Memoires 1974

[p. 208]

Amsterdam

14 september 1974

Amerbos

Peter was er. Ik liet hem verschillende brieven van medeleven bij het heengaan van mam lezen. Hij was in een vreemde stemming, ook omdat hij in Tilburg afscheid had genomen. ‘Door alles wat er vorige week is gebeurd ben ik ook zo anders tegen mijn moeder geweest. Zij heeft tegen een zus van me gezegd dat ze me zal missen. Ik moet bedenken dat zij er op een dag ook niet meer zal zijn.’ Bij het lezen van de brieven die ik kreeg zag ik opeens dikke tranen over zijn wangen rollen. Ik liep op hem toe en we hielden onze hoofden tegen elkaar.

Marie, onze ‘dienstbode’ op De Horst in de oorlogsjaren schreef: ‘Wat een slag, vooral voor jou; waren je broers er ook?’ Zij vervolgde: ‘Nu hebben jullie geen thuis meer. Maar hier bij mij is altijd wel een stoel, iets te eten of drinken hoor. Het is hier wel niet zo groot, maar er is altijd wel een plaatsje. Als ik ergens mee kan helpen?’ Ik leerde haar kennen toen ik teenager was. Gedurende de jaren werd zij tot een familielid. Mam ging nog ieder jaar op haar verjaardag op bezoek en vice versa. Marie van Zoeren uit Den Dolder, waar haar vader groenteboer was, behoorde tot de weinige buitenstaanders die door ons te kennen insider was geworden. Haar brief roerde me zeer.

15 september 1974

Was vroeg op vanwege het gejank van Keke. Hij ligt nu steeds bij mijn stoel zoals hij dat vroeger bij vader deed. More tears. Peter zei in bed: ‘Ik heb je vandaag helemaal niet zien schrijven.’

‘Omdat ik met stomheid ben geslagen.’

Gisteren waren we naar Bilthoven geweest, hadden de hond opgehaald, en aten wat op het terras in Lage Vuursche - waar mam zo van hield. Ik zocht met mijn ogen de tafeltjes waar we gezeten hebben in die heerlijke momenten van samenzijn met mijn moeder.

‘Part of me died, Peet,’ zei ik. ‘Dat voel ik en het is onvervangbaar en zal nooit meer terugkomen.’

[p. 209]

Vervolgens reden we naar Gerard Croiset. Peters liefste vriendin uit de tijd op de toneelschool in Maastricht, Leonie, was ernstig ziek geworden. Zij werd door haar ouders gebracht. We hoopten dat Gerard nog iets voor haar zou kunnen doen. Zij kon haar voeten nauwelijks meer bewegen. Peter hielp haar heel lief. Zij reageerde uitstekend op de uitstraling van Croisets handen die haar nu op afstand zal behandelen. Maar de paragnost zei tegen de ouders dat zij met de mogelijkheid rekening moesten houden dat de ziekte van Leonie fataal zou kunnen zijn.²⁴² Het meisje had hartstochtelijk gehuild toen Peter bij de auto afscheid nam. Voelde zij dat dit een afscheid voor altijd van haar beste vriend zou zijn? Het greep Peter allemaal diep aan, ook tegen de achtergrond van zijn aanstaande vertrek naar New York. Er was niets wat ik kon doen of zeggen om zijn zielepijn te helpen verlichten. Peters verdwijnen naar Amerika leek op een tweede begrafenis binnen twee weken. De mogelijkheid om naar Bilthoven te ontsnappen en gezellig met mam te gaan eten - en troost te zoeken - bestond niet meer.

Peter kwam vanmorgen beneden met de volgende woorden. ‘Willem, ik heb een droom over jou gehad. Ik durf je het nauwelijks te vertellen. Ik ben er de hele nacht mee bezig geweest.’ In zijn droom had hij aan mijn sterfbed gezeten, ik was helemaal alleen en wanhopig. ‘Then you died,’ zei hij, en toen hij het woord ‘dood’ over mij uitsprak ging me dit door merg en been: ‘Maar na een uur begon je plotseling weer te bewegen en ging rechtop zitten.’

Leegte, leegte, leegte alom. Death is death is death.

Ik had George de Mohrenschildt een aantal weken geleden geschreven dat we ons soms afvroegen dat als hij bij de jfk-affaire was betrokken - want er zijn al zoveel mensen die zich direct of indirect met de moord op Kennedy hebben bemoeid vroegtijdig aan hun einde gekomen - of hijzelf geen gevaar liep. Hij nam mijn brief zeer ernstig op.

Op 6 september schreef hij of ik er achter kon komen wie hem om zeep wilden brengen.²⁴³ ‘I do not care if I live a long time, but I would like to know who is interested in my disappearance...’ Hij wil best weg uit de vs. ‘In case of my removal from the scene (by assassination or otherwise) you will be able to sell the tapes.’ Hij refereerde aan de opnamen van bijna zeven uur lang die ik enkele jaren geleden in de cbs-studio in Dallas maakte en die nu in bezit zijn van Carel Enkelaar en de nos.²⁴⁴

242 Leonie zou inderdaad overlijden.

243 Deze uitspraak is des te opmerkelijker omdat hij drie jaar later inderdaad vermoord zou worden, na eerst met mij naar Nederland te zijn gevlucht.

244 Volledige tekst, zie bijlage 27.

[p. 210]

Peter is vertrokken. Hij zag er zo mooi en zuiver uit. We stonden in de vestibule voor het laatst in elkaars armen en hielden elkaar heel stevig vast. Ik huilde helemaal out of control. ‘Willem, Willem,’ zei hij op een heel speciale wijze. panam liet al zijn bagage door. Hij kreeg stoel 17A. Er waren maar dertig passagiers. We omhelsden elkaar voor het laatst en bleven allebei kalm, maar I broke down on the way back naar een leeg Amerbos. Ik denk dat ik Keke onderbreng bij de dochter van mams huishoudhulp, die ook in Amsterdam woont met een vriendin. Ik ben te veel op reis om een hond te hebben. Bovendien een hond is een hond, ook de hond van mijn moeder.

16 september 1974

Zal Peter gauw schrijven dat ik rustig en kalm ben.

Astrid Sillem schrijft: ‘Jouw lieve moeder is voor mij altijd een bron van leven, en toen ik klein was, van inspiratie geweest. Dat ze ooit zou sterven komt niet in je op (...). We hadden een soort afspraak dat Evert en Reinout voor haar zouden spelen (muziek maken) (...). Je brief ontroerde me zeer en daardoor is het verlangen je te zien weer aangewakkerd!’²⁴⁵ Herbert Jochems zendt me enkele van zijn gedichten, zoals Clochard. Als iemand dat is is hij het wel. Een clochard met miljoenen.

Tante Meta de Vries heeft haar heup gebroken en ligt in het Andreas ziekenhuis. Ik schrok me een ongeluk toen ik haar zag. Het deed me allemaal te veel aan mam denken. Ik voerde haarjus d'orange. Zij wilde desondanks veel weten en vroeg bijvoorbeeld: ‘Heb je nog muziek gemaakt?’ Ik realiseer me geen toets van de piano meer te hebben aangeraakt en trouwens helemaal niet naar muziek te luisteren sinds mam is overleden. Hoe functioneert trouwens dat zogenaamde verwerken van rouw? Het is niet te verwerken.

Rende naar boven om een vlinder uit een spinnenweb te bevrijden, maar ik vrees dat ik te laat ben gekomen. Het arme diertje danst op het gras in de tuin en lijkt niet meer de lucht in te kunnen komen. Precies toen ik kwam was de spin bezig met een eindsprint. Die mooie wijde wereld...

Peter was tegen een Israëliër aangelopen die hem had verteld dat hij met eigen ogen had gezien hoe Arabieren Israëlische soldaten castreerden en dan hun penis in hun mond stopten. Ik heb nooit gedacht dat Arabieren heilige bonen waren, maar dat de creatie van de staat Israël rechten van anderen heeft geschonden staat als een paal boven water.

245 Astrid was de dochter van oom Dirk Klink en Euske van Ketwich Verschuur met wie mijn ouders in 1950 naar Zuid-Afrika verhuisden. Zie Memoires 1925-1953.

[p. 211]

17 september 1974

Vanmiddag heb ik een uur met ambassadeur Romanov van de Sovjet Unie gesproken. ‘You cannot imagine, Willem,’ aldus de ambassadeur, ‘how furious the authorities here are about the so-called oil-affair. They seem to be aware, that it was you who were behind exposing all these details about Van der Stoel meeting Prime Minister Kosygin. They must have some intelligence reports. They are perhaps tapping your phone as well. André probably too, so tell him it is better not to speak about anything on the phone.’ Hij gaf aan dat er dermate veel brouhaha over de blunder van Max van der Stoel was geweest, gevolgd door een mildere blunder van Ruud Lubbers, dat hij zelf voorlopig uiterst bedachtzaam te werk wilde gaan. ‘This is also better for André, as editor in chief,’ zei hij. ‘But I have arranged for a substitute for him. Our first astronaut, who made a space-walk, is coming here September 25. I not only offer André an exclusive interview with him but I am ready to visit with astronaut Leonov de offices of the nrc in Rotterdam.’

Ik besprak ook de acf met hem. Later toen we in zijn aangrenzende werkkamer waren wees hij mij op een openstaand zolderraam van een villa aan de overkant van het water voor de ambassade en zei: ‘That is our secret eye.’ Zo werkt de bvd dus ten aanzien van de communisten. Ze gaan hun gang maar. Ik stak onmiddellijk een speciale cadens af dat ik absoluut niets had te verbergen en wel het allerminst voor onze nationale padvindersdienst.

Bij thuiskomst zond ik een aangetekende expresse brief aan Spoor. Ik schreef onder meer: ‘Romanov is over de olie- en gaszaak herhaaldelijk tot op het hoogste niveau aangesproken. Dat er in Nederland een vrije pers was en dat hij geen Nederlands las waren zijn van de prins geen kwaad wetende reacties bij de hoge pieten. Ook heeft hij gezegd, toen point blank naar mij werd verwezen, dat hij me slechts van tijd tot tijd ontmoette.’ Ik vermeldde eveneens het aanbod van astronaut Leonov. Mijn ambivalentie tegenover de hond is totaal. Allereerst omdat het beest van mam was. Hij springt tegen me op en draait zijn kopje als ik de hondentaal van mijn ouders tegen hem bezig. Hij wil steeds bij me zijn. Voelt hij dat het zijn laatste avond hier is en dat ik hem morgen bij Ria breng? Ik heb alle instructies van wat hij eet en waaraan hij gewend is voor de dames uitgetypt. In ieder geval krijgt hij in zijn nieuwe tehuis een andere hond als gezelschap.

Ontmoette vanmiddag ook Frits Böttcher en Dick Leurdijk met nog een andere nietszeggende man. Vanavond is de professor

[p. 212]

op Drakestein te dineren gevraagd, dit allemaal vanwege de Club van Rome. Ik vroeg of hij Lucia, de moeder van zijn zoontje, mee zou nemen. ‘Nee, dit is business’, zei hij. In werkelijkheid zijn ongetrouwde paren niet welkom bij Beatrix. Böttcher zou Aurelio Peccei op zijn knieën moeten danken dat hij dankzij Peccei's werk nog eens ergens binnenkomt.

Soms sluit ik, als bij het branden van een kaars, mijn ogen en doe mijn hand ervoor en concentreer me op mijn moeder. Je weet dat zij er niet meer is, maar het is zo snel gegaan, dat het soms erg onwerkelijk lijkt allemaal.

18 september 1974

Toen ik samen met Keke in de auto bij de groenteboer op de Prinsengracht stopte, vroeg hij: ‘Is je vriend Peter in een hondje veranderd?’

Bij notaris Meijer tekende ik mijn testament. Wanneer mij wat overkomt, is vanaf nu wat van mij is automatisch van Peter. De notaris zei dat mensen die tijdig een testament maken doorgaans het langst leven. Ik zal deze stap aan Peters moeder vertellen, niet aan Peter zelf.

Ontmoette Jaap Jansen. Hij zei dat boeken over Indonesië niet best verkopen. Van een boekje van professor Ernst Utrecht waren maar 1.300 exemplaren aan de man gebracht. Hierbij vergeleken achtte hij Den Vaderland Getrouwe een bestseller. Hij zei ook weer tussen neus en lippen: ‘Ik houd van je’, waar ik helaas steeds minder van geloof.

Mam had in Berg en Bosch nog gezegd een wit tuigje voor Keke te willen kopen. Dat ben ik gaan halen. Ik heb Nellie in Lugano gebeld om mijn hart te luchten. Ik zei haar hoe zwaar het me viel het beestje weg te brengen. Keke is dermate nerveus, alsof hij het voelt. Het maakt me helemaal akelig. Ik kan niet rustig aan Peter schrijven.

21.00 uur

Ik ben met de hond, zijn band en verdere spullen naar een flat in de Bijlmer geweest, nota bene op de negende etage waar Ria en haar vriendin wonen. Die twee zijn gemiddeld acht uur per dag weg. De eigen hond en een poes zitten dan alleen. Ik keek de situatie aan en heb besloten Keke bij me te houden. Dan zit hij nog beter, wanneer ik op reis moet, bij dr. Offereins in Bosch en Duin.

Bezocht ook tante Meta op haar ziekbed en bracht haar sinaasappelen. Zij kreeg tranen in haar ogen toen zij over mam sprak. Ze had over drie paters in lange gewaden aan haar bed ge-

[p. 213]

droomd. Dit herinnerde me aan Peters droom over mijn doodsbed.

19 september 1974

Amerika is een land waar je langzamerhand niet meer mee geassocieerd kan zijn. De stumperige, naïeve manier waarop president Gerald Ford de rol van de cia in Chili probeert recht te praten is om van te walgen. Hetzelfde geldt voor mijnheer Henry Kissinger. En nu nog generaal Alexander Haig voor de navo. Hij past prima bij Luns, dat is zeker. Bill Moyers constateert in Newsweek²⁴⁶ dat de wijze waarop Ford aan Nixon gratie heeft verleend weinig zal bijdragen aan het doorbreken in Washington van de daar heersende (corrupte) Watergate-mentaliteit. Ford heeft zijn macht ‘arbitrarily, prematurely and imperiously’ gebruikt, aldus Moyers. Hij wil ‘mercy’ tonen, ‘but mercy without justice is favoritism’. Ik begrijp alleen niet dat iemand van die commentatoren van Ford, de medeverdoezelaar van de moord op jfk, iets anders had verwacht.

daf heeft dit jaar 40 miljoen gulden verlies geleden. Dat weten de sovjets ook en wellicht hebben ze om die reden de ontmoeting met Martin van Doorne op een laag pitje gezet. Nu is Volvo voor 75 percent in daf gestapt. Vreemd.

Aardige brief van Henry Richardson²⁴⁷ van Harvard University. Hij werkt samen met het congreslid Dingell bij wie mijn reputatie door de Nederlandse ambassade in Washington dc werd geruïneerd. Hij sluit het materiaal van de komende Club van Rome-bijeenkomst te Washington in. Hij vraagt hem in Boston op te zoeken, wat ik zal doen.

Is Anton Constandse 75 jaar geworden? Hij vernoemt zijn voornaamste leerlingen in de tijd dat hij de scepter zwaaide bij het Algemeen Handelsblad en noemt mij ook. Als het aan Henk Hofland lag zou ik nooit bij het Handelsblad hebben gewerkt. Het is eigenlijk verbluffend om te zien hoe ik het met mijn leermeester eens ben. Hij schijnt in de Groene te hebben geschreven dat Nixons aftreden ‘het einde van een oplichter, niet een regime’ is geweest. Constandse: ‘Er is principieel niets veranderd in Amerika. Nixon werd niet verjaagd om de oorlogen waarbij hij was betrokken, zoals Vietnam of de staatsgreep in Chili. Nee, hij werd weggejaagd door zijn persoonlijke schavuitenstreken.’ Constandse denkt kennelijk net zo over Gerald Ford als ik.²⁴⁸

246 Newsweek, 23 september 1974.

247 De zoon van de oud-minister van Justitie Elliott Richardson, die ik in Moskou samen met de Khatchaturians had ontmoet.

248 Pagina-interview met gpd-bladen van 14 september 1974.

[p. 214]

(In de auto). Als ik één waarde van mam heb meegekregen, dan is het een weldadig genot van muziek, zoals nu bij het eerste pianoconcert van Brahms.

Ik heb Keke bij dr. Offereins gebracht, want ik ga morgen naar Parijs.

Bezocht mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn. Zij zag er uitstekend uit in een bloemetjesjurk. Maar zij heeft milde problemen met ademhalen en veel last van hoofdpijnen. We spraken over mam. Ik probeerde te zeggen er rustig over te zijn. ‘Met het heengaan van je moeder ben je eigenlijk voor het eerste helemaal kind af,’ zei ze. In sommige opzichten is zij zoals mam was, over alles nadenkend en meebelevend, inbegrepen de affaire van de Japanse kidnappers. ‘Ik zou met ze willen praten,’ zei ze. ‘Hoe worden ze zulke desperado's? Wat zijn hun banden in het leven of wat zijn hun sociale omstandigheden?’ Zij was het met me eens dat prins Bernhard in een gesprek over de slag om Arnhem in Televizier ‘zelfs menselijk’ was overgekomen. Zij vervolgde: ‘Ach voor mij is hij altijd erg vriendelijk geweest. Hij luisterde ook wel naar mij als ik hem iets zei.²⁴⁹ Maar toch heb ik altijd reserves behouden, ook als ik bijvoorbeeld alleen met hem thee dronk. Dan dacht ik altijd weer, nee...’

Ontmoette Carel Enkelaar in de Jonge Graaf in Hilversum. Hij zei met jfk's perschef Pierre Salinger aan een diner te hebben gezeten. De man had de naam van George de Mohrenschildt zelfs nog nooit gehoord. Helaas ontstond een woordenstrijd over wie de eigenaar was van de bijna acht uren gesprekken, die ik in de cbs-studio in Dallas met George en Jeanne de Mohren-schildt maakte. Feitelijk zijn ze mede mijn eigendom. De nos heeft 400 dollar huur voor het gebruik van de studio betaald, maar tenslotte heb ik die gesprekken gevoerd en heb er copyright over. Het werd gewoon een soort van gevecht tussen Carel en mij dat meestal eindigt met zijn mededeling dat hij het met Gerard Croiset zal bespreken, zijn lijfgoeroe. Hij tekende een cirkel, zei dat 3/6 van de tapes eigendom van de nos was, en 1/3 van hem, Croiset en mij. De man denkt dan ook nog dat hij fair is geweest. Hij heeft nog nooit een pas in de richting van De Mohrenschildt gezet, is nog nooit in Dallas geweest. Degene, die zijn nek heeft uitgestoken ben ik, maar mij bedeelt hij met 1/6 deel. Hij kan barsten.

Indro Noto Suroto²⁵⁰ kwam me opzoeken. We spraken over

249 Juffrouw Boekhoudt ontfermde zich over het klasje van de prinsessen op het Baarns Lyceum, zoals ook ik in mijn jeugd onder haar hoede was gekomen.

250 Mijn vriend uit Jakarta. Zie Memoires 1953-1957.

[p. 215]

mam, die hij ook had gekend. ‘Je moeder was every inch een lady,’ zei hij, wat ik van hem komende accepteerde. Ik heb een bijzondere band met hem. Weer een jongen met een Indonesische vader en een Hollandse moeder.

De hond is voortdurend in mijn gedachten nu hij in de kennel bij dr. Offereins zit.

20 september 1974

Igor Cornelissen meldt dat drie Kamerleden van de pvda naar aanleiding van zijn publicatie in Vrij Nederland nu vragen aan de regering hebben gesteld over de wijze waarop Max van der Stoel de kwestie van de olie- en gaswinning in de ussr heeft behandeld. Normaliter zou die man als minister van het toneel moeten verdwijnen maar in Den Haag kan je er donder op zeggen dat hij rustig blijft zitten.²⁵¹

Het is toch wel frappant welke kuddedierenmentaliteit prevaleert bij journalisten. Nog zeer onlangs had ik een botsing met Klaas Jan Hindriks - de man die voortdurend voor de nos in Washington zit - over Gerald Ford. Ik noemde Ford ‘a dangerous ass’, waar Klaas Jan het faliekant mee oneens was. Nu zegt zijn vrouw Loes me: ‘Nu de berichten over Ford negatief zijn, riep Klaas Jan laatst toen we naar de televisie keken: “dan heeft Willem toch gelijk!”’ Je hoeft nauwelijks een genie te zijn om gedurende jaren die mening inzake meneer Ford te hebben gevormd. Zijn boek over Lee Harvey Oswald is voldoende, dan weet je hoe laat het is. Maar niemand leest. Carel zei trouwens dat Den Vaderland Getrouwe op zijn nachtkastje ligt en dat hij het ‘een telefoonboek’ vindt.

Mevrouw Hartini Sukarno schrijft over de logeerpartij van Bung Karno's jongste kind Kartika bij haar.²⁵² ‘We waren allen erg blij dat Kartika voor ruim een maand zich te midden van haar (Indonesische) familie bevond. We houden erg veel van haar. Ze is een schat en kan zich everywhere gemakkelijk aanpassen. Toen ze wegging, ik bedoel naar Tokio (reisde), heeft zij bij het afscheid nemen erg gehuild. Het was roerend. Ik kreeg ook tranen in mijn ogen en dacht aan Bapak hoe blij deze zou zijn als hij ons - Ibu Dewi, Kartika en ik - zo innig met elkaar zou kunnen zien opschieten. Maar hoe dan ook - and I am sure - hij kan het met zijn ogen zien vanuit een andere wereld dat ik altijd lief ben voor een ieder.’

Na vermeld te hebben dat Sukmawati Sukarno opnieuw in het

251 Van der Stoel werd kwam in de Raad van State en bemoeit zich anno 1991 zelfs nog met Suriname namens de regering-Lubbers-Kok.

252 Brief van 14 september 1974.

[p. 216]

huwelijk zal treden, ditmaal met Mangunegoro, een prins uit Solo, eindigt zij: ‘Wel lieve bung Willem, wilt u Kartika en Dewi San namens mij opbellen of schrijven? Mijn zoentjes voor Karina en ik hoop haar spoedig weer te zien, het doet er niet toe waar en wanneer.... Veel liefs, Hartini Sukarno.’²⁵³

Op weg naar Parijs ben ik eerst gestopt bij Peters moeder in Tilburg. ‘Hij zal de weekends bij jou erg missen,’ probeerde ze mij te troosten. ‘Hij ging altijd zo blij naar Amsterdam op vrijdag. Hij was wel zenuwachtig die laatste week voor vertrek naar Amerika. Dan slaapt hij slecht en knippert met zijn oog.’ Peter had zijn fiets aan Theo Cammann verkocht. Zij zat in een gebloemde jurk met haar rug naar haar bruidsfoto, waar zij als jonge vrouw opstond. Ik vergeleek haar trekken van toen met die van Peter nu. Zij lijken zoveel op elkaar. Ook de foto die ik van Peter in Amsterdam aan een gracht maakte staat ook nog altijd in haar kamer. Toen ik bij het afscheid voor haar stond gaf ik haar voor het eerst een zoen. Ze zei: ‘Ik weet dat je Peter altijd goede raad zult geven.’²⁵⁴

253 In 1991 bij het vinden van deze brief zond ik deze (met vertaling) naar Karina in Boston, Massachusetts.

254 Ik heb niet genoteerd of ik haar van mijn testament vertelde.

Parijs, Hotel Vendôme

Toen ik Senlis passeerde, waar de laatste keer toen ik met Peter was de auto het begaf, miste ik hem meer dan ooit op deze trip. Toch was dat een zegen geweest, want daardoor keerden we naar Amsterdam terug en zodoende was ik veel eerder bij mam toen zij ziek werd.

Heb op de Champs Elysées mijn jaarlijkse prachtig glanzende kastanje opgehaald. Op Nijenrode deed ik dit samen met Henk Hofland.

Ik zie in een krant hoe Dewi bij een modeshow van Jean Louis Scherrer in een adem wordt genoemd met mevrouw Giscard d'Estaing, prinses Paola, verschillende Rothschildts, Mr en Mrs Peter Townsend, baron en barones De Chabrol en andere jetsetters. Eigenlijk is het ergerlijk om te constateren hoe ze blijft teren op de naam van een man, die zij eigenlijk had verlaten en zeker niet altijd heeft verdedigd.

Jean Genet publiceerde Querelle, zijn laatste roman. Anatole Broyard zegt erover in de Tribune: ‘Crime and homosexuality are Genet's only subjects, and nobody has ever written about them with such elaborateness. He treats both as if they were states of grace...’ Vernietigend als ze zoiets later over je schrijven.²⁵⁵

255 The Herald Tribune, 20 september 1974.

[p. 217]

Op de grote weg stond bij de railing in het midden een vogel - een meeuw of een duif - bij zijn zojuist gesneuvelde kameraad in ware doodsverachting voor het voorbijrazende snelverkeer. De schrik sloeg me om het hart.

21 september 1974

Twee kaarsen in de Madeleine.

Al Goldstein (38) geeft het blad Screw uit en maakte vorig jaar 2,1 miljoen dollar winst. Hij draagt een kogelvrij vest, zit achter kogelvrije ruiten en werkt beschermd door bodyguards. Penissen, en de lengte ervan, lijkt een geliefd onderwerp in zijn Playboy-interview. Hij vertelt met enige trots een replica van zijn penis te hebben laten maken en op de schoorsteen te hebben gezet ‘with high-intensity illumination’. Wel ja. Wanneer de sovjets dit interview zien, krijg ik in geen levensdagen een tegenhanger van admiraal Zumwalt in het sovjetmilitaire establishment te spreken.

Heb David Russell nog maar even laten zitten. Wie wel kwam opdagen was Guruh Sukarno, diamant in zijn oor, leren jack, compleet gay. We spraken er dan ook openlijk over. Zijn oudste broer Guntur wilde het adres van prins Sihanouk van Cambodja hebben. Ik zei dit aan ambassadeur Djawoto in Peking te zullen vragen. Hij was verder niet naar Dewi gegaan: ‘Because I feel she is not interested in me as a member of the family. What goes on in her head anyway?’ vroeg hij en tikte aan zijn hoofd. ‘What is her aim in life?’

‘To use Bapak's name and try to be somebody,’ zei ik. Ik vertelde dat ik met Francisco Paesa in Moskou bezig was. Hij vroeg meteen of ik een contract had getekend.

‘Niet concreet,’ antwoordde ik.

‘Then it is now too late,’ zei hij tot mijn verbazing en dat gaf me te denken. Eigenlijk moet ik ophouden met Paesa nu weer aan Aurelio Peccei voor te stellen, want hij gaat alleen maar met mijn contacten aan de haal.

22 september 1974

Ben om 06.45 uur vertrokken richting Gland, Zwitserland. Het is 08.20 uur als ik stop op de grande route om in mijn dagboek te schrijven. Lieve mam...

Om 12.00 uur was ik bij Villa Rajada. Liet een briefje achter voor Francisco. Eigenlijk was ik blij dat hij er niet was.

In Frankrijk waren overal de heren jagers bezig om de laatste wilde dieren uit de bossen te paffen. Ze parkeerden hun auto's bij landerijen, passend in donkergroen gekleed - ‘het’ jagers-

[p. 218]

uniform - en en avant pour la patrie. Het is een kommerlijke vorm van achterlijkheid.

Om 17.00 uur bereikte ik middenin een donder- en bliksembui Lugano. Het late middaglicht op het meer was prachtig. Ik moest denken aan Casper, met wie ik hier het laatste was.

Marshall McLuhan²⁵⁶ herinnerde er aan dat Sigmund Freud zijn The Interpretation of Dreams in 1900 publiceerde.²⁵⁷ Ik moet hierover lezen want dromen vertegenwoordigen voor mij onoplosbare puzzels.

256 Zie On growth, Putnam & Sons, New York 1974.

257 The New York Times, 21 september 1974.

23 september 1974

Lugano

Ik droomde van mam alsof ik met haar zat te praten. Zij wachtte ergens. Ik wist niet wat ik zag toen ik haar opeens zag staan. Ze zei bijvoorbeeld: ‘Ik wil dat de ringen die in mijn slaapkamer lagen naar Onno en Theresa gaan.’ Ik vroeg me af of dat een broeder en een verpleegster uit Berg en Bosch zouden kunnen zijn. Ik lag er urenlang wakker door. Ook droomde ik dat mijn tr-6 werd gestolen. Ik riep de hulp van Werner Verrips in²⁵⁸ om de dader koud te maken. Verrips gaf de man een klap op zijn kop, maar het was de verkeerde man die hij lens sloeg. Onrust vannacht.

Ook het naar bed gaan emotioneerde me, want het was mam die hier bij broer Theo en Nellie had moeten logeren, om weer aan te sterken na haar ziekte, zoals zij zich had voorgenomen. Vandaag maakten we met zijn drieën een rit naar Gandia. We zaten op een terras waar zij vorig jaar nog met mam waren geweest. Theo adviseerde me de lening van Amerbos bij tante Jetty te laten zoals deze is, dus tegen drie percent per jaar. ‘No feelings are involved,’ zei hij ‘only economics.’ Broer Hendrik had ook gemerkt dat tante Jetty de avond van mams begrafenis het op de showdown met mij had laten aankomen. Ook hij was van mening dat tante Jetty deze had geforceerd. Ik weet dit heel goed, alleen ik was niet van plan me door die dame te laten ringeloren, zoals zij mam had geterroriseerd. Theo had zelfs tegen Nellie gezegd: ‘Dat mens is gek.’ Ik was blij te horen, zij het achteraf, dat ze allebei toch op mijn hand waren geweest, al hadden zij er op het moment suprême weinig van laten merken. Hun huis is ruim en aardig, maar qua sfeer eigenlijk erg koud. Ik heb nu de brief van mam van 18 juli gelezen.²⁵⁹ Ik vind deze

258 Zie Memoires 1961 tot en met 1964.

259 Waardoor zij zich schuldig voelden niet eerder signalen van mam te hebben opgevangen dat er iets mis was, ook in de relatie met tante Jetty.

[p. 219]

minder alarmerend dan ik eerst dacht. Zij liet wel merken dat tante Jetty twee weken was weggebleven en dat ook ik tien dagen was weggeweest maar er spreekt geen enkel sprankje zelfbeklag of onvrede uit haar woorden. Het is een lieve brief, als altijd, en helemaal onze moeder.

24 september 1974

Sinds mams dood hebben we steeds angstvallig vermeden ons af te vragen waarom ze plotseling de avond van 2 september in het ziekenhuis is overleden. We hebben allemaal heimelijk gevreesd dat er een fout is gemaakt. Mam had bijvoorbeeld aan Theo gezegd dat bloedtransfusies haar op een vreemde manier verhitten. Dat scheen haar zeer te verontrusten. Nellie vertelde dat het gebeurde dat men een bloedproef kwam nemen tijdens mams lunch, waarna zij geen hap meer door haar keel kon krijgen. Het is zelfs gebeurd dat men tijdens een lunch, waar Theo bij was, een bloedtransfusie wilde komen geven, waarop Theo een zodanig standje uitdeelde dat deze operatie een uur werd uitgesteld. Door deze twijfels en het sombere gesprek kon ik niet slapen.²⁶⁰

President Gerald Ford heeft een zogenaamde amnestie afgekondigd voor jonge mannen die het verdomden voor een onwettige (niet door het Amerikaanse Congres bekrachtigde) oorlog in Azië hun leven in de waagschaal te stellen. Veel van de naar Canada gevluchte jonge Amerikanen werden burgers van dat land om van het gelazer van de Johnsons, Nixons en Fords af te zijn. Enkele honderden hebben zich schijnbaar nu bij de autoriteiten gemeld want ze krijgen tot 31 januari 1975 de gelegenheid om van dit zogenaamde aanbod van presidentiële vergiffenis gebruik te maken. Ze moeten opnieuw een eed van loyaliteit afleggen en zich beschikbaar stellen om diensten voor de overheid te verrichten. Je vraagt je af hoe ze in het Witte Huis na al die tienduizenden Amerikaanse doden (en honderdduizenden gewonden) in Vietnam - om van de slachting onder Aziaten maar niet te spreken - zoiets durven te bedenken.

260 Ik vermijd hier te vermelden hoe uitermate negatief mijn broer en schoonzus zich uitlieten over mams zuster.

[p. 220]

The Deserters' Pledge
Following is the text of the ‘Reaffirmation of Allegiance and Pledge to Complete Alternate Service’ that military deserters must sign under President Ford's conditional amnesty plan:
I [name of individual] do hereby solemnly reaffirm my allegiance to the United States of America. I will support, protect and defend the Constitution of the United States against all enemies foreign and domestic and will hereafter bear truth, faith and allegiance to the same. I take this obligation freely and without any mental reservation or purpose of evasion.
I further acknowledge that on or about [specific date] I voluntarily absented myself from my military unit without being properly authorized, in contravention of the oath taken upon entering the nation's military service. Recognizing that my obligations as a citizen remain unfulfilled, I am ready to serve in whatever alternate service of my country may prescribe for me, and pledge to complete faithfully a period of [specific number] month's service.

De zoon van keizer Haile Selassie, kroonprins Asfa Wossen (57), heeft in Genève gezegd dat hij de militaire raad in Ethiopië heeft meegedeeld bereid te zijn als ‘constitutionele monarch’ zijn land alsnog te dienen. Die keizerlijke familie droomt nog verder en kan blijkbaar nog niet aanvaarden dat het plebs het land heeft overgenomen en het land binnen de kortste keren de vernieling in zal jagen.

Een andere schurk, Mobutu Sese Seko, heeft in aanwezigheid van 100.000 toeschouwers een nieuw stadion in Kinsjasa geopend. De voormalige Kongo met zijn verschillende provincies en stammen knokt als zovele derdewereldlanden al jaren om een evenwicht te vinden tussen westerse democratische beginselen van one man one vote en de traditionele Afrikaanse methoden van zelfbeschikking via de wise, generous and compassionate rule of a paramount chief. Mobutu treedt op als de door het Westen en de cia in het zadel geholpen - en met massale financiële steun overeind gehouden - ‘nieuwe keizer van Zaïre’. Niemand kan zeggen hoeveel het stadion heeft gekost of waar het geld vandaan kwam, maar Mobutu is met de eer gaan strijken en het volk juichte hem massaal toe. Het zal nog jaren duren voor ze door krijgen hoe ze werden verneukt.²⁶¹

Er wordt geleidelijk steeds meer bekend van hoe smerig Washington, de cia en Henry Kissinger bezig zijn geweest in Chili. Na diens democratische verkiezing tot president²⁶² zijn de Amerikanen op onbeschaamde wijze al in oktober 1971 begonnen Salvador Allende en diens regering te ondermijnen. Aanzienlijke bedragen aan dollars werden beschikbaar gesteld om demonstraties op touw te zetten. De Amerikaanse ambassadeur Ed-

261 Thomas Johnson, The New York Times, 23 september 1974.

262 In september 1970.

[p. 221]

ward Korry werd vervangen door Nathaniel Davis. Deze meneer zou de clandestiene operaties verder gaan bevorderen samen met de cia. De instructies van Kissinger waren: ‘get tougher ( ...) and a little rough.’ Zowel president Ford als Kissinger verklaren nu in het openbaar dat de miljoenen alleen bestemd waren om oppositiekranten te ondersteunen maar ze liegen dat het gedrukt staat. De Times vroeg oud-ambassadeur Korry om een nadere verklaring. Hij antwoordde glashard dat hij als ambassadeur in Chili nooit cia-activiteiten om demonstraties tegen de wettige regering op te zetten, had bekrachtigd.²⁶³ Ze liegen allemaal, precies als in Den Haag trouwens.

Dr. Judith Benetar, een Amerikaanse psychiater, heeft een boek geschreven, Admissions, waarin zij de vraag stelt: ‘Who psychoanalyzes the psychiatrist?’ Prima vraag. Haar boodschap schijnt te zijn: ‘Psychiatrists are human too,’²⁶⁴ alsof we dit niet al wisten. Maar waar zij zich zorgen over schijnt te maken is de trend in de psychiatrie die een wig schijnt te drijven tussen ‘the strict Freudians, who are rigid and authoritarian’ en de ‘chemotherapists who are glib and superficial.’ Ik vraag me af of ze beide partijen juist omschrijft en in hoeverre ze misschien in elkaar overlopen. Zij ziet haar vak als ‘an attempt to help people acquire or regain a sense of their own autonomy.’

263 The New York Times, Seymour Hersh, 24 september 1974.

264 The New York Times, 23 september 1974.

25 september 1974

Theo heeft me in detail voorgekauwd hoe ik zakenman en bankier Francisco Paesa moest aanpakken om mijn belangen gehonoreerd te krijgen. Ik moest hem zeggen dat ik er naar streefde de tijd, die ik aan al deze reizen en introducties besteedde, in geld om te zetten. ‘You don't need to hand me a cheque of 50.000 dollars now, but I want you to put down on paper what is in it for me. You keep a copy, and I keep a copy. I want to know whether I am wasting my time or not.’ Ik zond Paesa een telex along those lines. Hij telefoneerde vrijwel meteen naar Lugano, kennelijk bezorgd: ‘Wim, what did I do wrong?’ Zal hem vanavond op Villa Rajada ontmoeten.

Martha Mitchell, de weggelopen echtgenote van Nixons voormalige minister John Mitchell, heeft een sensatie veroorzaakt door in een televisiegesprek met de bbc te verklaren dat gouverneur George Wallace van Alabama haar had gezegd dat Nixon de man achter de schermen van de moordaanslag op hem was geweest. Omdat Wallace in een rolstoel terechtkwam kreeg Nixon bij zijn herverkiezing als president ook de ultrarechtse

[p. 222]

stemmen. Het zou bovendien best eens waar kunnen zijn. In de vs kan immers alles.

Broer Theo heeft een elektrisch orgel aangeschaft. Zijn innerlijke behoefte iets aan muziek te doen is altijd blijven bestaan. Ik vroeg hem wat te spelen: ‘Niet in het bijzijn van de meester,’ antwoordde hij, wat onzin was. Mams piano moet naar hem.

Op de Mont Blanc lag natte sneeuw, zoals mijn broer verwachtte. Ik zette het pianokwintet van Schubert op en had de grootste moeite niet in tranen te raken door de herinneringen aan De Horst, waar we dit stuk dikwijls speelden. Ik ken het noot voor noot. Moest ook tranen bedwingen bij het afscheid van Nellie. Broer Hendrik belt nu ook veel vaker op. Het lijkt of we allemaal dichter tot elkaar zijn gekomen.

In Genève voerde ik een lang gesprek met Theo die inmiddels inlichtingen over Francisco Paesa had ingewonnen.

Paesa's financiële positie wordt ‘excellent’ genoemd. Zijn Alpha Bank werd inderdaad geliquideerd, omdat de autoriteiten de vergunning voor die bank introkken, maar zoals Francisco al had gezegd, heeft iedereen zijn geld teruggekregen. Unibe Holding, een ander bedrijf van Paesa, heeft twee miljoen Zwitserse francs aan kapitaal maar men verwacht dat dit naar 40 miljoen zal stijgen. Anderzijds schijnt de Banque de Paris et de Pays-Bas een instructie te hebben doen uitgaan geen zaken meer met Paesa te doen. Ontwikkelingen dienen te worden afgewacht.

Villa Rajada

Vooral de eerste helft van ons gesprek was in een gevechtssfeer. Ik opende een tien minuten durende felle aanval met Theo's instructies voor me op tafel.²⁶⁵ Tot mijn stomme verbazing antwoordde hij ook zonder mijn hulp bij dr. Jermen Gvishiani terecht hebben kunnen komen, want de afgelopen week dineerde hij met madame Zimmermann: ‘And now I know everything of how Gvishiani gave them the Soviet oil business.’ Overigens wist hij niet dat de Zimmermanns vrienden van Gvishiani waren tot ik hem met de man in contact bracht. ‘With modern communications, Wim, you can get virtually anyone you need.’

‘Okay, then why did you ask me to please bring you to Moscow?’ En ik voegde eraan toe: ‘Then why don't you enter the Club of Rome on your own too and go by yourself to Aurelio Peccei?’²⁶⁶

265 De notities zitten nauwgezet in mijn dagboek.

266 We zouden de volgende dag naar Rome vliegen voor een ontmoeting met dr. Aurelio Peccei.

[p. 223]

Toen gooide hij het over een andere boeg: ‘I talk with you like a brother. We have a special relationship. Let nobody ruin it.’ Geduldig legde hij uit dat hij veel hoop had op een sovjetcontract voor elektronische horloges (in joint venture) maar de prijzen, die Moskou aanbood voor elektronische components, waren dezelfde als die van de Amerikanen, terwijl er in de ussr een levertijd van vier maanden aan was verbonden. ‘Therefore, how could I already now give you a flat guarantee?’ Ik zei dat ik in verband met de nalatenschap van mam een advocaat had gesproken, die me had geadviseerd een overeenkomst op papier te krijgen. Ik zei natuurlijk niet dat die ‘jurist’ broer Theo was geweest. ‘I will never do that,’ aldus Paesa, ‘because I do not know what the business will be.’

‘But it was you who advised me to ask daf beforehand a written agreement of one percent on the total investment’ opperde ik vervolgens. Op dat moment schonk hij aan de bar een nieuw glas wodka in en vroeg wat ik dan wilde. Ik herhaalde mijn pleidooi.

‘I told you in Moscow, trust me,’ aldus Paesa. ‘But, alright. I will give you a letter that will satisfy you and your family lawyer, I will say in the letter, that I guarantee for three years - is that okay three years? - 100.000 dollars as a minimum plus one percent of the business we conclude as commission. So, if I would note that after three years you have only gotten 75.000 dollars, I would supply the missing 25.000 dollars.’ Ik vond het maar een verwarrend slagveld. Hij zei bijvoorbeeld dat het een ernstige blunder was geweest dat ik Di Blasio in Moskou had laten merken dat ik Paesa bij Gvishiani had binnen gebracht: ‘That meant I lost face vis-à-vis my employee and that was wrong. All he had to know you were helping me, nothing else.’ Hij noemde me om de haverklap darling en verwarde me waarschijnlijk met Dewi. Toen ik hem vroeg waarom hij dacht dat Dewi me wilde spreken, antwoordde hij: ‘I tell you, shall we make a bet: she wants a commission on the business you are doing with me.’

Daarop vervolgde hij: ‘There will be some secret business deals with Gvishiani, about which I will not inform you, but I will give you your share. Remember, I have not told you a single lie. Even Dewi - and what woman will talk that way after an affair of four years - still talks nice about me...’ Dat is waar. She does. ‘So, you want me to give you that letter?’

‘My heart says no, my brains say yes,’ gaf ik als antwoord.²⁶⁷

267 Zie bijlage 28.

[p. 224]

Het onweerde en er vielen plensbuiten. Ik deed geen oog dicht.

26 september 1974

Genève, Cointrin

Telefoneerde Theo hoe het was verlopen: ‘Je ziet dit is de manier om zoiets te doen, nu heb je een brief. Congratulations!’ Gerald Ford werd op een persconferentie gevraagd: ‘Under what international law do we have a right to attempt to destabilize the constitutionally elected government of another country?’ Ford antwoordde: ‘I am not going to pass judgement on whether it is permitted or authorized under international law. It is a recognized fact that historically as well as presently, such actions are taken in the best interests of the countries involved.’²⁶⁸

Wat zien we hier? Dat er geen snars verandering is gekomen in Washington. Ford gaat verder met de law-of-the jungle zoals jfk (Bay ofPigs), lbj (Tonkin Gulf) en Nixon (Cambodja, Chili) dit voor hem hebben gedaan. Fords antwoord was volgens Time ‘either remarkably careless of remarkably candid (...) the us Government feels free to subvert another government whenever it suits American policy (...). Ford's words seemed to represent an anachronistic view of cold-war national security reminiscent of the 1950s (...). It is tantamount to saying that we respect no law save the law of the jungle.’ Het ging hier slechts om Chili.

Time: ‘Congressmen were outraged by the news that they had once again been misled by the Executive Branch (...). Was the cia out of control or was the White House at fault for misdirecting and misusing the agency?’²⁶⁹

In de maanden voor zijn aftreden liep Richard Nixon een ernstige aderontsteking in zijn been op, Phlebitis genaamd. Dr. Samuel Silverman van Harvard, een psycho-analyticus heeft een boek geschreven over de ‘interaction between the body and emotions.’ ‘When a person develops “critical stress”, and cannot cope, either the mind or the body has to break down.’ Waar de wetenschap nog over in het duister tast is waarom de ‘target organs’ bij mensen verschillen. Waarom sloeg de wanhoop en ‘ultimate stress’ bij Nixon in zijn benen en liep lbj een hartaanval op, Robert Taft ‘terminal cancer’ en Joseph McCarthy

268 Time Magazine, 30 september 1974.

269 Wat was het verschil tussen vorige presidenten en Ronald Reagan bijvoorbeeld in Grenada, of George Bush in Panama en Irak? Het voornaamste verschil is dat twintig jaar later niemand meer verontwaardigd is, ook niet in het Congres. Het is al ‘gewoon’ geworden.

[p. 225]

een dodelijke leverziekte? Als ik zoiets lees denk ik steeds: wat heeft deze plotselinge ziekte bij mam teweeggebracht waar niemand zelfs precies van wist waar het vandaan kwam en waarom het dodelijk is geweest?

Vloog dus met Francisco Peasa via Milaan naar Rome. De ontmoeting met Aurelio Peccei werd een eclatant succes. De voorzitter van de Club van Rome dicteerde ter plaatse een brief aan Francisco dat hij door het bestuur zelf werd uitgenodigd de komende Club van Rome-vergadering in West-Berlijn bij te wonen. We dienden meteen formulieren in te vullen.²⁷⁰

Beide heren wisselden gegevens uit. Aurelio vertelde over de oprichting van de Adela Bank (door hem) voor hulp aan Latijns-Amerikaanse landen met een kapitaal van 70 miljoen dollar. Francisco sprak over de Banco de los Andos waar hij mee bezig was. Ik mengde me erin en zei dat Paesa erg bescheiden was in het maken van propaganda voor zichzelf en vertelde over zijn contacten en activiteiten in het Nabije Oosten. Hierna volgde een kennismaking tussen Paesa en de directeur-generaal, de heer Cellestino Segni, van Italconsult, de consultancygroep waar Aurelio aan het hoofd staat. Men had 250 miljoen dollar voor verschillende ontwikkelingsprojecten in Algerije nodig en of Paesa bij de financiering kon helpen. Zij zouden volgende woensdag de gesprekken in Genève voortzetten. Ik vroeg Aurelio of dr. Jermen Gvishiani nu naar Berlijn kwam. ‘No,’ zei hij, ‘the Soviets will not attend. I have received a lengthy and elegant cable from Gvishiani that he would not come. Earlier I received his personal assurance that he would come together with another prominent member of the Academy of Sciences in Moscow. But I cannot be cross with him, since he probably cannot help it. It must be really terrible for people like Gvishiani, who understand things that go on in the world, to be living in the ussr.’ Hij waarschuwde Francisco dat onderhandelingen over zaken in de Sovjet-Unie soms heel lang kunnen duren, ‘with many postponements and additional hurdles. But once you sign, the contract will be carried out scrupulously. Except in the oil business, because I understand, with world oil prices going up, they are now also raising their prices.’²⁷¹

De chauffeur van Aurelio bracht ons terug naar Ciampino. ‘Are we still brothers?’ vroeg ik Francisco. ‘Much more so,’ zei hij en greep mijn hand. ‘You have no idea, Wim, how much mo-

270 Zie bijlage 29.

271 De onkreukbare reputatie dat de ussr scrupuleus contracten honoreerde ging pas verloren met het aan het bewind komen van Mikhail Gorbachev in 1984.

[p. 226]

ney you can make...’, wat hij later herhaalde. Maar hij sprak niet over de 1.500 dollar die ik te goed had voor de trip naar Moskou en waar ik per expresse om had gevraagd. Hij stelde voor dat ik de ambassade van Spanje in Den Haag zou bellen, met de vraag waar ik Francisco Paesa zou kunnen bereiken in verband met het feit dat hij de Club van Rome-vergadering ging bijwonen. ‘They will immediately cable Madrid.’

In het vliegtuig overhandigde ik Paesa vier punten op een dagboekblad: 1) dat hij een brief zou schrijven met onze afspraken, 2) dat ik nog 1.500 dollar kreeg voor Moskou, 3) dat hij de brochures over de bungalows in Spanje moest zenden: 12 percent commissie? en 4) dat de Spaanse ambassade in Den Haag als gevraagd zou bellen.

27 september 1974

Vertrok vroeg uit Villa Rajada via de Franse Jura naar Parijs en betrok als gewoonlijk Hotel Vendôme. Leef helemaal zonder Peter nu. Walgelijk. Verlang zeer naar een brief van hem.

Er was noch een boodschap van Dewi Sukarno noch van David Russell, dus ik vertrok naar Amsterdam.

Ging eerst naar het graf in Bilthoven met twee lieve roosjes. Voelde me ellendig want het zag er troosteloos uit. De bloemen staken prachtig af tegen de verse aarde van het graf. De bomen van Den en Rust roken heerlijk. Mam kon daar zo van genieten.

Vervolgens haalde ik Keke op uit de kennel van dr. Offereins. De verzorgster vroeg wat hij normaliter at want hij had veel van zijn eten laten staan.

Thuis lagen er, naast de andere post en een brief van Casper van den Wall Bake uit Mozambique, drie luchtpostbrieven van Peter. Van 17, 18 en 23 september 1974.

‘Ik verbaas me over mijn onverschilligheid waarmee ik hier ben aangekomen om iets te doen in deze stad, zelfs ook wat betreft Juan. Heb deze eerste dagen nog niemand willen zien en alleen doorgebracht, terwijl Juan (dans)les gaf. Maar toch mis ik iets. Ik voelde het al vanaf het eerste moment. (Antonio keek worried en begon ook genoeg van New York te krijgen).’ Peter was een rol in een toneelstuk aangeboden, ‘op mijn lijf geschreven.’ Hij las veel over psychotherapie. Zijn gedachten gingen veel uit naar die laatste weken op Amerbos. ‘Het is me niet in mijn koude kleren gaan zitten, al die somberheid van ons. We zijn weer zo met de neus op de harde realiteit gedrukt. Mijn organisme rebelleert nog tegen die cynische mentaliteit van jou. Er moet erg veel door je heengaan. Veel kon ik nog

[p. 227]

niet delen, maar Gods wegen zijn wonderlijk. Misschien komt dat weer snel.’

De brief van 18 september begon met: ‘Ik denk sterk aan je. Misschien Moet je deze periode even alleen doormaken. Net als ik. Het zal zowel jou als mij veranderen en des te beter wanneer we weer samen zijn.’ Hij heeft die rol in het toneelstuk niet aangenomen. Hij wilde niet aan een contract van enkele maanden vastzitten. ‘Ik moet kunnen weggaan als ik wil, vooral nu de situatie met Juan nog erg onzeker is. Hij is nog niet klaar met allerlei problemen en ik ben ongemerkt veranderd tegenover hem, denk ik.’

Hij eindigde met: ‘Ik wil dat je weet dat je gewoon een stuk van mezelf bent geworden.’

Hij begon op 23 september: ‘Dank voor je lieve brieven, die me tenminste nog enig affectieve houvast geven.’ Ik had geschreven waarschijnlijk op 17 oktober in New York te zullen zijn. Juan was dan op tournee. Ik zou dan bij Peter kunnen logeren. Hij voelt zich ‘dood’, zelfs ten opzicht van Juan en schreef ‘het begint op een soort David Russell-geval te lijken.’ Hij denkt er zelfs over met mij mee terug naar Europa te gaan. Hij is blij dat ik met veel dingen bezig ben: ‘des te beter na dat grote verlies.’ Hij loopt weer tegen allerlei jongens aan: ‘maar het zegt me allemaal niets. Kun jij me zeggen waarom dit allemaal moet? Het is wonderlijk hoe tussen al die gekken hier (in New York) toch af en toe een fris en gezond hoofd rondloopt. Idioten ruik ik op een afstand, godzijdank, please do not worry. Zie vaak allerlei images, zoals je hoofd op het kussen, hoe je de uien snijdt op het keukenplankje voor me en je zucht voor het slapen gaan waarmee je werelden uit van hopeloosheid. Omhels je.’

Casper schreef op 14 september: ‘Op de verjaardag van mijn moeder vraag ik me af hoe het met jouw moeder gaat. Heb al een hele tijd geen brieven meer gekregen omdat er geen vliegtuigen gaan.’ De Frelimo schijnt even in Porto Amelia te zijn geweest, waar hij nu is. Casper is inmiddels naar Namapa vertrokken waar hij aan een project werkt. Hij slaapt na een borrel onder een klamboe. Herrineringen aan Indonesië voor mij. Hij geniet, maak ik eruit op.

Dewi Sukarno belde en overlaadde me met verwijten: ‘I do not understand your behavior.’ Ik hield voet bij stuk en zei dat aangezien ze geen enkel signaal gaf ik naar huis was gegaan. Ze belde even later terug, maar ik liet de telefoon bellen want ik had geen zin in een nieuwe rel.

[p. 228]

28 september 1974

Droomde van mams begrafenis ergens heel anders. Het graf moest nog gegraven worden toen we voor de plechtigheid arriveerden. Ik weet alleen nog hoe verdrietig ik was en huilde. Ik zie dat professor B.V.A. Röling in Groningen een toespraak heeft gehouden, waarin hij zei dat Luns nog steeds ‘denkt en spreekt in koude-oorlog-taal. Hij moet hier direct mee ophouden of anders weggaan.’ Had je gedroomd. Het brein van Luns krijg je nooit meer in orde. Volkomen terecht zei de directeur van het Polemologisch Instituut: ‘Nederland moet niet voorop blijven lopen in de navo en mooi weer met Amerika blijven spelen. Het principe van de heer Luns - hoe meer wapens hoe beter - moet meteen overboord worden gegooid.’ Maak de krullenjongens van Washington in Den Haag, met Max van der Stoel voorop, dat maar eens duidelijk.

Broer Theo belde. Hij is nu in het bezit van een volledig inlichtingenrapport over Francisco Paesa en zal het me toe sturen.

Wim Klinkenberg - een van mijn beste vrienden in de journalistiek - schreef liberaal als 'n aal over de voorpagina van Propria Cures.²⁷² Zijn artikel handelt over Het Algemeen Handelsblad en de nrc. Hij schrijft tot mijn verbazing: ‘In de toestanden rondom Leugenaar-Luns bestond Het Handelsblad het zelfs om Willem Oltmans, die inderdaad een verwaande kwast is, belachelijk te maken, zonder het door hem aangedragen materiaal op zijn deugdelijkheid te beproeven...’ Waar was dit voor nodig? Je houdt zo niemand over.

Lees aforismen van Hermann Hesse en zend een serie naar Peter om hem te steunen in zijn gemoedstoestand.

‘Het leven is zinloos, gruwelijk dwaas en toch heerlijk: het bespot de mens niet (want daar is vernuft voor nodig), maar het trekt zich van de mens niets meer aan dan van de regenworm. Dat nu juist de mens een gril en een gruwelijk spel der natuur zou zijn, is een vergissing, die de mens bedenkt, omdat hij zichzelf te belangrijk vindt. Wij moeten allereerst beseffen dat wij mensen het volstrekt niet moeilijker hebben dan een vogel of een mier, maar eerder gemakkelijker en prettiger. We moeten eerst de wreedheid van het leven en de onontkoombaarheid van de dood accepteren, niet door te klagen, maar door het doorleven van deze vertwijfeling. Pas wanneer men die hele afschuwelijkheid en zinloosheid van de natuur heeft bevat kan men beginnen zich tegen deze ruwe zinloosheid te verweren

272 Propria Cures, 21 september 1974.

[p. 229]

en haar tot een zin te dwingen. Het is het hoogste waartoe de mens in staat is - en het enige. Alle andere dingen doen de dieren beter...’

Hesse: ‘Voor de meeste mensen is de zinloosheid volstrekt niet erg, net zo min als voor de regenworm. Maar juist de weinigen, die er wel onder lijden en naar de zin beginnen te zoeken, die bepalen de zin van het mensdom.’

29 september 1974

Luister naar een kwartet waarin Pablo Casals de cellopartij speelt. Het brengt me helemaal terug naar de muziekkamer van De Horst. Ik ben er stil, verdrietig en er nagenoeg in tranen van. Het verstijft me, hoe mooi de muziek ook is. Zit stil te staren. Ik hoor mams stem zeggen: ‘Gelukkig worden we allemaal oud...’

‘Laat die laatste dag in het ziekenhuis maar een geheim uit haar leven blijven,’ zei broer Theo. Ik beschouwde hem de afgelopen dagen in zijn flat in Cannobio bij Lugano en probeerde me hem te herinneren toen hij nog een klein jongetje was, wat ik trouwens ook dikwijls met Peter doe, maar met hem heb ik minder aanknopingspunten. Maar het is dan of ik Theo als jongetje echt voor me zie. Trouwens door deze laatste overwegend heel prettige jaren met mijn moeder heb ik eigenlijk aan de moeilijke jeugdperiode op De Horst nauwelijks meer gedacht. Arme mam.

‘Man is embedded in nature (...). We are shared, rented, occupied (...). I am consoled, somewhat, by the thought that the green plants are in the same fix (...). We carry stores of dna in our nuclei that may have come in, at one time or another, from the fusion of ancestral cells and the linking of ancestral organisms in symbiosis (...).²⁷³

Broer Theo belt dat tante Rie Oltmans en haar man op 15 november al over mams huis in Bilthoven willen kunnen beschikken, aldus heeft die lieve tante Jetty verordonneerd. De afspraak was 1 december. Ik heb Theo beloofd dat op 14 oktober het huis leeg zou worden opgeleverd. Hoe minder ik met dit mens nog te maken heb hoe liever het me is. Ik zorg voor Keke zoals mam het gehad zou willen hebben. Snij zijn boterhammen en vlees zo klein mogelijk. Hij rent door de kamer van blijdschap dat hij van de kennel terug is in de bewoonde wereld. Maar hij zal nog veel in de kennel moeten zijn.

Zag Duizend en één nacht van Paolo Pasolini. Er moesten weer

273 Lewis Thomas, The Lives of a Cell, Viking Press, New York 1974, p. 3, 4.

[p. 230]

veel hoofden vallen. Een duif werd de kop afgesneden en een vrouw werd wegens overspel in moten gehakt. Ik vond de settings in Jemen, Iran en Ethiopië wel erg mooi. Beautiful people, beautiful colors en eindeloos veel banaliteit.

De bloemenman op de hoek, D. Korver, aan de J. Drijverweg heeft een vergunning voor een bloemenwagen van driemaal 1,50 meter. De inspectie Marktwezen kwam langs en constateerde dat hij met zijn wagen de toegestane grootte had overschreden. Vandaag ben ik ten behoeve van de heer Korver - na enige correspondentie - met inspecteur Van Ast gaan spreken. Hij zei zelf ‘een sociaal bewogen mens’ te zijn en misschien komt er een oplossing. Zulk eng Hollands gedoe is te bespottelijk voor woorden.

Bezocht tante Meta de Vries, die aangesterkt en aan de beterende hand scheen te zijn. Maar zij heeft er een blaasontsteking bij gekregen. Ook vertelde zij: ‘Nini, je moeder, was mijn vriendin. Met Jetty had ik geen relatie.’ Dit ging terug tot de tijd toen zij alle drie studentes waren in Amsterdam. Het was prettig met haar over mam te kunnen spreken.

Thuiskomende was er weer een brief van Peter. De romance metJuan Antonio is voorbij. Ik vreesde het al. ‘Wat lief dat je bij mijn moeder was op weg naar Parijs en haar hebt gerustgesteld,’ begint Peters brief. Over zijn vriend: ‘Ik zie het niet meer zo zitten. We leven als twee koude vissen naast elkaar, als we bij elkaar zijn. En eigenlijk ben ik weer blij als hij naar zijn rehearsels is vertrokken. Er is duidelijk iets fout (...). Misschien was het een van the underlying factors dat ik zo weinig zin had naar New York te gaan.’ Hij gaat een weekend met vrienden van Juan naar de bossen bij Boston en hij eindigt - na nog meer koetjes en kalfjes te hebben geschreven: ‘Ben dicht bij je.’

1 oktober 1974

Gisteravond heeft de nrc het door mij geregelde exclusieve gesprek met sovjetastronaut Aleksei Leonov gepubliceerd, geschreven door redacteur A. de Kool. Ook dat is gelukt.

Van alles wat Leonardo da Vinci heeft geschreven is naar schatting 75 percent verloren gegaan. In totaal zijn zevenhonderd pagina's bewaard gebleven, bekend als de Madrid Codices. Onlangs zijn echter opnieuw vijftig pagina's notities van de schilder teruggevonden, die tegen het einde van de 15de eeuw geschreven zijn. Leonardo was aan een nieuw soort technisch handboek begonnen dat experts nu een goudmijn aan nieuwe informatie over de geschiedenis van mechanica noemen. Ik herinner me zijn Notebooks waarbij het me opviel hoe hij zich

[p. 231]

vierhonderd jaar geleden met de mind bezighield.²⁷⁴ ‘My face is the prison of love,’ schreef hij. Ik dacht toen: ‘And where is the face of the mind?’ Of zijn grapje over een vraag die hem eens werd gesteld, namelijk hoe het kwam dat een schilder zulke schitterende lichamen kon tekenen, terwijl hij zelf zulke ‘ugly children’ had. De schilder in kwestie had geantwoord dat dit het gevolg was dat hij zijn kinderen 's nachts had gemaakt en zijn tekeningen ‘in broad daylight’.

Vreemde gewaarwording om in Sigmund Freuds A Memory of his Childhood te bladeren en er opmerkingen van zowel Peter als mezelf in terug te vinden uit 1968, toen wij elkaar pas een jaar kenden. ‘Leonardo represented the cool repudiation of sexuality,’ schreef Freud. Leonardo beschouwde de ‘act of procreation and everything connected with it’ als ‘disgusting’. Ik denk helemaal niet dat Leonardo seksualiteit afwees. Zoals Freud zelf berichtte: ‘When he had become a Master, he surrounded himself with handsome boys and youths whom he took as pupils. The last of these pupils, Francesco Melzi, accompanied him to France, remained with him up to his death and was named by him as his heir.’ Wanneer je het ‘gaat henen en vermenigvuldig u’ afwijst, betekent dit nog niet dat je seksualiteit per se afwijst. ‘It is doubtful,’ schreef Freud, ‘whether Leonardo ever embraced a woman in passion.’ Dat kan ook niet wanneer je procreation fundamenteel afwijst. Freud doet het voorkomen alsof Leonardo daarom aan sexual repression geleden zou hebben, terwijl hij zelf vermeldt dat de schilder ‘while he was still an apprentice, living in the house of his master Verrocchio’ beschuldigd werd van homoseksuele activiteit om zich heen met andere leerlingen. Skinner schreef Beyond Freedom and Dignity. Ik zou willen schrijven Beyond Sexuality of in plat Amsterdams ‘Voorbij neuken’, want het beetje dat ik van Leonardo heb gelezen doet me vermoeden dat het heel goed mogelijk is dat hij in zijn relaties met sommigen van zijn vrienden het plateau van Beyond Sexuality bereikte, wat dan allerminst betekent dat hij aan sexual repression geleden zou hebben, zoals psychiater Freud beweert. Naast misschien enkele plateauvriendschappen, als met Francesco Melzi, is het best mogelijk dat ‘de vrije marktseks’ van Leonardo met leerlingen of andere one night stands wel degelijk zijn blijven bestaan, maar nauwelijks de moeite waard om te vermelden. Zoiets als wanneer ik afstap tot aangenaam verpozen in de nachtelijke Vondelpark-speeltuin om in het schemerige donker door een hongerige boy met mijn rug

274 The Notebooks of Leonardo da Vinci, Mentor Classic, New York 1960.

[p. 232]

tegen een boomstam te worden leeggelebberd. Sommige heren laten hetzelfde op de walletjes door dames doen à raison van 50 piek. Weer anderen installeren een dame in een appartement op een gracht, soms als gevolg van het feit dat de relatie met hun dames in de sfeer van ‘plateau-vriendschap’ is terechtgekomen. Uiteindelijk is het ook nog eens een matter of economics. Richard Nixon zal uit Californië naar Washington terug moeten komen om te getuigen in de Watergate-affaire. Maar de moderne advocatuur ziet kans om ‘het kromste hout’ weer recht te kletsen en men heeft, met begeleidende kaartjes in de New York Times, bekend laten maken dat een blood clot van het geïnfecteerde been van de voormalige president naar boven is gekropen, ‘floated through his heart and destroyed a dime-sized area on his right lung without causing any chest pain’. Dit hebben de behandelende geneesheren bekendgemaakt. De komende maanden is deze politieke scharrelaar van verdere blamage gevrijwaard. Ze zullen denken: wie dan leeft wie dan zorgt.

[p. 233]

Intussen is luitenant William Calley, die zes jaar geleden met zijn makkers tweeëntwintig ongewapende burgers, vrouwen en kinderen bij My Lai neerpafte op vrije voeten gesteld. Zo gaat dit bij de moderne jurisprudentie. Intussen verkeren naar schatting 50.000 naar Canada gevluchte Amerikaanse deserteurs - die geen zin hadden aan de waanzin van de regering in Vietnam mee te doen - in angstige onzekerheid over de zogenaamde clementie die Gerald Ford hen biedt, waarbij hen een uitweg wordt geboden door zich gedurende twee jaar ter beschikking van diezelfde regering te stellen.²⁷⁵

Over de voortdurende oorlog in Vietnam spreekt bijna niemand meer. Er heerst een zogenaamde cease-fire-war die voornamelijk door Zuid-Vietnamese strijdkrachten tegen de Vietcong en Noord-Vietnam wordt gevoerd. Saigons controle over de provincies Quang Ngai, Quang Nam en Thau Thien is vrijwel nihil. Vorige maand kwamen nog duizenden militairen aan beide zijden om het leven en het zal Washington worst zijn wat er met de door hen bewapende en getrainde voormalige bondgenoten in het zuiden gebeurt.

Vandaag ben ik naar Hoensbroek bij Aken gereden om Peters vriendin, Leonie, te bezoeken die aldaar wordt verpleegd. Eerst maakte men aan de balie bezwaren tegen bezoek en later kwam een broeder van de eerste etage, een sympathieke knul, vertellen dat het meisje zo psychotisch was dat bezoek uitgesloten moest worden geacht. Het was een teleurstelling, maar tegen dergelijke tegenvallers ben ik uitstekend opgewassen. Ik belde Leonies moeder, die overstuur en in tranen was. Zij had zojuist een brief van haar dochter aan Peter verzonden. De artsen hadden de ouders gezegd dat er geen hoop meer was voor het arme kind. Ik liet als cadeautje een recente foto van Peter in een lijstje, gift-wrapped, voor haar achter. Die twee waren al vanaf de toneelschool in Maastricht met elkaar bevriend.

275 The New York Times, Jon Nordheimer, 26 september 1974.

2 oktober 1974

Op de terugweg uit Aken ben ik langs Middelbeers gereden om even in Peters geliefde bossen te zijn. Ook stopte ik bij Nettie en Enkie Feldhaus van Ham, jeugdvrienden van mij. Ik verbeeldde me dat Keke, die natuurlijk mee was, van alles genoot.

Broer Theo zendt me nieuwe documentatie en informatie over Francisco Paesa.²⁷⁶ ‘Het lijkt me op z'n minst een interessante figuur. Bij gelegenheid zou ik hem best willen ontmoeten.’

276 Brief van 29 september 1974: helaas zijn de toegezonden stukken er niet bij.

[p. 234]

Toch eindigen de adviezen met ‘we would recommend great caution’.

Mam bezat op haar sterfdag 2.666 aandelen acf ter waarde van 695.826 gulden, naast andere effecten.

De nrc meldde dat minister Ruud Lubbers op vragen van pvda-Kamerleden had geantwoord dat het gesprek Kosygin-Van der Stoel in Moskou in april 11. slechts ‘in zeer algemene termen’ over samenwerking in de diverse sovjetzeeën was gesproken. Ook antwoordde Lubbers dat Van der Stoel op premier Kosygins voorstel een delegatie naar Nederland te zenden ‘meteen positief’ had gereageerd. Ik wist dat dit niet waar was, want Van der Stoel had de kwestie naar de gezamenlijke Sovjet-Nederlandse Commissie verwezen. Ambassadeur Romanov die erbij had gezeten en via wiens informaties ik de zaak in Den Haag kon aanzwengelen maakte juist meer dan duidelijk dat Van der Stoel niet alleen helemaal niets deed, maar de informatie zelfs niet aan de Shell doorgaf. Schandelijk eigenlijk, want op die manier loopt het land miljardenprojecten mis alleen omdat de breinen van de onbevoegden aan de Haagse stuurknuppel niet in staat zijn de nodige loopings te maken die nodig zijn voor creatief en op de toekomst gericht handelen.

Vandaag staan foto's in de pers van het ruimtevaartcongres in de rai met prins Bernhard geflankeerd door Romanov en de astronauten Leonov (ussr) en Stafford (usa). Vanmiddag laat belde ambassadeur Romanov persoonlijk op om me uit te nodigen voor een receptie met Leonov: ‘We need honest journalists, Willem,’ zei hij.

Oxford lecturer A.O J. Cockshut heeft een studie geschreven over The Art of Biography in the Nineteenth Century. Hij constateert een ‘marked change in the balance of power between fiction and non-fiction’. Philip Rosenberg²⁷⁷ wijst er op dat de trend van the new journalism van de jaren zestig (Truman Capotes In Cool Blood bijvoorbeeld²⁷⁸) zich in de jaren zeventig voorzet. ‘Important biographies are now being published at an unprecedented rate and are gaining attention.’ Cockshut heeft zich toegelegd op het bestuderen en weergeven van ‘crucial moments and crucial aspects of character, comparing what the biographer has told us with what he has left out, what he has emphasized with what he has chosen to underplay.’

Rosenbergs voornaamste vraag over het werk van Cockshut is: ‘How much does a biographer hide in a biography’, dus in

277 The New York Times, 22 september 1974.

278 Truman Capotes, In Cool Blood, Random House, New York, 1965.

[p. 235]

welke mate helpen biografieën the truth of life ontrafelen? Ik acht het onontbeerlijk voor een biograaf het leven van iemand, wie het ook is, te moeten beschrijven zonder over een nauwkeurig bijgehouden dagboek van die persoon te beschikken. Freud was in staat een en ander over Leonardo te zeggen want hij kon diens notities bestuderen. Wanneer Rosenberg zich zorgen maakt over wat Cockshut kan hebben weggelaten of over het hoofd hebben gezien, kan je nagaan hoe dicht biografieën van anderen over anderen the truth of life benaderen. De enige waarheid die het leven benadert, zoals dat kan zijn geweest, is een dagboek als dit, van mij, dat nu toch zeker dertig jaar consciëntieus dagelijks is bijgehouden. Misschien zal ik onvolledig zijn op talloze details, maar ik denk dat de sheer consistency van noteren van waarde zal blijken te zijn, if not now, much later, may be in the next century.

In de vs wordt tenminste ernst gemaakt met de bestudering van de invloed van de media, vooral van televisie, op het gedrag van de kudde an sich. Amerikanen zijn aan hun televisie verslaafd geraakt. Zij besteden in ieder geval meer tijd met kijken naar de noise-box dan aan ‘studying, playing tennis, eating, making love or even spending money,’ aldus Caryl Rivers.²⁷⁹ Amerikaanse breinen zijn blootgesteld aan een constant spervuur van beelden en boodschappen. Het is een bombardementvan-indrukken dat vergaande gevolgen voor de totale mens zal hebben, beslist niet alleen op zijn gedrag, maar ook op zijn denkwerelden in het algemeen en zijn basic values in het bijzonder. ‘Surely those messages enter our intellectual bloodstream,’ aldus Rivers, ‘in much the same way as the food we eat becomes an integral part of our bodies.’ Maar wel met dit verschil - en dat zegt Rivers niet - dat food zich anders laat verwerken dan televisiebeelden. Food verlaat het lichaam als débris. Of zoals mam eens vertelde dat zij in Frankrijk op een plee had gelezen: ‘Ici tombent en ruines les chef-d'oeuvres de la cuisine...’ Mediaboodschappen verdwijnen in het brein en bereiken de neuronen (information processors) van de geest. Ook al weet je het misschien niet, media bereiken het ogenschijnlijk oneindige warehouse of information in onze hoofden.²⁸⁰

279 The New York Times, 22 september 1974.

280 The New York Times, 18 augustus 1974: feitelijk handelde Rivers' artikel over mogelijke behavioral control op tv ter bescherming van kinderen; kan niet alles behandelen.

3 oktober 1974

Gisteren spoedde ik me naar de sovjetambassade voor de ont-

[p. 236]

vangst ter ere van astronaut Leonov. Het was prettig een oude bekende als Jolle Jolles²⁸¹ terug te zien.

Was op tijd terug in Amsterdam om Frank Heckman op te halen om naar de Chinees te gaan. Hij zag er absoluut zalig uit. Hij heeft nu een Finse vriendin, maar in zijn hart is het nog steeds Peggy Crince 1e Roy. Hij was betippeld door de bekende travestiet, die in een Jaguar bij het Leidseplein cruises. Frank is een blijver. Misschien is wel het aantrekkelijkste aan hem dat hij zo ‘normaal’ is.

Heb bij Begeer een lijstje gehaald voor de laatste foto van ons vieren - met Nellie, zonder vader - in Bilthoven. We wisten toen totaal niet wat ons boven het hoofd hing. Maakt me zeer weemoedig.²⁸² Zond een afdruk naar al het voormalige personeel, ook naar Marie.

Er komen nog steeds briefjes over mams dood binnen, zoals van Egbert Kunst uit Tokio.²⁸³ ‘Ik weet hoe bijzonder jij altijd op je moeder gesteld was. Ik weet ook dat zij een markante en talentvolle persoonlijkheid was met steeds grote belangstelling voor jouw vak.’ Egbert zegt mam in De Lairessestraat (tussen 1948-1950 en voor vertrek naar Zuid-Afrika) te hebben ontmoet. Egbert lijkt weinig beschadigd te worden door het diplomatenleven, ondanks het clichétintje aan zijn uitspraken over mam. Blijft een vriend.

Wat me gisteren in Middelbeers zeer trof bij de Feldhaus van Hams was dat de ouders - die ik sedert de oorlogsjaren ken - zeiden: ‘We hebben onze (vier) kinderen gezegd dat als er ooit iets met ons gebeurt, zij naar oom Wim Oltmans om advies moeten gaan, omdat jij ze eerlijk en onpartijdig zal adviseren...’ Ik schreef Nettie gisteren een briefje om te bevestigen dat I would do just that.

Broer Theo en ik waren het eens geworden dat ik alle financiële zaken van mam met de notaris zou afronden, zoals 7.000 gulden naar Berg en Bosch, de chirurg, de vrouwenarts, de begrafenis en wat dies meer zij. Mam had 20.000 gulden op haar rekening. Alles wordt uiteindelijk door de notaris gecontroleerd, dus het was simple comme bonjour. Maar nee. Er is onverwacht een tape recording van broer Hendrik uit Kaapstad bij Theo gekomen. Hij had een ernstige fout gemaakt door erin toe te stemmen alles aan mij over te laten. Zo de waard is vertrouwt hij zijn gasten. Ik was woedend en ben al tweemaal begonnen

281 President-directeur anp, zie Memoires 1925-1953.

282 Kijk er in 1991 in Johannesburg bij het schrijven van deze regels naar. Hij staat met andere foto's in mijn werkkamer.

283 Brief van 27 september 1974.

[p. 237]

aan een brief aan hem, maar ik zal eerst nog wachten tot ik wat meer ben afgekoeld. Theo belde me hierover op en zei heel kalm: ‘Ga gewoon door met alles zoals we hebben afgesproken.’

Ontmoette Loet Kilian die er vrij afgeknapt uitzag. We hadden vijftien minuten nodig om te ontdooien, toen was het als vanouds. Hij heeft weer voor vlieginstructeur gesolliciteerd om meer geld te kunnen verdienen. Zijn zoon moet al naar de middelbare school. Hij piekert how to make ends meet. Ik keek terwijl hij zat te praten in zijn ogen en realiseerde me voor de zoveelste maal: I love that guy.

Senator Jacob Javits, republikein van New York en senator Claiborne Pell, democraat van Rhode Island zijn naar Havana gevlogen. Eindelijk een eerste doorbraak? Ze hebben bij elkaar tien uur met Fidel Castro gesproken. Zij zullen verslag uitbrengen aan president Ford en Henry Kissinger. Pell noemde de gesprekken: ‘Friendly, frank and warm.’ Leonid Brezhnev was eerder dit jaar in Cuba en gaf eveneens te kennen dat het tijd werd dat de spanning tussen Havana en Washington verminderde. Zou er eindelijk ontspanning komen?

Diderot bepleitte dat de paradox van acteren was ‘that the actor must be cold and tranquil in order to project emotion. Actors, who play from the soul, he said, are mediocre and uneven.’²⁸⁴ Waar dit pleidooi om neerkomt is: ‘We are not moved by the man of violence but by the man who possesses himself.’ Dat zou wel eens waar kunnen zijn. Leo Braudy bespreekt nieuwe boeken over James Dean (East of Eden, Rebel Without a Cause) en Marlon Brando (On the Waterfront). ‘By representing and articulating the feelings of insecurity and impotent rage felt by so many in what was being billed as a secure and settled society, Brando and Dean allowed their audiences a sense of release. By identifying with them, the audience discovered that it could control its own confusions.’ Ik lees over acteren en acteurs, omdat Peter nog steeds met de gedachte lijkt te spelen die kant op te gaan. Bracht foto's bij René Solleveld, omdat hij Peter in de Rocky Horror Show wil laten optreden.

Peter schreef me een brief in de trein naar Boston.²⁸⁵ Hij heeft zijn Indonesische vriend Sony weer ontmoet en bleef bij hem slapen. ‘Hij is zo'n schat. Hij is “considerate” en eigenlijk de enige die “cares” hier. He offered me the keys of his apartment, since he knows what is going on between Juan and me.’ Hij heeft een psychiater (29) ontmoet, die hen New York heeft la-

284 The New York Times, door Leo Braudy, 22 september 1974.

285 Brief d.d. 27 september 1974.

[p. 238]

Marlon Brando in A Streetcar named Desire.

ten zien: ‘but he talks so much about de meest stomme onderwerpen, dat ik me afvraag hoe hij zich bij een patiënt opstelt. Echt goed kunnen luisteren is natuurlijk iets Wat je hebt of niet hebt.’ Hij is ook nog steeds verbaasd dat de relatie met Juan Antonio ‘zo'n snelle afloop heeft gehad.’

5 oktober 1974

Prins Sihanouk heeft een beroep op Gerald Ford gedaan, iets wat hij zich had kunnen besparen. Er sterven driehonderd mensen per dag in het koninkrijk Cambodja sinds Nixon zijn onwettige oorlog tegen het land afkondigde. In Saigon wankelt president Nguyen Van Thieu steeds meer. Vooral na de val van Richard Nixon lijken de Amerikanen zich meer en meer van hem te distantiëren. Je moet er niet aan denken hoeveel bloed er in dat deel van de wereld heeft moeten vloeien voor ze in Washington bereid waren een begin te maken met de werkelijkheid onder ogen te zien.

Walter Pincus²⁸⁶ memoreert dat ook al kan men de cia bekritiseren voor wat in Chili werd gedaan: ‘its legal authority under its charter’ werd in het geval van de moord op Salvador Allende niet geschonden. Kan je nagaan hoe deze wereld aan de cia-heidenen is overgeleverd. Maar, aldus Pincus, ‘that was

286 The New York Times, 2 oktober 1974.

[p. 239]

not the case with cia complicity in Watergate “extra-agency-activities” and the subsequent cover-up.’ Het hemd is nader dan de rok. Met Watergate heeft de cia wel buiten de pot gepist. cia-directeur Richard Helms loog links en rechts of het gedrukt stond tijdens diens verhoren in het Congres, zoals over de rol van E. Howard Hunt, die door het Witte Huis voor de smerigste karweitjes werd geleend van Helms. Hij loog bovendien onder ede en als je mij vraagt: dit is de recommandatie nummer één voor de post van directeur van de cia: ‘lying with a straight face.’²⁸⁷

Havana Caper is de titel van een editorial in de Times.²⁸⁸ De senatoren Javits en Pell worden in de voornaamste krant van de vs als twee nincompoops voorgesteld, die een onzinnig snoepreisje naar Cuba zouden hebben gemaakt en mooi weer met met Fidel Castro hebben gespeeld. Ik begrijp zo'n krant niet. Eindelijk hebben twee senatoren van goede naam en faam het lef naar Cuba te reizen in een poging een doorbraak te zoeken - of op zijn minst naar openingen in een deadlock te zoeken - en de Times weet niets beter te doen dan hen af te kraken. ‘Was this trip necessary?’ vraagt het blad. Die trip was natuurlijk al een dozijn jaar over tijd. ‘Was it in the best interest of the United-States?’ Wat een stomme vraag. Of course, it was! ‘Two Senatorial freelancers cannot conduct diplomacy,’ aldus de Times. Nee: Watergate-leugenaars en inbrekers zeker wel? Ik zal altijd van mening blijven dat wanneer in de jaren 1959-1961 Eisenhower eerst, gevolgd door Nixon, als vice-president, niet zo stompzinnig ten aanzien van Castro van leer waren getrokken, Fidel Castro nooit en te nimmer in het sovjetblok terecht zou zijn gekomen.²⁸⁹

Ik schrijf Peter ook over mam en krijg tranen in mijn ogen. Ik zie haar namelijk in haar hoekje op de bank in mijn werkkamer zitten. Wat zou ik haar graag vertellen hoe zoet Keke altijd in mijn ‘kranten-stoel’²⁹⁰ ligt. En wanneer ik naar de vleugel loop om te spelen, gaat hij mee en springt op Peters stoel, die dichterbij staat.

287 The New York Times, 2 oktober 1974.

288 The New York Times, 2 oktober 1974.

289 Zie mijn reizen naar Havana, Memoires 1959-1961 en Memoires 1961 en volgende delen.

290 Dat was een fauteuil overtrokken met leer en bedrukt met Engelse zondagsbladen.

6 oktober 1974

Opeens vroeg ik me af of Peter in New York wel genoeg geld zou hebben. Ik keek op de laatste afrekening van mijn rekening bij de Chase Manhattan Bank. Er staat nog 196 dollar op. Ik

[p. 240]

zend hem een cheque van 100 dollar. Ik zal op een dag wel geen cent meer hebben, maar dan ben ik tenminste niet lullig geweest om wat ik toen had met hem te delen, van wie ik voorgaf te houden.

Toen ik vanavond thuiskwam lagen er twee luchtpostbrieven van Peter. Hij heeft het heerlijk gehad op de farm bij Boston. ‘Heb gezwommen, gerend, geademd, gekanood, etcetera en ik kwam weer helemaal vol levenslust en energie in New York terug. Hij is ook veel samen met de Indonesiër Sony, wat me geruststelt. ‘They all think we are lovers and they just don't understand. We zijn gewoon erg lief tegen elkaar and respect each other.’ Wat Juan betreft herhaalt hij dat er natuurlijk affectie is gebleven maar de vlam is eruit: ‘Who is next? Ik word er ziek van.’ Hij eindigt met te vragen of ik wel op mijn voedsel let en genoeg beweeg. In zijn brief van de volgende dag, 3 oktober, meld hij een weekeinde naar een oude vriend uit Tilburg in Montreal te gaan. Hij leest van Rollo May The Art of Counseling. Hij leeft ook mee dat ik het huis van mam moet leeg gaan halen. ‘Er zal wel erg veel door je heengaan. Het is zo onherroepelijk. Het lijkt me een van de rotste situaties die er bestaan, alle spulletjes met zoveel historie en traditie en zo persoonlijk, allemaal weg. Ik denk steeds aan je.’

7 oktober 1974

Middernacht

Dit was een zeer vreemde dag. Het is niet te beschrijven hoe het me aangrijpt rond te gaan in mams huis en door haar spullen. Verschillende keren was ik dicht bij huilen. Wat me bijvoorbeeld ontzettend emotioneerde was de kleurenfoto van Loch Earn in Schotland, waar mam en vader hun huwelijksreis doorbrachten en waar misschien wel hun eerste love-making heeft plaatsgehad. Het hing rechtsboven mams bed.²⁹¹ Het straalt een hele bijzondere sfeer uit. Ik heb het zojuist links van mijn bureau hier in Amerbos gehangen. Daardoor zal ik het veel bewuster beleven - en in me opnemen (absorberen) - dan wanneer ik het in mijn slaapkamer zou plaatsen. Nellie is overgekomen en assisteert me.

Waar ik meer dan intens blij mee ben is de klok uit de eetkamer van De Horst. Hij slaat de halve en hele uren. Ik herinner me dit uurwerk nog heel levendig uit mijn kindertijd. Deze klok wil ik tot in lengte van dagen bij me houden. Hij past precies in de nis in de muur met mijn dagboeken achter mijn bu-

291 Het hangt nu boven mijn bed in Johannesburg 1991.

[p. 241]

reaustoel. Let it tick until ultimate death arrives. Heerlijk om die klok nu te hebben.

De preciosa hebben Nellie en ik zo goed mogelijk verdeeld. Het Delfts blauwe bord gebakken ter gelegenheid van het verschijnen van vaders Instituten van Justinianus heb ik voor broer Theo bestemd, omdat ik denk dat mam dit zo zou hebben gewild. Op een gegeven moment stond Nellie met een gebloemde ceintuur in haar hand en zei heel verdrietig: ‘In deze pyjama is mam begraven.’ Ik nam hem mee.²⁹² Ik wist dit niet want ik heb mam na haar overlijden niet meer willen zien. Ergens kan ik helemaal niet die verlorenheid voelen van vroeger. Is het, omdat mam zo dikwijls herhaalde dat dit geen enkele zin had of geen enkel doel diende? The loss of mam is so enormous, so profound, and so infinite: it is as if even tears cannot express what you feel about it.

Ik heb een boekje gevonden met een groene omslag (haar lievelingskleur?), met beeldig opgeschilderde viooltjes, beautiful. Naast losse gedachten staan er nota bene uitgaven in. Het lijkt wel een dagboekje, in fragmenten. Ze zijn veelal met een potlood geschreven en moeilijk te kopiëren. Maar ik wil het toch proberen om enkele van haar gedachten aan mijn broers toe te zenden.

‘La vie éternelle n'est pas remise à plus tard, elle commence dès maintenant, à l'instant même... il est en nous à la façon d'une parcelle de levain²⁹³, il commence à croître, à travailler, quelqu'un a commencé à se nourrir de nous et à opérer en nous à nos dépens son mystérieux travail... Il faut pratiquer l'espérances.’ Heerlijk om zoiets terug te vinden, iets wat haar moet hebben beroerd.

292 Het bevindt zich in mijn dagboek.

293 Zuurdesem.

[p. 242]

8 oktober 1974

Terwijl ik het vlees voor de hond aan het koken was, vroeg ik me afwat mam vroeger moet hebben gedacht wanneer ik haar huis binnenwandelde en klaagde over de stank die het koken van hart voor Keke met zich meebracht. Nu doe ik het zelf en ruik het niet eens meer.

Ik vond Melatiknoppen van de Javaanse schrijver en dichter Noto Suroto.²⁹⁴ Dat is de vader van mijn vriend Indro. Vader zette er een stempel met zijn naam uit Delft in, uit zijn studiejaren. Wat moet vader, ondanks zijn pijnlijke jeugdherinneringen²⁹⁵, toch in zijn hart diep met Java verbonden zijn gebleven. Hoe kan het ook anders? Zijn geboorteland.

Vandaag krijg ik een aanvaring met schoonzuster Nellie. Een tante had het gerucht verspreid dat ik de telefoon in Bilthoven zou hebben laten afsnijden. I did no such thing, of course. Het kwam ter ore van tante Jetty die onmiddellijk naar Bilthoven opbelde en ostentatief zei met Nellie te willen spreken. Los van het feit dat iedereen normaal met mams huis telefoneerde, ontstond spektakel over wat ik wel of niet gedaan zou hebben. In plaats dat Nellie vierkant achter mij stond en tegen die dame uit Wassenaar zei waar het opstond, hoorde ik haar dermate onsmakelijk met tante Jetty slijmen en naar de mond praten, dat toen ze had opgehangen ik haar ongezouten de waarheid heb gezegd. Ik zag haar wegtrekken. Zij ging naar boven. Je houdt uiteindelijk niemand over. Bovendien wist ik exact wat Theo en Nellie werkelijk over de zuster van man dachten, zoals ze me in Lugano hadden gezegd en wat ik maar heb weggelaten in detail te vertellen.

294 Noto Suroto, Melatiknoppen, S.L. van Looy, Amsterdam 1915.

295 Scheiding van zijn ouders te Semarang.

9 oktober 1974

Telepathie. Indro Noto Suroto schrijft mij steeds gebeld te hebben. Maar ik was in Bilthoven bezig met mams huis.

V.K. Krishna Menon is overleden, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken van India. Ik heb hem in heel wat situaties meegemaakt in de vn en bewonderde hem in vele opzichten. Hij had een scherpe geest en nam nooit een blad voor zijn mond. Washington had de pest aan hem want he called a spade a spade. Hij was een uitgesproken exponent van de groep van niet-gebonden landen. Hij sprak altijd voor de vuist weg en deed dit kundig en to the point. Hij is 77 jaar geworden.

Vandaag heb ik in de auto naar Utrecht een gesprek met Nellie gehad en eigenlijk het thema familie, broers en loyaliteit ver-

[p. 243]

der uitgediept. Ik zei de double-faced approach van de familie niet te huldigen en me niet voor niets in de positie van ‘buitenbeentje’ te hebben gemanoeuvreerd, omdat ik het gewoon niet opbreng poeslief te doen in iemands gezicht, die ik in wezen veracht, al is het de zuster van mijn moeder.

Nu heeft de New York Times voor de verandering Joseph Lelyveld naar Indonesië gezonden. Hij schrijft een uitvoerig stuk over hoe rij Java feitelijk is, maar niet rijk genoeg om de tachtig miljoen eilandbewoners te voeden. Hij schrijft vanuit een dorpje op Midden-Java waar 420 gezinnen, in totaal 2.000 mensen, op een oppervlakte van anderhalve kilometer wonen.

We hebben opnieuw een ontmoeting met Gerard Croiset gehad voornamelijk om nog eens over George de Mohrenschildt te spreken.²⁹⁶ ‘Hij wordt niet vermoord,’ aldus de helderziende. ‘Hij gaat echter een rol spelen wanneer het onderzoek naar Dallas wordt heropend. Het definitieve “ja” heeft hij nog niet gegeven, ook al heeft hij tegen jou in de auto er op gezinspeeld dat hij erbij betrokken was. Zouden ze De Mohrenschildt toch opruimen, dan komt er zo'n een modderpoel los, dat de wereld te klein is.’²⁹⁷

Frits Schaling van de nrc zegt dat er in de Indonesische pers zou staan dat ik geen contact meer met Ibu Dewi zou hebben. Hoe komen ze erbij?

296 Noteerde niet de details, maar Carel Enkelaar was er waarschijnlijk zeker bij, evenals Klaas Jan Hindriks.

297 In 1977 werd George de Mohrenschildt vermoord.

10 oktober 1974

De klok slaat, een vertrouwd gevoel uit mijn ouderlijk huis. Keke ligt onafscheidelijk bij me in de krantenstoel. Het is niet te geloven hoe je je aan zo'n diertje gaat hechten, met zijn onbedorven aanhankelijkheid.

11 oktober 1974

Bracht de hond bij dr. Offereins in Bosch en Duin, omdat ik weer op reis moet. Het leek zo'n zielig oud hoopje ellende, zoals hij in zijn kennel stond. Ging me door merg en been. But what can I do?

Prepareerde een geluidsband voor broer Hendrik in Kaapstad en besloot met een étude van Chopin, wat me tot tranen bracht. Hij had op mijn straffe brief met een tape geantwoord, die om een aardig antwoord vroeg.

Jan Joost Lindner kraakt in de Volkskrant vanmorgen Deel II van mijn interviews over Grenzen aan de groei in derdewereldlanden

[p. 244]

en het socialistische blok af in een groot opgemaakt vierkolomsartikel. Ik zou verzuimd hebben interessante thema's, die in gesprekken opdoken in andere interviews verder uit te bouwen. Lindner vergeet dat ik op een slof en een oude schoen van continent naar continent moest reizen (eigenlijk voor niets werkte) en me niet kon permitteren naar geïnterviewden terug te keren voor aanvullende gedachten en commentaren. Ik heb het geprobeerd te doen, bijvoorbeeld bij mevrouw Gandhi, maar zij wilde niet op nieuwe schriftelijke vragen antwoorden en liet me enkele redevoeringen toezenden, waar ik niet mee uit de voeten kon. De beste stuurlui staan permanent aan wal en Lindner, vanuit zijn kantoortje in Den Haag, heeft gemakkelijk praten.

Gelukkig schrijft D.H. Ringenoldus in Elsevier heel anders.²⁹⁸ ‘Binnenkort verschijnt er een opzienbarend en belangrijk boek op de Nederlandse markt,’ aldus Elsevier. En verder: ‘Het is een blik in de duistere diepten van de ziel (...). Schrijnend duidelijk is dat de kloof tussen de westelijke wereld en de “anderen” onvoorstelbaar groot is en dat deze dagelijks groeit.’ Ringenoldus: ‘Een wurgend gevoel van onmacht maakt zich van je meesterbij het lezen (...). Het hele scala van algemeen menselijke vooroordelen steekt van tijd tot tijd agressief het kopje op (...). Het is een onthullend boek geworden.’ Voilà. Bij die zogenaamde recensies komt het er altijd weer op aan welk niveau het brein van de geachte recensent zelf heeft bereikt. Gelukkig is dr. A.L. Constandse juist nogal complimenteus.

Professor Frits Böttcher heeft Deel II nu ook in handen en zegt het uitstekend te vinden. Het lijkt hem een prima gedachte het boek in West-Berlijn aan Beatrix en Claus te overhandigen.

Het artikel dat ik voor de ncrv-Gids²⁹⁹ schreef over het portret met Aurelio Peccei dat wij in Italië hebben gefilmd, is verschenen.

298 Elsevier Magazine, 5 oktober 1974.

299 Zie bijlage 30, ncrv-Gids, 5 oktober 1974.

12 oktober 1974

Erik van der Leeden kwam gisteravond en bleef slapen. We waren as close and intimate as ever.

Gisteravond waren ook de beide secretaresses van Aurelio Peccei, Elena Tognarelli en Anna Pignocchi, op Amerbos, samen met Klaas van Gelder van de ncrv³⁰⁰ om naar de film te kijken. Om 09.00 uur bracht ik mijn schoonzuster Nellie naar Schip-

300 Klaas had me een sympathieke, maar nogal domineeachtige brief bij het heengaan van mam geschreven.

[p. 245]

hol voor haar vlucht naar Zürich. Na het samen leegmaken van mams huis was het een emotioneel afscheid. Alle brieven die mam van broer Hendrik had bewaard, heb ik hem in Kaapstad toegezonden (uiteraard zonder er een letter van te lezen).

Het waren vreemde en onvergetelijke dagen. Ik schreef weinig over al het verdriet dat dit trieste werk met zich meebracht. Zoals over sommige familieleden, die om bepaalde zaken kwamen vragen (bedelen). Het waardevolste resultaat is misschien geweest dat ik voel veel dichter tot Nellie te zijn gekomen dan voorheen. Mijn dagboek is miserabel incompleet.

nrc Handelsblad publiceerde



vanavond deze advertentie over mijn nieuwe boek. Dat is tenminste iets. Bruna heeft voor een keertje in de bus geblazen. De Amerikaanse ambassadeur in New-Delhi, Daniel Moynihan, heeft Henry Kissinger er op gewezen dat de berichten over cia-bemoeiingen (met diens medeweten en toestemming) bij de regering van mevrouw Indira Gandhi ongerustheid hebben veroorzaakt, omdat de cia er al vele jaren van wordt verdacht ook in India in troebel water te vissen vanwege, wat in Washington weer wordt gezien, als ‘te nauwe banden’ met Moskou. Moynihan was vooral in ernstige verlegenheid tegenover de regering-Gandhi gekomen, omdat zijn ambassade vorig jaar formeel had ontkend dat de cia of Washington ooit bij een coup in Chili betrokken zouden zijn geweest. Inmiddels is gebleken dat Henry het zelf allemaal prima vond. Ja, ja. Hoe lang wordt al ontkend dat de cia betrokken was bij de coup in Jakarta in 1965? Het zijn bastards van de bovenste plank in Washington.

Omdat we allemaal vermoeden dat het met tante Jetty eveneens eigenlijk helemaal niet in orde is, heb ik haar gisteren om-

[p. 246]

standig in het bijzijn van Nellie verzekerd dat wanneer er ooit iets was ze maar hoeft te bellen en ik in 45 minuten in Wassenaar zou zijn, zoals ik dit vroeger voor mam deed. Ik hoorde Nellie dit later aan Theo doorbellen en het leek erop of zij het eindelijk voor me opnam.

Wat ik vergeten was te vermelden is het bezoek aan Amerbos van Bung Karno's voormalige minister en laatste ambassadeur in Cuba, Pak A.K. Hanafi, die nu met zijn gezin in Parijs woont en weigert naar Suharto's Indonesië terug te keren. Bij binnenkomst omhelsde hij me. ‘Ik dank je honderdmaal, Wim, voor wat je voor Bapak en Indonesië hebt gedaan,’ zei hij, mede doelende op Den Vaderland Getrouwe. Hij bracht een zekere Piet van Staveren mee, een Nederlandse militair, die naar Indonesië was overgelopen en door het kabinet-Willem Drees negen jaar in Leeuwarden was opgesloten. Helaas breng ik geen sympathie op voor overlopers, wie het ook mag zijn of welke zaak men meent te dienen. Wim Klinkenberg, die dezer dagen tot vice-voorzitter van de nvj is gekozen, vertelde dat Piet van Staveren door Mohammed Hatta was uitgeleverd. Mijn sympathie heeft evenmin ooit bij Hatta gelegen, ook zonder het geval-Van Staveren te kennen niet. Mijn twijfels waren op persoonlijke kennismaking en waarneming gebaseerd en zijn nooit verdwenen.

Pak Hanafi zei bijvoorbeeld: ‘Bung Karno behandelde jou als een zoon, Wim.’ Ik dacht: Dat is eigenlijk waar. We bekeken foto's van de ‘rombongan’, die we naar Kalimantan maakten waar Pak Hanafi als minister opstond. Hij vertelde Ibu Dewi te hebben opgebeld, vooral ook om Kartika te zien, maar Dewi weigert hem te ontvangen. Die dame doet toch veel slechte dingen.

Notitie

Hier ging aanvankelijk mijn dagboek tot 7 november 1974 verloren doordat een van mijn koffers uit het bagagedepot van een hotel in New York werd ontvreemd. Op 13 december 1974 belde panam in Amsterdam dat die vermiste koffer die dag op de bagageband van een uit New York arriverend panam-toestel stond. Niemand kon verklaren hoe mijn bagage daar was terechtgekomen. In ieder geval zat mijn dagboek er nog in.

13 oktober 1974

Amerbos

Voor vertrek naar West-Berlijn moest ik eerst voor De Typhoon een kolom over Cambodja schrijven. De vs geven zeker 650

[p. 247]

miljoen dollar per jaar uit om het land volkomen te gronde te richten. Nixons interventie in dat arme land duurt nu al bijna vijf jaar. Eentiende van de bevolking van zeven miljoen mensen is al om het leven gekomen. Het is gewoon Amerikaanse aangezwengelde genocide. Geen wonder dat niemand in Washington zich een lor aantrekt van een miljoen doden in Indonesië. Het is apartheid-denken ten top gedreven. De slachtoffers zijn nu alleen niet zwart, maar café au lait. Washington is in staat een wereldoorlog te ontketenen over het vergieten van bloed van één Amerikaanse burger, omdat in Amerikaanse kersenpitten een Amerikaans leven ontelbaar meer waarde heeft dan een leven van welk ander land ook. Cambodja telt officieel al 50.000 oorlogsweduwen en zeker 200.000 kinderen in dat land hebben hun ouders in Nixons oorlog verloren.

Schiphol

Ik mis mam verschrikkelijk.

Eindelijk lees ik een verslag in de Times over de getuigenis van cia-directeur William Colby over de wijze waarop Washington alles in het werk stelde om regeren voor Salvador Allende onmogelijk te maken. Al in 1964 zorgde de cia er voor dat Allende in de verkiezingen tegen de christen-democraat Eduardo Frei geen schijn van kans had. Chili diende bovendien als proefkonijn voor een nieuwe cia-tactiek om via zware dollarinjecties een regering die Washington niet welgezind was ten val te brengen. Wat natuurlijk ook meespeelde was dat Allende een vriend was van Fidel Castro, de meest gehate Latino van allemaal in het Witte Huis. Er werd al met dollars gewapperd voordat Allende de verkiezingen won. Toen dit een fait accompli was, begonnen de mafiacowboys zich pas goed te mengen in Chileense zaken. In 1970 werd meteen al vijf miljoen dollar uitgetrokken om aan de destabilisatie van het Allenderegime te gaan werken. Geleidelijk breidden deze clandestiene operaties zich verder uit.²⁰¹

William Safire is van mening dat eerst de telefoon en daarna de tape recorder hebben bijgedragen tot ‘the atrophy of the personal dairy’. Hij vervolgt: ‘Many of us record ourwords, but few of us record our thoughts.’ Safire constateert dat veel mensen huiverig zijn geworden om dagboeknotities te maken, zoals een medewerker van Nixon op het Witte Huis, die hem had geantwoord - ondanks Safires pleidooi in het belang van de historie zijn dagboek bij te houden - dat hij dan de kans en het

201 The New York Times, by Seymour Hersh, 7 september 1974.

[p. 248]

risico liep dat een rechter bij een eventueel onderzoek naar wat er op het Witte Huis had plaatsgevonden zijn paperassen zou kunnen opvragen.

Volgens Safire doen dagboeken het volgende: ‘Diaries remind us of details that would otherwise fade from memory.’ Dit is een waarheid als een koe. Open deur.

(Ik heb nu bijna de periode 1925-1975 voltooid in 50.000 pagina's. Bij het schrijven ervan verbaasde ik me voortdurend hoe erbarmelijk weinig we ons herinneren, zelfs van ervaringen in onze onmiddellijke omgeving, en vooral ook hoe we details menen te herinneren die in werkelijkheid soms ingrijpend anders waren. Het geheugen is een chronisch vervalsingsapparaat. Een dagboek is het meest betrouwbare double-check denkbaar, ook al zal het niet 100 percent accuraat zijn (het blijft natuurlijk tot in lengte van dagen ‘een persoonlijke waarheid’). Van het dagboek van Samuel Pepys (1633-1703) wordt ook vandaag nog gezegd dat het ‘provides a valuable picture of the age of Charles II.’ Zo is het.)³⁰²

‘Write for yourself,’ adviseert Safire. ‘The central idea of a diary is that you are not writing for critics or for posterity but are writing a private letter to your future self.’ Daar ben ik het niet mee eens. Inderdaad: vooropstaat dat je een dagboek voor jezelf schrijft. Maar natuurlijk heb ik nooit for critics geschreven - ik ken ze. Ik heb mijn buik vol van wat een kletsmajoor als Jan Joost Lindner nu weer over Deel II van Grenzen aan de groei schrijft. Maar wel schrijf ik, en zeer duidelijk (behalve voor mezelf) voor de historie. Wel degelijk. En dan niet alleen per se met het oog op historici, maar misschien nog meer op psycho-historici en alle mensen, die naar mijn verwachting in de toekomst door een veel omvangrijker kennis van de mind (de machinerie in het hoofd) de groei van het begin tot het einde van de psyche zullen gaan bestuderen. Hoe word je aan het einde van je leven de mens die je dan zult zijn? Niet voor niets tracht ik een geschiedenis te schrijven van persoonlijke emoties, van individueel beleven, van liefde en verdriet, van affecties variërend van totale overgave tot nonchalante onverschilligheid langs de weg van de gebruikelijke tribulations in life, zoals het helaas met mejuffrouw Büringh Boekhoudt zou verlopen. Safires advies nummer drie: ‘Put down what cannot be reconstructed. You are not a newspaper record, obligated to record every first time that a man walks on the moon. Instead, remind yourself of the poignant personal moment, the remark you

302 Deze twaalf regels (tussen haakjes) heb ik in 1991 in Johannesburg bijgevoegd.

[p. 249]

wish you had made, your predictions about the outcome of your own tribulations.’ Hier ben ik het mee eens. Hoewel, ik zou graag hebben gezien dat Safire hier een uitleg over Individual Psycology aan zou hebben toegevoegd. Het woord ‘dagboek’ impliceert immers het verslag van één individu. Niet alleen iedere vingerafdruk van ieder mens verschilt van de ander: iedere psyche is afzonderlijk en anders, compleet van elkaar verschillend, gecodeerd, geprogrammeerd. Hoe voltrekt zich dit unieke proces van ‘individualization: the process of becoming an individual?’ Niet te verwarren met het eerder in mijn dagboek door C.G. Jung omschreven proces van individuation, door hem in een brief van 24 september 1948 aan zijn medewerkster Jolande Jacobi aldus omschreven: ‘Individuation, understood as the growing self-awareness of the individual and society, and expressed also in the transformation of man's idea of God in correspondence with the ruling state of consciousness, is a social, ethical, and religious problem which is more important for us then ever today if we are not only to endure the present but also shape a better future.’³⁰³

‘The “principium individuationis” is defined as the principle on which depends the breaking up of the general into the particular, into single beings (...) or individuals,’ schreef Jolande Jacobi. Aristoteles, Thomas Aquinas, Leibniz, Spinoza, Locke, Schopenhauer hebben zich allemaal over deze vragen gebogen. Zoals dr. Margaret Mead me al enkele jaren geleden zei: ‘This is the age of the mind.’ Voor mij is raison d'être nummer een om met mijn dagboek een bijdrage te leveren aan dit proces van input en output via mijn mind, om de mind researchers een document in handen te geven dat hen mogelijk bij hun toekomstige arbeid zal helpen om in enige mate wegwijs te worden in dit oneindige labyrint van hard and soft wiring in onze hoofden, die uiteindelijk de kwintessens van onze menselijkheid uitmaken. Wanneer William Safire - van huis uit politiek commentator en eens speech writer voor Richard Nixon - zijn beschouwing ook nog aldus eindigt, ‘Wish I still kept a diary. But you see, I get very tired at the end of the day, and besides, nothing interesting happens anymore. And so to bed...’, dan denk ik: ‘meneer, waar bemoei je je mee: je maakt je er met een Jantje van Leiden af; dit is nu juist een duizendmaal belangrijker onderwerp dan het geschrijf over Watergate en Nixon waar jij 's avonds uitgeput van in je bedje rolt.’³⁰⁴

303 Jolande Jacobi, The Way of Individuation, Harcourt, Brace and World, New York 1967. Zie Memoires zomer 1970.

304 The New York Times, 9 september 1974.

[p. 250]

West-Berlijn, Hilton Hotel, Room 1022

De eerste persoon tegen wie ik aanliep was Aurelio Peccei, die me als steeds bijzonder hartelijk begroette. Men had hem reeds gezegd dat de ncrv-film uitstekend was geweest.

Frits Böttcher had van de heer Van Warmenhoven³⁰⁵ vernomen dat Beatrix en Claus de film hadden gezien. Hij zei verder dat Aurelio moeite had te begrijpen dat Beatrix en Claus serieuze mensen waren. Hier geloofde ik natuurlijk niets van. ‘Ik geloof bovendien,’ aldus Böttcher, ‘dat Aurelio het niet kan zetten dat de Club van Rome in Nederland zo au sérieux wordt genomen in tegenstelling tot Italië.’ Onzin. Böttcher, de klein burgerman uit Den Haag, projecteert zijn eigen opvattingen op de seigneur uit Rome, die misschien liever meer belangstelling in Italië had gezien, maar zich gewoon realiseert dat het algemene publiek in Nederland beter geschoold is en beter nadenkt dan bij de Italianen. Frits kan bovendien buitengewoon ongemanierd zijn. Ik stond met professor Adam Schaff te praten en dan onderbreekt hij ons gewoon, spreekt me in het Hollands aan en sleept me mee naar een krantenstal om me een artikel uit Der Tagesspiegel te tonen.

Francisco Paesa wordt officieel op de lijst van deelnemers aan de jaarlijkse Club van Rome- vergadering vermeld. Dit zal hem plezier doen en ik ben blij voor hem.

Beatrix en Claus arriveerden om 17.30 uur begeleid door ambassadeur dr. J.G. de Beus en diens vrouw. Een in Volendamse klederdracht gestoken kind bood bloemen aan (stomme gewoonte). Intussen omhelsden mevrouw Peccei en dochter Paola me tweemaal om te bedanken voor de film, die zij prima hadden gevonden.

Ik denk aan mam. Normaliter zou ik haar allang een keer hebben opgebeld.

305 Privé-secretaris van Beatrix en Claus.

14 oktober 1974

West-Berlijn, Conferentiehal

Om 22.00 uur gisteravond arriveerde Francisco Paesa. We omhelsden elkaar. Hij bracht een prima brief mee, die ik meteen in fotokopie ter inspectie naar broer Theo heb gezonden.³⁰⁶ Hij zei ook dat Dewi hem vrijwel dagelijks belde en niet een keer mij ter sprake had gebracht. Er zal wel weer wat zwaaien. Maar de tijd, dat ik me over haar opwond, is voorbij.

Ik vertelde hem trouwens dat bij het dossier, dat we over hem hadden ontvangen, een aantal knipsels over Dewi waren bijge-

306 Zie bijlage 28.

[p. 251]

voegd. ‘It's terrible, what can I do about it? zei hij. Ik zegde toe met Dewi te zullen spreken.

‘Leave it to me, I'll take care of it.’

‘I want you too,’ antwoordde Paesa. Hij sprak met geen woord over de 1.500 dollar die hij me voor de kosten van de tweede Moskou-reis schuldig was.

09.30 uur

Frits Böttcher adviseerde om via dr. De Beus, die ik uit New York ken, het aanbieden van mijn boek aan Beatrix en Claus te regelen. Ik gluur naar Beatrix in de vergaderzaal en het valt op dat zij voortdurend een boze, ernstige, verveelde en ontevreden uitdrukking op haar gezicht heeft. Ik zie haar even later een cameraman met zijn lampen wegwuiven. Ik vroeg De Beus wanneer ik het boek kon overhandigen. Hij is zelf bezig met afscheidsvisites in Bonn en is alleen nog maar vanmorgen in Berlijn. Eerst zei hij: ‘Waarom biedt u het straks om 12.15 uur, als zij vertrekken, niet in de gang aan?’ Toen bedacht hij zich en stelde voor: ‘Ik wil het ook wel namens u geven?’ Altijd weer hetzelfde liedje bij Buitenlandse Zaken, alsof ik schurft heb. Ik doe ze nog eens een keer wat aan. Pieker er niet over.

11.15 uur

Het valt me steeds opnieuw op, dat terwijl Beatrix zit te luisteren naar de reeks voordrachten haar gelaatsuitdrukking off guard eigenlijk full of disgust and nastiness is.

Vlak voor de middagzitting begon ben ik op Beatrix en Claus toegestapt. Ik vermoed dat zij dit ongepast vond, want ze zei op onaardige toon - wat veel over die dame zegt - ‘Dag mijnheer Oltmans.’ Ik gaf eerst haar een exemplaar van Deel II en vervolgens een aan Claus, die keurig opstond en mij een hand gaf, waarna eveneens Beatrix met een handje bedankte. Dat was alles. Savoir vivre is nooit een fort van de Oranjes geweest, te meer waar Beatrix precies zou moeten weten hoe de vork in de steel zit, zo niet via Den Haag, dan toch zeker via mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Claus begon trouwens meteen mijn boek te bestuderen. Ik lette er een tijdje op. Hij maakt een veel aardiger indruk dan Beatrix. Ik vind haar truttig als zij zich aldus gedraagt. Ik schreef juffrouw Boekhoudt later een briefje over dit voorval. Tevens schreef ik Lisette van de kennel van dr. Offereins vooral lief voor Keke te willen zijn.

Spreek ontzettend veel mensen.³⁰⁷ Professor Hans Linnemann

307 Het is onmogelijk hier de vele notities over ontmoetingen allemaal te vermelden.

[p. 252]

zei dat zijn studieproject voor de Club van Rome zou moeten worden stopgezet indien Buitenlandse Zaken de toegezegde subsidie die reeds te laat was niet zou overmaken.

Professor Mohammed Kassas verzekerde me dat Abdel Gamal Nasser nooit ofte nimmer Henry Kissinger zou hebben omhelsd, zoals Anwar Sadat heeft gedaan. Dat wist ik ook wel. Sadat is een collaborateur.

Vanavond was er een concert door het kamermuziekensemble Camerata Bariloche. De muziek was prachtig, maar mijn gedachten waren bij mam, haar onverwachte ziekte en plotselinge dood. Ik raakte door en door verdrietig en was van de kaart. Ik had gisteren nog het fotoalbum van mijn ouders van hun huwelijksreis naar Schotland doorgebladerd. Dit betekende veel voor hen. Nu is het album bij mij. Waar moet het naartoe na mij?

15 oktober 1974

Heb mezelf aan Van Warmenhoven voorgesteld, die aardige ogen heeft. Ook bracht ik Wout Woltz bij de heer Pannenborg van Philips, die trouwens naast Francisco en mij in de vergaderzaal zit.

Beatrix pulkt voortdurend aan haar gezicht. Prins Claus heeft tegen professor Emmanuel Ayandele van Nigeria gezegd: ‘You are in this book and I am going to read what you have to say...’ Ayandela voegde eraan toe: ‘The prince makes propaganda for your work this way.’

Er is een nos-team waar Dick Leurdijk de scepter zwaait. Hij wilde voor de duizendste maal Alexander King over milieuproblemen gaan filmen. Ik maakte hem attent op de aanwezigheid van professor Mohammed Kassas uit Caïro. Hij kwam me later vertellen dat Kassas ‘geweldig’ was geweest. Ik wil verder niets met die nos-heren te maken hebben. Er loopt een juffrouw met opgestoken haar bij het team rond, die denkt dat ze alles weet. Ook herinner ik me dat toen ik Wout Woltz aan de heer Pannenborg van Philips voorstelde, deze zei: ‘Waarom vind ik de nrc de laatste tijd zoveel beter?’

‘Ach,’ zei Woltz, ‘dat ligt aan u of aan de krant.’

De Indonesische afgevaardigde Sudjatmoko, die van Suharto Indonesie niet meer uit mag, is vervangen door minister Sumitro. ‘Ik ken uw naam,’ zei hij en deed aardig, maar ik aarzel om echt met hem te gaan praten.

Mistte Frits Böttcher vanmorgen die had verteld naar Oost-Berlijn gegaan: ‘Want ik heb geen zin om naar halfzacht geleuter over de humanistische approach te luisteren.’ Sprekers

[p. 253]

vanmorgen waren Helio Jaguaribe, Robert Jungk, Denis de Rougemont, Karl Deutsch en anderen. Ik vond vooral Adam Schaff to the point. Ik knap op Böttchers arrogantie en eigendunk steeds meer af, precies zoals Aurelio Peccei dit doet. Böttcher voegde me trouwens toe: ‘Ik ben als de dood voor dat dagboek van jou.’ Hij kan wel eens gelijk hebben. Het zijn altijd de achter-de-elleboog-figuren of anders zij die weten dat ze boter op hun hoofd hebben, als Henk Hofland, die in de rats zitten over wat ik zou kunnen opschrijven. Je pikt ze er zo uit. André Spoor kijkt, als er een boek van me uitkomt, ook het eerste in de index bij de letter S. Niet omdat ze er aan twijfelen dat ik onzin noteer. Ze weten deksels goed wat ik doe. Nauwelijks had Böttcher zijn doodsangst voor mijn dagboek uitgesproken of hij lazerde met ontzettend veel kabaal over een tafelpoot.

Ik heb Peter in New York opgebeld, ook al heb ik nog maar 2.000 gulden op mijn amro-rekening staan. Hij weet nu dat ik op 17 oktober met panam 073 uit Frankfurt over kom. We constateerden allebei voor de zoveelste keer dat long distance talking via een satelliet niet je dat is in intimacy of elkaar opwarmen. Adam Schaff vertelde me dat hij het nos-team had gezegd best een stukje interview te willen geven, maar dan aan mij. Zo zie je. Mijn reputatie hier is gevestigd, maar van Hilversum - of is het Den Haag? - mag ik niets doen.³⁰⁸

Francisco heeft een dame uit Frankfurt geïmporteerd om hem gezelschap te houden. Toch spreken we af en toe met elkaar. Hij vertelde me dat de Bank de Bruxelles 190 miljoen Swiss francs of 65 miljoen dollar is ‘kwijt’geraakt. Vandaag staat het bericht in de Herald Tribune. Alleen stond daarin dat het bedrag onbekend was.

308 Ik wist in 1974 nog niet half van water achter mijn rug om op het hoogste niveau in Nederland tegen mij was ondernomen; daar kreeg ik de eerste bewijzen pas in 1991 van.

16 oktober 1974

De herfstkleuren zijn prachtig.

Ontbeten met Frits Böttcher, die ook wel weer aardig kan zijn. ‘Ik ben goed op dreef’ vond hij van zichzelf. Hij filosofeerde dat indien Aurelio de Club zou komen te ontvallen de zaak minder flamboyant zou worden en ook tevens meer in de westerse hoek terecht zou komen en daardoor ook veel effectiever zou zijn.³⁰⁹ Ik benadrukte dat ik juist het betrekken van landen uit het Oostblok (waar mogelijk) de sterkste kant van Aurelio's be-

309 Het tegendeel zou gebeuren. Bij de dood van Aurelio tien jaar later raakte alles in de vergetelheid: second-raters took over.

[p. 254]

leid vond, want hoe kan je over wereldmodellen spreken - wat de essentie van de Club van Rome is - en een halve wereld er niet bij betrekken. Deze keer onderstreepte hij ook de positieve kanten van Aurelio Peccei, hoewel hij zei dat Aurelio ‘is een man die zich nergens wat van aantrekt.’ Godzijdank is Aurelio een persoonlijkheid die op zijn eigen kompas vaart want anders zou ‘Den Haag’ er allang in zijn geslaagd me ook hier weg te werken. Dat lukt misschien bij de nos maar niet bij Aurelio.

Böttcher wees op een rede van Deng Hsiaoping, die voorspelde dat een Derde Wereldoorlog tot de reële mogelijkheden behoorde. Het streven naar hegemonie door de twee supermachten - in militaire zin dan - zou onvermijdelijk tot een botsing leiden.

Las een onthullend artikel van Harry Rositzke, die 27 jaar voor de cia werkte.³¹⁰ Hij sluit aan op de in Washington veel beluisterde bezwaren tegen paramilitaire operaties van de cia. Wie is gemachtigd zulke operaties uit te voeren: het Pentagon, het militaire apparaat van Amerika onder controle van het Congres, of de cia onder controle van niemand of hoogstens van degene die op dat moment in het Witte Huis zit. Hoewel lbj zich juist uit protest niet herkiesbaar stelde omdat hij niet in staat was de cia onder controle te krijgen.³¹¹

Rositzke meent dat alle geheime paramilitaire bewegingen van de vs onder het Pentagon behoren te worden teruggebracht. ‘Never totally secret, demanding complex logistical support, they do not belong in a secret civilian agency.’ Dan vervolgt hij: ‘Political contacts ranging from senior government officials to labour leaders are a natural element in any secret intelligence service.’ Dit is nieuw voor mij. Wat heeft het fnv met de bvd van doen? Rositzke: ‘If such contacts are used for action purposes (het inschakelen van de maffia door de cia?), they can normally be kept secret - short of coups or high-level leaks. There will be occasions, even in a world of détente, when the executive will decide that secret political action is required.’³¹² Het is duidelijk dat er een controverse in Washington moet bestaan tussen het Pentagon en de cia. Ik denk dat hier te weinig aandacht aan wordt besteed.

Wandelde in de regen. De straten stinken hier precies zo naar benzine als overal elders. Afschuwelijk. Niemand schijnt het meer op te merken.

310 The New York Times, 7 oktober 1974.

311 Dan te bedenken dat met George Bush de verpersoonlijking van de cia, een oud cia-directeur op het Witte Huis kwam te zitten.

312 Waarom sprak niemand in 1991 bij de val van de cpsu in Moskou, gevolgd door de val van de kgb, over scrapping de cia.

[p. 255]

Leurdijk volgde een ander advies om Romesh Thapar van India te filmen. Ik zei: ‘Dick, ga terug naar professor Schaff en zeg hem dat je hem alsnog wilt filmen, want dat ik naar New York vertrek.’ Böttcher noemde Leurdijk ‘eigenwijs’ en de regie-assistente die meeloopt helemaal niet om te pruimen.

Ontmoette Jan Ettinger, een Tinbergen-addict van het Bouwcentrum in Rotterdam. Böttcher: ‘Tinbergen is aardig, maar naïef, hij gelooft iedereen.’ Na enige aarzeling voegde Woltz zich bij ons en bleef twee uur hangen. Ik blijf die man pretentieus en arrogant vinden. Op wat gebaseerd eigenlijk: zijn idiote boekje over de Club van Rome? Zijn benadering van journalistiek, zoals hij erover praat, slaat volgens mij als een tang op een varken. Toch heeft hij tezelfdertijd iets aardigs en zachts. Ik zei op een gegeven moment tegen hem: ‘Ik zou je wel over je bolletje willen strijken,’ wat ik denk dat in zijn leven te weinig (meaningfully) gebeurt.

Anthony Knoppers van de chemiegigant Mercks & Co heeft ooit in het Amsterdamse Kinabureau gezeten en mijn vader en oom Gerrit³¹³ als leden van dat bureau gekend. Hij schijnt belangstelling te hebben voor een ontmoeting met dr. Jermen Gvishiani. Ik ga hem er in New York nader over spreken.

Paesa is naar Amsterdam vertrokken waar hij zijn kantoor op de beurs wil laten inschrijven. Hij zit nu in een ander kantoor in Genève. Het huidige kostte hem 440.000 dollar per jaar.

Het nieuwe Club van Rome-rapport Menschheit am Wendepunkt, geschreven door Mihailo Mesarovic en Eduard Pestel is beschikbaar.³¹⁴ Böttcher pocht natuurlijk weer het helemaal gelezen te hebben. ‘Aurelio leest een paar pagina's en is dan al verveeld.’ Het kan waar zijn, het kan onwaar zijn. Ik denk dat Aurelio meer dan wie ook in zijn hoofd heeft zitten over de wereldproblematiek en de grote lijnen ervan. Peccei kan er uren ‘zonder papiertje’ over spreken. Böttcher moet een tekst van te voren bij elkaar schrapen en dan voorlezen. Zijn voort-durende gevit op Aurelio is voor mij hoogst indicatief. Frits een een Volkswagentje vergeleken bij de Rolls Royce Aurelio. Dat is zijn probleem. Al geeft hij plankgas, hij streeft de Rolls in geen duizend jaar voorbij, en dat weet hij.

Time komt met een artikel the club of rome: act two. Na ‘ons’ - volkomen ten onrechte³¹⁵ - als een club van ‘gloom

313 Mijn vader mr.ir. A.C. Oltmans en oom professor dr. G. Meijer zaten namens de acf in het Kinaburo.

314 Menschheit am Wendepunkt. 2. Bericht an den Club of Rome zur Weltlage, Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1974.

315 Emile van Konijnenburg van de klm zei altijd dat overal waar jezelf iets van wist verkeerd stond in Time.

[p. 256]

and doom’ te hebben afgeschilderd, schrijft Time dat het tweede model ‘does not use questionable logic or mathematics to support a bleak, in equitable philosophy of no growth.’ Vraag me altijd af hoe professor Jay Forrester en Dennis Meadows op zulke onzin reageren, die het beste weten dat Time weer eens bazelt.³¹⁶

Die Welt bericht dat Joseph Luns een voordracht op de Erasmus Universiteit heeft gehouden, waarbij het tot ernstige ongeregeldheden is gekomen. Studenten onderbraken zijn geklets met kreten dat Nederland de navo moest verlaten, wat niemand mij ooit heeft horen zeggen. Ik ben tegen Luns en niet tegen de navo: ‘Beim verlassen des Universitätsgebäudes wurde Luns so gefährlich von den Demonstranten bedrängt, dass Kriminalbeambte ihm mit Karateschlägen eine Gasse zu seinem Wagen bahnen mussten.’ Zouden ze Luns eindelijk door beginnen te krijgen in het lieve vaderland?

Ik liep vanmorgen op een leeg plein in de stad tegen professor Sumitro aan. Ik dacht: nee meneer, jij dient Suharto, ik ken jou niet en negeerde de man straal.

Om 14.15 uur was er een vijandige demonstratie tegen de Club van Rome georganiseerd door Maoïsten in Berlijn en andere linkse meelopers. Dit soort ideologisch georiënteerde individuen gaat er altijd weer vanuit dat de problemen van de wereld iets met links- of rechts-denken te maken zouden hebben. Fully equipped riot police met dozijnen auto's en trucks waren ter bescherming aanwezig. Aurelio keek vanaf een balkon van het hotel samen met senator Claiborne Pell (onlangs in Havana geweest en nu hier). Het is een naar gezicht zoveel misguided minds en fanatici de straat op te zien gaan. Dat is Jaap Jansens club of niet meer? Etinger hield het voor mogelijk dat de cia en de navo de demonstratie hadden gefinancierd. Hoe kom je erop? Ook Lester Brown van het World Watch Institute in Washington dacht aan cia-financing. Begrijp zulke vermoedens niet. Maar wie weet?

Een delegatie van de demonstranten kwam naar het hotel en begon een verklaring voor te lezen: ‘I can read,’ zei professor Eduard Pestel. ‘We want no speech we want a discussion.’ Waarop de hoofdafgevaardigde antwoordde: ‘You are all enemies of the people. We will not enter in discussion with you...’ Dan weet je al hoe laat het is in de bovenkamers van die heren en dames. Het rapport van Pestel en Mesarovic hadden ze gelezen. Het was ‘imperialist and anti-people’. Pestel:

316 Time magazine, 21 oktober 1974.

[p. 257]

‘Quote me to prove what you just said,’ aldus de brave Pestel. They did not, or could not and this memorable encounter was over.

Eigenlijk is Berlijn nog steeds een stad vol open plekken (wonden) van de oorlog. Sommige ruïnes zijn bewaard gebleven. Trieste aanblik.

Ben met een taxi naar de Bath In gegaan en trof een ultramoderne voos-sauna aan, met een zwembad, massagekamer, cabines met comfortabele matrassen. Ik had een aantal ‘bezoekers’ maar toen een fris ventje binnenkwam liet ik mijn grijpvingers gaan en in een mum van tijd was de kogel gerieflijk door de kerk. Heen DM 8,60; terug 70 Pfennig met de bus.

Telefoneerde met broer Theo, die de brief van Francisco Paesa uitstekend en bemoedigend vond. Ze gaan een maandje naar Zuid-Afrika.

17 oktober 1974

Onrustig geslapen. Lag te piekeren over Peters toekomst die me veel zorgen baart. Zou hij niet beter in het onderwijs kunnen gaan dan in de fashion world of toneelwereld blijven? Droomde over een kidnapping.

Nu blijkt dat de fijne meneer Sandberg van Het Parool alleen over de Club van Rome een bericht in zijn krant wilde hebben als het om een primeur ging. Vandaar dat Mischa de Vreede toen maar even het embargo heeft verbroken.

Frankfurt am Main

Arriveerde om 11.00 uur voor de vlucht naar New York. Deze is vertraagd tot 18.00 uur. Er is niets vreselijkers dan op een vliegveld rond te hangen. Ik heb vandaag zoveel mensen gezien en vooral gehoord, ik ben er misselijk van. Zelden heb ik er zo naar verlangd Peter in mijn armen te sluiten en nu kom ik midden in de nacht in een uitgepoepte stemming aan.

Senator Claiborne Pell die van zichzelf zegt: ‘I consider myself a liberal with moderate fiscal views’³¹⁷, spreekt nog altijd over het ijzeren gordijn, wat men in Moskou verschrikkelijk vindt. De uitspraak is verdedigbaar, maar we zullen er toch af moeten.

Op 15 oktober zijn de verhoren van John Ehrlichman van het Witte Huis begonnen, die alle verantwoordelijkheid voor de Watergate cover-up bij zijn voormalige baas neerlegde ‘to save his own neck.’ Ehrlichman (ook zo'n toepasselijke naam) was

317 The New York Times, 8 augustus 1974.

[p. 258]

intussen bezig met het redden van zijn eigen nek. Als doekje voor het bloeden zei Ehrlichman ook dat het niet eenvoudig was de schuld te leggen bij een man die hij zes jaar had gediend en aan wie hij zijn leven had gewijd. Ja, ja, maar ondertussen. Het moet een walgelijke vertoning zijn deze voormalige ‘hoge pieten’ in het stof te zien wentelen om een minder zware straf opgelegd te krijgen.

William Shannon constateert in de Times³¹⁸ dat president Ford Amerikaanse overzeese ambassades gebruikt als ‘dumping ground for political claimants and miscellaneous inconvenient persons’. Omdat George Bush het niet had gehaald vice-president te worden heeft Ford hem ‘a Chinese fortune cookie’ gegeven, aldus Shannon. ‘Mr. Bush is a nice man but he knows as much about China as the usual rich Texas tourist.’

De bookshop op Frankfurt Airport is shit. Ik kocht Double Truckin van Edward Garbo.³¹⁹ Prijs 1,95 dollar, met twee blote boys op de omslag. Rommel. Ook al leveren sommige fragmenten van de seks tussen de truckers een erectie op vanwege de ‘levendige’ beschrijvingen. Misschien is dat ook wel het doel van meneer Garbo geweest.

Erica Jong heeft Fear of Flying geschreven, waar veel over wordt gesproken. Het schijnt een roman te zijn. Ik zal nooit fictie schrijven. The fabric of my mind observing life around me runs against creating an artefact contrary to reality. Ik moet journalist en dagboekschrijver blijven. Observaties ook zoveel mogelijk in pure vorm laten zoals ze zijn geweest. Misschien moet ik meer beschouwend schrijven. Zeker geen fabels verzinnen.

Daarom ook zal ik Erica Jong niet lezen. Henry Miller deed dit wel en schreef erover in de Times. Hij brak zich het hoofd over de vraag of Isadora de schrijfster zelf is. Miller: ‘The book is definitely therapeutic, not only for women but for men too. It should be read for one thing by every shrink, every psychiatrist, and every psychologist. It should also be read by Jews. They take quite a drubbing in this book. Yet the book is in no-way anti-Semitic, since the author herself is Jewish and knows whereof she speaks.’ Miller zegt dat Joden overal ter wereld bekendheid genieten ‘in their ability to make fun of themselves, and acknowledge their shortcomings. But if someone other than a Jew does this, he is immediately called an anti-Semite.’ Schrijven of spreken over Joden, en wat Joden met de staat Israël doen in het Nabije-Oosten, roept onmiddellijk een gevoel van lopen over ijs met wakken op. Hoe komt dit toch?

318 The New York Times, 18 september 1974.

319 Edward Garbo, Double Truckin, A Manhard Book, Surrey House Inc., San Diego 1974.

[p. 259]

Erica Jong publiceert op dezelfde pagina een beschouwing over het zich voortslepende taboe over ‘sexuality in literature’. Fear of Flying - misschien moet ik het toch lezen - schijnt er vol mee te staan, vandaar ook de tweespraak tussen haar en Miller. Zij spreekt over ‘greater open sexuality’ in de dagen van Henry Fielding, Jonathan Swift, Shakespeare en Geoffrey Chaucer. De hypocrisie over seksualiteit in de kunsten is volgens haar de aanhoudende fall-out van de Victoriaanse eeuw, waarin ‘the Victorian, after all, did not give up sex: what he gave up was open sex. He did not practice abstinence, only hypocrisy.’ Die schijnheiligheid werd bijvoorbeeld door Henry Miller doorbroken, waardoor zijn boeken, met die van David Lawrence en James Joyce, jarenlang werden verboden. Erica Jong: ‘Sexual censorship is still with us and is not likely to go away until sexual health and openness become the norm in society.’ Zij voegt er (in 1974) aan toe: ‘I expect never...’

Het Zuid-Vietnamese leger, puppets van de Watergate-meneren in Washington, verliest gemiddeld tweehonderd jongens per week. Er is geen haan die ernaar kraait. De gezagvoerder van dit panam-toestel kondigt de uitslagen van de world series aan over de intercom, terwijl ik zit te mijmeren over die zinloos vermoorde jongens, waar geen hond onder in Washington dc en Saigon van wakker ligt.