriefje aan haar moeder in Luik. Zij was in Maastricht op school. Ik hou de kinderhanenpoten in mijn hand en ben ontroerd.¹⁹⁷

Wim Hoogenkamp trad op in Cyrano de Bergerac. Ergens heb ik toch een zwak voor die jongen, evenals voor Ellen Thomassen.

197 Zie bijlage 22.

24 januari 1975

Loet Kilian heeft de brief, die ik wilde, van de klm gekregen. Hij komt op 18 april weer gewoon in dienst.¹⁹⁸ Nu is de weg vrij om hem met geld te helpen zijn vliegopleiding af te maken. Dat zou zijn leven kunnen vervolmaken.

Peter is gearriveerd. Hij had heerlijke dagen met zijn familie.

198 Zie bijlage 23.

[p. 129]

26 januari 1975

Sinds Peters komst kwam ik niet meer aan mijn dagboek toe. Gisteren gaf Croiset hier een avond voor Joop van Tijn - die ik beslist niet mag - Ageeth Scherphuis, psychiater Just Bendien, Frank Heckman en zijn vriendin Peggy, en Ellen van der Ploeg van Bruna. Peter vroeg aan Croiset bij zijn vertrek wat hij nu van het lot van zijn vriendin Leonie dacht. Hij antwoordde dat de ouders van het meisje hem nooit enig geld voor zijn diensten hadden gezonden dat zij zich nu voor hem schaamden en dat hij over het geval Leonie ook verder niets wenste te zeggen. Geen geld, geen helderziendheid. Croiset is eigenlijk niet echt een aardige man, al kan ik begrijpen dat de houding van Leonie's ouders hem ook niet bevalt. Het meisje wordt nu in Nijmegen aan nieuwe proeven onderworpen.

Wie er natuurlijk ook bij was, was mijn Franse vriend Richard Thieuliette, die met intense concentratie ieder woord van de paragnost in zich op nam. Dit onderwerp is ook een kolfje naar Richards hand. Hij zei doodmoe te zijn, toen hij om 23.30 uur samen met Bendien vertrok.

Dewi Sukarno belde. Francisco Paesa zou morgen naar Moskou gaan en of ik er niet voor kon zorgen dat hij de kluit niet zou beduvelen. ‘He lies, and lies and lies,’ zei ze. ‘He promised to send the papers of the car and to pay 400 dollars for insurance, and he lied all along about having transferred the money to me. I can easily crush him, but then, he will be evicted from Geneva.’ Zij herhaalde haar juwelen beleend te hebben en haar huis in Japan voor hem te hebben verkocht om hem te helpen ‘and what he actually did was, he robbed me of all my money.’ Ze meende dat op dit moment niets tegen hem moest worden ondernomen, want anders zouden de Moskou-projecten ook nog in duigen vallen. Ze leek me deze keer werkelijk razend op haar voormalige fiancé. Hij moet voor zijn visum en andere zaken op eigen kracht hebben gezorgd. Ik, zijn blood-brother partner, weet zelfs niet dat hij inderdaad gaat, en het kantoor van Gvishiani heeft me ook niet geïnformeerd. Zo zijn onze manieren.¹⁹⁹

199 Ik heb me wel eens afgevraagd of Paesa zelf voor inlichtingendiensten werkte die hem opdroegen Dewi te ruïneren.

27 januari 1975

Samen met Loet Kilian een bezoek gebracht aan mams bankier, de heer J. Coté van de amro. Ik heb 10.000 gulden geleend. Ik gaf Loet 3000 cash voor Antwerpen, en hij krijgt driemaal 1500 gulden om zijn huishouden te laten doordraaien. Er is 2500

[p. 130]

gulden in reserve voor zijn vliegopleiding. Ik had een gentleman's agreement geprepareerd dat hij ondertekende. Wanneer hij vlieger wordt, betaalt hij het hele geleende bedrag terug terwijl ik bereid ben 5000 gulden als schenking te beschouwen. Wanneer Antwerpen mislukt, hoeft hij me niets terug te betalen.

Beatrix liet bedanken voor mijn laatste brief met de foto's uit onze jeugd.²⁰⁰

We are not moved by the man of violence, but by the man who possesses himself. - Diderot

200 Zie bijlage 24.

28 januari 1975

Casper Bake is in een proefstation in Mahanene, 120 kilometer ten westen van Oshakati aan de weg naar Ruacana die de grensplaats vormt tussen Angola en Zuidwest-Afrika. Het gaat om een terrein van 40 hectare in Owamboland. Hij bewoont een eigen huisje en maakt van de hele situatie een aantal tekeningetjes. Hij hoopt nog steeds dat ik zal komen. Ik heb er erge zin in.

Tonie Knoppers gaat Merck & Co verlaten; ook dat openen van deuren naar de top in Moskou is voor niets geweest. Merck zal ermee doorgaan, maar zonder Tonie heb ik geen enkel verhaal. Precies twee jaar geleden werden in Parijs de akkoorden voor een wapenstilstand in Vietnam getekend. Het opperbevel in Saigon heeft om die dag te vieren bekendgemaakt dat er in twee jaar tijd nog eventjes 272.901 doden bij zijn gekomen. Het is een massale slachtpartij zonder weerga.

Minister Jan Pronk van Ontwikkelingssamenwerking heeft voor het eerst officieel bekendgemaakt dat de zowel hulp aan Chili als aan Indonesië zal worden verminderd vanwege de treurige mensenrechtensituatie in beide landen (geregeerd door cia-stromannen Pinochet en Suharto). In Jakarta zijn ze natuurlijk razend. Geloof het of niet, ook twee pvda-geloofsgenoten van Pronk, de heren Dolman en Wierenga, hebben onmiddellijk schriftelijke vragen gesteld. Zij noemen Pronks positie ‘hoogst ongelukkig’. Eindelijk stelt Pronk zich rationeel en onpartijdig op en een paar achterblijvers uit eigen gelederen vallen hem in de rug aan.

28 januari 1975

Loet Kilian vertrekt naar Antwerpen voor zijn vliegopleiding. Hij vliegt naar België en is opgewonden.

[p. 131]

Dr. Jermen Gvishiani schrijft dat hij zijn medewerking wil verlenen aan de samenstelling van een boek voor Editions Stock.²⁰¹

201 Zie bijlage 25.

29 januari 1975

Peter en ik sliepen voor het eerst in aparte kamers. Niet vanwege een ruzie, maar in overleg. Sliep er eigenlijk slecht door. Enerzijds lijkt de afstand tot mam steeds groter te worden, maar iets dergelijks gebeurt ook tussen Peter en mij. De benedenkamer is nu van hem zodat hij een eigen plek heeft. Er komen nog steeds een stroom brieven van Frederick Ress. Peter schrijft hem regelmatig terug. We hebben om de kleinste onbenulligheden wrijving, maar even later maken we een wandeling in de polders en zijn we samen als altijd. Blijf hem stimuleren zijn studie weer op te vatten.

Mevrouw Hartini Sukarno zond een aangetekende expresse met een prachtige foto van zichzelf ingesloten. Zij wil zeker alle vragen beantwoorden, die ik zou willen stellen om tot een aanvullende publicatie over Bung Karno te komen. Zoon Baju zit op de sma en Taufan: ‘(...) heeft veel trekken van Bapak, studeert in Bandung. Taufan lacht graag naar mooie meisjes. De appel valt nooit ver van de boom nietwaar?’ Mevrouw Sukarno belooft, Insja Allah, om tussen 1 en 6 maart a.s. in Singapore te zijn, wanneer ik er ook ben. Zij logeert altijd in het Mandarin Hotel wat ook mijn favoriete hotel is daar.

Ook schrijft oud-minister Pak Hanafi dat het gelukt is hem in Parijs met Dewi samen te brengen. God zegen de greep.²⁰²

202 Zie bijlage 26.

30 januari 1975

Peters televisie in de tuinkamer is nu ook aangesloten, een vloerkleed is gelegd en mams secretaire en de boekenkast van grootvader Van der Woude sieren zijn eigen plekje.

Ben nog steeds bezig via jfk-onderzoeker Richard Sprague een kopie van de beruchte Zapruder-film over de moord in Dallas te bemachtigen voor uitzending via de nos. Een andere onderzoeker, Mark Lane, was erin geslaagd de film in New York op televisie te krijgen. De eigenaars van Time & Life namen geen gerechtelijke stappen.

Sprague vertelde hoe hij de film, die aanvankelijk door Time & Life was bemachtigd - en daarom geheim bleef - in de openbaarheid terechtkwam. Er moest voor jfk-researchers een kopie van worden gemaakt. Dit gebeurde onder gewapende begeleiding. Ondanks het toezicht werd stiekem een extra kopie

[p. 132]

gemaakt en in een filmhoes van het betreffende laboratorium op een plank gezet. Een paar jaar later kwam een negentienjarige laborant in dienst, die wilde weten wat er op die film stond. Hij maakte stiekem twee kopieën, maar hield er twee jaar lang zijn mond over. Nu kan de nos een kopie tegen een bedrag van drieduizend dollar uitzenden. Ze willen mij in Hilversum vijfhonderd gulden betalen ter vergoeding van het opsporen van de informatie. Dick Sprague zei ook van mening te zijn dat George de Mohrenschildt nog in leven was omdat hij steeds gedaan had alsof hij alles wat hij over Oswald en Dallas wist al had verteld. Jim Garrison had echter gewaarschuwd dat de enige organisatie, die hier een uitzondering op maakt, de maffia is. ‘They kill for revenge, when you tell too much.’²⁰³

John Massaut van de acf heeft met Anthonie Knoppers van Merck & Co geluncht. Die hele kliek kent elkaar. Hij voegde me toe de film met Aurelio Peccei te hebben gezien. ‘Ik vond hem een zelfingenomen psychopaat,’ aldus Massaut. De vraag is of dit label niet meer iets over Massaut dan over Peccei zegt.

203 De Mohrenschildt is in 1977 naar alle waarschijnlijkheid door de maffia in Florida vermoord, na onder mijn neus in Brussel te zijn verdwenen.

31 januari 1975

Brief van Casper Bake uit Owambo. En Loet Kilian belde op om te vertellen hoe het in Antwerpen gaat. ‘Nogmaals bedankt, want je weet misschien niet wat het voor me betekent om dit nog te kunnen doen,’ zei hij. Ik weet het meer dan exact wat het voor hem betekent, daarom heb ik geholpen.

Ambassadeur Djawoto meldt uit Peking dat hij een brief van Pak Hanafi uit Parijs ontving. Hij heeft hem prompt beantwoord. Ook dat nuttige contact tussen echte vrienden van Bung Karno is opnieuw gelegd en hersteld.²⁰⁴ Dr. Ruslan Abdulgani zegt bereid te zijn op vragen die ik hem zal toezenden over Bung Karno naar zijn beste vermogen te antwoorden.²⁰⁵

John Massaut zendt me het boekje De Vergaderzaal van dr. A. Alberts dat blijkbaar een soort roman is, geweven rond het Kinabureau waar mijn vader en oom, Anthonie Knoppers en velen anderen in het verleden deel vanuit hebben gemaakt. Op advies van H.J.A. Hofland heb ik Alberts eens ontmoet, een vriendelijke mij weinig zeggende man. In 1963 kwam Namen Noemen van hem uit, met als ondertitel Zo maar wat openhartige herinneringen aan het verloren paradijs dat Nederlands-Indië heette. Dan weet je eigenlijk al genoeg.

204 Brief d.d. 25 januari 1975.

205 Dr. Abdulgani schreef me nog altijd met het oog op de Indonesische censuur als dr. Kilian (naar Loet).

[p. 133]

Peter zit rustig in de tuinkamer - nu zijn domein - te werken. Ik denk dat hij zich eindelijk hierdoor echt thuis begint te voelen.

1 februari 1975

Haalde Dick Sprague al vroeg af bij het Okura Hotel. We reden via de Loosdrechtse plassen. De zon kwam op boven het water. Prachtige ochtend.

We vertoonden voor Klaas Jan Hindriks en Rudolf Spoor de befaamde Zapruder-film van de moord op jfk. Je ziet exact hoe Jacqueline Kennedy uit de auto wil klimmen nadat een stuk van jfk's hoofd wordt afgeschoten. Er ontstond een soort lichtbal rond Kennedy's hoofd. Ongelooflijk. Klaas Jan wil een contract sluiten voor doorverkoop aan andere Europese televisie-stations. Toen hij alles had gezien zei hij: ‘Ik heb een verrassing voor je, we betalen je 250 gulden meer, dus 750 gulden voor het binnenbrengen van de Zapruder-film.’ Ik dacht er het mijne van. In de kantine werden kaartjes uitgewisseld en gedachtig aan de Jay Forrester-affaire maakte ik duidelijk dat de nos niet gemachtigd was toekomstige afspraken met Sprague te maken buiten mij om. Klaas Jan deed of ik hem diep had gekwetst door hem te wantrouwen. In deze vertoningen is heel Hilversum getraind. Ik ken ze langzamerhand. Bracht Sprague naar Schiphol voor een vlucht naar Zwitserland.

Ik belde vervolgens André Spoor. ‘Altijd als ik denk: Willem is off the air, dan kom je weer met zoiets.’ Hij belde meteen met Klaas Jan Hindriks. Ik wil de nrc en de Volkskrant gesprekken met Dick Sprague bezorgen parallel aan de vertoning van de Zapruder-film de nos. Ik zei tegen Spoor verheugd te zijn geweest over het hoofdartikel van 29 januari, waarin de nrc in ieder geval niet de kant koos van minister Pronks rode partijgenoten, die bezwaar hebben dat eindelijk Indonesië wordt duidelijk gemaakt dat niet ad libitum fondsen aan landen kunnen worden verstrekt waar moord en doodslag officiële regeringspolitiek is als in Suharto's eilandenrijk. Eigenlijk moet je helemaal niet ‘blij’ zijn over zo'n de kool en de geit sparend editorial. Maar dat gebeurt met het oog op, wat Hofland noemt, ‘de onverdraagzame abonnee’.

De Nederlandse regering heeft besloten de zogenaamde Jogja-documenten aan Indonesië te retourneren. Het betreffen de stukken uit de periode 1940-1945 toebehorend aan de Republiek Indonesië. Bij de overdracht van Nieuw-Guinea in 1962 werd teruggave aan Indonesië verhinderd. Die blunder wordt thans bijgeschaafd.

[p. 134]

Gerald Ford zet de Nixon-Kissinger-kiekeboespelletjes over Vietnam gewoon voort. Tom Wicker herinnert eraan hoe John Chancellor van nbc de president vroeg: ‘Does it make you uneasy to sit on that couch in this room and have experts in Vietnam saying “only a little bit more of war and it will be alright?”’ Met een stalen gezicht hield Ford vol dat met een beetje meer Amerikaanse hulp voor de puppets in Saigon inderdaad alles allright zou zijn in Indo-China. Hij voegde eraan toe, zoals jfk, lbj en Nixon voor hem hadden gedaan, dat met 300 miljoen dollar meer ‘de sleutel voor vrijheid voor Vietnam zou zijn aangereikt.’ Tom vraagt dan: ‘How many more presidents are going to take us into this everlasting quagmire before some President finally has the courage to say, “This is enough, no more!”’ Ford vertelde Chancellor verder dat Henry Kissinger hem had verzekerd dat ‘adequate dollars’ de garantie zouden zijn dat ‘within two or three years the South-Vietnamese would be over the hump militarily as well as economically (...).’ Ford en Kissinger zijn beiden oorlogsmisdadigers, zoals Sicco Mansholt volkomen terecht heeft gesteld.²⁰⁶

Telefoneerde Gerard Croiset dat ik beslag had gelegd op de Zapruder-film en dat deze binnenkort zou worden uitgezonden. Zijn eerste woorden waren: ‘Wat zal Luns de pest in hebben’. Ik dacht: hoe komt hij daar nu weer op? Luns is allang vergeten dat ik besta. ‘Ik ben blij voor jou,’ zei hij.

‘Ere wie ere toe komt,’ antwoordde ik, ‘alles wat ik in de Kennedy-zaak heb bereikt was mede op uw aanwijzigingen. U komt de eer toe,’ zei ik.

‘Het gaat niet om de eer, Willem. Het gaat om het oplossen van die moord.’ Hij wil Sprague graag ontmoeten. Hij denkt ook dat de rol van Lyndon Johnson nu zal uitkomen bij de moord in Dallas.

206 The New York Times, 26 januari 1975.

3 februari 1975

Klaas Jan Hindriks heeft zijn vrienden Tom Braden en Frank Mankiewicz opgebeld, die hadden verteld dat de Zapruder-film al op een aantal Amerikaanse televisiestations was vertoond. Dat is dan de truc om de prijs te drukken. Ik antwoordde dat niemand in Nederland de film ooit had gezien en dat het een primeur bleef waar voor betaald diende te worden.

Vanavond heb ik enkele bekenden naar Amerbos genodigd om met Sprague kennis te maken. Gerard Croiset arriveerde als eerste. Klaas Jan en Rudolf Spoor kwamen ook te elfder ure.

[p. 135]

Croiset zei tegen mij dat Hindriks alleen maar geaarzeld had ten aanzien van uitzending van de Zapruder-film vanwege zijn contacten in Washington, bij de Amerikaanse ambassade en de overheid in het algemeen. Sprague heeft vooral veel verteld over zijn onderzoek. Gerard gaf een aantal cadensen weg over hoe hij de moord in Dallas zag.²⁰⁷

207 Ik vind zes pagina's Croiset doodles van die avond die kennelijk over Dallas gaan, maar geen bijbehorende aantekeningen.

4 februari 1975

De ontmoeting met F.G. de Ruiter van de nrc in het Okura Hotel was al vroeg. Hoe André iemand kan sturen naar zo'n gesprek, die absoluut niets van de jfk-affaire weet en die moest worden uitgelegd, wie Clay Shaw in New-Orleans was geweest, is beyond me. Martin Ruyter van de Volkskrant, in een zwarte sweater, stak schril af bij de nrc-envoy. Martin wist precies waar het over ging. Intussen blijkt Mark Lane tegen Igor Cornelissen van Vrij Nederland te hebben gezegd niet te begrijpen hoe er een kopie van de Zapruder-film in Nederland terecht kan zijn gekomen.

5 februari 1975

Ik was bij het graf van mijn ouders in tranen. De zon scheen. Ik plaatste twee rozen. Hun leven staat me nu zo oneindig veel helderder voor de geest.

Heb Keke naar de kennel moeten brengen. Hij blafte heel erg toen ik vertrok, wat me door merg en been ging. Peter vindt dat ik teveel menselijke gevoelens op de hond projecteer. Hij heeft volkomen gelijk, maar zo ben ik nu eenmaal. Heb gewetenswroeging over het feit dat ik niet wil dat Peter op Amerbos is wanneer ik in het buitenland ben.

Nederland neemt grote aantallen Chileense vluchtelingen op, maar de Indonesiër Surjono, die in Moskou is gestrand, kan naar asiel in Nederland fluiten. We zijn toch goed gek in dit land. Minister Jan Pronk komt nu in de nrc met de onthutsende mededeling: ‘Op geen enkele manier de situaties in Chili en Indonesië met elkaar te hebben willen vergelijken.’ Hij was bij terugkeer uit Suriname uiterst verbaasd over de vragen van partijgenoten Dolman en Wieringa. Eindelijk maakt de man een lucide opmerking en legt een verband tussen Pinochet en Suharto of hij slikt deze prompt weer in. Er is geen kruid tegen gewassen. Mediocrities galore!

Anthony Lewis wijst erop hoe Kissinger en Rockfeller het Congres onder druk proberen te zetten opnieuw honderden mil-

[p. 136]

joenen tegen de verloren oorlog in Vietnam aan te smijten. Pronk is niet alleen. Die types spelen overal in de ‘vrije wereld’ de eerste viool. In zijn eerste en belangrijkste redevoering als nieuwe vice-president zei Nelson Rockefeller: ‘The fate of South Vietnam is at stake.’ Als er geen geld tegenaan werd gegooid: ‘If the Communists take over and one million people get killed - they are going to be liquidated - I think we ought to know where the responsibility lies.’²⁰⁸ Die man durft. In 1965 nam een cia-generaal in Jakarta het touw bij hoogverraad over en prompt werden een miljoen Sukarno-gezinden en communisten om zeep gebracht. Daar heb ik Kissinger en Rockfeller nog nooit over gehoord en natuurlijk niet want ze hebben er zelf via het Comité van 40 de opdracht toe gegeven. Er is, volgens de Herald Tribune²⁰⁹, in de vs door het hele land een beweging van de grond gekomen om de moord op jfk aan een nieuw onderzoek te onderwerpen. Het zogenaamde bootleg copy van de Zapruder-film heeft hier een nieuwe impuls toe gegeven. Vanavond zendt de nos de film uit. Opnieuw hebben de door mij gedurende de jaren opgebouwde contacten in de vs er voor gezorgd dat Nederland niet in de achterste koets zit. De zaak is in hoge mate actueel. De publiciteit is uitstekend georganiseerd. F.G. de Ruiter komt met een gedegen vierkoloms verhaal vanavond in de nrc rond de Zapruder-film. Ik heb die man onderschat.²¹⁰

208 Herald Tribune, 4 februari 1975.

209 Overgenomen uit The New York Times, door John Kifner, 3 februari 1975.

210 Schreef hem een briefje dat ik hem had onderschat en sorry.

6 februari 1975

Ik ben op weg naar Washington via Londen. Het is meer dan prachtig weer, zonnig en koud.

Klaas Jan Hindriks voelde zich gisterochtend enorm in zijn kruis getast over een artikel van Martin Ruyter dat inderdaad nergens op sloeg. Volgens de Volkskrant toonde de Zapruder-film helemaal niet onomstotelijk aan dat er van twee kanten op jfk was geschoten. De hele wereld ziet het, behalve Martin Ruyter. Hij had er Igor Cornelissen van vn over opgebeld en gezegd: ‘Ik ben niet overtuigd.’ Igor had geantwoord: ‘Dan moet je er niet over schrijven.’ En Igor tegen mij: ‘Ik kan me er zo kwaad over maken, wat is dat voor een journalistiek. Die jongen weet er niets van.’

Cees Meijer van de Typhoon in Zaandam had al in een hoofdartikeltje de film aangekondigd. Ik publiceerde bij hem eveneens een aantal gegevens uit Tad Szulc's boek Compulsive Spying.²¹¹

211 Zie bijlage 27.

[p. 137]

Moord Kennedy
Wij krijgen steeds sterker de indruk dat de kwalijke sfeer van Watergate niet pas intrede in de Amerikaanse politieke praktijk heeft gedaan ten tijde van de laatste verklaringen. De cia als spionagedienst voor het buitenland lijkt in een verder verleden binnen Amerika zelf bedenkelijke activiteit te hebben ontwikkeld.
Onze redacteur in Washington wijdde daar zaterdag een opmerkelijke publicatie aan (onze voorpagina met ‘Speelde cia rol in moord op Kennedy's?’). Via een onzer andere goed ingevoerde medewerkers, Willem Oltmans, heeft de nos de beschikking gekregen over nog nooit vertoonde filmbeelden over de aanslag op president John Kennedy in Dallas.
Wij raden een ieder aan woensdagavond die fragmenten aandachtig te volgen. Zij versterken de twijfels die onze berichtgeving van zaterdag opriep.
Tegen de tijd dat de 55 minuten duren-

de film van Orson Welles Histoire Immortelle (kernachtig vertaald met Voor geld is alles te koop), na een mooi begin in een soort edelkitsch dreigde te verzanden, zorgde Panoramiek op de andere zender voor enige afwisseling door ons te confronteren met de Amerikaan Spraque. Hij had een filmpje meegebracht van de Amerikaanse amateurfilmer Zapruder, een naam die de aanhangers van Mark Lane, die al jaren geleden in een boek ‘aantoonde’ dat Kennedy door meer mensen dan alleen Harvey Oswald vermoord werd, zich nog wel zullen herinneren.
Na een gesprek met Willem Oltmans, waarin Spraque vertelde dat dit ultrakorte filmpje noch aan de commissie-Warren was vertoond, noch ooit aan het Amerikaanse volk via de televisie (althans niet via de grote televisienetten, wel enkele slechte kopieën door lokale televisiestations, begreep ik uit een interview in de Volkskrant), kregen we dan deze wereldprimeur te zien waaruit zou moeten blijken dat Kennedy niet door één schot was getroffen, zoals in het lijkschouwingrapport heeft gestaan, maar door twee: eentje van achteren en eentje van voren.
Welnu, de beelden waren inderdaad onthullend en onthutsend tegelijk. Je ziet hoe Kennedy's hoofd wegzinkt, en hoe Jacky Kennedy het hoofd van haar man tegen haar schouder laat rusten (dat moest na de eerste treffer zijn geweest), en enige tientallen meters verder schiet het hoofd van Kennedy opeens met een klap achteruit, en zelfs schijnt een deel ervan achter op de auto te zijn gevallen: de ware reden voor mevrouw Kennedy om achter op die auto te klimmen.
Een leuk gezicht was het niet. Ik zat ernaar te kijken met de gedachte dat dit alleen de moeite loonde als door nauwkeurige waarneming alsnog kon worden vastgesteld dat het allemaal gezichtsbedrog is geweest en dat Kennedy helemaal niet dood is. Maar hij is wel degelijk dood, zelfs vermoord, en als het vertonen van dit filmpje de stoot kan geven tot een hernieuwd onderzoek (Spraque verwacht eenzelfde sneeuwbaleffect van nieuwe getuigenissen als in de Watergate-affaire), dan had dit voyeuristische kijken ernaar toch nog nut. Omdat het uitermate verbazingwekkend is dat deze beelden nu pas, zo veel jaar na de 22e november 1963, in de openbaarheid komen, lijkt me dat buiten twijfel.

[p. 138]

Gisteravond belde ik Loet Kilian in Antwerpen. Hij was door 1/3 van zijn geld heen. Ik vond hem erg vreemd. Hij was in twee weken met het theoretische gedeelte klaar. Maar het vliegen vormde een probleem want er waren zoveel kandidaten. Ik raakte van streek van zijn reacties, maar ik was zelf door alles vrij nerveus, ik had hem beter niet kunnen bellen.

Ik kon helemaal niet close tot Peter komen. Al mijn omhelzingen tegenwoordig, inbegrepen met Peter - of Richard Thieuliette - zijn eerder plichtplegingen. Ik voel er deep down niets meer bij, niet als vroeger. Het moet Peter ook niet zijn ontgaan. Probeerde hem vanuit Heathrow op Amerbos te bellen, maar hij sliep zeker nog. Vlak voor mijn vlucht naar Washington kreeg ik hem toch nog even aan een krakerige lijn. Zijn laatste woorden waren: ‘Ik zal goed op je huisje passen.’ Plus: ‘Heb het maar fijn.’

Er is weer eens een rel over prins Bernhards eigenmachtige optreden, ditmaal in Mexico. De Herald Tribune meldde 4 februari dat pb tijdens een particulier bezoek aan Mexico-City in gesprek met president Luis Echeverria had verklaard dat het koninkrijk de hele olieproductie van Mexico wilde opkopen. Han Hansen schreef vanmorgen in de Volkskrant dat het kabinet-Den Uyl slechts had ingestemd met een prinselijk promotiebezoek aan Colombia en Venezuela. Dus wat spookte hij precies in Mexico uit en waarom bazuinde hij dit vrij absurde plan rond? Prins Bernhard doet maar raak, zoals ik eerder aangaf met bijvoorbeeld het aanbieden van een gouden olifant aan meneer Mobutu in de Kongo. Er zijn natuurlijk prompt vragen gesteld in het parlement aan de ministers Van der Stoel en Lubbers. Stan Huygens bagatelliseert de zaak in De Telegraaf door haar af te doen als ‘linkse agitatie’. Jan Blokker spreekt in zijn commentaar over ‘marchanderen’ van Bernhard ten behoeve van de Shell in Mexico en waarom Carel Enkelaar er niet voor zorgt dat we via televisie meer details hierover te weten komen. Het zou wel eens kunnen dat Bernhard intussen voor goedkopere olie heeft gezorgd dan Lubbers, aldus Blokker. Je krijgt de indruk dat Bernhard precies doet waar hij zin in heeft, pro forma onder controle van de regering staat en lekker zijn eigen parcours volgt.

Hoe komt het dat een boek met de verheven titel The Inner Presence, Recollections of my Spiritual Life van Francois Mauriac²¹² het effect van een klap in je gezicht heeft en de auteur vrijwel onmiddellijk als een lightweight overkomt. ‘As for a writer, he

212 Francois Mauriac, The Inner Presence, Recollections of my Spiritual Life, Bobbs-Merrill Company, New York 1968, p. 20.

[p. 139]

has the illusion of being constantly on display in his books, his plays, his journalistic pieces. For him there is the continual contrast between the personage who functions outside and the creature he knows himself to be.’ Misschien ervoer Mauriac dit aldus, maar voor mij is een dergelijke gespleten beleven van mens- en journalist-zijn onvoorstelbaar. Ik geloof het ook niet. Schrijven en Zelf-zijn zijn één en ondeelbaar en behoren dit ook te zijn.

Zoals Mauriac over zijn moeder schrijft is in hoge mate pathologisch. ‘My heart was heavy. My mother did not know that it was a renewed grief for me every morning, the thought of being seperated from her during the whole day.’ Dat is te veel van het goede. Iets anders is dat ik van veel spijt heb waar het mijn ouders betreft. Als zij nog leefden zou er veel goed te maken zijn. Ik bedenk me dat mam eigenlijk geen brieven van haar zuster tante Jetty bewaarde, misschien een enkele, terwijl brieven van haar twee beste vriendinnen, haar schoonzuster en anderen er wel allemaal waren.

Mauriac schreef toen hij zestig was: ‘The inner life no longer has movement (...) nothing happens anymore.’ Ik vind dat complete onzin. Ik kan me niet voorstellen dat een inner life ooit tot stilstand zou komen.²¹³ Dan herinnert hij zich uit zijn jeugd Sans Famille van Hector Malot, met Rémi en mère Barbarin. Ik weet alleen nog hierover dat we in 1936 met onze ouders in het Cap Martin Hotel logeerden aan de Rivièra - en ik was tien jaar gedurende die paasvakantie - dat we in Nice die film hebben gezien waarover ik vreselijk heb gehuild. Vreemd dat zoiets je een leven lang bijblijft.

213 Ik ben nu zelf 66 jaar als ik deze notitie terugvind en denk er nog altijd precies hetzelfde over. The inner life is in full movement (bij mij) and everything happens.