Logo DBNL
Memoires 1974 (2005)

Memoires 1974

(2005)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Moskou

17 juli 1974

Hotel Leningradske, Room 505

Victor Krylov kondigde aan dat het kantoor van dr. Jermen Gvishiani zich uitsloofde om afspraken voor ons te maken: ‘We have a lot of persuasion to do, because these ministers do not know, who Paesa is and whom he represents.’ Overhandigde Francisco's brief voor Gvishiani. Gelukkig kwam Vladimir Molchanov opdagen.

Ik blijf het een milde ramp vinden om hier te zijn. Het is nu zomer en de ondergrondse stinkt. De mensen maken een povere en dikwijls gewoon arme indruk, en dit is dan een arbeidersparadijs. Je staat tien minuten in de rij voor een kop koffie in dit hotel, zogenaamd betaald met deviezen voor de bijzondere service. Ze hebben geen benul van wat service is, geen enkel plezier in hun werk en iedereen loopt rond met een smoel van een uitgeperste citroen. Er zijn zogenaamde eregasten: oudere heren met rijen decoraties op hun confectiepak waarvan je je afvraagt wat ze ermee willen bewijzen. De straten, de winkels, het is pure armoede alom. Ik ben nu ongeveer 24 uur hier en vraag me af. hoe kom ik de resterende tijd door?

Een Willem Andersen van Philips logeert hier ook. Hij stapte op me af met de woorden: ‘U bent een bekend man.’ Hij is hier om medische apparatuur te verkopen. Hij schijnt orders voor een paar ton te hebben geplaatst. Maar Philips levert er geen monteurs bij om eventuele defecten te herstellen. Absurder kan het niet. Eindhoven schijnt bevreesd te zijn om knowhow te leveren waarna de sovjets dezelfde apparatuur veel goedkoper zouden gaan fabriceren. ‘Maar andere buitenlandse bedrijven,’ aldus Andersen, ‘tot kleine Japanse ondernemingen toe, persen ons hier uit de markt. Zij verkopen letterlijk alles aan de sovjets, wat zij willen hebben. Ze beslissen bovendien snel. Bij ons worden er nooit besluiten genomen. Alles blijft op een onzichtbare muur hangen. En wanneer ik hier dan kom besef ik dat ik bezig ben voor Philips de markt te verliezen. De heer Glastra, die Oost-Europa behandelt, was laatst ook hier en zei nota bene tegen de sovjets: “We zullen wel zien of we zaken

met jullie willen doen”. Nu wordt mij dus gevraagd: meent uw Raad van Bestuur dit?’ aldus Andersen.

Ik benijd Wim Andersen allerminst. Schat hem op 38 à 40 jaar. Hij werd in Indonesië geboren, studeerde in Delft. Hij is een serieuze, aardige kerel. Ik stelde voor of het misschien zin zou hebben ir. Th.P. Tromp, die hij noemde als een tegenstander van de handel met de ussr, met dr. Aurelio Peccei samen te brengen en te proberen een link tot stand te brengen met dr. Jermen Gvishiani om alsnog de betrekkingen tussen Philips en de Sovjet-Unie van de grond te krijgen. Max Grundig, dit wist ik uit de eerste hand, had zeer goede lopende contacten met Gvishiani. Waarom Tromp niet?

Sprekend over mijn dagboek adviseerde hij met kracht dit op microfilm te laten vastleggen. Andersen: ‘Zelfs mijn kleinste apparaatjes staan op microfilm en worden in grotten in Mexico bewaard.’ Interessant.

18 juli 1974

Droomde weer over Peter. Iedereen wist dat hij er met Juan vandoor was.

Waar haalt Anthony Lewis de moed vandaan om altijd maar weer door te gaan met commentaren te schrijven in de veronderstelling dat ze enige invloed in Washington of op het wereldgebeuren zouden hebben? ‘The way we got into the Vietnam war was a disaster. We were taken in by deception,’ schrijft hij.150 Na alles wat er in Zuidoost-Azië is gebeurd is het de vraag hoe Nixon nog kan spreken over ‘peace with honor’. Bastards als Nixon kunnen alles. Zij doen gewoon alsof hun neus bloedt en de kudde trapt er heus wel in. In een andere column beklaagt Lewis zich over de schandelijke wijze waarop het Witte Huis de pers probeerde te muilkorven onder het mom van ‘het belang van nationale veiligheid.’ Daar hebben ze in Den Haag ook een handje van. ‘Congress? It remains mostly a feeble opponent of executive secrecy and abuse of power,’ aldus Lewis, die met hetzelfde gemak zou kunnen schrijven over de Tweede Kamer en ‘the abuse of power’ van Luns en consorten. Allemaal van hetzelfde laken een pak. ‘It was not the security of the country that was at stake,’ brult Anthony Lewis als een roepende in de woestijn, ‘it was the security of the holders of power that was at stake.’ Wat deed Luns met zijn gelieg over Sukarno en de Kennedy's in de kwestie Nieuw-Guinea anders dan proberen zijn eigen straatje schoon te houden? Na

gememoreerd te hebben dat de Amerikanen in het geheim Cambodja bombardeerden of kunstmatige regen veroorzaakten als een onderdeel van oorlogvoering, vraagt Lewis: ‘Have we learned anything from this depressing record?’ Natuurlijk niet. Straks komt er een andere generatie decision makers opzetten en ook zij kennen hun geschiedenis allicht niet; het zal een small wonder zijn dat dit abjecte verhaal zich niet van eeuwigheid tot zaligheid zal herhalen.151

Had een rustig gesprek met Vladimir Molchanov en een van zijn bazen bij het persbureau Novosti. Volodja vertaalt snel en ik denk uitstekend. Ik vertelde iets over daf en mijn gesprek met Andersen van Philips, wat zijn baas deed opmerken: ‘Dan bent u zakenman.’

‘Zolang de situatie met de Sovjet-Unie dit nodig maakt, zie ik niet in waarom ik niet andere belangen mee zou behandelen,’ antwoordde ik.

Ontmoette Victor Krylov, Adelina Panjukkina van het Foreign Relations Department van het State Committee for Science and Technology en een Duits sprekende medewerker. Zij wilden details over Francisco Paesa weten. ‘Tomorrow he's here, why don't you ask him anything you want,’ zei ik. Nee, dat was verder niet nodig. Zij hoopten dat we langer dan dinsdag zouden blijven, vooral nu Paesa later arriveerde. Ik vroeg of er een weekendtrip naar Leningrad en Kiev was geregeld, zoals Gvishiani in Wenen had voorgesteld. Ook daar was niet genoeg tijd voor geweest. Ze kletsen er allemaal maar op los. Dr. Gvishiani zou wel aanstaande maandag nog op zijn bureau zijn. Krylov had hem gevraagd een aantal mensen op te bellen om afspraken voor ons te maken, maar wist niet of dit was gebeurd. Je vraagt je af hoe dit land überhaupt marcheert. Hij gaat inderdaad (zoals Gvishiani in Wenen aankondigde) op 24 juli samen met de Kosygins op vakantie.

19 juli 1974

Francisco is gisteravond volgens plan gearriveerd. ‘The moment I set foot here,’ fluisterde hij naar mij, ‘I knew how I felt about this country. Let's go for the weekend to Helsinki.’

Onze eerste afspraak was om 12.00 uur op het Ministry of Electronic Industry met de deputy minister Vladislav Kolesnikov. Het was duidelijk dat de sovjets allereerst wilden nagaan hoe serieus het aanbod van Francisco was computeronderdelen te willen leveren. Gennady Verkhovenko, sales manager Semi-

conductors was eveneens aanwezig, evenals de gebruikelijke entourage van vertalers en nietsnutten.



illustratie

De heer Kolesnikov stelde voor dat er één product, één elektronische component, zou worden uitgekozen, waarvoor op de kapitalistische markt een belangrijke behoefte bestond en dat Francisco dit product in de ussr zou gaan vervaardigen voor verkoop in het Westen. Het ging er om dit product te selecteren. Had Paesa een gedachte over zo'n product? Verder verklaarde Kolesnikov: ‘We will send you within twenty days a list of articles we want to buy. We will hand in your, western, specifications. If we say, we want A-275, from the international catalogue (usa) than this is easily understandable. We'll use the standard data catalogue. We like our production to be financed.’

‘What are you telling me? You want to trade with me or do you want me to produce in the ussr?’ reageerde Paesa.

‘We want to expand our production on the basis of generally accepted credits. We seek credits and separately we want to sell, zei Kolesnikov.

‘If I would propose to invest one million dollars, how do we start?’

‘We are ready to set up a factory, and buy equipment, but we need financing. We should think in terms of five years. We could easily expand up to an investment of 100 million dollars,’ aldus Kolesnikov.

‘If we would order small quantities could you deliver components now?’ vroeg Paesa. Het antwoord bleef vaag. ‘Do you want us to bring in equipment?’ vroeg Francisco verder.

Kolesnikov: ‘The cost of such equipment needs investment. The financing could take the form of credits. In my opinion, the production of components alone cannot build a real business. That is a difficult proposition in a long-term view. For instance, if we are going to produce electronic watches on a world-wide basis, all fields of electronics would accumulate in this watch. If we produce 120 million watches we need a 5 to 10 years basis of setting up this business. Not that I object in be-

ginning to produce components, I am only trying here to develop some ideas. Switserland has practically no electronic industry.’

Paesa zei dat hij bereid was een Zwitserse horlogefabriek to kopen en in joint-venture vandaar verder to opereren. ‘What is the limit of your production,’ vroeg hij de Rus.

Kolesnikov: ‘We have mass production, perhaps 70.000 or 80.000. But we would not know what designs are required for the west and for export. Can you deliver us watch-designs geared to western taste? But, again, we would need to buy some equipment from you. We need money.’

Paesa: ‘We could produce a simple electronic calculator for housewives.’

Kolesnikov: ‘We would need guidance in advertising. We are poor in selling our products. We have no tradition in servicing them. The real peak will come in two or three years. We still have time. We might have designed micro-calculators by then. Also we will have mini-computers available which is a promising business.

Paesa: ‘Can you clarify for me during this trip to get basic information on three points:

1) What can we get from you that we might need for the capitalist market?

2) Do you need special electronics to complete your machinery?

3) How can we work out cooperation for the future?

Kolesnikov: ‘You must set our priorities.’

‘We can begin with watches,’ zei Paesa.

‘I have just been in the United-States. Depending on the cases, electronic watches cost between 300 and 500 dollars. We could manufacture liquid crystals without having to press the button for 220 to 300 dollars,’ aldus Kolesnikov.

Paesa: ‘If I were to buy 3.000 to 5.000 of these Soviet watches, what would be the price? Just give me an informative price, say 150 dollars, but don't engage yourself as yet.’ De onder-minister leek dit een mogelijkheid.

Paesa: ‘What is the time-span you could deliver after we send you the design?’

‘In the initial stage, nine months, it depends on the number ordered. Further changes in designs would not take us longer than two months. But let me ask you. Suppose we agree on the production of watches. I would have to purchase some machinery for measuring. How quickly could we get it if you buy the machinery for us we need? Do you realize some of these

machines are included in the embargo on us?’ vroeg Kolesnikov.

‘I can deliver them even if they are made in the United States,’ beweerde Paesa.

‘Regardless of the fact that they are included in the embargo against us?’

‘Yes, I can deliver, but the bill will come to you from a third country. That's why I raised the second point earlier,’ aldus Paesa.

‘Where do you reside? We should now only meet to sign documents,’ vroeg Kolesnikov.

Igor Rakov, de salesmanager van Active vacuümcomponents was eveneens bij de bespreking aanwezig. Verder: Anatoly Kapustin, Passive electronic components, Leonid Dymov, general sales manager, Vasily Kurdin, Semi-conductors en Vladimir Bartnovsky, eveneens van Passive electronic components. De zwaarte van de delegatie van de zijde van het Ministry of Electronic Industry en v/o Electronzagranpostavka bewees me dat dit mogelijk onze belangrijkste afspraak zou zijn. Geen wonder, men probeerde via Paesa het embargo op elektronica te doorbreken.

Na de lunch ontmoetten we N.I. Zuev, de president van Sovfracht en zijn deputy Konstantin Shvechkov.

De heren hadden vernomen dat Paesa bezig was een tankervloot op te zetten via Spaanse investeringen om olie van Saoedi-Arabië te transporteren. Ze waren bereid om in die onderneming te participeren. Dit verwonderde mij want sovjets hebben geen geld. Maar wat ze aanboden waren schepen ‘to become partners on a purily commercial basis.’

‘But how are your present relations with the Government of Saudi-Arabia?’ vroeg Paesa.

‘Normal,’ antwoordde Zuev. Dit was beslist niet waar. Paesa wist dat maar al te goed. Zuev probeerde Francisco te paaien: ‘I saw your name in a professional banking review. Tell us of your own business. We could concretely become your partners. Also, if you are ready to charter ships, we would be ready to give you a price.’

De heren vertelden voor 100 miljoen dollar schepen te laten bouwen in West-Duitsland. Francisco vroeg: ‘Are you only willing to give orders in West Germany?’

‘Yes.’

Paesa wilde weten waarom niet in Spanje? Dit was mogelijk als die schepen in Spanje door het buitenland zouden kunnen worden gefinancierd tegen de gebruikelijke garanties uit Mos-

kou. Hierover moest maandag verder onderhandeld worden. Zuev concludeerde: ‘Well, we do not have bird-songs in five years, but a cotelet in our hands now.’ ‘This gentleman has hobbies for the future, but practical banking is now,’ reageerde Paesa gekscherend.

Het gesprek meanderde naar wat voor garanties er zouden kunnen worden gegeven. De twee schepen in Duitsland kostten respectievelijk 113 en 118 miljoen D-Mark. De garantie beliep acht tot tien jaar.

Zuev: ‘We will supply super class guarantees. For instance, payment in five times against 20 percent. We could set fix-rate terms.’

‘Are floating rates not better? vroeg Paesa.

‘You know the rate of money?’ reageerde Zuev.

‘What's a rate?’ vroeg Paesa.

‘In dollars up to 12 percent,’ antwoordde Zuev.

‘Confidential between you and me and the black cat,’ repliceerde Paesa.

Zuev: ‘We think in terms of between 7 and 8 1/2 percent.’ Hij vervolgde: ‘We have no time to play with floating rates: we have no time. Our interest is floating ships, not rates.’

Paesa: ‘I hope you will not put too much on the market.’

‘We want to make dr. Gvishiani happy,’ antwoordde Zuev.

‘I need to know who will issue the guarantees, who are our partners?’ vroeg Paesa.

‘It will be a joint-venture with first class shipping companies abroad.’

Paesa: ‘On what basis are you working with your partners?’ Het was een opgewekte ontmoeting in een vleugel van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Gaat Francisco nu twee schepen financieren tegen een fee van een 1/2 percent, of 500.000 dollar? That is the question. Francisco belde met zijn kantoor in Genève met de instructie na te gaan, onder anderen in Amsterdam, of er 100 miljoen dollar kon worden bijeengeschraapt voor de bouw van twee schepen. Francisco was pessimistisch. ‘They must have tried elsewhere in vain. They would not come to me if they had been successful. The money market is tight. Why would anyone invest in the ussr if you can get 11 to 12 percent interest if you sit on your money? Chase Manhattan does not have an office here for fun. If the Americans would want to strangle them, they can do so in six months. It is because of the Americans that these deals are presently being allowed to take place.’

Krylov had Paesa al onder vier ogen gevraagd of ik mee was

om te verdienen. ‘Oh, no,’ had Francisco geantwoord. ‘His interest is intellectual and he is writing books.’ Hij adviseerde me steeds te antwoorden dat ik bereid was deze contacten voor dr. Gvishiani te helpen bevorderen met het oog op een interview in de toekomst via hem met premier Aleksei Kosygin. Hij merkte verder op dat wanneer hij elektronische horloges in de vs zou produceren bestellingen na zes weken zouden worden afgeleverd, hier pas na negen maanden. Durfde nauwelijks te vragen of hij eigenlijk wel belangstelling had hier wat te gaan ondernemen.

Mijn Indonesische vriend Surjono belde op. ‘Ik ben hier zo eenzaam in Moskou, Bung Wim. Jouw woorden, houd goede moed staan mij steeds voor de geest.’152 Wat zou ik praktisch voor hem kunnen doen?

20 juli 1974

Francisco moet 's avonds drie Scotch hebben, blijft op en loopt rond tot 01.00 uur. Anders kan hij niet slapen. Ik blijf bij hem om hem gezelschap te houden, maar vind het een ramp. Hij draagt het sovjet elektronische horloge dat hij cadeau kreeg aan zijn pols.

Na het diner belde ik Ahram Khatchaturian. Hij vroeg meteen te komen en woont vlakbij het Intourist Hotel. Zijn buikje was toegenomen. De in Californië ten geschenke gekregen Mercedes stond voor. De familie zou naar de dacha gaan. De Bolshoi was met het ballet Spartak momenteel in Londen. ‘You know what happened? Barbarians there threw nails and white mice on the podium! The result, that some of our dancers hurt their feet because of Zionist nails!’

Khatchaturian kende de vader van Vladimir Molchanov maar al te goed als directeur van de Bolshoi: ‘But it is no use talking to him about your film. He will do what the Minister of Culture tells him to do,’ en hij maakte het gebaar van in de houding springen en salueren. Pas vlak voor ik wilde weggaan vertelde hij dat minister Fourtseva opdracht had gegeven om Spartak te filmen en het zou door het Sovjet Cinema Department worden opgenomen. ‘But I want you to make a film too,’ zei de maestro. Ik moet teleurgesteld hebben gekeken, want hij vroeg: ‘Why are you disappointed?’

‘Because I was the first to apply with your support for the film rights.’

Francisco trok van leer nadat ik Nixon ‘a cheap, unreliable

bastard’ had genoemd. Het is me nu ook duidelijk waarom Dewi laatst Nixon als ‘a genius’ omschreef. ‘What do you mean he is cheap?’ zei Francisco. ‘He ended the war in Vietnam153 and in West-Asia, he opened up China and the ussr and Watergate is really nothing! It's the game of some journalists who wanted to make a name themselves. Remember Wim, the world is ruled by maybe 3.000 politicians who manipulate 6 billion people. What can India do with an atom bomb? Mrs Gandhi can come to the un and make nice speeches. What else? Have 700 million Indians march into Russia with white flags and say: we surrender. What can Russia do? The best would be let them declare war on America. Then America would destroy them, because America always wins. Then, America creates another Marshall Plan, and rebuilds them, like Germany and Japan.’

Ik leerde Francisco Paesa eindelijk beter kennen. ‘I never trust anyone. Everybody lies. When I asked Zuev how his relations with Saudi-Arabia were, he replied “normal”. Maybe, he does not even know that Moscow maintains no relations with the Saudis or with Spain for that matter. They go home at 5 p.m. but I am on the phone trying to raise 100 million dollars. I cannot even reach them till Monday. Do you realize how I would have been received in the United States if I had been invited by someone of Gvishiani's level? They would have done anything to entertain me. But, Gvishiani does probably not know himself how to spend his weekends in this country.’ Hij besloot: ‘Mankind is facing in the end a worldwide dictatorship. And the 3.000 politicians who decide everything will make soon another war to escape their problems.’

De ober van het restaurant zei op dermate onbeschofte wijze dat er geen melk bij de koffie was te verkrijgen dat ik een juffrouw van het Intourist Bureau ben gaan halen en prompt was er wel melk. Ze vinden het eenvoudiger om te zeggen dat er geen melk is, dat bespaart een extra wandeling.

Francisco zegt nu al: ‘If I ever make the mistake of coming here again, I will take a girl-friend along.’ Dat is het soort ‘literatuur’ waar de meeste reizende zakenlieden mee eindigen. Intussen werd hij uit Genève gebeld dat er drie methoden waren om de twee schepen te financieren: tegen acht percent, door ‘issuing bonds’ en ‘over a 20 year period’. Hij had ook nog eens 10.000 ton suiker verkocht voor vijf miljoen dollar, maar zijn probleem is dat dit geld weer meteen in andere projecten

verdwijnt. Cash hebben is zijn zorg. ‘Some day I should stop in the middle of it all,’ zegt hij. Hij zegt ook een week met vakantie te willen gaan naar een villa van een vriend in Casablanca. Meestal wanneer hij in Parijs is regelt madame Claude een dame voor hem. ‘She arranges the most beautiful ladies voor Kennedy, Kissinger, and everyone else.’ Ik denk echt dat Dewi niet langer met hem is verbonden.

Surjono kwam naar het hotel. Hij vroeg of ik hem kon helpen weg te komen. Olga Chechotkina had hem gevraagd om een resumé van Den Vaderland Getrouwe en vooral wat ik over haar had geschreven.

Hij vertelde dat in 1956 in Rome Bung Karno en Ruslan Abdulgani - toen minister van Buitenlandse Zaken - een botsing hadden gehad omdat de president in uniform naar een nachtclub had willen gaan. Ruslan had gezegd: ‘This is my responsability, you cannot do it,’ en het was ook niet gebeurd. Dit zou volgens Surjono er mee aan hebben bijgedragen dat Pak Ruslan later in 1956 zijn post van minister van Buitenlandse Zaken kwijtraakte en dat hij werd vervangen door dr. Subandrio, die Bung Karno naar de mond praatte.

Hij vertelde verder dat tijdens een cruciale Kabinetsvergadering in paleis Bogor in 1965, enkele dagen na de coup, de Armed Forces, ‘all four branches’ - ‘General Adjhie was no longer pro-Nasution' - Bung Karno hadden aangeboden om generaal Suharto te arresteren. Maar Bung Karno wilde niet nog meer bloedvergieten en dat was de reden dat president Sukarno eindigde zoals hij deed. Surjono: ‘The kko (Marines) were ready to enter civil war, but Bapak gave them no order to fight for him.’ Hij vroeg me verder Djawoto te schrijven dat hij kangen was naar hem. Hij wil blijkbaar zich niet uitlaten over dr. Go Gien Tjwan.

21 juli 1974

Heb onafgebroken gedroomd. Broer Hendrik wilde gaan zwemmen in een bassin met de allergrootste vissen. Ik schrok me een ongeluk, zat in doodsangst.

Ik concludeerde over Francisco's eerdere exposé dat hij van mening was dat Hitler heel dicht bij het soort werelddictatorschap was geweest dat hij alsnog in het verschiet zag. ‘Imagine if Hitler would have laid his hands on the wheat of the ussr, the oil of West-Asia, there would have existed no Israeli problem and the Soviet-Union would have been a different proposition as well by now,’ aldus Francisco. ‘All the press in America is in the hands of Jews. Why do we always have to

read about Jews? Six million were killed in the war. We always hear about them but what about the other 50 million people that died, including 20 million Russians? Jews don't care about people. In the so-called free France there were 1.500 Jews. A friend of mine wanted to bring them into Switzerland. There were already 9.000 Jewish refugees. But the head Rabbi in Switzerland protested. It would be too much, don't bring them here. Jews don't care about people; They do not even care about their own people. So they were all deported and killed when the Germans took over the free French.’

Vanmorgen kwamen Surjono en een psychologiestudent, Jacq Haenen naar het hotel. Heb drie uur met ze zitten praten. Haenen zei dat Russen over ‘plenty money’ beschikken maar dat het probleem is dat er vrijwel niets te koop is. Vrouwen zeggen: we willen best 70 roebel betalen, maar geef ons in godsnaam een keuze. Hij wilde met zijn Russische roommate mee op vakantie naar Siberië, maar hij kreeg geen visum. Op zijn studievisum mag hij niet verder dan 40 kilometer buiten Moskou gaan. Er waren zelfs moeilijkheden om straks in augustus met vakantie naar Nederland te gaan en daarna weer terug te kunnen komen. Surjono vroeg een brief aan Djawoto te zenden - vanuit Amsterdam - waarin hij om 500 dollar vroeg om uit Moskou weg te kunnen komen.

Vanmiddag hebben we samen met een gids een bezoek gebracht aan het Kremlin. De prijs: 22,60 dollar. De gids, Alexander, die vrijwel al zijn boventanden miste zei over enkele dagen te zullen trouwen met de dochter van een generaal. ‘I like to give her pearls, but they cost 1.000 Roebels, so I have to think about it,’ zei hij. Francisco sjokte gewillig mee. Ik moet zeggen: sommige uitstallingen, zoals soepjurken van Catherina de Grote, of de laarzen van tsaar Peter - die kolossaal waren - deden ons stil staan. Maar er was geen ventilatie en sommige mensen roken een uur in de wind. Afschuwelijk.

Francisco herinnerde zich dat de vice-president van Sovfracht, Konstantin Shvechkov, hem vroeg wat zijn indrukken van de Sovjet-Unie waren. ‘Can you imagine this man asking me that question, while he knew I was not even 24 hours in Moskou?’ Ik herinnerde me nog iets gekkers. Deze Shvechkov merkte tijdens de vergadering tegen Paesa op: ‘To me, you do not look like a banker: you look like quite a normal man.’ Hij zal het als compliment hebben bedoeld, maar Francisco tikte in gedachten tegen zijn voorhoofd.

Na het diner liepen we naar het Bolshoi Theater waar Khatchaturian had gezorgd voor twee plaatsen op de allereerste rij.

De maestro en mevrouw Khatchaturian kwamen ook de zaal binnen. Zij begroetten ons. Na de eerste akte154 excuseerden de Khatchaturians zich: ‘I have to entertain the Armenian Pope,’ zei Ahram. Maar na de tweede akte kwam de nicht van het echtpaar ons halen en bracht ons in de artiestenkamer, waar we allerlei Bolshoi-autoriteiten ontmoetten en Elliott Richardson, de voormalige minister van Justitie van Richard Nixon. Ik vertelde Khatchaturian dat ik de heer Richardson al eens had ontmoet tijdens een Club van Rome-bijeenkomst in Washington dc. Op dat moment zag ik een jongen van misschien 21 jaar die me aansprak met de woorden, ‘Did you say the Club of Rome? I am Mr. Richardson's son, Henry, how are you.’ Ik vertelde een boek over Limits to growth155 te hebben geschreven, waarop de jongeman zei: ‘Then you are Mr Oltmans who wrote On Growth, those interviews’. Hij vertelde dat er in september een panel in Washington zou worden gehouden over het onderwerp Growth waar Aurelio Peccei, McGeorge Bundy en zijn vader aan deel zouden nemen. Henry en zijn vader waren in Hotel Nacional. I left him later a note in zijn kamer 101. Hij studeert op Harvard. Aardige jongen.

Toen Khatchaturian en zijn vrouw na de tweede akte weer in de zaal terugkeerden ontvingen zij van het publiek in het Bolshoi Theater een enthousiaste ovatie. Francisco bekeek een en ander met stijgende verbazing. Hij kreeg nu tenminste een indruk van mijn contacten, zowel hier als in Washington. Wat ik werkelijk roerend vond was dat aan het einde van de uitvoering de dansers-solisten voor de Khatchaturians bogen. Het was allemaal volkomen echt. Nu was ook Francisco onder de indruk en had het al met al een schitterende voorstelling gevonden. Ik vond zelf de Russische dansers onovertroffen. De pit, de kracht, de beheersing van de bewegingen, they are the best in the world. Ahram Khatchaturian nodigde ons trouwens voor een lunch uit. Francisco: ‘I do not know what I would have done in Moscow without you.’

‘Next time, we have more fun, I guarantee you,’ zei ik.

22 juli 1974

Weer gedonder in de vroege morgen om bij de koffie melk geserveerd te krijgen. Het personeel in hotels, een enkele uitzondering daargelaten, is werkelijk onbeschoft.

Om 11.00 uur ontmoetten we de minister van de Communications Industry E.K. Pervyshin. Dit ministerie bestaat pas drie maanden en is een van de honderd ministeries in Moskou. Het werd opgezet om machinerieën in het buitenland te kopen. Ze waren al aan een joint-venture met Frankrijk bezig op het gebied van kleurentelevisie. Ik dacht: ‘Daar ga je Philips, de kaffers in Eindhoven.’ Francisco luisterde en zat doodles te tekenen.156 De minister vroeg Francisco hem op te geven welke firma's voor handel met de Sovjet-Unie in aanmerking zouden kunnen komen.

Paesa: ‘If I am going to finance deals with you, it is of no concern to me with whom we trade. If I am informed that you trade with Philips, for instance, it is the financial side that interests me, nothing else. I can deliver information about the technological side of the deal or the economic status.’

‘But it would be valuable to us if you were to propose certain firms, and not necessarily big ones. There are excellent small companies to trade with. We like to trade with a wide range of firms,’ antwoordde Pevyshin.

‘I will send you a list of possible companies after the summer vacation in September,’ reageerde Paesa.

Pevyshin: ‘We also need to be informed about the level of technology of each company’ en hij excuseerde zich pas twee dagen geleden te hebben vernomen dat Paesa hem zou bezoeken. Francisco zei na ons vertrek: ‘This Minister really had no idea, why I came to him, what to do, or what to offer. It's a miracle we had a one hour conversation at all.’ Dat zijn dan de arrangements we agreed upon in Vienna made by Gvishiani himself. Hij zal de juiste instructies hebben gegeven maar het zegt alles over het apparaat dat hij dirigeert. Treurig.

Intussen had Francisco Paesa via Genève en Londen een bedrag van 100 miljoen dollar op tafel voor de bouw van twee schepen voor Sovfracht voor twintig jaar tegen acht procent. We gaven het resultaat door aan de heren Zuev en Shvechkov, met hun grote monden, maar hoorden tot dusverre in ieder geval niets. Francisco betwijfelt of ze een snelle beslissing zullen nemen.

De ontmoeting met dr. Jermen Gvishiani vond wonder boven wonder wel plaats en duurde vanmiddag een uur. Francisco was het ermee eens: het gesprek was outstanding. Gvishiani begon te vertellen volledig ingelicht te zijn over de ontmoetingen welke we tot dusverre hadden gehad: ‘We often prefer to deal with individuals we know and trust.’

Paesa: ‘Well, I think we can approach our collaboration

through economic and technological angles,’ en het gesprek concentreerde zich op horloges.

Gvishiani: ‘I have been approached in Geneva by an American firm Timex, or perhaps you have some other watch companies in mind?’

Paesa: ‘We have to study the market and the designs that are wanted. In short: the prevailing tastes. Furthermore, we have to know what machinery is needed. As I have said, I am ready to deliver machinery on the embargo list.’ De aanwezigen in de conferentiekamer keken elkaar aan. Er volgde een langdurige discussie waarbij Gvishiani Victor Krylov opdracht gaf een lijst aan te leggen van ‘items’ die nodig waren en die onder embargo waren. Hij noemde een Zwitserse firma waar hij aandeelhouder van was en voor we het wisten kwam het gesprek op Villa Rajada waar naartoe Gvishiani werd uitgenodigd en op de Zimmermanns, gemeenschappelijke vrienden blijkbaar: ‘He has a beautiful wife, Elisabeth.’

Gvishiani: ‘The time is ripe now. It is immensely important we open business relations.’

Op dat moment bracht ik naar voren dat Philips toch een belangrijke company was om betrekkingen mee te openen. ‘At the time that you and I tried to interest Philips in doing business with us, Philips could have had it all virtually exclusively,’ aldus dr. Jermen Gvishiani, Vice Chairman of the State Committee for Science and Technology of the ussr Council of Ministers, wat wordt voorgezeten door zijn schoonvader premier Aleksei Kosygin. Hij vervolgde: ‘ibm is now offering us a credit of one billion dollars. In September the president of sony will be my guest here.’ Francisco, die ik had verteld wat voor uilskuikens in Eindhoven bezig waren mijn herhaalde pogingen dr. Gvishiani aldaar binnen te brengen in de soep te laten lopen, keek me aan en haalde zijn schouders op: ‘wat wil je!’ Gvishiani vroeg vervolgens aan Krylov om een gigantische nieuwe sony videorecorder te demonstreren die aan een kleurentelevisietoestel werd bevestigd. ‘Our problem is,’ zei hij, ‘that in this stage we still need virtually everything in order to be able to mass produce.’ Hij voegde er aan toe dat er enige eerste openingen naar Philips waren gelegd via Siemens en ook via een Franse firma. Toen hij dat ook nog zei ergerde ik me helemaal groen en geel.

Francisco bracht naarvoren zojuist een boodschap van Sovfracht te hebben ontvangen dat het aanbod van 100 miljoen dollar voor de financiering van twee schepen in deze vorm onaanvaardbaar was. (Noteerde geen reactie.)

Gvishiani: ‘We would like you to be a permanent partner in the electronics field and assist in developing prototypes faster and get what is available onto the market quickly, and perhaps sell it even cheaper. You see, the Communications ministry will not entirely lean on the Electronics ministry. They could both very well develop relations with a third partner like you. We could join you and your company with our people and our capital, yes, let's say in a joint-venture. We could have an account in your organisation.’

‘Okay, but a production time of nine months is really too slow,’ reageerde Paesa. Dit begreep Gvishiani onmiddellijk: ‘Yes, especially with changing market conditions. The French are already cooperating with us, but then, they do not work like the Germans or the Americans for that matter.’ Hij vervolgde: ‘We would welcome very much improved business relations with Spain which would broaden our trade,’ waaruit ik begreep dat hij hoopte Paesa's steun te verkrijgen bij het openen van deuren in Madrid. Gvishiani rookte Pall Mall.

Paesa: ‘Yes, and I am a young banker, not linked to old institutions.’ Er volgde een discussie die ik niet noteerde en maar gedeeltelijk volgde omdat mijn gedachten afdreven, bijvoorbeeld naar de vraag waar Peter ‘nu’ zou kunnen zijn.

Ik bracht de acf ter sprake aan de hand van een brief die John Massaut me had geschreven.157 Gvishiani zei geïnteresseerd te zijn in de acf en adviseerde dat eerst de nodige contacten via ambassadeur Romanov in Den Haag zouden worden gelegd, maar hij was gereed om een vertegenwoordiger van de acf in Moskou te ontvangen.

Francisco en ik hadden met de Khatchaturians in het House of Musicians geluncht met wodka, kaviaar en de allerheerlijkste gerechten die je in de hotels niet vindt. Ik bracht dan ook het verfilmen van Spartacus andermaal ter sprake. ‘I am ready to help in any way I can with your project,’ aldus Gvishiani. Francisco was eveneens bereid de film mee te helpen financieren. ‘So, let's make a package deal,’ aldus Gvishiani ‘and include Spartak.’

Om 17.00 uur hadden we nog een ontmoeting op de Bank for Foreign Trade met de deputy chief foreign manager Rauph Serazhetdinov en andere heren. Ik ben klaar om zo snel mogelijk te vertrekken. Snak naar Amerbos na al deze constante inconveniences in Moskou. Sprak tot laat met Francisco die opmerkte: ‘After two days with one woman I have nothing to talk about.’

Het was hem opgevallen dat hij en ik nooit uitgesproken raakten. Dat was geen nieuws. Peter en ik kennen nooit een dood punt wanneer we samen zijn, tenminste zonder spanningen, want dan is het ook hopeloos.

‘You are always writing,’ aldus Francisco. ‘You are far more dangerous than my anti-bug machine.’ Hij trok een dik gouden potlood uit zijn binnenzak, maar ik vroeg niet of dit zijn anti-jam-apparaat was.

23 juli 1974

Moskou Airport, 07.00 uur

We vertrekken met de Swiss Air 491 Er is koffie, maar nergens melk te vinden.

tass zegt dat de ussr op 1 juli 252 miljoen inwoners telde.

Francisco: ‘I must watch myself that I won't run to that Swiss Air plane, like in the movies.’ Hij was al even verlangend te vertrekken als ik. We wandelden heen en weer bij de gate en Francisco zei: ‘Can you imagine what dangers we went through? They could arrest us any time and lock us up for years in Siberia. Then, Dewi would have come to liberate us and create a scandal with Kosygin.’ Francisco vervolgde: ‘She would have loved the publicity...’ Toch gaf het me te denken wat Paesa zei. Wie anders dan een spion zou dergelijke gedachten produceren? Ik denk nooit over dergelijke mogelijkheden na want ik heb absoluut niets te verbergen.

Toen ik Khatchaturian belde riep hij uit: ‘Ach my lieber Freund!’ en vertelde dat hij binnenkort een concert in Monte Carlo zou dirigeren en dat ik ook moest komen. Hij schonk Francisco een exclusief boek gevuld met foto's van zichzelf met wereldberoemdheden, die hij in zijn leven had ontmoet. Hij wilde eigenlijk Paesa pagina na pagina laten zien wie er wel allemaal instonden. Waarom? ‘Because, the ussr is such a closed society,’ zei Francisco, ‘he wanted to make sure I was aware of his importance.’ ‘But he knew that, because you were there when the public gave him an ovation in the Bolshoi,’ antwoordde ik. Gisteravond zei Francisco nota bene tijdens ons avondeten: ‘You are exactly like Dewi, you talk like her, you think like her, you always fight...’ Dit was zijn reactie op mijn suggestie geen tip te laten na de absolutely louzy service.

Aan de lunch bij de Khatchaturians zei de maestro aan het begin: ‘I like to listen to Mr Paesa to get

illustratie

the timbre of his voice...’ Ik vroeg hoe het ballet dat we hadden gezien heette. Hij schreef het voor me op.

Het was gebaseerd op een legende uit Armenië. De dansers hadden uitstekend hun best gedaan ‘but they danced not beautiful enough.’ Hij vertelde in 1959 aan Spartak te zijn begonnen. Het duurde drieëneenhalf jaar. De librettoschrijver noteerde voorin het script: ‘This will be your victory!’ Francisco vroeg of hij momenteel componeerde. ‘Yes, for Rostropovich.’

‘What?’

‘For cello solo.’ Ik vertelde hem dat ik op mijn vierde jaar met cello was begonnen en neuriede voor hem een cellosonate van Bach, die ik vroeger redelijk speelde waarbij ik dacht: thanks to mam.

Khatchaturian zou graag in Spanje willen dirigeren, maar er zijn geen betrekkingen met Moskou. ‘I love Spain. Its music has much in common with our music in Armenia.’ Francisco bood aan een bezoek aan Spanje om te helpen mogelijk maken. De maestro vertelde over een stierengevecht in Mexico, waar men een stier te zijner ere had gedood. Hij wist ook dat men voor Ernest Hemmingway hetzelfde had gedaan en een oor van de stier aan Hemmingway had aangeboden, die vervolgens het bloed uit dit oor gedronken had. Je hebt schrijvers en schrijvers.

Eveneens aan tafel zat een dirigent uit Sovjet Moldavië. Ook hij had Spartak uitgevoerd, but it was a bad performance. De man viel dan ook helemaal in het niet tijdens de lunch. Ik vroeg de tolk aan Khatchaturian te zeggen dat wanneer het nodig zou zijn om met mevrouw Fourtseva, de minister van Cultuur, de koffer in te duiken om vergunning te krijgen Spartak te kunnen filmen, ik ook daartoe bereid was. Khatchaturian lachte en als hij zich dan ook nog over iets verbaasd worden zijn ogen heel groot en glinsterend. ‘I don't believe you,’ zei Francisco ten overvloede.

Toen Khatchaturian het boek aanbood vroeg Francisco mij: ‘Shall I leave him a personal present, my key chain.’ Dit was een ketting met een massieve Oostenrijkse gouden munt. Khatchaturian was er erg blij mee. ‘But your present is so much more expensive than mine,’ zei de componist tot mijn verbazing. ‘Oh, no, for me a personal book is the most beautiful,’ antwoordde Paesa.

In het vliegtuig tussen Moskou en tijdens een tussenstop in Warschau raakten we opnieuw in gesprek over Dewi Hij had nog niets gehoord, ook niets over John Bentley en haar escapades met hem, hoewel dat breed werd uitgemeten in de media. ‘I knew something was going on, because she disappeared

completely for an entire week. Mrs Azuma was calling me not knowing either where she was. I do not want to have the responsibility over Kartika in the mean time. Imagine, the child has an accident and a decision needs to be taken to amputate a leg, for instance. What would I do? Dewi simply answers: “you are so tragic!” She will tell me: “I love you. I am only having an affair with this man. This is different”. But what really is different,’ zei Francisco, ‘I am sacrificing everything for her. Why would she hurt me at all? She is totally egoistic and self-destructive. Until I say, enough is enough. And now, I don't care anymore.’ Ik vroeg me af of hij Dewi via zijn leverancier madame Claude had ontmoet. En wat deden die Japanse dames laatst in Dewi's appartement. Is zij een Japanse dependance van madame Claude begonnen? Hij zei trouwens dat Dewi Villa Rajada had gemeubileerd en ingericht op de ‘vreemde ongecoördineerde wijze’ zoals deze nu is.

Beneden ons ligt de waterval van Schaffhausen waar we in 1936 met ons allemaal, als kinderen met onze ouders, voor het eerst hebben gestaan. Mam en vader waren toen jonger dan ik nu ben. Waarom willen mensen er toch altijd weer op uittrekken, nieuwe ervaringen opdoen, à la Dewi, maar ook als Peter of ikzelf? Eigenlijk had ik voor altijd met Loet Kilian in Kew Gardens, Long Island moeten blijven wonen. Of met Peter op Amerbos.

Francisco bleef in Zürich achter. Ik vloog door naar Genève. Ik zie dat mijn oude vriend senator Wayne Morse van Oregon is overleden.

Monsieur Auguste haalde me af van Cointrin en bracht me naar Villa Rajada. Tot mijn verbazing bracht mevrouw Azuma mij, terwijl ik op het gras aan het lezen was, een brief van Peter. Dat is een echte verrassing.

Wat schrijft hij weer allemaal?158 Ik voel me totally turned off. Ben geneigd hem te vragen niet meer naar Amsterdam te komen en me voortaan alleen te laten. Wanneer dit dan de werkelijkheid zou zijn, dan moeten er consequenties aan worden verbonden. En niet voor een half maar voor honderd percent. Ik heb altijd gezegd Philip uit te willen zitten, maar als er een nieuwe ster aan Peters firmament zou verschijnen: count me out. Hij mag Juan hebben. Je kunt nu eenmaal niet alles hebben. Dan ga ik maar alleen naar het concert van Khatchaturian in Monte Carlo. Het is nu zaak door te zetten en Peter met rust te laten.

Schreef hem een lange brief, maar ik was eigenlijk in tranen. Ik wilde dat ik een kopie had gemaakt.

Om 20.30 uur kwam Francisco thuis. We dineerden samen. Er was geen gelegenheid een gesprek te voeren want de televisie stond aan met een absoluut dwaze film. Hij heeft nog steeds geen woord gezegd over de onkosten van de reis naar Moskou, die ik heb voorgeschoten. Mijn gedachten waren eigenlijk toch bij Peter, dus ik zei verder ook niets.

Octavio Paz heeft een boek over poetry geschreven.159 The Times noemt het ‘one of the strongest and most eloquent diaries of the poetic process in our century.’ Hij schijn ook de betrekking van ‘poetry to life’ te bespreken, een verband dat ik nooit heb begrepen en gezien. Is poetry niet zoals Chopin een nocturne schreef? Dan wint bij mij de poetry van Chopin het van welke poetry in woorden ook. Een brein - of een ziel - ontvangt een woord toch heel anders dan een toon? ‘Poems are expressions of something lived and suffered,’ zegt Octavio Paz. En muziek? Gustav Mahler, Wagner, Liszt, Rachmaninov en what about Debussy? Welke trillingen en resonanties brengen muziek teweeg in vergelijking met woorden? ‘The poet's utterance transmutes man and converts him in turn into an image, as Paz's brilliant formulation has it: man himself becomes a space where opposites fuse.’

Dit is waarschijnlijk de kern van wat er gebeurt wanneer golven en vibraties van input het brein - de mind - bereiken. Misschien is het wel zo dat op sommige mensen woorden een diepere indruk achterlaten dan muziekklanken en omgekeerd, zoals je mensen hebt met aanleg voor wiskunde en mensen met aanleg voor schrijven.

24 juli 1974

Villa Rajada, Gland

Abominabele nacht. Wat moet ik doen? Gedroomd. Ellende. De vogels kwinkeleren in de hoge oude bomen rond het huis, de geuren van bloesems penetreren door de open ramen, we zouden hier samen van hebben kunnen genieten. De twee prachtige rode rozen die Kartika me had gebracht staren me aan. Ik zou ze op het graf van vader willen plaatsen. Juist toen ik die intrieste brief aan Peter had gesloten, kwam dit schatje mijn kamer binnen en zei: ‘Close your eyes.’ Zij overhandigde me eerst één roos en toen de ander. Ik dacht natuurlijk heel sterk aan haar vader.

Kartika kwam om 16.15 uur uit school. Ik werd onmiddellijk mee aan de hand genomen om de kippen en een grote forse haan te gaan bekijken. Ze zei dat die haan ‘méchant’ was en dat een vos uit de buurt op hem loerde. Toen ontdekten we twee vlinders, donkerblauw met rode stippen, wonderlijk. Ze zaten met hun achtersten in elkaar en madame Azuma werd geroepen, want Kartika vroeg zich af: ‘je me demande pourquoi.’ Die uitleg liet ik gaarne aan de gouvernante over. Ik kon zelf trouwens ook niet met zekerheid beweren dat de vlinders aan het neuken waren. Kartika nam een flinke tak om ze dood te meppen en ze als voorbeeld te hebben. Mrs. Azuma had eens in Monte Carlo hetzelfde gedaan. Ik zei: ‘No, Kartika, do not do that. Bapak always taught never to kill an animal and he told Sukmawati, for instance, to bring a water-dragon in the garden and not kill it in the palace.’ Ik voegde eraan toe: ‘Maybe that's the custom in Japan but not in Indonesia.’160

We gingen de zwanen bij het meer voeren, we speelden met tennisrackets, we gaven water aan de bloemen en speelden verstoppertje met een bal en steeds kwam zij op haar fietsje naar mijn kamer. ‘La vie est triste, n'est-ce pas,’ zei Kartika. Ik vroeg waarom zij dat zei. Ze had Love Story gezien. Ik vroeg welke indruk die film had gemaakt. ‘Triste’, zei ze. ‘Madame Azuma says one should see pleasant movies, but...’ Zij vroeg of ik het verhaal kende van de Graaf van Monte Christo. Nee. En daarop vroeg zij geheel onverwachts: ‘Pourquoi as-tu eu un argument avec ma mère?’

‘Sometimes, Kartika, even the best of friends have arguments.’ ‘Mais, je crois c'était la faute de ma mère,’ zei ze nota bene.

Intussen fluisterde mevrouw Azuma me in vooral niets negatiefs over de Suharto's tegen het kind te zeggen, vooral nu zij vier weken naar Jakarta zou gaan. Dat begreep ik uitstekend. Dat was trouwens wel het laatste waar ik aan dacht. Maar soms herinnert Kartika me inderdaad aan haar moeder, zoals ook madame Azuma me heeft gezegd. De verzorgster liet me een foto zien van Dewi en Kartika met de Begum Agha Khan en twee kinderen. Dewi's spelletjes kennen geen einde.

Ik telefoneerde naar mam in Bilthoven, omdat ik eerst de opname met de ncrv in Italië van Aurelio Peccei ga maken. Tante Jetty vertrok vandaag, zodat zij nu alleen zal zijn. Maar alles was verder okay.

Zond Peter in plaats van een brief161 een telegram om hem ge-

rust te stellen. Ik wil niet dat hij ten aanzien van mij bezorgd zou zijn.

Zürich-Rome

Liet een brief achter met een declaratie van 1.500 dollar voor Francisco Paesa om over te maken op Vontobel Bankiers in Zürich.

Ik vind dat iemand Kartika een nieuwe schooltas moet geven. Mrs. Azuma verzorgde het haar van het kind prachtig. Zij vertrok met een wat verfomfaaide airline-bag naar school. Francisco kocht in Moskou wel iets voor zijn eigen dochter maar niets voor Kartika. Ook zijn eigen dochter was bezorgd om de publiciteit over haar vader dankzij Dewi.

Vanmorgen wilde Kartika mij nog een verhaaltje vertellen over ‘une orpheline....’ Het woord triest kwam er weer herhaaldelijk in voor. Ik vroeg haar of zij dit relaas op school had gehoord. ‘Non, dans le cinéma.’ Waar wordt Kartika allemaal mee naartoe genomen?

Het volgende onderwerp was, waarom ik niet naar Jakarta kon reizen? ‘J'ai une idée,’ riep Kartika, ‘pourquoi tu n'écris pas une article sur Suharto?’ Wanneer zij bedoelde een pro-Suharto-artikel deed deze gedachte me zeer aan haar moeder denken. Zij rende later naar haar klasgenoten, maar Mrs Azuma riep haar terug om eerst behoorlijk afscheid van mij te nemen. Als er ooit iets van Kartika terechtkomt, is het aan haar verzorgster te danken, die tijdens deze vormende jaren het leeuwendeel van haar opvoeding op zich heeft genomen. Ik gaf Monsieur Auguste de fles Ballantine, die ik van de heer Andersen van Philips had gekregen. Op weg naar het vliegveld vroeg hij vervolgens om twee Zwitserse francs voor de expresse naar Peter, die zijn vrouw had verzonden.

Nu staat Brigitte Bardot, precies als Dewi laatst, gedeeltelijk naakt in Newsweek.162 De wedloop is gestart. Wie volgt? Beatrix?

De Koreaanse dichter Kim Chi Ha heeft levenslang gekregen omdat hij zich herhaaldelijk kritisch opstelde ten aanzien van het autoritaire - door Washington gesteunde - regime van president Park Chung Hee. Aanvankelijk was hij ter dood veroordeeld, maar dat schenen zelfs de marionetten van Washington in Seoul als te hardvochtig te beschouwen. Nu zit hij dus voor altijd in de nor. Zijn beroemdste gedicht Five Bandits schijnt deze door Washington gedekte schurken, het meest razend te heb-

ben gemaakt. Daar zou ik in De Journalist over willen schrijven. Ze hebben er in het Amsterdamse een handje van alleen over sovjetdissidenten te reclameren en soortgelijke misdaden van onze grote bondgenoot Amerika - en aanhang - te verdoezelen.163

De danser Mihail Baryshnikhov heeft onderstreept, nadat hij in januari in Montreal van het daar optredende Kirov ballet uit Leningrad is gedrost, dat hij die stap nooit zou hebben genomen wanneer de sovjetautoriteiten hem zouden hebben toegestaan in het buitenland te dansen en zijn creativiteit verder uit te breiden. ‘Not being able to return to my motherland, to my home is very hard and painful,’ zei hij tegen Anna Kisselgoff van de Times. ‘Of course, it was not a political act. I have no relationship to politics and don't wish to have any.’ Hij onderstreepte dat als het Kremlin normaal visa zou verstrekken aan mensen om te komen en te gaan niemand er over zou piekeren het land te verlaten. Dat is nog maar de vraag.

Rome, Hotel dei Congressi

Begon met mam een kaart te sturen.

Aurelio Peccei zag er uitstekend en bruin verbrand uit. ‘When did Gvishiani go on vacation?’ was zijn eerste vraag.

‘Today,’ antwoordde ik.

Madame Tognarelli, secretaresse, biechtte op gisteren een scène met Aurelio te hebben gemaakt: ‘We have three rooms with documents on the Club of Rome alone, and we are only two, Anna Pignocchi and I. It really is too much work. In six months I retire and the young don't want to work anymore like we do. When it is 17:00 hours they will stop even if it is in the middle of a letter.’

Het is een prachtige avond, I love the trees in Rome, de lichte breeze, de bloemen. Ik mis Peter erg.

Aurelio is bereid om met Paesa te lunchen, want Spanje is nog niet in de Club van Rome vertegenwoordigd. Hij vertelde dat de bijeenkomst in Washington dc waar Henry Richardson over had gesproken werd belegd door het congreslid John Dingell. Hier kan ik niet naartoe, want dr.ir. S.H.A. Begemann van de Nederlandse ambassade heeft die contacten voor me verziekt. Ook wilde hij weten hoe de gesprekken in Moskou waren verlopen. We bespraken voorts de komende opname van de ncrv.

Klaas van Gelder is met zijn team gearriveerd. Hij vertelde - en

was verbaasd te horen dat professor Alexander Poslavsky mijn oom was - dat Lex hem had gewipt toen hij, dominee Van Gelder, werd voorgedragen als lid van het bestuur van de Willem Arntz Hoeve te Den Dolder. Kreeg een vaag idee waarom. Mijn vader zou de heer Van Gelder als Schwerenöter hebben omschreven. Aardig maar zweverig en onbruikbaar, wat ze in Holland juist prachtig vinden, vooral bij de ncrv. De combinatie met Aurelio is hopeloos.

25 juli 1974

Rome

In Moskou vroeg ik me nog af waarom ik nooit van Casper droom. Vannacht was het zover, een nachtmerrie. Hij had beloofd me te zullen zien en kwam niet opdagen. Pas op het allerlaatste moment zag ik hem en we hadden een nare ruzie. Dromen!

Zit op het terras. Het oude liedje. Wanneer twee Italianen met elkaar praten denk je dat de oorlog is uitgebroken. Italianen hebben soms uitstekende lijven en aantrekkelijke gezichten. Ze lijken minder neiging tot overeten te hebben dan bei uns.

Het sleepnet sluit zich om Nixon. Wanneer je leest, en er wordt steeds meer openbaar, wat die man allemaal heeft uitgevreten, is het een wonder dat hij er nog is. Het Hoge Gerechtshof stemde acht tegen nul. Jack Anderson openbaarde dat Henry Kissinger pro de junta in Athene is en opnieuw een uiterst smerig spel speelde. Wie zich daar nu nog over verwondert heeft ze niet allemaal meer op een rij. Mijn oude vriend Joseph Kraft schrijft er nu achter te zijn gekomen dat generaal Alexander Haigh, voormalige assistent van Kissinger, ‘just another crook’ is.

‘Affinités électives’, waarin Goethe zegt dat ‘chaque ligne était un moment de ma vie.’ Oh zo waar.

‘Si l'absence augmente ou diminue l'amour, elle est loin d'affaiblir la haine.’

Via Veneto

Wandelde een uur. Vreemd te bedenken dat ik een jaar in deze stad heb gewoond164.

In Vermont wordt een gevecht geleverd om een bedrag van 150.000 dollar uit de nalatenschap van schrijfster Pearl Buck. Haar voormalige manager Theodore Harris wil het geld opstrijken, maar de Pearl Buck Foundation en een van haar aan-

genomen kinderen bestrijden dit en voeren aan dat Harris een homo is, die nooit echt van mevrouw Buck heeft gehouden, alsof dat er wat mee te maken heeft. Ik geloof die man te hebben ontmoet in de dagen dat Pearl Buck en ik samen een reis naar China wilden maken.165

We maakten een opname van Aurelio in diens kantoor. Zowel Jan Pieter Visser als ik vindt het gezeik van Van Gelder eigenlijk niet om aan te horen. Jan Pieters Engels is ook niet al te best. ‘We like to film a reluctant interview with you,’ zei hij tegen Aurelio. Heb maar snel gezegd dat hij relaxed bedoelde. Hoe komt het toch dat je je bijna altijd voor landgenoten moet generen in den vreemde? Geen wonder, dat ik alleen en op mezelf werk.

Max van der Stoel heeft besloten op het ministerie van Buitenlandse Zaken de titel ‘excellentie’ te schrappen. ‘Ook voor intern gebruik,’ aldus het kabinet-Den Uyl. Alsof het 'm daar in zit. Het ministerie krijgt een ‘nieuw gezicht,’ meldt de nrc vrolijk.166 Het enige wat werd gedaan is dat er, als gebruikelijk, met dezelfde sujetten van weleer werd geschoven. Een voormalige Parool-medewerker en persdienst klm-man, drs. J. Meijer, wordt even speciaal politiek adviseur van Van der Stoel. Het befaamde Peter-principe ten top gedreven! ‘Hij gold al in de dagen van minister Luns als een zeer invloedrijke persoonlijkheid,’ aldus de nrc. Dan weet je het verder wel. Een andere Luns- carrièreman, E.L.C. Schiff, blijft secretaris-generaal. A. Tammenoms Bakker gaat van Moskou naar Washington, D. baron van Lynden van Washington naar Bonn. De brave ambassadeur dr. J.G. de Beus gaat de dienst verlaten. Die man was okay. En zo schrijft de nrc dat Buitenlandse Zaken ‘een nieuw gezicht’ krijgt. Frisse morgen.

26 juli 1974

Het heeft een haar gescheeld of ik was vandaag naar Nederland vertrokken na het hopeloze geknoei van Klaas van Gelder in gesprek met Aurelio. Hij filmde nota bene drie rollen van vijftien minuten, vol met fouten in zijn Engels, en zo helemaal tegen iedere greintje van mijn opvattingen over benadering en inhoud van een dergelijk gesprek in, dat het moeten bijwonen van dergelijk amateuristisch geklets ondragelijk was. Kondigde gisteravond mijn onmiddellijk vertrek al aan. Iedereen keek geschokt en het was Aurelio zelf die een geïnspireerd beroep op me deed te blijven: ‘We are friends, Willem: I understand

you were going to be in this film, I want you very much to be in it and to come to Punta Ala too.’ Ik heb hem gezegd dat zijn beroep op mij me had geroerd, maar omdat nu bij het filmen bleek dat Van Gelder de film eigenlijk maakte, door de gesprekken met hem te voeren, ik me overbodig voelde. Bovendien was de aanpak zeikerig en er beviel me niets aan de onderneming. Ik sprak met Aurelio tot laat in de avond op het terras van zijn schitterende appartement, overlooking Rome all the way till the Vatican. It was twilight, zwaluwen schoten door de lucht, de maan kwam op in eenderde cirkel - het was een schitterende zomeravond. Een koud buffet werd geserveerd met wijn.

Ik heb trouwens Dolf Simons van Buitenlandse Zaken van hieruit een snel briefje geschreven dat het de hoogste tijd werd Bernard Person op zijn verjaardag of op 30 april bij de verjaardag van de koningin een onderscheiding te verlenen. Als iemand hier recht op heeft is hij het wel.

We filmden vanmorgen in de Academia Nazionale dei Lincei. Jan Pieter Visser heeft de neiging mensen naar de mond te praten. Ik probeerde hem duidelijk te maken dat ik het gevoel kreeg lijdelijk te moeten toezien hoe iemand op hoogst onordentelijke wijze bezig was het gras te maaien en dat ik het dan nog eens dunnetjes over kon doen om te zorgen dat ook de laatste grassprietjes verdwenen. Met andere woorden: nadat Van Gelder eigenlijk alles verpestte, wat was er voor mij verder nog te doen? Ik ben een wandeling gaan maken, vond een rustige kapel en heb twee kaarsen aangestoken. Er overkomt me altijd een gevoel van zaligheid en in licht opgaan wanneer ik achter een flikkerende kaars mijn ogen sluit, alsof je gereed bent, of liever je neerlegt om de eeuwigheid binnen te gaan.

Jan Pieter interviewde Aurelio in de Accademia en zei na afloop tegen mij: ‘Als ik er iets van gebruik.’

27 juli 1974

Punta Ala, Toscane

Ik denk terug aan de tranen van Peter tijdens het avondeten in de haven van Cannes. Zij moeten de geheimen van zijn ziel hebben bevat over zijn leven, zijn toekomst, Juan Antonio en mij. De geheimen van zijn hart droogden op met het verdwijnen van zijn tranen in het niets.

De crew filmt Aurelio op een golfbaan. Ze hebben hem gisteren in de trein vanuit Rome gefilmd en waren jubelend over het feit de man te hebben opgenomen terwijl hij een dutje deed in zijn coupé... Aurelio vertelde dat prins Claus hier regelmatig

golft als de familie in Italië is. Er was een barbecue voor ons gearrangeerd in het buitenhuis van de Peccei's. Ik vind signora Peccei bijzonder aardig. Ik vroeg hoe vervelend zij het wel vond, dat we hun rust kwamen verstoren. ‘De eerste tien minuten, ja, maar...,’ zei ze elegant. Zij houdt van muziek, want nu Aurelio zoveel weg is gaat zij driemaal per week naar concerten. Zij speelt ook af en toe golf ‘but music is my only consolation.’ Ik gaf haar de twee langspeelplaten van Rachmaninovs Vespers die ik in Moskou had gekocht. Klaas bracht haar een doos Haagse hopjes.

28 juli 1974

Slechte nacht. Droomde dat ik in Indonesië werd gearresteerd wegens belediging van Suharto. Emile van Konijnenburg was er en zei dat de arrestatie op artikel 14 van de penalcode was gebaseerd.

Mevrouw Peccei lijkt me zo eenzaam. ‘I am not pushing for being included in the Berlin Conference,’ zei ze, ‘that is not my way.’ Zij zou wachten tot Aurelio zou vragen of ze meeging. Ze ging in ieder geval met hem mee naar Mexico-City voor een geplande ontmoeting met president Luis Echeverria. Toch zijn ze gelukkig samen. De kinderen en kleinkinderen, some really beautiful boys too, maken een belangrijk gedeelte van hun leven uit. Hun dochter Paola woont nu in Antwerpen, waar haar man consul-generaal van Argentinië is. Ze zijn nu allemaal hier en Paola zei me dat haar vader - dus de grootvader - voor haar kinderen erg belangrijk is en een rol in hun leven speelt. Het terras van hun buitenhuis biedt een schitterend uitzicht op zee en in de verte ligt Napoleons verbanningsoord Elba. Op heldere dagen kan je zelfs Corsica zien liggen, 200 kilometer verderop.

Klaas babbelde verder met Peccei, voor de camera . ‘Death?’ aldus Aurelio, ‘we have to de-dramatize it. Why should death be made ugly? We have always to be prepared to die. Ambitions? Yes, I think I am ambitious. May be not in the classical sense. I am not interested in glory. Ideas, that is what is important.’

Aurelio Peccei sprak over de oorlog en hoe hij zo was gemarteld dat zijn gezicht onherkenbaar was geworden: ‘my comrades recognized me because of my clothes.’ Hij sprak over ‘loyalty and honesty towards friends and how friendship had gained a new dimension with modern means of travel and communication.’ Hij gaf gewoon aan, door zichzelf te zijn, wie hij was, de Peccei die ik uitstekend kende, recht door zee en met

een sterke persoonlijkheid. Ik moest aan Frits Böttcher denken die niet in de schaduw van deze figuur kan staan en dan ook maar al te goed aanvoelt en daarom zijn Haagse roddel lanceert. Heel zielig eigenlijk.

Mevrouw Peccei vertelde vroeger piano te hebben gespeeld. In Buenos Aires had zij drie jaar gitaarlessen genomen. Zij vroeg of ik de Misa Criolla wel eens had gehoord. We zijn naar een ander terras gelopen. Zij speelde de muziek voor me. Ik voelde me endeared tot haar.

Ik telefoneerde mam in Bilthoven. Haar stem leek schor. ‘Dat is van het weinige praten,’ zei ze. Ze was al weer dagen alleen. Het gaf me een vreselijk gevoel. ‘Bovendien regent het al een week.’ Belde vervolgens Peter op Amerbos die ook al zei: ‘Ik geloof niet dat het nog ooit mooi weer wordt.’ Omdat het gesprek stroef had gelopen belde ik hem terug en vroeg hem of hij me op Schiphol wilde afhalen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums