Logo DBNL
Memoires 1974 (2005)

Memoires 1974

(2005)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Amsterdam

29 juli 1974

Amerbos

Peter was met Ronald Gase op Schiphol. We reden eerst naar Laren om de auto op te halen die trouwens nog steeds niet echt in orde was.

De eerste brief van Casper Bake uit Johannesburg was er. ‘Ik ben hier nu drie dagen (...) de indrukken te verwerken zijn zo enormous dat 80 percent langs me heen gaat. It all looks pretty unreal.’ Hij heeft een spierwitte Diesel Landrover gekocht die helemaal van hem is. ‘Wished you could see it. Look forward to making a tour with you.’ Hij heeft een contract getekend voor een project bij Porto Amelia in Mozambique.

Ambassadeur Djawoto schrijft uit Peking over die nieuwe frisse ambassadeur van Suharto, waar we in Den Haag mee werden opgescheept. Generaal Sutopo Juwono is eerst verbonden geweest aan de staf van generaal Amir Machmud167 en vervolgens was hij hoofd van bakin. ‘In both these previous positions he did not talk much,’ aldus Djawoto, ‘and his activities were rarely reported in the press. It seems to be that he is very careful. As the brain behind the operasi kalong168 which conducted grand scale massacres during operations in West Java, he acted as the proverbial kalong who only moves in the night.’ En die boef hangt nu de grote meneer uit in het corps diplomatique in Den Haag.

Djawoto: ‘From the two articles you sent me in defense of Bungkarno I see that you are continuing to do so even more vigorously. With this you forfeit your chance, if there is still any, to visit Indonesia as long as Suharto is still in power. It is a pity, but it is good. I think your endeavors, along with those made by some others in Holland, to further discredit the corrupt regime of Suharto in the eyes of the people in the West are already bearing fruit. Fred van der Spek's interpellation is very good (...). Once again, I thank you Oltmans.’169

J.J. Abspoel, Officier van Justitie te Amsterdam, schrijft over

mijn protesten ten aanzien van valse voorstelling van zaken die De Telegraaf en haar advocaat A.G. Maris steeds maar geven. ‘Het ontgaat mij nog steeds,’ aldus Abspoel, ‘waarom u zich zoveel aantrekt van beweringen van De Telegraaf. Het kan zijn dat deze niet juist zijn, maar als de publicatie van alle onjuiste berichten zou moeten leiden tot het instellen van strafvervolging zou de rechterlijke macht onder deze last bezwijken.’170 Ik antwoordde Abspoel dat ik niet van plan was me bij het geklets van Johan Olde Kalter neer te leggen. De Telegraaf beweerde dat ik ooit bezig zou zijn geweest met behulp van sovjetdiplomaten te proberen de heer Luns bij de navo te wippen.

Ik heb in mei de Deken van de Orde van Advocaten bij de Hoge Raad der Nederlanden, mr. J.Th. Vermeulen, geschreven om me te beklagen over dit aanhoudende gelieg in De Telegraaf. Een secretaresse zendt me nu eindelijk het antwoord van advocaat Maris aan de Deken.171 Hij voegt er zijn pleitnota van 7 mei 1974 voor de Hoge Raad bij, evenals een zogenaamd schriftuur van vier pagina's van 6 mei 1974.172 Ook krijg ik een brief van mr. C.D. van Boeschoten173 namens confrère Vermeulen. Ze draaien er allemaal omheen - zoals advocaten betaamt - en het is vechten tegen de bierkaai. Ik heb alle diverse hooggeplaatste sujetten geantwoord dat terwijl zij zich verschuilen achter juridische spitsvondigheden ik onveranderd door De Telegraaf wordt opgevoerd als samenzweerder met de sovjets tegen Luns. Het was nog zo gek niet dat Henk Hofland en Peter Zonneveld via leugens en achterbakse methoden mijn huis binnendrongen en waarschijnlijk de bvd en wie verder mijn vijanden in Den Haag mogen zijn een opmerkelijk plezier deden door mijn sovjetgasten in mijn werkkamer op de gevoelige plaat vast te leggen. Dat heet dan rechtspreken anno 1974. En zelfs mijn grote verdediger Abspoel maant me om me niet verder over De Telegraaf en het gelieg op te winden. Als het ze zelf zou overkomen zouden ze anders piepen.

30 juli 1974

Schreef een rapportje voor Francisco Paesa over de diverse gesprekken die ik in Moskou heb gevoerd.

Schreef voor De Nieuwe Linie: nederland mist grote kansen in de sovjet-unie en vatte mijn informatie over de blunders van Shell en de Philips-madness samen.174

31 juli 1974

Ontmoette de heren De Roo en Massaut bij de acf in Maarssen. Het was voor mij een emotionele zaak om dit fabriekscomplex te betreden waarvan vader zovele jaren presidentcommissaris was geweest. Trouwens, dat de acf bestaat is voor een belangrijk deel aan mijn grootvader ir. H. van der Woude te danken. Goed. De heer De Roo ontving mij in een kamer waarin met rood leer beklede stoelen en zilveren paarden op een schoorsteenmantel stonden. Ik vond hem een Verolmeachtige proletariër, maar niet onaardig. Hij begon met op de vroege ochtend champagne te offreren. Ik vroeg om een kop koffie die door een dienstbode in het zwart met wit schort werd gebracht. Ik gaf hen achtergronden over mijn bewegingen samen met Paesa in Moskou die ze ongelooflijk vonden. Ik bracht trouwens mijn grootvader ter sprake die eveneens de gewoonte had de dagen met champagne te beginnen en wat zeer vroegtijdig zijn leven zou kosten. De Roo had mijn vader, mr.ir. A.C. Oltmans, niet gekend, want hij was pas zeven jaar bij het concern. Ik vroeg me af hoe hij er terecht was gekomen. De Roo merkte op dat het onwaar was dat ik in mijn brief aan dr. Jermen Gvishiani opa Hap van der Woude een van de oprichters van de acf had genoemd. Toen wist ik helemaal wat voor vlees ik in de kuip had. Ir. van der Woude richtte met Tom van Linge en Jaap Homan van der Heide de Nederlandse Kinine Fabriek (nkf) in Maarssen op. Inderdaad is het huidige acf-concern een samenvoeging van de nkf met de Amsterdamse Kinine Fabriek en de Bandungse Kinine Fabriek. De Roo zocht spijkers op laag water. Maar hij was ook een nieuwkomer en gedroeg zich aldus.175

Ambassadeur Romanov had me gevraagd om 11.00 uur op de ambassade te komen. Hij heeft bepaald gevoel voor humor, want om 10.00 uur bracht generaal Sutopo Juwono een kennismakingsbezoek aan Romanov, dus het zat er dik in dat we elkaar tegen het lijf zouden lopen. Kennelijk amuseerde Romanov zich hierover, wetende hoe ik over die meneer-generaal dacht. En zo het gebeurde het ook.

Ik ontmoette eerst Martojo, de Indonesische lobbyist. Hij reed met me mee naar de Andries Bickerweg 2 om nog verder te kunnen praten. ‘Het is niet mijn bedoeling te helpen de regering-Suharto ten val te brengen,’ zei hij nota bene, ‘maar om zodanig bezig te zijn dat ze gedwongen zullen worden het beleid om te buigen in het belang van het Indonesische volk.’

Hij zei een aantal gesprekken met minister Jan Pronk te hebben gehad en dat het beleid van de iggi-landen ten aanzien van Suharto om zou gaan.176

Toen we bij de sovjetambassade arriveerden en Martojo de geparkeerde auto's, inbegrepen een donkerblauwe Volvo met Indonesische veiligheidsambtenaren, zag staan, ging hij er onmiddellijk vandoor. Er stond trouwens ook een groene limousine te wachten (met een Nederlandse chauffeur) voor het echtpaar Sutopo Juwono.

Ik zat prinsheerlijk in de hal van de ambassade. Toen het Indonesische echtpaar uit de ontvangstsalon kwam zorgde ik er voor dat ze me niet konden missen door op te staan en ambassadeur Romanov hartelijk de hand te schudden. Toen we alleen waren trok de ambassadeur vervolgens een knipsel uit de nrc, dat Sutopo Juwono als moordenaar van duizenden Indonesiërs identificeerde, uit zijn zak. Ik belde later André Spoor op om dit incident over te brengen, die zich erover amuseerde.

Ik informeerde Romanov over het bezoek aan Moskou. Hij had bij Gvishiani persoonlijk een goed woordje gedaan om Paesa en mij te ontvangen en ook met het Foreign Trade Ministry over ons gesproken. Mevrouw Romanov kwam binnen, want er was een baronesse binnengekomen die hem wilde spreken. Zij vroegen me of ik de naam kende: nooit van gehoord. Romanov refereerde aan zijn vrouw als ‘my commander in chief she has the money, I keep the coins...’ Gelukkig is Kouznetsov terug in Den Haag.

Ze zijn in Washington langzamerhand dermate geschift dat ze liever John Connally een boete geven van 10.000 dollar in verband met een melkschandaal dan Richard Nixon te veroordelen voor zijn geheime bombardementen op Cambodja.

1 augustus 1974

Parijs

Gisteren met Peter hier aangekomen. We logeren als altijd in Hotel Vendôme.

De Roo van de acf was bepaald geïnteresseerd in samenwerking met de Sovjet-Unie op verschillende terreinen. Ik maakte bezwaar dat het overzicht van Massaut wat out-of-date was en dat we meer moeite moesten doen, vooral wanneer we longterm plannen wilden maken. ‘Maar u doet dit toch niet alleen uit piëteit voor uw familie?’ vroeg De Roo.

‘Allerminst. Ik verwacht 5.000 gulden als down-payment op de

public relations so far en nog eens 5.000 gulden wanneer de ontmoeting met dr. Gvishiani zal zijn geëffectueerd.’ Dit zou in de directie worden besproken. We werden het eens dat de eerste etappe een ontmoeting tussen ambassadeur Romanov en de acf-directie zou zijn. ‘Dan moet ik er de juiste mensen bij halen,’ aldus De Roo, ‘anders wordt er in cirkels gesproken.’

Ambassadeur Romanov vertelde in Moskou een persoonlijk gesprek met premier Aleksei Kosygin te hebben gehad en aangezien de opening naar Max van der Stoel over gas- en oliewinning in drie Russische zeeën voor dovemansoren was geweest had men nu soortgelijke openingen gemaakt in de richting van Noorwegen en Japan. Ambassadeur Romanov over het gesprek Kosygin-Van der Stoel: ‘I was present, after all, when my Prime Minister made this offer to the Dutch Foreign Minister. Kosygin even offered to send a special delegation to The Hague to negotiate further, but your Minister felt that the existing Dutch-ussr commission was the appropriate channel to have these discussions. We do not agree. Then, I think that André Spoor, after seeing me,177 went to several ministeries here, and they told him the offer was not sure and there was some confusion about it. But this is ridiculous,’ benadrukte de ambassadeur. ‘When our Prime Minister makes a statement during an official state meeting with the Foreign Minister of the Netherlands about this matter, there is no confusion whatsoever. It is sure! Next, Spoor wrote a bit about it’, en de ambassadeur maakte een zigzagbeweging met zijn hand. Ik dacht: Verwondert me niets, we are dealing with basically een zigzagfiguur.

Ambassadeur Romanov was na terugkeer van het officiële bezoek van Max van der Stoel aan Moskou naar de minister van Economische Zaken, Ruud Lubbers, gestapt. Er was een verslaggever van De Telegraaf bij Lubbers toen Romanov arriveerde. Die krant schijnt toen ook iets over een misverstand inzake het voorstel van Kosygin over samenwerking met Shell te hebben geschreven. ‘Who knows? Probably the bvd taped everything you said to Lubbers and now they are playing the same dirty games all over again.’ Van de sovjetambassade reed ik eerst naar het Promenade Hotel om André Spoor heet van de naald over te brengen wat we hadden besproken. Hij zei direct contact met Romanov te zullen opnemen en leek zeer geïnteresseerd. Maar ook dat kennen we nu.

De ramp die zich de afgelopen weken op Cyprus tussen Grie-

kenland en Turkije heeft afgespeeld178 illustreert andermaal tot welke smerige streken Henry Kissinger en Co in staat zijn. Aartsbisschop Makairos werd afgezet tijdens een coup. Kissinger wachtte vijf dagen, tot na de Turkse invasie van het eiland, voordat hij Griekenland verantwoordelijk hield voor de staatsgreep. Vervolgens reisde Makairos naar Washington om een beroep op Amerikaanse hulp te doen, maar Strobe Talbott maakt in Time179 duidelijk dat Kissinger his Beatitude slechts in diens godsdienstige functie zou ontvangen, niet als voormalige president van Cyprus. Talbott citeert een voormalige Griekse minister, John Zigdis, Aldus: ‘We have seen the us propping up a government of sadist, thugs and Al Capones both in Cyprus (the Sampson regime) and in Athens (the colonels). Kissinger is now trying to present himself as a peacemaker, but he is partly responsible for allowing Greece to be a concentration camp.’ Ja, ja, and what about Zaire, Chili, Indonesia? Volgens Time was Henry dag en nacht aan de telefoon met figuren als Kurt Waldheim, en last but not least, Joseph Luns. We weten uit het verleden hoe deze Luns al in de clinch heeft gelegen met Makairos: er zullen wel oude zogenaamde rekeningen van haat en onderlinge nijd zijn vereffend. Althans wat men in het geval van Luns kan verwachten dat dat zo was.

Ik wilde met Peter naar het concert van Khatchaturian in Monte Carlo rijden, maar de auto heeft dermate veel problemen met warm lopen dat we terug moeten.

Kwam in de Engelse boekenwinkel een Pelican-editie tegen van Asia Awakens van Dick Wilson die op pagina 260-61 een dermate belachelijke beschrijving van Bung Karno's ondergang en the rise of Suharto gaf dat het onverantwoord zou zijn er één cent aan uit te geven. Dit is een wereld van leugens en vervalsingen. Emile van Konijnenburg zei altijd van Time dat wanneer ze schreven over een onderwerp waar jezelf van op de hoogte was, dan was het strijk en zet onwaar.

Als door de jaren heen mensen aan de cellist Janos Starker vroegen wat hij het liefste speelde, dan antwoordde hij altijd: ‘Opus 78 G. Major Sonata for Violin and Piano, if he had only written it for cello...’ De pianist Gottfried Marcus is bij toeval in de bibliotheek van het Vienna Municipal Conservatory op een transcriptie van Brahms zelf gestoten, namelijk een Sonata for Cello and Piano in D Major. Het werk is nu door Starker en de pianist Rudolf Buchbinder op het Ravinia Festival in Highland Park,

Illinois voor het eerst opgevoerd. Het bericht staat in Time. Laten we aannemen dat het juist is. Zoals de pianist Byron Janis in 1967 in een Frans kasteel twee Waltzen van Chopin ontdekte. Wie weet wat er nog meer wordt gevonden. Je hebt er meer aan dan aan Egyptische mummies.

3 augustus 1974

Hotel Vendôme

Gisteren hebben we grotendeels verlummeld, maar het was allemaal heerlijk. Terrasjes, boekwinkels en Frans voer.

Heb Julien Greens Jeunesse gekocht.180 Vind heerlijke zinnetjes. ‘La conversation avec lui mourait toutes les trois minutes, (...) une sorte d'amitié amoureuse (...). Il m'avait, en effet, jeté un coup d'oeil où je pensai lire des intentions (...). Je ne me disais pas que je serais écrivain, mais j'écrivais (...). Le courage me manquait de détruire ces pages comme m'en conseillait une voix intérieure (...).’

Er is niet één innerlijke stem, meneer Green. Er is een kakofonie van stemmen die non-stop in ieders brein aan de gang is als een krekelconcert in het veld op een zomeravond. Wanneer je maar naar één krekel luistert kom je er nooit. Hoewel: het is die potpourri van voices in the mind die tot verwarring leiden, zoals over Peter.

Heb ook La crise van Sicco Mansholt gekocht, waarin het gesprek met Janine Delaunay staat.181 Ik wist niet dat zijn grootvader nog met Multatuli in Indië had samengewerkt. Sicco is ook na de Landbouwschool in Deventer naar Indië gegaan. Hij leerde zelfs Maleis, maar kwam op het eiland Sunda terecht waar een andere taal werd gesproken. Mansholt is planter geweest. Dat is het geheim van zijn aantrekkingskracht op mij. Mansholt is Europeaan par excellence. Hij denkt kennelijk helemaal in termen van een toekomstige Europese politiek.

Gisteravond hebben we nog tot laat bij café Flore gezeten en naar mensen gekeken. Naast ons zaten twee kerels, die ruzie zochten met een oude ober met spierwit haar. Ik probeerde de zaak te sussen. ‘Why don't you pick an opponent that can fight back,’ vroeg ik. ‘You are like Americans who attack small nations like Cambodia.’

‘I have no respect for white hairs,’ zei de lul.

‘Not even when the man is your grandfather?’ hield ik hem voor.

Ben later nog even het park bij het Louvre ingewandeld. Het

wemelde er van de nichten. Aanvankelijk was ik uiterst voorzichtig maar later toen ik tegen een boom stond kwamen twee Marokkaanse jongens op me af en begonnen te rommelen, maar waar ik geen rekening mee had gehouden was dat ze geoefend zijn in het opensnijden met scheermesjes van je jeanszakken om je portefeuille en wat verder in je zakken zit weg te nemen zonder dat je er ook maar iets van merkt. Gelukkig zat er niet veel geld in.

Telefoneerde mam dat we terugkwamen maar dat we in Senlis waren gestrand en we door garage Keijer zouden worden opgehaald. Ik stelde voor dat tante Jetty mee zou gaan naar Monte Carlo om Rostropovich te horen spelen onder leiding van Khatchaturian.182

Toen Sicco Mansholt voorgoed Java verliet voelde hij zich alsof ‘les vacances étaient finies’. Ik kan me die uitspraak uitstekend indenken.

Green: ‘Le seul garçon au monde, celui sur qui je concentrais tous mes désirs et tous mes rêves (...). Je n'avais pas d'ami à qui confier mes problèmes.’ Ik denk dat je onderscheid moet maken tussen mes en nos problèmes. Voor nos problèmes hebben vrienden belangstelling, als het tenminste vrienden zijn. Voor mes problèmes moet je het bij jezelf zoeken, want daar zijn vrienden niet voor.

Ik geloof dat Julien Green bijna altijd gezichten beschrijft van jongens nooit bodies. Dan vraagt hij zich af: ‘Combien de livres sont nés de la faim sexuelle?’ Geen enkele. Met uitzondering misschien van een boek met pornografische plaatjes, waar ik a a-priori niet van houd. Dan schrijft hij over zijn vriend Ted: ‘mais ce qu'il en pensai vraiment, je ne le sus jamais.’ Zo is het immers met alles.

4 augustus 1974

Amerbos

De New York Times van 28 juli heeft deze advertentie van mijn, bij Putnam in New York verschenen, boek met gesprekken over Grenzen aan de groei geplaatst. Het doet me wel iets het resultaat van al het werk nu in de New York Times te zien.

Sommige Amerikaanse congresleden willen Zuid-Korea 400 miljoen dollar aan hulp ontzeggen vanwege de terreur van president Park, zoals tegen de schrijver Kim. Maar Henry Kissinger stelt zich op het standpunt dat zogenaamde stabiliteit in dat deel van de wereld belangrijker is dan het terroriseren van de

bevolking in sommige landen door hun

illustratie

regering. Ik word met de dag meer anti-Kissinger; anti-Nixon was ik al. Soort zoekt soort, het gaat altijd weer op.

Herman Kahn, directeur van het befaamde Hudson Institute, voorspelt nu dat tegen 1985 het Bruto Nationaal Product van Japan dat van de vs zal overtreffen. Die man kan het niet laten outrageous statements te doen.

John Dean, Nixons persoonlijke juridische adviseur op het Witte Huis, draait voorlopig de bak in. Stap voor stap wordt die Augiasstal opgeruimd.

Waarom schrijf ik zo weinig over het samenzijn met Peter?

In de Nouvel Observateur is een vernietigend artikel over Kissinger verschenen door correspondenten in Ankara, Beiroet en Washington en samengesteld door Josette Alia.183

Oud-minister Ruslan Abdulgani stuurt een kaart van worstelaars uit Tokio en schrijft erbij: ‘Het land van de rising sun and rising yen!’ Hij woont er een seminar bij.

De nrc meldt dat generaal Suharto eindelijk het uit 1363 stammende Javaanse Nagarakertagama, dat geheel op 160 tere palmbladeren geschreven is, aan het Centrale Museum in Jakarta heeft overhandigd om deskundig bewaard te blijven. Koningin Juliana retourneerde het historische document aan mevrouw Suharto die er bijzonder slonzig mee schijnt te zijn omgesprongen wat we via dr. Go Gien Tjwan met vereende krachten in de nationale en internationale pers hebben kunnen krijgen.184

De Leidse, zogenaamde, Indonesië-specialist R.S. Karni, die met Anthonie Dake onder één hoedje speelde bij het uitbren-

gen van het befaamde Bambang Widjanarko-rapport, heeft in de nrc een artikel geplaatst als antwoord op de kritiek door Martojo.185 Martojo op zijn beurt heeft van Spoor de gelegenheid gekregen daar weer op te reageren met als voetnoot dat men de identiteit van ‘de medewerker’ (Martojo) niet bekendmaakt omdat hij anders moeilijkheden met het Suhartoregime zou krijgen. Vraag me af of dit waar is.186

Ik heb nu maar eens in de nrc mijn beklag gedaan over het gedonder dat ik nu al maandenlang heb met mijn spiksplinternieuwe tr-6 van Triumph uit Gouda.187 De auto is opnieuw in revisie. Ik zal hem veertien dagen moeten missen.

Wilde met dr. K. Scholtens van de Shell de behandeling van Kosygins voorstel door Max van der Stoel bespreken, maar hoorde tot mijn schrik dat hij al op 15 februari 1972 is overleden. Er is niemand meer over van de kern van de groep-Rijkens. André Spoor is inderdaad over de Shell-zaak opnieuw naar ambassadeur Romanov gegaan en zegt nu: ‘Wat is dit voor een maffe geschiedenis op Buitenlandse Zaken?’ Dat weet ik al enige tijd. Maar André wil eerst naar Van der Stoel en Lubbers voor hij verder gaat. Begrijpelijk.

Jhr. mr. W.H. de Beaufort zendt me de Kamerstukken over het onderzoek naar Luns en Nieuw-Guinea waar ik nu reeds enkele jaren op aandring. Er is eigenlijk geen moer gebeurd. Alle namen ‘der groten’ uit Den Haag staan er iedere keer opnieuw onder. Ze praten erover, maar er gebeurt geen donder.188

6 augustus 1974

Schiphol

Gisteravond was mam nog prima. Maar vanmorgen lag zij in bed en voelde zich vreselijk. Ik kon het onmiddellijk horen. Hebben wij haar toch te veel alleen gelaten? Ik belde tante Jetty in Wassenaar die van plan was morgen naar Bilthoven te gaan, maar zij beloofde dit vanmiddag al te zullen doen.

Vlieg in de grootste verwarring naar Nice voor het concert van Khatchaturian. Mam is misschien ziek. Peter wil naar New York om bij Juan Antonio te zijn. ‘Ach, misschien ben ik na een maand weer terug,’ zei hij om me te troosten. Na het eten liepen we naar Zunderdorp, wat heerlijk was en waar je pas toe komt wanneer je geen auto hebt.

Jim Garrison, de voormalige District Attorney in New Orleans

die probeerde te bewijzen dat de moord op jfk een samenzwering was, doet toch weer mee met de verkiezing voor een post als rechter bij het Louisiana Supreme Court. Alles is gedaan om het leven van die man te ruïneren tot aan de beschuldiging van seksuele misdaden met kleine jongetjes. Hij heeft het overleefd en geeft blijkbaar niet op.

Newsweek meldt dat er opnieuw wordt gesproken over één Europese luchtvaartmaatschappij door fusies van Sabena en andere maatschappijen, het ideaal dat Emile van Konijnenburg (klm) steeds voor ogen heeft gestaan.

André Spoor vertelde me trouwens dat de lobbyist Martojo hem had toevertrouwd eens voor kolonel De Blieck - hoop dat ik dit correct schrijf - van de nefis te hebben gewerkt, de voormalige inlichtingendienst van Den Haag in Indië. André voegde eraan toe: ‘Ik heb hem maar niet verteld dat deze meneer eens mijn schoonvader is geweest...’ Het is de eerste concrete aanwijzing dat Martojo, zoals ik altijd in mijn achterhoofd voor mogelijk heb gehouden, ook nu nog voor inlichtingendiensten werkt. Eens een spion, altijd een spion. Het doet er verder weinig toe.

Nixon is klaar. De geluidsbanden uit het Witte Huis, die nu zijn vrijgekomen, betekenen de genadeslag. De bastard: hij heeft het volkomen voor zichzelf verpest, wat er vanaf het begin dik in heeft gezeten, zoals ik in 1968 in contact met de man zelf constateerde. Waarom zag niemand anders dit niet toen er op dit secreet gestemd moest worden? Je zou het haast zielig gaan vinden.

Jammer dat ik Peter nu moest achterlaten. Als ik meer geld gehad zou hebben zou ik hem zeker hebben meegenomen.

Bij aankomst bel ik eerst om te horen hoe het met mam is. Voel me onrustig en onzeker.

‘The human race,’ schrijft William Saroyan, ‘is getting too much for itself and too much for the world (...). Change has broken everybody's heart, as the saying is, and driven many to thrift, paranoia, humor, hatred, conspiracy, lying, improved health, and suicide, but (as the English press insists on putting it) only in a moment of mental imbalance and loss of wit.’ Saroyan lijkt te denken dat de mensheid op zelfvernietiging afstevent. ‘All governments consider their subjects, the people, crooks (...). The Government of America hires a fifth of the people of the nation to police the other four-fifths, and this of course either breaks up homes or encourages the discovery of cooperative uncovering of real and honest forms of dishonesty, cheating, and sincere-looking saluting of the flag.’ Ook hij

noemt de schandalige financiering door Washington van coups in Chili, Griekenland en nu weer Cyprus en steekt de draak met Nixon, ‘an essentially silly President’, die zogenaamde vrede ‘met eer’ in Vietnam zou willen bewerkstelligen.189

E.M. Forster schijnt zich eens te hebben afgevraagd of het nodig zou zijn de man achter het boek te kennen. Wat dit betreft heb ik altijd meer belangstelling gehad voor dagboeken en persoonlijke notities van denkers en schrijvers dan voor verzinsels vanuit deze minds in elkaar gefrutseld. Nu stelt Donal Henahan in de Times de vraag of men voor een beter begrip van de muziek de componist zou moeten ontmoeten. Wie was de man achter de Eroica? ‘If the composers of the past could be invited into one room and allowed to mingle with their listeners, Beethoven en Mahler would compete with one another in insulting everyone,’ schrijft Henahan. ‘Bruckner would stand in a corner bowing deferentially to all who passed and hoping his idol Wagner would shop up.’ Hij gelooft dat wie Schuberts liederen als Die Winterreise of Die schöne Müllerin beluistert zich een vrij nauwkeurig beeld van de man achter de muziek kan vormen. ‘Chopin is overwhelmingly present in his music too, and so are Liszt, Schumann and Brahms,’ aldus de criticus. Ik denk dat ik precies zo van Spartacus genoten zou hebben, ook al had ik Khatchaturian nooit ontmoet. In tegendeel, is het niet zo dat wanneer men de mens achter de muziek, of achter een boek nader leert kennen, er eerder een gevoel van teleurstelling ontstaat, dan wanneer je over de schepper van het kunstwerk verder niets weet?

Monte Carlo

Khatchaturian logeert in Hotel Hermitage. Liet een boodschap voor hem achter. Vanavond schijnt een belangrijke repetitie te zijn. Daar ga ik naartoe, want het galaconcert zelf interesseert me niet. Ik wil liever zo snel mogelijk terug naar Amsterdam. Julian Green schrijft over Mark in Jeunesse ‘ce moment ne reviendra plus.’ Ieder kostbaar moment is voorbestemd als sneeuw voor de zon weer te verdwijnen. Het unieke van een dagboek is dat vergeten flitsen van bijzondere ervaringen enigermate herbeleefd kunnen worden, ook omdat we geneigd zijn te vergeten hoeveel gelukzaligheid we alles bij elkaar toch nog ondervonden hebben bij het vervliegen van de jaren.

Toen ik erin slaagde Ahram Khatchaturian aan de telefoon te krijgen, zei hij: ‘Je vous embrasse.’ Of ik om 19.55 uur in Ho-

tel Hermitage wilde zijn, dan gingen we gezamenlijk met Tibor Katona, zijn manager, naar het paleis voor de repetitie. Als ik die heb bijgewoond vertrek ik morgen. Uit de programma's kan ik zien dat er de komende dagen prachtige uitvoeringen zijn, zoals met Byron Janis of Rostropovich in de solosonates van Bach.

Vond een klein hotel, Helder, dat okay is voor een nachtje. Mam zat beneden, maar voelde zich niet goed. Gelukkig is tante Jetty bij haar wat me geruster maakt. Had ook een lang gesprek met Peter die erg lief was. Hij was zes uur op het strand geweest en Amerbos was leeg nu ik er niet was. Ik zag weer zijn gezicht op het hoofdkussen voor me bij het slapen gaan gisteravond. We keken naar elkaar. Waarom gaf ik hem toen geen zoen? Altijd weer die jeugdrem. But he looked to me, as a young boy, almost ‘mijn kind’. Dit gevoel shockeerde me, verwonderde me. Mijn gevoelens voor Peter lijken iedere dag nieuw, helemaal nieuw zelfs. Toen we in de polder liepen gisteravond keek ik naar zijn voeten en observeerde hoe hij liep. Ik dacht, nu is hij nog hier, naast me, nu kan ik nog over hem waken maar er komt een dag dat ook ik er niet meer zal zijn en dan loopt hij op eigen kracht. Ik vroeg me voor de zoveelste keer af hoe ouders het allemaal verwerken hun kinderen eens achter te moeten laten ‘alleen op de wereld.’ Dan zal hij zonder de band met zijn moeder - en mij - verder moeten.190 Een afschrikwekkende gedachte.

Ben weinig gerust over Mozambique en Caspers excursie daar. Raimundo Dalepa leidt een guerrilla aan de hand van wat communistische Chinese instructeurs hem hebben geleerd. Ze komen vanuit Tanzania en knokken tegen Portugese soldaten. Frelimo wordt voornamelijk gevormd door manschappen van Dalepa's Makonde-stam.191

Prinselijk paleis, 20.40 uur

Op de afgesproken tijd omhelsden Khatchaturian en ik elkaar in Hotel Hermitage. Ik gaf mevrouw Khatchaturian een handkus. In twee auto's reden we naar het paleis van Rainier III en prinses Grace. Bij de poort moest mijn naam door een gardesoldaat worden opgeschreven.

We werden ontvangen in voormalige privé-vertrekken van prinses Grace, een ruime salon met ergens in het midden een bed. Een herdenkingssteen in de muur vermeldde dat de drie

kinderen van het prinselijke paar in deze kamer het leven werd geschonken. Mstislav Rostropovich, zo werd gezegd, bevond zich in een daarnaast gelegen kamer. Ik vertelde Khatchaturian dat Clive Barnes van de New York Times eindelijk Spartak had ontdekt en er in glowing terms over had geschreven. De choreograaf Yuri Grigorovitch en de dansers Vladimir Vasiliev en Yekaterina Maximova werden in zijn review over het Bolshoi in Londen allemaal in het zonnetje gezet. Ik gaf de maestro een fotokopie want hij had het niet gelezen. Khatchaturian droeg een witte broek met witte schoenen en een geruit shirt voor de repetitie. Wat volgde was totaal uniek.

De binnenplaats van het paleis, onder een sterrenhemel, met het L'orchestre national de l'Opéra de Monte Carlo, Khatchaturian aan de pupitre en Rostropovitch uit zijn cello de tonen halend die nodig zijn om Khatchaturians celloconcert te vertolken. Ik denk voortdurend aan Peter, hoe ik al deze indrukken in zijn mind had willen helpen gieten. De dirigent probeert duidelijk te maken dat hij één toon van een trombone niet kan horen, wijst op zijn oor en brult: ‘kaputt’. Rostropivitch speelt zo mooi. Alles is onvergetelijk. Af en toe schreeuwen de twee heren tegen elkaar. Ze vloeken in het Russisch. ‘Arahmsha!’ roept de cellist en schijnt het ergens niet mee eens te zijn. Hij stopt het orkest en spreekt in ieder geval beter Frans dan Khatchaturian. Mistislav vindt dat het orkest een pianissimo niet voldoende in acht neemt. Na zijn interventie klinkt het inderdaad heel anders. Het lijkt een sprookje, de binnenplaats van dit paleisje met de brandende lichten boven aan de staatsietrap, waardoor er een schijnsel op de hoge muren valt. De muziek van Khatchaturian is schitterend en soms erg poëtisch. Wat kan Rostropovitch prachtig spelen. Ongelooflijk. Tijdens een pauze ging iedereen naar de voorlopige solistenkamer, maar ik zit alleen op het terras buiten en mijmer. Wat moet het een voldoening zijn om dit allemaal te componeren, uit te voeren en dan achter te laten als kunstwerk voor toekomstige generaties zodat die er blijvend van kunnen genieten. Ze willen bij de laatste maten van het celloconcert een groots vuurwerk laten beginnen. Dit is een avond om nooit te vergeten.

Schreef tijdens het oponthoud snel een kaart naar mam om haar op een of andere manier op afstand in mijn genieten te laten delen.192



illustratie

Intussen maakte René, de assistent van Tibor Katona, een pass at me en vroeg of we alleen konden zijn. Ik wist dat ik dit niet wilde, ook al aarzelde ik een moment. Het ging niet door. Tibor en René zijn allebei nichten.

Ik vermoed dat straks de triomf van het concert in de eerste plaats naar Rostropovitch zal gaan, wat niets afdoet aan de schitterende compositie van dit celloconcert. Ik vrees echter dat het opvoeren van de tweede suite uit ballet van Spartak en als aanvulling daarop de te beroemde Sabeldans eigenlijk niet in dit concert thuishoren. Van zijn tweede symfonie worden alleen de eerste twee delen ten gehore gebracht. Ik betwijfel of dit versnipperen van gedeelten van werken een succesvol beleid zal blijken te zijn bij een publiek dat verondersteld mag worden van wanten te weten.193

Tijdens het repeteren zaten mevrouw Khatchaturian en ik samen te luisteren. Af en toe vertaalde zij voor me wat haar man en Rostropovitch tegen elkaar schreeuwden. Ik ervaarde alles zoals het was: uniek. Buiten Hotel Hermitage werden we op de valreep nog aan enige high society dames voorgesteld, wat mevrouw Khatchaturian ertoe bracht tegen me te fluisteren: ‘Les gens ici sont tellement snob.’ Haar eenvoud steekt dan ook schril af tegen de opgedirkte nouveaux riches van Monaco. Afschuwelijk eigenlijk. Die eenvoud is ook altijd wat ik het meeste in mijn eigen moeder bewonder.

7 augustus 1974

Monte Carlo

René Croesi liet me vanmorgen het Opera House van Monte Carlo zien. In de lift naar boven om de prinselijke loge te gaan bezichtigen gaf hij me bijna een zoen. Even later, toen we Rainiers loge uitliepen pakte hij me: ‘Give me a little kiss.’ Welk compartimentje van zijn ego zou gestreeld kunnen raken door een dergelijke ‘verovering’? Waarom iets forceren als niet de geringste aanleiding wordt gegeven? Ik zei: ‘We can't make love, René, in the princely loge?’

‘No, no, just a little kiss.’

‘Mais c'est un vrai guet-apens cette loge,’ vervolgde ik.

‘Est-ce que tu restes fidèle a ton ami?’ vroeg hij.

‘Non, je suis seulement fidèle a moi-même, mon cher.’

‘How old is your friend?’ ging hij door.

‘He is 28 and very beautiful.’ Dat was 11.00 uur 's morgens. Ik herinner me dat tijdens de pauze gisteravond iedereen samendromde in de kamer van de cellist Rostropovitch, die zelf het hoogste woord voerde. Je kon hem boven iedereen uit horen. Ik keek om het hoekje om het tafereel in me op te nemen. Ik denk trouwens dat Rostropovitch aanzienlijk gecultiveerder is dan mijn vriend Khatchaturian, die ergens een rondborstige Armeense boer is gebleven. Herhaaldelijk attendeerde Mstislav zijn vriend Ahramsha op passages en nuances in diens eigen celloconcerto, die na het overdoen inderdaad mooier of subtieler klonken. De man heeft een gigantisch temperament en wat hij met zijn cello doet is onvoorstelbaar.

Julien Green produceert zinnen, die als stoplichten functioneren in mijn brein en pauzetjes veroorzaken. ‘Le sens véritable des paroles qui sortent de la bouche est donné par les yeux (...). Dormir près de Mark (het gevoel dat ik voor Henk Hofland koesterde op Nijenrode) (...). J'aurais voulu le torturer un peu pour le punir d'être aussi beau (dat zou Gerard van het Reve hebben kunnen schrijven) (...). Lá mes souvenirs se font d'une précision cruelle.’ Kunnen herinneringen wreed zijn? Mij vervullen ze met melancholie, tristesse, zeker, maar ze worden ondanks de pijn, die ze veroorzaken, eigenlijk altijd overstemd door een vreemde mengenling van dankbaarheid, door een zekere blijdschap alles te hebben beleefd wat ik beleefd heb. Het totaal is steeds overheerst geweest door een gevoel, een drift misschien, van affectie.194

Green is een boek van Ramuz tegengekomen, Le règne de l'es-

prit malin. Dan vertelt hij hoe hij in een commode een aantal manuscripten en ontwerpen voor wilde erotische verhalen (dat je daar je tijd aan besteedt: het gaat erom dit van tijd tot tijd gewoon te doen) had weggeborgen. Er waren ook dagboekgedeelten bij. Als hij ontdekt dat alles is weggehaald piekert hij zich een ongeluk wie het gedaan kan hebben. Verdenkt een moment zijn vader zelfs. Hij betreurt tenslotte het meeste het weggeraakte dagboekgedeelte. Betreurt? Ik zou absoluut radeloos zijn geweest.

Beaulieu, A.M., 16.00 uur

Werd afgehaald door Peters vriend, Dui Seid, de Chinese schilder, die me meenam naar zijn atelier. Na een periode van acclimatiseren omhelsden we elkaar en raakten met elkaar vertrouwd. We gingen ergens een visje eten en spraken honderduit. Dui werd in Mississippi geboren en groeide op in de Spaanse slums van Harlem, New York. Hij leek me eigenlijk een Eurasian met een flinke scheut Chinees bloed. ‘I believe in crossbreeding,’ zei hij.

‘I don't,’ antwoordde ik en vertelde hoe vader ons als kind al voorhield dat de merels met merels en de lijsters met lijsters gingen. Maar die benadering had te maken met vaders vroege jeugd op Java, toen zijn vader grootmama verliet en er met Sima Sastropawiro vandoor ging. ‘Each culture should blossom by itself,’ zei ik tegen Dui, ‘and maintain its racial originality, exchange knowledge, be brothers, love each other, even have sex but do not procreate.’

Omdat zijn lip soms trilde vroeg ik hem: ‘Do you use drugs.’ Hij aarzelde maar zei: ‘Yes.’ Ook vond ik dat de penis aan een ketting om zijn nek vloekte bij veel van wat hij zei.

Het was al laat. Ik moest naar Nice om het laatste toestel te halen naar Amsterdam. Dui had een verrassing in petto. Twee Cubaanse vrienden hadden een speedboat en zouden me via zee naar de luchthaven brengen. Tot mijn verbazing waren het twee zoons van de voormalige dictator Fulgencio Batista, namelijk Jorge, de oudste, die getrouwd is en een dochtertje van negen jaar heeft en een jongere knul, Fulgencio (21), donker gebronsd, lang zwart golvend haar, een animal in optima forma. Hun gezichten deden me allebei aan hun vader denken. Eigenlijk schrok ik eerst, maar Dui wees er op dat je de twee jongens natuurlijk niet kon beoordelen op de geschiedenis van de vader en daar had hij gelijk in. Jorge zei dat ze hier met vakantie waren en eigenlijk in Portugal woonden. ‘It is no longer a safe place for us.’ Hij was nota bene voor Suharto en achtte Ri-

chard Nixon aanzienlijk minder hypocriet dan jfk. Hij toonde echter wel begrip voor de redenering dat wanneer je Chiang Kai-shek steunde de kansen voor Mao alleen maar toenamen, met andere woorden rechtse of fascistische dictators hadden op lange termijn geen kans van slagen. Jorge is een paardengek. Hij schijnt ook in Holland te hebben gereden. De jongere bink was op de hoogte van het dok en Thermos en scheen te verlangen naar Amsterdam te gaan.

8 augustus 1974

Amerbos

Mam vertelde met een brok in haar keel en in tranen dat Koko, de altijd een beetje invalide Maltheser, in zijn slaap was overleden. Ze had gehoopt dat ik op tijd terug zou zijn geweest om het dier te begraven, wat inmiddels door de tuinman was gedaan. Toen ik vroeg hoe Keke erop had gereageerd, zei ze: ‘Heel vreemd, hij eet gewoon en trekt zich er absoluut niets van aan.’ In dit opzicht hebben dieren het toch maar aanzienlijk gemakkelijker dan mensen.

Mam voelt zich een stuk beter, maar ik ben niet gerust. Zij piekert er niet over een arts te raadplegen.

Nixon is de sigaar, dat is duidelijk. Hij heeft Ray Price195 opdracht gegeven zijn afscheidsspeech te schrijven. Zijn aftreden kan ieder moment worden bekendgemaakt. Henry Kissinger sprak met leden van de Senaatscommissie voor Buitenlandse Zaken. Boontje komt om zijn loontje.

9 augustus 1974

Mam is niet goed, noch haar stem, noch zijzelf Zij heeft pijn aan een arm en gaat om 18.00 uur naar bed. De dood van haar hond zal invloed hebben, maar ik blijf ongerust. Zodra tante Jetty vertrekt ga ik naar Bilthoven.

Na mijn artikel in De Nieuwe Linie over de blunders van Shell en Philips in Moskou heeft André Spoor nu toch, onder verwijzing naar mijn informaties, contact met Buitenlandse Zaken opgenomen. ‘Ik heb de indruk,’ zei hij, ‘dat de zaak volstrekt klungelig door bz is behandeld.’

‘Wat wil je met Van der Stoel in combinatie met de achtergebleven Luns-aanhang,’ zei ik. Ook Friso Endt van de economische redactie had opgekeken van mijn artikel, aldus André. Maar hij overwoog geen hoofdartikel.

Francisco Paesa heeft nog steeds geen geld overgemaakt.

Ben met Peter op Zeezicht en kom eindelijk een beetje tot rust. In mijn hoofd hoor ik het geblaf van Koko als hij hoorde dat ik het huis binnenkwam. Ik had op de Zeeweg nog al hard gereden. Toen we uitstapten wilde Peter even zitten want hij had klamme handen van de angst gekregen. Peter is ver het strand opgegaan en kwam bruingebrand terug.

De televisie zond het vertrek van Nixon uit het Witte Huis uit. Droevig verhaal. Hij speelt nu de martelaar. Trieste episode. Diep treurig dat hij alleen voor alles opdraait. Kissinger en andere cronies zijn minstens even schuldig. En nu is de wereld met een volgende nul opgezadeld, Gerald Ford.

David Stevens schrijft in de Herald Tribune dat Rostropovitch niet het voor hem geschreven celloconcert ten gehore heeft gebracht maar de eerder door Khatchaturian gecomponeerde Concerto-Rhapsody. Het celloconcert is blijkbaar nog altijd niet helemaal gereed. Het moet een groot succes zijn geweest. Als toegift speelde de cellist een Sarabande van Bach.

Tante Jetty zegt dat mam al een aantal dagen bijna niets heeft gegeten, erge pijn aan haar arm heeft, weigert vitaminepillen in te nemen en ook nog steeds geen dokter wil laten komen. Ik ga er morgenochtend vroeg naartoe.

10 augustus 1974

Abominabel geslapen. Zie ontzettend tegen Bilthoven op. Hoe moet ik mam overtuigen? Ik telefoneerde broer Theo. Hij wist van niets. Hij vertelde dat mam hem al enige tijd geleden had verteld dat haar arm blauw was geworden. Tot mijn schande herinnerde ik mij nu dat zij mij dit ook had gezegd. Oom Dirk Klink had ook iets dergelijks gehad wat wees op een mogelijke bloedstolling en er was een middel om dit weg te werken. Wat schrikt mam van artsen af: de rekening, het mogelijke ziekenhuis? Ik weet het niet.

Ik ben wat geruster nu ik in Bilthoven ben. Mam zag erg bleek en was duidelijk verzwakt. Zij kan haar rechterarm niet meer gebruiken. Zij vond het stiller in huis zonder Koko, maar ze gaf toe dat het een zorg minder was, vooral omdat hij dikwijls viel.

Theo belde terwijl ik er was en mam probeerde cheerful te doen, maar zij boog al gauw voorover van vermoeidheid. Het was naar en pijnlijk om te zien. Tante Jetty voerde aan dat mam als schoolmeisje ook dikwijls had gespijbeld als zij zich niet goed voelde en dan gewoon in bed bleef ‘en dan moest ik briefjes mee naar school nemen.’ Ze zei verder dat mam vroeger al als zij zich gesneden had over ‘een wond’ sprak. Dit klonk zeer

onaardig, maar ik ken tante Jetty maar al te goed. Broer Theo bood aan mam te komen halen omdat de lucht in Lugano blauw was en de zon scheen. Maar mam kon in deze toestand nergens naartoe. Ik belde Quirine Hattink, Theo's eerste vriendin, nu getrouwd met de arts Cor Hille Ris Lambers want mam heeft niet eens een huisarts. Dat is het nadeel van op 78-jarige leeftijd nog nooit ziek te zijn geweest. Gelukkig waren ze niet met vakantie en indien nodig zou hij meteen komen.

In de avond rapporteerde Quirine dat Cor bij mam was geweest. Mams hart was prima, bloeddruk prima, hij had alleen een prik gegeven vanwege de artrose in haar arm. Ik ben toch nog niet gerust.

11 augustus 1974

Verdriet. In bed keek ik naar Peters gezicht op het kussen, zoals ik dikwijls doe. Hij lag als een engelenkind op zijn rug te slapen, met zijn handen gevouwen op het laken. Ik kreeg er tranen van in mijn ogen. Dit zijn voor een lange, lange tijd, onze laatste dagen samen. We spreken bijna niet over zijn vertrek naar New York. Aan tafel vroeg hij gisteravond opeens: ‘Houd je er wel eens rekening mee dat je moeder - en mijn moeder is op eenzelfde leeftijd - je opeens zal kunnen ontvallen?’

Ik zei: ‘Nee.’

‘Ik wel,’ antwoordde hij. Maar hoe doe je dat dan? Hoe wapen je je tegen zoiets? Ik ben er in ieder geval niet toe in staat en ben weerloos tegen dergelijk gehak in je ziel.

Ben vanmorgen ontredderd en in tranen.

Anthonie Dake - mede als belangrijke aandeelhouder van nrc Handelsblad - heeft van André Spoor maar liefst tweemaal, op 1 en 2 augustus, achtkolomsartikelen op de opiniepagina over sukarno, de untung putsch en het widjanarko-rapport mogen schrijven. Van Sukarno weet de brave man niets. Van Widjanarko nog minder. En als Bung Karno mij in 1966 toevertrouwt - zoals hij ook tegen Emile van Konijnenburg deed - dat niemand weet wat zich rond de coup van 1965 precies heeft afgespeeld, dan kan een kind op zijn vingers natellen in welke mate Dake c.s. verhelderend in die affaire zouden kunnen zijn. Het geschrijf van Dake, waar Dewi en ik op zouden kunnen antwoorden, is geen repliek waard.

Ik zit van de weeromstuit bij het minste geringste op Peter te vitten. Hij vroeg me: ‘Waarom kijk je toch zo triest?’ ‘Ik weet het niet,’ zei ik, terwijl een overduidelijke reden natuurlijk zijn aanstaande vertrek is. Wat heb ik toch? Ik huil voortdurend en voel pijn in mijn body van verdriet. Mevrouw Horn-

kamp, die in de keuken bezig was, kan wijze opmerkingen maken: ‘Niets is blijvend, meneer Oltmans.’ Zij vertelde dat haar dochter onder invloed van haar man heel anders was geworden dan zij haar had opgevoed. Ik dacht: nu gaat Peter wat zeggen, maar hij scheen het met haar eens te zijn. Peter dacht dat ik mijn dagboek, nu ik gerijpt en ouder geworden was, heel anders zou beleven en verwerken. Dit ergerde me weer om geen aanwijsbare reden. Ik zei: ‘Nee, nee: wat ik lees over mijn jeugd bijvoorbeeld ten aanzien van mijn vader in de oorlog doet nog precies op dezelfde manier pijn als toen het gebeurde. Wanneer mensen die ervaringen op latere leeftijd anders beleven komt dit omdat ze inmiddels door het leven zijn afgestompt en geïmmuniseerd.’ Wat betekent ‘trouw’ bijvoorbeeld, afgemeten aan de lengte der dagen van een leven? Dewi is misschien een shaky voorbeeld, maar ze vraagt me wel haar eraan te herinneren hoe Bung Karno eigenlijk was, ook omdat zij hem zelf door de jaren heen steeds gemakkelijker is gaan afvallen. Terwijl de Japanse Samurai juist betekent ‘to reflect on his own station in life, in discharging loyal service to his master if he has one, in deepening his fidelity in associations with friends, and, with due consideration of his own position, in devoting himself to duty above all’.

Peter vond mijn redenering ‘superarrogant’ en misschien heb ik ook wel niet helemaal gelijk. Maar ergens is dit een belangrijk onderwerp. Wat betekent maturing anders dan het perfectioneren van de façade, het behendig worden in belazeren met als doel, zoals het gevleugelde woord luidt, het hoofd boven water te houden? Wanneer je eindelijk weer reikt aan de diepste emoties waar een mens toe in staat is, dan zie je dat zelfs alle crooks van het Witte Huis geconfronteerd met Nixons ondergang hun tranen niet meer in bedwang hadden. Waarom? Omdat alle zogenaamde maturing tegen wat echt, en diep gevoeld is, toch nooit is opgewassen.

Peter zei ook al: ‘Ik ga iedere avond tegenwoordig ongelukkig slapen: ik zeg niet dat het door jou komt.’

In de auto speelde ik Mahlers Kindertotenlieder waar hij zoveel van houdt. Tot mijn grootste verdriet liet ik hem op station Utrecht achter voor de treinreis naar Tilburg.

Wandelde om 15.00 uur het huis in Bilthoven binnen. Het was er doodsstil. Keke is ook zichzelf niet en blaft helemaal niet als anders. Mam zal boven liggen te slapen want het is muisstil. Waarom slaapt zij zoveel? Ik ben ongerust.

Lunchte met Peter. ‘Willem, we zijn allebei in dezelfde stemming.’ Hij maakte een sla met vruchten. Hij wil zijn zus Trees

naar Amerbos uitnodigen. Hij zou naar Philip Nasta gaan om te helpen schilderen, wat hij had beloofd.

19.55 uur

Nu weet ik waarom ik de hele dag zo upset en verdrietig was. Het is verschrikkelijk met mam. Ik ben opeens erg erg bang om haar. Tante Jetty reed weg toen ik verscheen. Quirine Hattink - mam en zij waren van kindsaf aan close - kwam gelukkig. Het was 16.00 uur. Ik ben naar de slaapkamer gegaan. Zij had wel kleur maar klaagde er over het erg warm te hebben en zich verkouden te voelen. Tante Jetty heeft haar gisteravond een frozen dinner geserveerd. Er lagen wel vier sinaasappels, maar mam had haar juist om grapefruits gevraagd. Ik bracht een enorme tros witte druiven waar zij zo van houdt. Zij at er ogenblikkelijk van. Bracht ook Spa Reine mineraalwater mee, want zij drinkt gelukkig veel. ‘Je voelt hoe zuiver dit water is,’ zei ze. Daarop liet ik de laatste fles Spa op de grond aan diggelen vallen en nu is er nog slechts appelsap. Mam zei bovendien tegen Quirine dat tante Jetty alleen maar deed of mam zich aanstelde, en op dat moment realiseerde ik me dat het onjuist was haar nog langer onder de hoede van haar bitchy zuster te laten. Ik belde Theo in Lugano, die het er onmiddellijk mee eens was. We moesten voor een permanente verpleegster voor mam zorgen. Toen ik dit mam voorstelde, was zij het daar ogenblikkelijk mee eens.

We besloten om te beginnen de voormalige dame van de huishouding van grootmama Poslavsky, mejuffrouw Karreman uit Zeist, te hulp te roepen. Mam gaf de exacte aanwijzingen hoe te rijden. Ik ben er meteen heen gegaan. Zij was bereid, althans als voorlopige hulp op te treden. Zij had mam nog onlangs bezocht en was ook erg geschrokken. Zij vond dat zij nu erg op haar moeder leek tijdens wiens ziekbed juffrouw Karreman enkele jaren werkzaam is geweest. Mam was volgens haar ook erg mager geworden. Mam was met tante Jetty in het Zwaantje gaan eten. Dat was toen ik in Monte Carlo was. Mam had thuis niets gegeten.

Om 20.45 uur kwam dr. Cor Hille Ris Lambers opnieuw. Ik had Quirine dat dringend gevraagd. Hij gaf mam een middel om beter te kunnen slapen en zou een chirurg bellen om morgen een foto van de verlamde arm te maken. Hij denkt nog steeds dat mam zich voornamelijk aan de hond Koko heeft vertild. Hij wist niet dat mam een paar dagen geleden ernstig heeft overgegeven.

12 augustus 1974

Mam is absoluut niet in orde. Moet ik Theo opnieuw bellen? Ik had een diner uit het Zwaantje voor haar gehaald, maar dat was haar niet goed bekomen. Ze had ondanks de voorzorgsmaatregelen van de arts slechter dan ooit geslapen. Zij had vooral ontzettende dorst gehad. ‘Mijn keel voelde als die van een woestijnreiziger,’ zei ze. De appelsap had te veraf gestaan. Zij had er niet bij gekund. Maar de druiven waren prima geweest. ‘Ik gaf vroeger altijd druiven aan zieken,’ zei ze. Nu wil zij alleen maar slapen.

Ik zat beneden en hoorde een soort piepen als ze adem haalde. Moet ik broer Theo weer bellen? Ik belde tante Jetty die gewoon zei dat mam, als zij ziek was, de neiging had mentaal in te zakken.

Gisteren was ik niet in staat te beschrijven hoe ik dit alles ervaarde. Ik voerde mam het eten. Ik zag haar op de spinazie uit het Zwaantje kauwen. Zij vond het kennelijk niet lekker, maar ik moedigde haar aan te eten. Toen ik haar een arm gaf om naar de badkamer te gaan liep zij wankelend en onzeker. Wat gebeurt er als zij dit op eigen kracht probeert te doen en dan valt?

Amerbos, 00.30 (in bed)

Mijn god wat een verschrikkelijke dag.

Mevrouw Maas, mams hulp uit Zeist, vertelde dat toen de tuinman Koko begroef hij tegen haar had gezegd: ‘Als het zo doorgaat maakt mevrouw het niet lang meer.’ En al die dagen deed tante Jetty helemaal niets! Het is alsof Gods hand heeft ingegrepen. Wanneer de auto niet in de soep was gedraaid bij Senlis op weg naar Parijs was ik met Peter doorgereden naar Monte Carlo en zouden wij ook nu nog niet terug zijn geweest. 's Ochtends ging ik naar Bruna want mevrouw Maas was in huis. Om 12.00 uur ging ik bij mam kijken. Ik had inmiddels met Nellie in Lugano gebeld die zei blij te zijn dat ik haar over alles inlichtte want broer Theo was niet bereid geweest een woord los te laten. Zij bood aan onmiddellijk naar Bilthoven te komen om voor mam te zorgen. Toen ik samen met mevrouw Maas vervolgens probeerde mam naar de badkamer te helpen gaan kostte het niet alleen de grootste moeite, maar het ging niet meer. Mam zei: ‘Ik zou het liefste willen blijven liggen: laten jullie me maar met rust.’ Dat ging zo niet. Ik begreep dat mam meteen opgenomen moest worden.

Cor Hille Ris Lambers had al met een chirurg gebeld en er zou een kamer in Berg en Bosch worden gereedgemaakt. Theo was het eens dat mam eerste klasse verpleegd diende te worden. Sa-

men met mevrouw Maas bracht ik mam om 14.00 uur naar het ziekenhuis. Er stond een rolstoel gereed. Mevrouw Maas had tranen in de ogen toen ze mam een afscheidszoen gaf. Mam was zelf volkomen rustig, maar erg bleek. Ook telefoneerde ik Lex Poslavsky of hij please naar het ziekenhuis wilde gaan en zijn invloed zou doen gelden bij de doktoren opdat mam de allerbeste verzorging zou krijgen.

Nu pas hoorde ik van mevrouw Maas dat terwijl ik in Moskou en Rome was tante Jetty mam een vermageringskuur had aangepraat die effect had gehad, waardoor mam tien pond was afgevallen. Wat voor waanzin was dat? Mam mocht van tante zelfs in de late middag geen nootjes meer eten bij haar geliefde portje. Juffrouw Karreman bevestigde dit en voegde eraan toe: ‘Uw moeder liet zich dit allemaal door mevrouw Meijer welgevallen.’ Ik heb me de godganse dag over deze informatie verschrikkelijk opgewonden. Tante Jetty - dit vermoedde ik al heel lang - terroriseert mam zoals zij vroeger Didi, haar eigen kind, terroriseerde, waar toen de hele familie schande van sprak. Mevrouw Maas vertelde zelfs dat mam had laten doorschemeren dat ik misschien weer in Amerika wilde gaan wonen en dat ze mij dan kwijt zou zijn en onze uitjes helemaal zou moeten missen. Ik wist er niets van. Had ik dit maar eerder geweten. Later ben ik teruggegaan naar het ziekenhuis en vond mam in kamer 215 in gezelschap van haar halfbroer Lex Poslavsky. Zij had net gezegd: ‘Ik hoop dat Wim Spa Reine mee brengt.’ Ik had twee flessen bij me.

Mam zag er al weer heel anders uit. Wat ze hebben gedaan weet ik niet, maar zij had weer kleur en ook haar ogen waren anders. Zij was zo compleet veranderd in die zes uurtjes dat ze hier lag dat ik mijn ogen niet kon geloven. Nu bleek dat zij 39 graden koorts had toen ik haar in het ziekenhuis bracht. De hele middag had men proeven genomen en was haar bloed onderzocht. Zij werd grondig nagekeken. Er waren foto's van mams rug en arm genomen. Daaraan had ze zich zeer geërgerd. Maar ik was intussen aanzienlijk gerustgesteld.

13 augustus 1974

Bij wijze van compensatie voor alle spanningen arriveerde een brief van Casper Bake uit Johannesburg. Hij zegt dat de toekomstvoorspellingen voor Zuid-Afrika erg somber zijn. ‘Men geeft dit land nog vijf jaar en dan gaat er iets soortgelijks als in Mozambique gebeuren!’196 Hij vervolgde: ‘Wat me hier trou-

wens opviel was dat het apartheidsprobleem lang niet zo dominerend is als ik vroeger altijd dacht. Het vraagstuk zit op zichzelf natuurlijk wel diep, maar wanneer je in Johannesburg leeft valt het nauwelijks op. Het zich verdiepen in de mentaliteitsverschillen tussen zwart en blank komt waarschijnlijk veel later.’ Hij komt in Mozambique ergens aan de kust te zitten. Hij neemt zich voor met zijn vriend Martin op safari te gaan.

Het Centrale Comité van de Wereldraad van Kerken heeft bekendgemaakt haar Assemblee van 1975 niet in Jakarta te houden. Men wilde de verhoudingen tussen Christenen en Moslims daar niet verstoren. Onzin. Ze willen geen prestige verlenen aan de moordenaars rond Suharto. Op dit moment staat studentenleider Hariman Siregar (24) terecht vanwege samenzwering tegen het Suharto-regime. Buiten het gebouw verzamelden zich 10.000 jongeren om via luidsprekers de pleidooien binnen te volgen. Er was natuurlijk ook een grote politiemacht op de been.

Ik heb Keke mee naar Amerbos genomen en mam beloofd voor hem te zullen zorgen. Hij moet beneden in de hal op de tegels (in zijn mand) slapen want hij heeft de neiging, zeker uit protest, zich onzindelijk op te stellen. Croiset laat een hond die in de weg zit een spuitje geven. Dat kan ik niet met dit beest. Het dier is zo kwetsbaar en weerloos.

Lex Poslavsky zei dat Cor Hille Ris Lambers een fout had gemaakt door niet mams huid te voelen en te constateren dat zij volkomen uitgedroogd was. Maar omdat ik meteen had ingegrepen waren we toch nog ruimschoots op tijd geweest.

Heb een tweede expresse naar broer Hendrik in Kaapstad gezonden om hem op de hoogte te houden.

Ik bladerde door foto's uit onze jeugd en kreeg tranen in mijn ogen. Juffrouw Karreman vertelde nog iets wat ik nooit heb geweten. Vader heeft de week voor hij plotseling overleed vier dagen in bed gelegen. De arts had hem gewaarschuwd nog niet op te staan. Hij deed het toch en is toen op die fatale avond van 21 april 1966 in het bijzijn van mam van zijn stoel gevallen en was dood. Bovendien vroeg ze mij tot mijn stomme verbazing of ik haar niet een portret van grootmama Poslavsky wilde geven, voor wie zij zovele jaren had gezorgd. Hoe kwam het dat niemand dit ooit had gedaan?

Vanmiddag heb ik mam bezocht. Zij was er weer verschrikkelijk aan toe. Haar hoofd lag scheef in de kussens. Zij leek uit te stralen dat zij er niets meer om gaf te leven. Zij bleek erge dorst te hebben, maar nam niet de moeite te bellen. Ik maak mezelf duizend verwijten. Ik belde tante Jetty die zei dat mam nooit

genoeg water had gedronken en nu was ze dodelijk verontrust dat haar zuster een infectie aan een van haar organen kon hebben. Men had bovendien ontdekt dat mams baarmoeder sinds de geboorte van Theo in 1928 niet meer op haar plaats had gezeten. ‘Dat is niets,’ zei tante, ‘die wordt dan opgehangen zoals dit heet.’ Ik huilde de hele weg terug naar Amsterdam en belde nog steeds in tranen broer Theo en vroeg of Nellie niet kon komen. Hij zou zaterdag komen.

Ik gaf mam druiven te eten en liet haar drinken. Een fysiotherapeute kwam binnen. Mam vond een broeder uit Utrecht zeer aardig, maar er waren ook draken onder het personeel. Zij noemde me weer ‘Wimmes’ toen ik vertrok, wat een prima teken was. Quirine had gele rozen gezonden. Mam was bezorgd dat zij niet kon schrijven om te bedanken. Wilde eigenlijk blijven maar zij moest slapen.

Theo vroeg zich af wat het geweest kan zijn dat deze crisis heeft veroorzaakt. Het kan toch niet alleen gekomen zijn door de vermageringskuur door tante Jetty gedecreteerd? Tante heeft tegen Theo ook tot tweemaal toe gezegd dat zij dacht dat mam zich aanstelde. Hoe durft ze! Mijn grootste angst is dat mam het leven niet meer ziet zitten en door het vele alleen zijn is gaan zigzaggen tussen zin en geen zin. Factoren als het eindeloze gedonder met ons over de overdracht van acf-aandelen, de wrijving met tante Jetty, waarvan we ons niet bewust zijn geweest, mijn mogelijke vertrek naar Amerika, misschien zelfs de dood vlak achter elkaar van zowel haar bejaarde buurvrouw als een van haar twee honden, alles kan hebben bijgedragen tot een benedenwaartse tolvlucht van haar gedachten. De vermageringskuur van tien pond door tante Jetty opgelegd moet haar fysieke weerstand verder nodeloos hebben verzwakt. Ik belde Meta de Vries, mams beste vriendin om haar te informeren. Maar drong wat ik zei wel tot haar door? ‘Ik ben tegenwoordig zo suffig,’ zei ze, ‘ik mag niet meer alleen op straat en word als een hondje uitgelaten.’

14 augustus 1974

Vreselijke nacht. De hond jankte steeds beneden in de gang. Ik moest er driemaal uit om hem te laten wandelen. Misschien zijn het de honden waar mam uitgeput van is geraakt. Ik moest Keke tenslotte een tik op zijn bips geven wat mezelf ook pijn deed. Slaan van een halfblind hondje van 13½ jaar? It made me cry again.

Eigenlijk is mijn grenzeloze triestheid over mams plotselinge ziekte gegrondvest op een gevoel van verschrikkelijke angst dat

het helemaal niet in orde is met haar. Ik ben in staat om helemaal in Bilthoven te gaan wonen en voor haar te zorgen als zij uit het ziekenhuis komt. Juffrouw Karreman vertelde dat vader voor zijn dood tegen haar had gezegd: ‘We weten hoe uitstekend u voor mevrouw Poslavsky zorgt. Wanneer mijn vrouw en mij later iets zou overkomen, dan hebben wij niemand.’ Juffrouw Karreman heeft toen aangeboden mijn ouders precies zo bij te staan als grootmama. Dat gesprek vond eerder op dezelfde avond plaats waarop vader aan een hartaanval overleed. Dat hoor ik nu pas.



illustratie

Newsweek197 laat opnieuw het belang van een handschrift zien en toont dat van Richard Nixon toen hij in 1968 aan het bewind kwam en het onherkenbare krabbeltje in de dagen voorafgaande aan zijn aftreden. Theo Bruinsma, de grafoloog, kan zijn hart ophalen. Hij heeft Nixon vanaf het begin correct geanalyseerd aan zijn handschrift.

André Spoor heeft op Buitenlandse Zaken laten weten dat zijn eigen inlichtingen grotendeels parallel liepen aan mijn stuk over Shell en Philips in De Nieuwe Linie: ‘Waarmee ik ze heb te kennen gegeven,’ aldus André, ‘dat nu ook bij ons een stuk gereed ligt.’

Jan Pieter Visser belt om te zeggen dat de heer Van Maanen bij de ncrv gekant is tegen verdere samenwerking met mij.

Ik moet mam straks duidelijk maken dat ik in Nederland zal blijven zolang zij leeft. Vier zwanen zwemmen voorbij in het water langs Amerbos. Dat moet ik mam vertellen, want van zoiets leeft zij op.

Om 12.45 uur belde ik de hoofdzuster die me waarschuwde dat het niet goed ging met mam. Ik reed in vliegende vaart naar Berg en Bosch en hoewel mam sliep zag zij er vreselijk, vrese-

lijk uit. Het ging me door merg en been. Ik wist dat zij opnieuw ontzettende dorst moest hebben, maar durfde haar niet wakker te maken. Toen ik later terugkwam zat een tante van mij bij haar bed.198 Niemand kon haar wakker krijgen. Ik maakte een scène met de hoofdzuster, waarvan ik voelde dat zij de ‘draak’ was die mam had omschreven en spoedig arriveerde de behandelende chirurg dr. Vrind. Mam had geïnfecteerde eileiders en een groot abces in haar arm en mogelijk als gevolg daarvan werkten de lever en de nieren niet normaal. Ik was perplex, verloor mijn zelfbeheersing en huilde. Toen de chirurg en verpleegster vertrokken waren, kreeg ik pas goed een hysterische huilbui. Tante probeerde me te sussen. De draak had namelijk ook nog tegen tante gezegd dat mam mogelijk kanker had. Chirurg Vrind had gezegd: ‘U hoeft het niet te somber in te zien. Het hangt ervan af hoe zij op de antibiotica reageert. We zoeken nu uit welke wij haar het beste kunnen geven.’

15 augustus 1974

Mams temperatuur is flink gedaald. Zij is uitstekend opgeknapt. God, God, God.

Samen met mijn tante heb ik Theo in Lugano opgebeld en hem vrijwel gesmeekt over te komen. Tante stond er op dat ook broer Hendrik uit Kaapstad zou overkomen. Broer Theo had al naar Zuid-Afrika getelefoneerd en een boodschap achtergelaten terug te bellen, maar Theo vroeg mij hem ook te bellen, want hij verwachtte niet dat hij zonder enige druk uit zichzelf zou komen.

Toen ik tante Jetty belde om te zeggen dat het veel beter met mam was viel zij uit: ‘En ik neem jou kwalijk dat je naar Monte Carlo bent gegaan, terwijl je mij alarmeerde dat mam doodziek was.’ Zij begon ook weer over mams kleinzieligheid, wat me op dit moment absoluut razend maakte. Als ze zo doorgaat trap ik haar nog helemaal uit het huis in Bilthoven. Bovendien loog zij of het gedrukt stond. Op 5 augustus was ik 's avonds met mam aan het diner en was ze prima. Pas op 6 augustus toen ik op Schiphol in de vertrekhal was om naar Nice te vliegen ontdekte ik dat mam zich vreselijk voelde en in bed was. Toen heb ik natuurlijk tante Jetty gebeld en gevraagd poolshoogte te gaan nemen. Mam had die nacht blijkbaar overgegeven, maar haar zuster vond immers dat zij ‘te gauw kermde’. Waarom had ze niet meteen krachtige maatregelen genomen, bijvoorbeeld door direct Theo te bellen? Mevrouw Maas zag de vol-

gende dag onmiddellijk dat het mis was met mam. Ik weet wel dat mam geen dokter wilde, maar ik heb toch ook toen ik terugkwam direct voor dr. Hille Ris Lambers gezorgd? Ik heb altijd mijn ernstige bedenkingen tegen tante Jetty gehad. Ik haat haar.

Gisteravond kwam Peter geruisloos Amerbos binnen. Ik dankte God dat hij er eindelijk weer was.

Om 09.45 uur kreeg ik broer Hendrik in Kaapstad aan de lijn. Ik legde hem alles uit. Mijn expresse brieven waren er nog niet. ‘Mam is gewoon te lang verwaarloosd,’ zei hij. Hij bleef zeer kalm. Ik vertelde hem maar niet over de onzinnige vermageringskuur van tien pond op last van tante Jetty. Hij zei onmogelijk weg te kunnen en eerst een ‘re-entry permit’ te moeten aanvragen, wat hij nog altijd als Nederlander, in tegenstelling tot Theo die Zuid-Afrikaan is geworden, nodig heeft.

Om 13.00 uur was ik bij mam. Zij had weer kleur en maakte het vrij goed. Zij glimlachte herhaaldelijk naar me, omdat ik haar opvrolijkte. Ik onderging die glimlach als een van de mooiste en warmste smiles die ik ooit meemaakte. Gelukkig arriveerden broer Theo en Nellie eveneens. Misschien was ik te druk, maar in ieder geval lachte zij weer. Intussen lag ze nog wel aan een infuus. Het was goddelijk haar weer zoveel beter te zien. Zij sprak zelfs over de mogelijkheid naar Lugano te gaan om weer aan te sterken; naar Casa Bel Sito, zoals Theo hun appartement heeft genoemd. Zij vroeg of Theo foto's had meegebracht. Hij zei: ‘U kunt bij ons twee kamers voor u zelf hebben.’ Mam sprak nog moeilijk en langzaam. Ik vertelde haar vogels te hebben gevoerd en bloemen bij het portret van vader te hebben gezet. Het komt er nu op aan haar zo liefdevol mogelijk te omringen. Trouwens, toen we eerder alleen waren heb ik haar verzekerd bij haar te zullen blijven en het haar gezellig te blijven maken en zeker niet in de vs te zullen gaan wonen.

Nu vertelde tante Jetty ons dat mam de dag dat ik naar Nice vloog in de badkamer had overgegeven. Ik begrijp nu waarom. Terwijl ik in Moskou en Rome was zette tante Jetty haar aan tot een vastenperiode, wat leidde tot tien pond gewichtsverlies. Toen ik terugkwam ging ik weer als vroeger met haar een normale maaltijd in Soesterberg halen, maar mams gestel kon er niet meer tegen. En ik wist niets van die kuur. Ook vertelde tante Jetty te elfder ure allang geweten te hebben dat mam urineproblemen had. Zij had haar zuster aangemoedigd ook dit aan dr. Hille Ris Lambers mee te delen, maar mam had zich gegeneerd en niets gezegd.

Viel op de bank in mijn werkkamer in slaap, turend naar mams

portret als zestienjarig meisje - gemaakt door pleegvader Ilia graaf Poslavsky - en realiseerde me opnieuw hoeveel mijn moeder voor me betekende.

Herbert Jochems belde op. Zijn dochter en haar man waren nabij Monte Carlo naar een feest op een jacht van een of andere jetsetfiguur geweest, waar ook Dewi Sukarno met een ‘escort’ arriveerde. Het gesprek was op Jochems senior gekomen en Dewi zei aanvankelijk hem niet te kennen. Toen echter aan zijn schilderijen werd gerefereerd, moet zij gezegd hebben: ‘Oh, that dirty old man, who makes those hideous paintings...’ Hierop moet een gigantisch schandaal zijn gevolgd, waarbij de diverse ‘escorts’ met elkaar op de vuist zijn gegaan. Typisch Dewi.

Later belde Dewi zelf die zei dat zij zeer dronken was geweest - kennelijk om zich bij voorbaat in te dekken indien ik het incident met de dochter van Jochems te horen zou krijgen - maar nu was zij weer okay. Zij was misschien niet in Parijs de komende weken, waarop ik haar vertelde dat mam zeer ernstig ziek was geworden, zodat ik voorlopig niet weg kon. Zonder een woord van medeleven of verdere navraag naar mijn moeder, zei ze: ‘Perfect, then I see you after I come back from Tokyo.’ Op 7 september zou zij terug zijn voor een bal op Villa Rajada waar ook Edmundo de Rothschild zou komen. Wanneer ik daarbij aanwezig wilde zijn was ze bereid mijn ticket te betalen. Tenslotte zouden we weer aan haar boek gaan werken. Ik herbevestigde: ‘You know, I do not want any money for advising you on your book.’

Bij het verlaten van het ziekenhuis vanmiddag liep ik tegen dr. Vrind aan. Hij zei dat mam inderdaad veel beter was, maar dat de crisis nog niet was bezworen. Zij zou weer kunnen terugvallen. Men had een ander probleem ontdekt met eiwitten in haar bloed. Ik schraapte mijn moed bij elkaar en vroeg of het kanker kon zijn. ‘Nee, maar wel een aanverwante ziekte, de ziekte van Kahler,’ antwoordde hij.

Ik ging onmiddellijk naar Den Dolder om mijn oom, professor Poslavsky, te vragen wat de ziekte van Kahler precies was. Hij ging naar boven om dit op te zoeken. Even later kwam hij terug. Het betekende dat de beenderen een bepaalde ziekte in het bloed veroorzaken, die even terminaal is als kanker zelf. Lex zei dan ook dat als dit waar zou blijken te zijn het heel ernstig was.

Hij belde later broer Theo om dit mee te delen, die er ook zeer verslagen door was. Hij was heel stil toen ik hem in Bilthoven erover belde. Ik vroeg Peter of we het Theo wel hadden moe-

ten vertellen. Tante Jetty is ook in Bilthoven en slaapt in de kamer achter de garage met haar twee honden. Eigenlijk vind ik tante Jetty nu alleen nog maar inzielig. Ze moet nu ook begrijpen wat hier allemaal is gebeurd en wat mogelijk alle ellende bij mam op gang heeft gebracht. Ik heb haar gezegd: ‘Ik wil geen ruzie met u maken, dat helpt niemand, ook mam niet. Ook wil ik u van niets beschuldigen want uw karakter is nu eenmaal zoals het is. U kunt niet echt lief zijn. Ik weet nu dat u voor mam niet lief bent geweest. Misschien is het u wel niet eens kwalijk te nemen.’

Broer Theo meldde dat mam vanavond was zoals vanmiddag. Ik ben aan het eind van mijn Latijn, not to be compared met mam, natuurlijk.

16 augustus 1974

Om 09.15 uur belde Theo dat tante Jetty om 11.00 uur alleen naar mam wilde gaan. ‘Dat wil ik absoluut niet hebben,’ zei ik tegen hem. Ik vroeg hem verder hoe hij na alles wat we over de betrekkingen tussen die twee dames inmiddels hadden gehoord er zelfs over kon denken om tante Jetty alleen op pad te sturen. We konden het ons in dit stadium niet veroorloven tante Jetty's krengerigheid op mam los te laten. Hij begreep het: ‘Het gebeurt niet,’ zei hij.

Zond broer Hendrik in Kaapstad opnieuw een expresse om hem op de hoogte te houden en bracht Peter naar cs die terecht naar het strand ging met het heerlijke weer. Hij is erg lief en probeert me zeer tot steun te zijn. ‘Ik denk hierbij steeds aan de situatie rond mijn eigen moeder,’ zei hij. Ik blijf in verwarring en onderga de diepste vormen van verdriet. De machteloosheid mam niet iets van mijn kracht en gezondheid te kunnen geven maakt me nog radelozer. Keke, haar hond, is ook allerliefst. Hij loopt mij nu overal achterna, precies zoals hij dit bij mam doet. 's Nachts is hij echter onmogelijk. Ik laat hem een paar dagen in Bilthoven om bij te komen. Peter had ook gemerkt dat ik er vannacht vijfmaal uit moest. Hoe heeft mam dat volgehouden met die beesten?

Door mijn hoofd spoken gedachten over begrafenis, geld, erfenis, maar dan geef ik mezelf onmiddellijk een mentale mep en verwijt mezelf hoe het mogelijk is om dergelijke verschrikkelijke denkbeelden te hebben.

Om 14.00 uur was ik bij mam, veertig minuten of was het korter? Zij had geen lunch willen gebruiken. Ook vroeg een zuster me om mam vooral aan te moedigen om te drinken. Maar ze wilde gewoon niet. Toen ik haar thee wilde geven, was deze

te warm. Van Spa Reine nam ze een paar hele kleine slokjes. Daar heb je het weer. De benedenwaartse vrille is terug. Een lichaam kan op- en neergaande koortsen hebben, maar minds zijn evenzeer onderhevig aan mental fever.

Mam is heel anders. Ik kon haar wel aan het lachen maken, maar anders, niet spontaan als vroeger. ‘Jij bent vandaag toch al geweest?’ vroeg ze, terwijl ik juist uit Amsterdam was gearriveerd. Zij vroeg ook hoe laat het was en schijnt geen notie meer van tijd of dagen te hebben. ‘Het lijkt nu wel of de dagen tweemaal zo lang duren,’ zei ze. Vanmiddag gaat zij naar een andere kamer met uitzicht op de tuin en het bos.

Probeer wat te lezen. Drs. F.G. van Hasselt schreef vanavond een beschouwing over het drama op Cyprus.199 Luns heeft natuurlijk weer zijn neus diep in die zaken gestoken. ‘De inmenging van de navo’, aldus Van Hasselt, ‘in de binnenlandse toestanden van Cyprus werd in 1972 op uiterst curieuze wijze belichaamd door secretaris-generaal Luns toen deze in een bbc-interview aartsbisschop Makairos geen garantie voor stabiliteit in het oostelijke bekken van de Middellandse Zee gebied noemde en (openlijk) sympathie beleed voor de Makairos bestrijdende politieke en kerkelijke groeperingen op dit eiland. Het zou interessant zijn de volledige tekst van dit interview (van Luns) nog eens te memoreren, nu juist de laatste moorddadige coup tegen Makairos het hele oostelijke Middellandse Zee bekken in vuur en vlam heeft gezet (...).’ Om welke reden Luns ‘onaantastbaar’ is mag Joost weten, maar wie er ook vraagt om nader onderzoek over diens scheve schaatsen, er gebeurt helemaal geen moer.

Ralph Waldo Emerson heeft eens gezegd: ‘There is properly no history, only biography.’ Ik denk dat de hersens die biografieën veroorzaken als bijverschijnsel van al die breinen in de wereld, gezamenlijk de partituur van de geschiedenis van de mensheid samenstellen. De historie van de wereld zijn de verzamelde werken van miljarden breinen. Thomas Carlyle zei: ‘The history of the world is but the biography of great men.’ Onzin. De geschiedenis van deze planeet omvat alle breinen, die ooit hebben bestaan, inbegrepen het brein van mevrouw C.E. Hornkamp, die mijn huis helpt verzorgen.

Wanneer Simone de Beauvoir het derde deel van haar autobiografie publiceert200 haalt zij een review in de New York Times ‘als één der groten der aarde’ in tegenstelling tot mevrouw Hornkamp die zelfs niet in het Purmerendse sufferdje zal zijn te vin-

den. Christopher Lehmann-Haupt citeert Simone als volgt: ‘Whether it is a question of a novel, an auto-biography, an essay, a historical work or no matter what, the writer attempts to set up communication with others by means of the uniqueness of his personal behaviour.’ Ik ben het daar niet mee eens. De mind van het individu is wat uniek is en diens gedrag is een manifestatie van wat de mind uitdenkt. En waarom is ieder brein uniek? Omdat iedere mind afzonderlijk, zoals iedere vingerafdruk, uniek is en haar eigen individuele imprints van input in miljarden neuronen draagt waardoor we allemaal een zeer persoonlijke cocktail van voelen, denken en weten in ons hoofd meedragen.201 Het verwondert me ten zeerste dat zelfs Simone Beauvoir niet exacter is in haar benadering van mind en behaviour.

Overigens vindt Lehmann-Haupt All Said and Done een boek om over te slaan. Volgens hem zou zij alles wat zij de afgelopen tien jaar heeft gedaan en gedacht op 463 pagina's hebben gedumpt, waaronder veertien pagina's met haar dromen. Dat is ook wel veel. Ik schrik ervan omdat ik zelf regelmatig dromen weergeef, maar nooit meer dan in een aantal regels. Ik doe dit omdat er misschien eens middelen zullen bestaan om wat zich tijdens de slaap in het brein afspeelt nauwkeuriger te kunnen analyseren dan thans het geval is.

Margaret Mead heeft gelijk gehad toen zij me zei dat de wereld naar het tijdperk van de mind toedreef. Edgar Mitchell, een voormalige parachutist en vliegenier, was de commandant van Apollo 14 en was de zesde astronaut die een maanwandeling maakte. Nu is hij president van het Institute of Noetic202 Sciences in Palo Alto, Californië. In een lang artikel parapsychology and beyond, From outer to inner space: the craze to explore the mystic areas of consciousness, by reason and by hoax203 schrijft Francine du Plessix Gray: ‘I begin with Captain Mitchell because few Americans offer a more striking symbol of the newest high in our culture - our shift from outer to inner space, our avidity to explore the mythic and mystic areas of consciousness.’

Het is natuurlijk ook opmerkelijk dat Edgar Mitchel zich onverwacht uit nasa terugtrok om zich geheel aan de wetenschappelijke studie van psychische fenomenen - ‘in part known as extrasensory perception’ - te wijden. Als doel van het Instituut wordt aangegeven: ‘The use of psychic research as a way of fu-

sing the two modalities of organizing the universe: the objective, pragmatic modality of Western science and the subjective, intuitive approach of the great spiritual and religious doctrines.’

William James (1842-1910), de beroemdste Amerikaanse psycholoog die veertien jaar voor Sigmund

Freud werd geboren, wordt wel de overgrootvader van de parapsychologie genoemd. Hij meende al in zijn dagen: ‘Our normal waking consciousness is but one special type of consciousness, while all about it, parted by the filmiest of screens, there lie potential forms of consciousness entirely different. How to regard them is the question, for they are so discontinuous with our ordinary consciousness (...) at any rate, they forbid a premature closing of our accounts with reality.’

Schrijfster Du Plessix Gray spreekt ook over J.B. Rhine die ik met Gerard Croiset ontmoette tijdens mijn reis met hem door de vs in 1964. Zij vertelt over Zen-monniken en yogi's: ‘Having been wired up for measurement of brain waves, heartbeat and other vital functions while in deep meditation.’204 Zij vervolgt: ‘Parapsychology's new respectability205 is in part due to the recent proliferation of psycho physiological research, whose tools have enabled parapsychologists to work with unprecedented precision and have strengthened their relationship with science by enabling them to share its methods and hardware.’ Er spelen natuurlijk ook andere factoren mee. De Times spreekt over hoe ‘ecological anxiety’ heeft ‘occultized millions of Americans’, waaronder astronaut Mitchell. Die maanwandeling moet een aardbeving van het type San Francisco in zijn beleving van de wereld hebben veroorzaakt. Het is natuurlijk geen kleinigheid om onze eigen pingpongbal in het eeuwige niets te zien zweven.

17 augustus 1974

Om 13.30 uur kwam ik mams kamer binnen op Berg en Bosch. Ze was helemaal niet goed. Ze glimlachte wel maar was voortdurend afwezig. Gelukkig kon ik haar Spa Reine laten drinken. Maar ik kon aan de flessen zien dat ze maar weinig ervan had gedronken. Er waren roofjes op haar lippen gekomen die ik met één van haar zakdoekjes probeerde weg te halen, ook omdat het haar hinderde want zij kauwde erop. Misschien

was er op die manier wel wat overgebleven van de lunch. Het uitzicht van haar nieuwe kamer op de tuin is heerlijk voor haar. Maar waar ik ook over sprak, zij haakte absoluut niet aan. Ik ben ten einde raad maar weer vertrokken en vroeg me af of zij werkelijk had beseft dat ik bij haar was.

Een verpleegster zei dat mam vanmorgen twintig minuten in een stoel had gezeten. Ik bood aan er morgen bij te zijn, omdat ze zei dat ze bij mam was gebleven voor de zekerheid.

Ik belde Cor Hille Ris Lambers. Hij zei dat Georges Pompidou de ziekte van Kahler had gehad en toch nog zes jaar had geleefd. Het betekende absoluut niet dat mam in de nabije toekomst in gevaar verkeerde. Maar wat verschrikkelijk als mam een slepend ziekbed zou krijgen! Wat me ook beangstigt is het als normaal gaan vinden om haar zo verzwakt en afwezig aan te treffen. Zij was zo anders en het kost nu al moeite me voor de geest te halen hoe ze was voor ik naar Moskou en Rome reisde.

Peter attendeerde me in de sauna op een Amerikaanse jongen die ik nog niet had gezien, maar waarvan hij dacht dat ik op hem zou vallen. Wat later zag ik hem inderdaad: een Texas boy, David Russell (24), Hij was het gewoon helemaal. Hij is nu hier en dat is toch wel prettig. Hij sliep bij me en was nogal actief, maar dat hoefde niet van mij. Het was gewoon heerlijk die jongen de nacht in mijn armen te hebben. Hij voelt ontzettend lekker, is aanhankelijk en schijnt zich inderdaad prettig bij me te voelen. Peter signaleerde vooral zijn intelligentie, wat ook kennelijk juist is. I like him in many respects. Ze wilden naar het strand, maar ik kon niet met ze mee.

Broer Theo belde naar Amerbos om te horen wat ik van de toestand van mam dacht. Zij heeft gelukkig een andere zuster toegewezen gekregen. Deze had gezegd dat er zoveel mogelijk bezoek moest komen ‘om uw moeder weer tot de werkelijkheid terug te brengen’.

18 augustus 1974

Lobbyist Martojo belde dat mevrouw Rizali Noor, de zuster van dr. Zairin Zain, naar Den Haag was gekomen om de persoonlijke papieren en bezittingen van de ambassadeur te achterhalen. Of ik wist waar zij waren. Hoe komt hij erbij? Ze zullen bij Emily, de ex-mevrouw Zain, te rade moeten gaan.

Gisteren arriveerde eveneens de Chinese schilder, Dui Seid, uit Zuid-Frankrijk. Ben samen met hem Peter en David van het station gaan halen, die uit Zandvoort terugkwamen.

Ze bleven allemaal laat op. Ik wilde maar een ding: behoorlijk

slapen. Eigenlijk vroeg ik me af wat ik allemaal weer had aangehaald, want naast de zorgen om mam waren dit bovendien de laatste dagen met Peter voor hij naar New York vertrekt.

Ik was al om 10.15 uur vanmorgen in Bilthoven en probeerde aardig tegen tante Jetty te zijn.

Ben met Theo en Nellie naar mam gegaan. Zij was nog steeds verstrooid. Zij vertelde als een leeuw - Theo corrigeerde ‘als een leeuwin’ - gebruld te hebben om er voor te zorgen dat haar minder pijn werd gedaan. Men had beenmerg weggenomen. Verschrikkelijk. Zij vroeg incoherente dingen als welke vogels op een schilderij aan de muur waren getekend en ‘ik wil iets uit de tuin eten’ en bedoelde dat zij naar groenten verlangde.

Zij werd weer in een stoel geplaatst, wat na al het liggen echt nodig is, maar reageerde tegen de zuster met: ‘Laat u mij toch met rust, laat u mij toch liggen, waarom plaagt u me zo?’ Ik kon het werkelijk niet aanzien en ging eerst buiten op het gras lopen om adem te halen en na te denken. Ik voerde mam geduldig. Zij at tenminste, wat Theo de opmerking deed maken dat ik altijd nog als ziekenbroeder geld zou kunnen verdienen - wat ik overigens geen aardige opmerking vond. In werkelijkheid ging het me door merg en been, vooral wanneer mam haar tanden stijf op elkaar hield ten teken dat zij niets wilde eten of drinken. Door geduldig tegen haar te spreken at zij echter tenminste.

Chirurg dr. Vrind kwam binnen. Hij constateerde inderdaad mentale stoornissen bij mam en vond dat ze te weinig at. Ook de eiwittensituatie bleef zorgelijk. Ze willen volgende week nog meer onderzoek verrichten. Röntgenonderzoek kon onder de omstandigheden nog niet plaatshebben. We zijn anderhalf uur bij mam gebleven.

19 augustus 1974

Martojo vertelde dat dr. Zairin Zain op de heldenbegraafplaats Kalibata is bijgezet, waar ook dr. Mohammed Hatta en andere ambassadeurs en ministers werden begraven. Maar hij is nooit door de Indonesische regering gedecoreerd, wat slechts wijst op de onderlinge haat en nijd in Jakarta. Zain was een grote Indonesiër en een van de belangrijkste ambassadeurs van na 1945. Hij heeft zijn land onmetelijke diensten bewezen.

Vanmiddag was ik bij mam. Nellie was haar geduldig aan het voeren. Mams lippen waren rood en akelig van koortsuitslag. Wat heeft zij toch? Men had haar gevraagd of zij haar vingers kon bewegen bij het onderzoek. ‘Maar dokter ik heb mijn hele leven viola gespeeld.’ Zij vroeg zich af of zij nog klave-

cimbel kon spelen, maar bedoelde natuurlijk piano. Wat gebeurt er toch met ons wanneer we oud worden?

John Massaut van de acf belde dat er andermaal door de voltallige directie was vergaderd over de mogelijkheden van zaken doen met Moskou, maar er waren op dit moment geen initiatieven in die richting tot expansie te verwachten. Men zou op een later tijdstip op de zaak terugkomen. Weer is de kans een centje bij te verdienen verloren gegaan.

Wat met David Russel te doen? Hij moet naar Austin, Texas terug, tenzij hij hier een mogelijkheid vindt om bijvoorbeeld tot Kerstmis ergens te werken. Ik houd van zijn ogen. Hij heeft mooi lang haar. Hij zegt dingen die me veel zeggen. I like him. ‘Mag ik je een raad geven,’ zei Peter. ‘David is een schat. Jullie hebben veel in common, maar kapsel hem niet teveel in.’ Hoe krijg ik die jongen snel aan het werk zodat hij hier kan blijven? Ze gingen allemaal naar diverse musea vandaag. Peter kocht ergens een boekje On Western Knowledge and Eastern Wisdom. Dui vond het boek dat hij zocht over de val van de Roman Empire. Iedereen was happy.

Gisteravond arriveerde een lid van het zogenaamde Fensterwald-comité voor onderzoek naar de moord op jfk, de heer Richard Sprague. Hij zei zich te herinneren mij tweemaal eerder te hebben ontmoet, in Washington en New York. Peter, David en Dui bleven er enkele uren bij en vielen van de ene verbazing in de andere over alles wat Sprague vertelde.

Ergens vond ik zijn verschijning, met een visitekaartje van de Singer naaimachinefabrieken slightly gaga, maar hij schijnt op die manier zijn brood te verdienen ten einde zijn onderzoek met behulp van computers naar de moord in Dallas te kunnen financieren. Hij vertelde verder dat Paris Flammonde206 zijn verstand was kwijtgeraakt.207

20 augustus 1974

De boys zijn naar het strand.

Deed Carel Enkelaar van de nos een voorstel om de jfk-affaire te heractiveren. Hij ging akkoord.

Ben bij mam geweest die me verwelkomde met ‘He, dag Wimmes.’ Ik zei haar dat wanneer ze dit zei ik wist dat zij zich beter voelde. Nellie omringt haar met erg veel zorg wat enorm schijnt te helpen. Het infuus is weg. Godzijdank. Voel me stil.

21 augustus 1974

Door de aanwezigheid van David en Dui maak ik minder aantekeningen. Peter ziet er bruin en zalig uit. Dui bracht prachtige rozen voor me mee.

Francisco Paesa telefoneerde vanuit Gland. ‘I now control the largest watches interests in Switzerland,’ zei hij. Hij wil onmiddellijk terug naar Moskou gaan, maar drie telexboodschappen naar dr. Gvishiani waren onbeantwoord gebleven. Hij zou me de dollars voor mijn onkosten toezenden.

Ik belde onmiddellijk Victor Krylov in Moskou en legde hem de situatie uit. Ik zond er een telex aan dr. Gvishiani overheen dat we van 9 tot 12 september samen, Paesa en ik, opnieuw naar Moskou zouden komen. Nauwelijks hing ik op, na het gesprek met Krylov, of een stem kwam aan de lijn: ‘Met Oltmans?’ Ik dacht die stem te kennen, maar er werd opgehangen. Deze wereld hangt van nonsens en spionnen aan elkaar.

Vanmorgen bracht ik met David een bezoek aan Herbert Jochems in Wassenaar. Hij vertelde dat zijn dochter in Zuid-Frankrijk vrede met Dewi had gesloten en haar ‘een schatje’ vond. Zijn dochter uit Oostenrijk groette ons op het terras. Hij liet ons luisteren naar improvisaties voor orgel en fluit, die hij gisteren in de kerk had opgenomen.

Daarna bracht ik David naar het terras van het Promenade Hotel want ik wilde Kouznetsov spreken op de sovjetambassade. André Spoor had opnieuw een gesprek met ambassadeur Romanov willen hebben, maar dit was geweigerd. Ik regelde eerst dat dit doorgang kon vinden. ‘Okay,’ zei Kouznetsov, ‘maar laat Spoor niet de invalshoek van Shell of Philips gebruiken, maar het bezoek van Gromyko hier en Van der Stoel in Moskou.’ Ook moesten van tevoren vragen ingeleverd te worden. Erg vreemd, maar goed, beter dan niets. Even later kwam ambassadeur Romanov binnen, die onmiddellijk akkoord ging met een nieuwe ontmoeting met Spoor: ‘Let him submit three questions,’ zei hij. De ambassadeur had twee dagen geleden een brief van de minister van Economische Zaken, Ruud Lubbers, ontvangen die geïnteresseerd was in de voorstellen van Kosygin en de gas- en oliewinning, maar hij vroeg om meer concrete gegevens. André vertelde intussen dat mijn artikel in De Nieuwe Linie over de affaire bij de heer Brinkhorst van Buitenlandse Zaken op tafel lag, toen hij er met hem over had gesproken. Ik besprak nogmaals de acf-kansen in Moskou en bracht Francisco Paesa ter sprake maar het leek of de ambassadeur wat minder enthousiast over al deze mogelijkheden was dan enige tijd geleden. Hij ging na een half uurtje trouwens

weer weg. Later ontmoette ik met David samen Frits van Eeden en nog later André Spoor die verheugd was dat zijn gesprek met Romanov nu toch was geregeld.

22 augustus 1974

Davids vader is een college-professor en doceert landbouwkunde. Zijn moeder studeerde chemie. Er zijn vijf jongens in het gezin, met vier jaar tussen elk kind, want twee jongens tegelijk op het college zou onbetaalbaar zijn geworden. Raak toch wel op die jongen gesteld. Maar hoe kunnen we voor hem iets vinden om te doen?

George de Mohrenschildt schrijft onder meer: ‘How right you were about Nixon. We met Gerald Ford during our appearance for the Warren Commission Investigation. He is “stupider” than Nixon. Jeanne (de Mohrenschildt) calls him a turtle-head. He looks like it too. Anxious to see you. We still have room for you any time.’208

Was een half uur bij mam. Het eerste wat ze zei was: ‘Ik heb je zolang niet gezien.’ Ik was inderdaad een dag niet in Bilthoven geweest. Zij had 38,9 koorts, maar de zuster zei dat dit normaal was na de ernstige infectie die zij had doorgemaakt. Mam noemde zichzelf ‘brikkig’ en zei te zweven wanneer zij probeerde te lopen. Ik bracht een meloen mee, die ik in klein stukjes gaf en wat zij kennelijk heerlijk vond. Nellie zou haar de andere helft vanavond geven. Zij vroeg ook weer wanneer zij het ziekenhuis zou kunnen verlaten, maar voegde er zelf aan toe: ‘Dat weet jij natuurlijk ook niet. De fysiotherapeute kwam binnen om met haar nog dikke arm, die geïnfecteerd was, te oefenen. Vanmorgen was zij door drie artsen bezocht. ‘Een was wel aardig, maar de andere twee stonden er als uilen bij te kijken,’ zei ze. Nellie denkt dat mam echt doof is. Ik denk eerder dat zij afwezig is.

23 augustus 1974

In bed zie ik steeds het beeld van mam voor me. Zij had het gisteren benauwd en haar keel was opgezet. Behalve de koortsuitslag rond haar mond begon haar gezicht weer steeds meer als vroeger te worden.

Frits Böttcher en Lucia Thijssen hebben een zoon gekregen, Reinout. Met al zijn intelligentie en zijn afkraken van Aurelio Peccei doet de professor maar raak, precies als de bakker op de hoek. Arm kereltje. Frits ging overigens naar Genève naar een

executive-meeting van de Club van Rome. Hij zou Aurelio wel eens eventjes vertellen dat hij ‘concreter’ moest zijn.

Cor Hille Ris Lambers zegt dat het waarschijnlijk is dat mam de ziekte van Kahler heeft, waardoor zij in de toekomst onder controle zal moeten blijven en misschien bloedtransfusies zal moeten hebben. Voor het moment zal mam echter herstellen. Casper schreef vanuit Quelimane, Mozambique, waar hij met zijn vriend Martin in Hotel Chuabo woont.

Vandaag was mam fantastisch goed. ‘Ik heb me overeten,’ zei ze. Cor Hille Ris Lambers was ook al geweest. Nellie en tante Jetty zaten aan haar bed. Theo had een boek uit Italië voor haar meegenomen en dat wilde zij nu gaan lezen.209 Zij praatte veel. Zij vraagt ook steeds naar haar hond. Ze zat vanmorgen een uur in het zonnetje voor haar kamer buiten. Ik moest een komkommer meebrengen om de koortsuitslag bij haar mond mee te bestrijden.

David Russell gaat overal mee. Hij is eigenlijk delightful company. Hij wacht bij het ziekenhuis in de auto en leest. Hij leest me bovendien prima de les: ‘Willem, you call a guy who passes you an ass-hole, you call a guy you can't pass an ass-hole, may be you are an ass-hole...’ Hij wilde Bill Basts boekje over James Dean lezen. Toen ik Beyond Good and Evil van Nietzsche bij hem in bed gooide zei hij: ‘That, I read six years ago.’ Toen ik in het Bakhuisje tegen hem zei: ‘The first time I came here was in 1950,’210 antwoordde hij: ‘That was the year I was born.’

24 augustus 1974

Gisteravond belde Nellie dat er röntgenfoto's van mam waren genomen en dat ze in aansluiting daarop zeer vrolijk was geweest en grapjes had gemaakt. Nu waren trouwens de verpleegsters schatjes: een noemde zij Tatoo en een ander Ali Baba. Zij wil nu een radio en misschien een televisie op haar kamer hebben.

Guruh Sukarno at gisteravond met David Russell en mij op Amerbos. Ik weet niet wat die jongen met zichzelf heeft gedaan, maar hij heeft nu een briljantje in zijn rechteroor, wat dit ook mag betekenen. Zijn haar was veel korter en hij zag er buitengewoon vrouwelijk uit, waar ik helemaal niet van houd voor een man.

Heb broer Hendrik in Kaapstad geschreven hoe alles hier is. Ik zond hem immers op 15 augustus, toen de crisis met mam ernstig was, een telegram om te komen. Nu schreef ik dat hij moest proberen eind september naar Lugano te komen, omdat mam daar wilde gaan herstellen in het prettige klimaat. Gelukkig had hij zelf mam ook geschreven.

Peter is op een modeshow in Düsseldorf, als gebruikelijk voor hom.

Ik verwachtte David om 19.00 uur thuis en bereidde het diner. Hij was er niet. Daar begint het al. Waar kan hij uithangen? Ik vind hem bijzonder aardig, intelligent, veelzijdig en uitstekend geïnformeerd. ‘Ik ben thuis opgevoed met de gedachte,’ zei hij in Den Haag, ‘that one should love one person, but emotionally I feel in this respect differently than intellectually.’ Dat was natuurlijk het enige juiste antwoord. Ik voel echter de ‘liefdescomplicaties’ tussen ons al weer ontstaan. Ik heb er geen zin in.

Hij kwam iets voor 20.00 uur thuis en zijn eten was koud. Ik liet hem er alleen mee in de eetkeuken. De sfeer was verpest en zou niet meer hetzelfde worden. We keken naar Tennessee Williams The Glass Menagerie op televisie en raakten daarna in gesprek, wat allerminst aardig verliep. Zijn gezicht had nu ook een uitdrukking die ik niet eerder had opgemerkt. Later stond hij op en ging regelrecht naar bed in de guest-room. Hij moet weg. Ik ben niet van plan er nieuwe problemen bij te krijgen. Ik belde Dewi Sukarno die deze keer allereerst naar mam vroeg. Francisco had haar verteld dat hij weer naar Moskou zou gaan, maar niet dat ik opnieuw mee zou reizen. ‘He is such a gentleman,’ zei ze, ‘he will not double-cross you. He will rather kill himself.’ Ik antwoordde dat ik erbij wilde zijn als initiatiefnemer van zijn sovjetescapades, zeker in het begin. Zij vertelde dat Kartika bij mevrouw Hartini Sukarno logeerde en dat Sukmawati en Rachmawati haar daar vrijwel iedere dag bezochten. Zij kreeg dagelijkse Indonesische lessen. Zij had ook het graf van haar vader in Blitar bezocht.

25 augustus 1974

In Boekarest vindt een wereldbevolkingsconferentie plaats. Dr. Margaret Mead is er ook. Het schijnt dat China en het Vaticaan, nota bene, gelijk luidende inzichten naar voren brengen evenals Argentinië en de Sovjet-Unie. Maurice Strong voorziet een internationale klassenstrijd tussen de rijke en de arme landen. Dan weet je wie het zullen afleggen.

Mijn kop staat er niet naar om rustig al het wereldgebeuren te

volgen. William Safire schreef een boeiend verhaal last days in the bunker, waarmee Nixons zwanenzang op het Witte Huis wordt bedoeld.211 Hij noemt opnieuw het feit dat Ray Price, die precies zes jaar geleden de rede schreef waarbij Nixon in Miami de benoeming tot presidentskandidaat voor de Republikeinse Partij aanvaardde212, nu ook diens afscheidsverhaal had samengesteld. Ray Price en David Gergen, zijn voornaamste speech-writers, bleven hem trouw tot het laatste moment ‘without being militant’, schreef Safire. ‘As reasonable men, they were most vulnerable to pressure from reasonable men on the outside (...). Some stayed, in honor, because leaving would appear to be desertion under fire: Ray Price is one of those.’ Ik heb Ray sinds ik hem in 1968 leerde kennen precies hetzelfde ingeschat.

Over Anthony Lewis verbaas ik me altijd opnieuw. Hij schreef dat Nixon had gezegd alleen af te treden omdat hij zijn ‘political base’ kwijt was. Nixon was tot het laatste moment out of touch met de werkelijkheid gebleven. Okay. ‘He could not bring himself to mention that a vast majority of Congress and the country had decided he was guilty of high crimes and misdemeanours. Instead, he tried to devalue the great constitutional process through which the country has just so nobly passed (...). “I have always tried to do what was best for the nation,” Mr. Nixon said, expressing his regret that he would not be in the Oval Office “working on your behalf” (...). He spoke of Justice. That from a man who has virtually confessed himself a common criminal.’213 Lewis wijst op nog een aspect van belang: ‘While the myriad crimes and abuses of Watergate were being committed, persons of reputation stood by him. How could George Shultz participate in conversations as demeaning as those that have now been published and continue to serve a President of such character? How could a man as respected as General Alexander Haig once was close his senses to the reek of criminality?’214

So far so good. Maar nu komt het. Anthony Lewis die ik toch als een der meest vooraanstaande commentatoren in de vs beschouw omdat hij in de pas lijkt te lopen met world realities zegt het volgende over president Gerald Ford: ‘In the person of Gerald Ford, the United-States just may have proved itself once

again to have the greatest of national assets: good luck.’ Hij citeert Ford bij het afleggen van de eed op het presidentschap als volgt: ‘Purge our hearts of suspicion and of hate. Our Constitution works. Our great Republic is a government of laws and not of men. Truth is the glue that holds governments together.’ Wat een onmiskenbare nonsens. Lewis zou beter hebben moeten weten dan de hoop van zijn lezers op deze onvergelijkelijk light-weight Gerald Ford te pinnen.

De impasse met David werd doorbroken toen ik vanmorgen zag dat hij mijn bed ook had opgemaakt. Ik ging naar beneden en gaf hem een zoen. ‘You need a “baboe” because last night you had your window open as well as your door, you must have caught a cold.’ Hij antwoordde erg ontwapenend: ‘I left the door open just in case you still wanted to talk to me. I felt trapped last night.’ Hij vertelde twee lovers te hebben gehad. Met Ron duurde het acht maanden voor het werkelijk ‘liefde’ werd en met Patrick drie maanden. Hij is kennelijk volkomen ernstig over zulke zaken. De ervaring met deze jongen is nogal verwarrend voor me.

We gingen naar de Binnen Bantammerstraat voor een nassi en bleven daarna rustig thuis.

Mam was opeens weer erg moe. Het blijven ups en downs.

26 augustus 1974

Was opnieuw bij Kouznetsov. Probeer al geruime tijd een hoge sovjetmilitair te interviewen voor Playboy magazine. Ik heb daarbij steeds aangevoerd dat admiraal Elmo R. Zumwalt eveneens een gesprek met dit blad had toegestaan dat tenslotte naar schatting veertien miljoen jeugdige lezers heeft. Kouznetsov riep de militaire attaché kolonel Eugen O. Anisimov binnen, die zich afvroeg op welke wijze ‘our enemies could use this against us if we did consent in an interview.’ Maar de kolonel was bereid mijn verzoek door te geven aan de External Affairs Section van het ministerie van Defensie. Anisimov zei bijvoorbeeld: ‘But how would it be viewed in Cairo if we granted such an interview in a magazine full of nude pictures?’

Ook scheen Anisimov de heer Bip van Lanschot van het oudstrijderslegioen te hebben ontmoet, over welk gesprek hij nogal enthousiast deed.

27 augustus 1974

Was een uur samen met Nellie bij mam. Zij leek erg vooruitgegaan in twee dagen tijd en zat in een stoel rustig te praten.

Pablo Casals ontdekte tijdens de oorlog, toen hij als vluchteling

van het generaal Franco-regime in Prades, Frankrijk, woonde een gedicht van Joan Alavedra voor diens dochter geschreven. Casals maakte er het oratorium El Pessebre van. Dit werd zijn boodschap voor vrede in de wereld. Hij beijverde zich in de laatste twaalf jaar van zijn leven het muziekstuk overal ter wereld opgevoerd te krijgen. Blader nog eens door Conversations with Casals215 dat ik in 1960 heb gelezen. Tot 1914 bezocht hij het oude Rusland bijna ieder jaar en kende Rachmaninov, Scriabin, Cesar Cui, Rimsky-Korsakov, Glazunov en anderen. Prokoviev was toen pas zeventien jaar. Schitterend boekje. ‘An artist must be strong enough to feel independent of everything, that has been done, and of everything he has learned, and he must convince himself that “to feel independent” of any routine of tradition is his main duty and purpose.’ I couldn't agree more. Het kan haast niet anders of je wordt als artiest - in de betekenis die Casals hier schetst - geboren.

De Amerikanen beginnen zich zorgen te maken over de wijze waarop de nieuwe Arabische oliemiljonairs en miljardairs hun poen (petrodollars zoals dit heet) omzetten in wapentuig. Een vertrouwelijke studie van de Wereldbank zegt dat de Arabisch landen ‘huge amounts of sophisticated armaments’ aankopen, wat betekent dat diezelfde dollars die voor olie worden betaald weer naar de vs en andere wapenproducerende landen terugvloeien, maar het betekent ook een verdere machtstoename van het befaamde militair-industriële complex. De vs veranderen steeds meer in een gigantische Alfred Krupp-fabriek met alle gevaren van dien. Het kapitaal dat zich nu in de landen van petroleumexporterende ministeries van Financiën verzamelt benadert een triljoen dollar. Iran heeft reeds een aandeel van 25 percent in Krupp, West-Duitsland, gekocht en daarnaast de moderne Grumman F-14 swing-wing fighter plane in de vs aangekocht. Iran alleen heeft voor vier miljard wapentuig in Amerika besteld. De reserves in miljarden dollars in het Nabije-Oosten zijn fabelachtig. Saoedie-Arabië: 22 miljard; Koeweit: 10 miljard; Iran, 9 miljard; Irak, 7 miljard; Verenigde Arabische Emiraten, 4 miljard; Qatar 2 miljard.216

28 augustus 1974

Broer Theo schrijft: ‘Ik mis je vele telefoongesprekken, maar ik begrijp dat het met mam toch wat beter gaat.’217 Hij komt volgend weekend over uit Lugano en Nellie wil weer met hem

mee teruggaan. Mam is nu zoveel beter dat dit blijkbaar kan. Het probleem is wat er met Keke moet gebeuren, want na nog enige weken in Berg en Bosch gaat mam blijkbaar eerst naar een verpleeginrichting. Tante Jetty wil naast haar twee honden geen derde hebben. Een asiel kan niet, dat zou mam vreselijk vinden. Moet ik het beestje toch zelf nemen?218

Heb lange gesprekken met David Russell over mijn angst om met een nieuwe love-affair te beginnen. Peter zei al: ‘Ik ben blij dat je zo realistische bent.’

‘Give me a Mommy and Daddy who kiss during television commercials,’ schertste David.

‘I know my emotions, David; I will not be ready for another affair for at least a year.’ Wie weet kom ik er eens weer toe.

Morgen is Peter jarig. Het liefste zou ik met hem, zijn moeder, en zus Trees ergens in Tilburg zijn gaan eten. Maar Dui komt weer terug en in plaats van een rustige dag samen zit ik met een huis vol. Peter kon na de modebeurs in Düsseldorf geen mensen meer zien, zei hij. Bovendien is de auto nog altijd niet klaar wat een enorme handicap is.

Misschien is David de juiste man om met Dewi haar boek te schrijven. Hij beheerst het Engels onberispelijk. Hij heeft achter elkaar Cindy Adams boek over Bung Karno gelezen en is nu bezig aan Howard Jones' memoires over Indonesië. Hij wil zich in de materie inwerken. Wat hem de meeste zorgen baart op dit moment is dat hij het gevoel heeft zijn tijd te verdoen.

29 augustus 1974

Peter is vandaag 29 jaar geworden. Ze zijn allemaal naar het strand. Hij kwam beneden, gepoedeld en geschoren en ik omhelsde hem. Hij ziet eruit zoals hij is.

Mam heeft vannacht toch weer tienmaal overgegeven en de artsen begrijpen absoluut niet waarom dit gebeurde. Maar zij is koortsvrij en ziet er uit en spreekt steeds meer zoals zij vroeger was. Ik denk eigenlijk dat het goed met haar gaat. Ik vertelde dat het Peters verjaardag was. ‘Hoe oud wordt die meneer nou?’ vroeg ze. Nellie wilde Keke uit huis hebben voor Theo met het weekeinde kwam. Ik belde met dr. Offereins in Bosch en Duin en het beestje kan daar waarschijnlijk een week in de kennel gaan om eindelijk te worden genezen van zijn kale plekken op zijn rug. Maar toen ik in de Genestetlaan kwam liep hij me prompt overal achterna. Hij schijnt mij als zijn nieuwe baas te zien. Ik weet niet of ik het over mijn hart kan verkrijgen

hem in de kennel te doen. Mam noemde het ‘een wonder’ dat haar hond Koko en zij tegelijkertijd ziek waren geworden. Heeft mam een ziekte door die hond opgelopen?

Bibeb heeft een nationale rel veroorzaakt door een interview te publiceren met de minister van Defensie, ir. Henk Vredeling.219 Eindelijk iemand in Den Haag die recht voor zijn raap zegt wat hij denkt. Hoe zijn ze toch aan die man in dit Kabinet gekomen? Ik zit op tal van punten op zijn lijn. Hij was op het Baarns Lyceum en kwam bij Wilco Jiskoot thuis, net als ik. Hij noemt het Lyceum ‘een kakschool’ waar hij niet thuishoorde. Om te beginnen was het Baarns Lyceum onder dr. Vor der Hake zeker geen kakschool. Dat kletst hij. Daarna geeft hij, sprekend over de huisknecht van de Jiskoots, aan waarom hij op jeugdige leeftijd in de vakbeweging terecht is gekomen. De volgende mij bekende naam die hij noemt is die van Jef Last, met wie hij samen pamfletten ronddeelde tegen de politionele acties in Indonesië. Prima. Hierna noemt hij dr. L. Constandse, die hij zegt te bewonderen, ‘om zijn volharding zonder dat zijn vechtlust vermindert.’ Vredeling vindt dat hij zelf na zijn veertigste naar rechts is gezwenkt.

Vervolgens zegt Bibeb: ‘Je lijkt op Luns.’

Vredeling, driftig. ‘Nee, daar scheidt me een wereld van. Die mentaliteit vind ik zo ontstellend. Het is ook niet meer mogelijk die man op die leeftijd tot andere gedachten te brengen. Toen de vvd op de stoep van Defensie had gedemonstreerd was-ie razend. Ik zei wat geeft het, niemand viel het op. Ik ben trots op het land waar dit kan. Dit vertel ik je maar om te bewijzen hoe gemeen ik af en toe ben. Luns kon niet zo gauw wisselen. Ik deed niet onder in vaderlandsliefde (...). Die man irriteert me zo geweldig. Als ik de vent nog een keer voor mijn voeten krijg schop ik hem de goal in. Hij praat naar dat hij verstand heeft en dat is niet veel. Hij mag. Vrijheid van meningsuiting staat bij mij heel hoog genoteerd maar niet alleen voor hem. Ik heb laatst enorme ruzie met hem gehad. Ik stond in de beklaagdenbank. Hij had een verhaal over de navo-strategie. Ik zei na al die slogans: “I can think of a more intelligent way in organising nato defense.” Hij ontnam me toen het recht om te spreken. In die sfeer van gemeenplaatsen, van uit beleefdheid in hun broek doende lieden, zei ik: “Ik vind dat u een minister niet de mond mag snoeren.” Ik werd nijdig. Dat viel daar als een bom.’

Eindelijk is er iemand in Den Haag kordaat en mans genoeg

om die clown Luns lik op stuk te geven, want ik zal het tot lengte van dagen met Henk Hofland eens blijven op het punt dat het groteske politieke succes van deze meneer in Nederland slechts mogelijk is geweest door de miserabele mentaliteit en het benedenmaatse dilettantisme van zijn tegenstanders. De Telegraaf kreeg ook nog een veeg uit de pan van Henk Vredeling voor de anti-sovjet-hetze in die krant. Ook Peter, die het gesprek had gelezen, reageerde met: ‘Waarom zou die man zijn mond niet mogen opendoen omdat hij minister is?’

Herbert Jochems, met zijn vriendin, Ellen van der Ploeg (Bruna), David, Peter en ik dineerden gisteravond op Amerbos. Peter verzorgde alles en zei: ‘As a dutiful housewife...,’ wat het laatste is wat hij is of zoals ik hem zie. Herbert neemt zijn fluit mee als hij in Abidjan is en improviseert dan tegen de achtergrond van kwakende kikkers bij avond... De opmerkingen van David zijn steeds to the point en ad rem. I feel endeared to him.

30 augustus 1974

De Telegraaf haast zich uiteraard in een hoofdartikel te melden dat het ‘onverantwoordelijk’ van premier Joop den Uyl is om minister Vredeling te handhaven na diens uitlatingen tegen Bibeb in Vrij Nederland. Het blad stoort zich aan ‘de ruwe taal’ van de minister, ‘ook ten aanzien van leden van het Kabinet, de secretaris-generaal van de navo Luns en topambtenaren ook uit eigen departement (...) door dit alles te slikken heeft het kabinet Den Uyl zijn gezicht verloren.’ Je vraagt je altijd weer af waarom juist De Telegraaf zo ostentatief in het geweer moet komen, wanneer de Sovjet-Unie, defensie, nationale veiligheid en Luns in het geding zijn. Van wat en wie is De Telegraaf een verlengstuk? Naar wiens pijpen danst dit schandaalblad eigenlijk?

André Spoor heeft inderdaad woensdag een ontmoeting met Kouznetsov gehad over de Shell-ussr-zaak. Hij wil nog een dag of tien wachten om te zien wat voor aanvullende informatie nu uit Moskou komt, bijvoorbeeld op het verzoek van minister Lubbers nader te worden geïnformeerd over de voorstellen van premier Kosygin aan Max van der Stoel. ‘Het stuk wordt er dan alleen maar sterker door en we lopen niet het gevaar dat Moskou inmiddels besloten heeft Nederland te laten schieten, waardoor we in ons hemd zouden komen te staan,’ aldus André.

‘En wat doe je met Buitenlandse Zaken?’

‘Die laat ik maar klungelen.’

Dui gaf Peter een fles champagne en is vertrokken richting

Brussel en Parijs. Ik vermoed dat Peter, die ook twee boeken van Malraux van hem kreeg, nog meer op Dui dan op David gesteld is geraakt.

Igor Cornelissen belde om me in te lichten dat het kamerlid G.M. Nederhorst een uitgebreid dossier over Luns aan het samenstellen is. Dat zou ik wel eens willen inzien. Ik heb Igor nu maar meteen vrij gedetailleerd over de confrontatie Kosygin en Van der Stoel over de Shell ingelicht. Met Spoor alleen kom ik er niet. Cornelissen was zeer geïnteresseerd.

Vanmiddag was ik bij mam. Zij wandelde nu zelfs op de gangen en maakte het uitstekend. Vanmorgen was een monster van haar borstbeen genomen. De arts had gezegd: ‘U gaat eventjes dood.’ Ik vond het vreselijk om die woorden juist van mam te horen - ‘maar het is verder niets.’ ‘Ik dacht,’ vervolgde mam, ‘ik moet nu maar flink zijn want anders is het voor de doktoren ook niet om te doen.’ Toch vroeg zij zich voortdurend af wat zij kan hebben want niemand heeft eigenlijk nog een definitief antwoord.

Mam merkte op dat tante Jetty sinds haar kleine hartaanval van enige tijd geleden en opname in de Ursula-kliniek in Wassenaar niet meer zichzelf was geweest. ‘Wat kan er toch met haar bolletje zijn gebeurd,’ vroeg zij mij. Ik antwoordde dat zij nooit naar tante Jetty had moeten luisteren en zich geen vermageringskuur door haar had moeten laten voorschrijven. ‘Dat heeft de balans in uw gezondheid uit zijn evenwicht gebracht, door die onzin van haar,’ zei ik. Zij was erg dankbaar dat ik voor Keke bleef zorgen. Ik kan het niet over mijn hart verkrijgen het diertje in een hondenpension te dumpen. Ook Nellie merkte trouwens tegen me op dat zij tante Jetty vreemd vond en mentaal niet echt in orde. Zij voelde zich gisteren zelfs dermate vreemd dat zij haar cellolessen in Zeist heeft afgezegd. Nellie was zelfs niet bereid haar naar het ziekenhuis te laten rijden en reed zelf. Een oog van haar werkt knipperend en hoewel ze had gezegd om 23.00 uur te zijn gaan slapen, zei Nellie dat dit niet waar was geweest. Terwijl ik in de drive-way met mijn schoonzuster hierover stond te praten kwam tante in de deuropening staan om mee te luisteren. Ik ben gewoon bang van haar. Wat heeft zij precies met mam uitgespookt toen ik in Moskou en Rome was?

31 augustus 1974

De chirurg dr. Vrind, sprak vanmiddag met Theo en mij alleen. Hij herbevestigde dat mam een ernstige ziekte had met een teveel aan eiwitten in haar bloed, maar men is er nog niet van

overtuigd dat het de ziekte van Kahler is. Hij sprak ook opnieuw over de mogelijkheid dat de hond Koko een virus bij zich had gedragen waar mam door is aangestoken. Ze staan voor een raadsel wat betreft het terugkeren van de koortsen. De internist wil volgende week meer röntgenfoto's maken. Mams nier- en leverfuncties zijn weer normaal. Maar ook het periodieke overgeven was nog niet verklaard. Mam vertelde Theo en mij: ‘Gisteravond moest ik eigenlijk weer overgeven, maar ik ben expres plat blijven liggen.’ Zij had dit trouwens aan niemand verteld. Theo vond, dat indien Koko mam werkelijk had geïnfecteerd, het zaak was Keke nu eveneens naar ‘de eeuwige jachtvelden’ te laten vertrekken. Ik had Keke juist meegenomen en liet hem op het grasveld voor mans kamer lopen, terwijl mam in een stoel zat te doezelen. Opeens zag zij haar hond en riep hem. Maar het dier scheen haar stem niet meer te herkennen en reageerde niet. Ik bracht hem vervolgens, met toestemming van de zuster, in mams kamer. Maar Keke herkende mam niet, kwispelde niet en ik kon mijn haren wel uit mijn hoofd trekken dat ik hem had meegebracht want deze vertoning moest mam pijn doen. Ze zei alleen maar: ‘Wat is Keke stil.’

Nellie gaat waarschijnlijk met Theo mee naar Lugano en dan zit mam weer grotendeels met tante Jetty opgescheept, wat ik onder de omstandigheden een uiterst zorgelijke zaak vind. Wie weet wat voor alarmerende onzin Tante Jetty mam nu weer op de mouw zal spelden. Mam vond het nemen van röntgenfoto's vreselijk: ‘Want je wordt er bij op een keiharde plank gelegd.’ Theo vindt dat nu harde besluiten dienen te worden genomen. Ambassadeur Djawoto schrijft me vanuit Peking dat Suharto in zijn jaarlijkse redevoering op 16 augustus heeft voorgesteld ‘to set up a statue for Bung Karno, the man he has slowly killed. A vicious regime donning a democratic and humanitarian mask’. Ik ben het zo helemaal met Djawoto eens. Het is schandelijk wat die Suharto met zijn schijnheilige glimlach uitvreet.

Bovendien meldt de nrc vanavond dat de bewering van het Suharto-regime dat de zogenaamde C-categorie van politieke gevangenen sedert 1972 op vrije voeten zijn een aperte leugen is. Een generaal Widjojo schijnt nu bekend te hebben gemaakt dat C-gevangenen - leden of sympathisanten van de communistische partij pki die op geen enkele manier betrokken zijn geweest bij de coup van 1965 - voor het einde van 1975 in de samenleving zullen kunnen terugkeren. Let even op de betiteling ‘leden of sympathisanten van de pki’. Sukarno zelf werd immers als een sympathisant van de pki beschouwd? In feite


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


landen


datums