Memoires 1974

[p. 1]

Amsterdam

9 mei 1974

Amerbos

Peters brief begon: ‘Hoe ben je? Hoe was Moskou? Ik wil je zien en omhelzen.’ Hij oriënteert zich over een mogelijke studie in Amerika en verzamelt documentatie over klinische psychologie en psychotherapie. Hij zal dr. Margaret Mead in New York ontmoeten op de dag voor hij terugkomt. ‘I am very social, verbaas mezelf,’ schreef hij. Hij was ook op Fire Island geweest. ‘I have been feeling very relaxed these days. But deep inside I have the notion I am nowhere. Maybe it's my imagination, or my basic insecurity, I just don't know.’ Hij komt op 15 mei in Luxemburg aan. ‘Ik mis je op de gekste momenten. Take care. Love.’

In het vliegtuig ontmoette ik gisteravond Jan Pieter Visser, redacteur van Ander Nieuws van de ncrv-televisie. Zijn openings-line was: ‘Ik wil u even zeggen, hoe ik geniet van uw televisieoptredens en de dingen die u doet...’ Een witte raaf. Er is een mogelijkheid om met hem een portret van Aurelio Peccei te filmen.

Vanmorgen, toen ik in Morges wandelde aan het meer van Genève, dacht ik dat je soms de vorm van een bepaalde boom net zo onthoudt als een gezicht dat je terugziet of herkent. Gedachte bestemd voor psychiater dr. J.R.M. Maas van het boekje Bomen spreken.¹

De raad voor pers en voorlichting van de Zuid-Afrikaanse ambassade, in de persoon van N.W. du Bois, schrijft over mijn vraag om inlichtingen over Robbeneiland en Nelson Mandela: ‘In die eerste instansie kan omtrent Robbeneiland gesê word dat dit geen 5-ster hotel is nie, maar 'n gevangenis met moderne geriewe en waar mense nie heen gestuur word om hul liggaamlik en geestelik af te takel nie.² In Suid-Afrika wordt alles moontlik gedoen om aan gevangenes so 'n menselik moontlike bestaan te verseker en ook tegelijk om hul geestelike welsyn te bevorder. Dit is waar dat Nelson Mandela, Walter Sisulu en Mbeki, wat in 1961 skuldig bevind is aan 'n samenswering om

1 J.R.M. Maas, Bomen spreken, Uitgeverij Contact, Amsterdam, 1973.

2 Wat bij diens vrijlating in 1990 zou blijken waar te zijn geweest.

[p. 2]

die staat gesag en die sosiaal-ekonomiese patroon in Suid-Afrika op geweldadige wijse omver te werp, tot lewenslange gevangenisstraf gevonnis is.’ Du Bois wijst er op dat deze heren een gewapende revolutie wilden ontketenen ‘met die doel om 'n kommunistiese struktuur in Suid-Afrika te vestig, zoals deur hul beplan was.’³ Ik heb geantwoord dat ik het uitermate onbeleefd vond om een brief in verbasterd Nederlands te ontvangen op mijn verzoek om inlichtingen en dat het wellicht juist zijn bedoeling was dat ik zijn geklets niet zou lezen.⁴

Het is toch niet te geloven dat Bas de Gaay Fortman, bijna de hele kvp, verschillende vvd'ers, ds-70 en wie weet nog meer, tegen gestemd hebben om zwembaden op zondag open te houden. Op zondag in 1974! Ik kan er met mijn pet niet bij. Meer dan veertig van deze idioten in de Kamer stemden tegen. Pierre Trudeau is in Canada afgetreden. Nog meer verwarring. Indonesië krijgt 850 miljoen dollar ondersteuning van de club van ‘rijke’ landen, terwijl ze in Jakarta ook al een meevallertje van vier miljard dollar incasseerden door de energiecrisis.

Heb twaalf pagina's in Times⁵ gelezen over de verschillende gesprekken die in de Watergate-affaire werden gevoerd. Absurd. Nixon die zegt: ‘We are all in it together. This is a war...’ Moet je even nagaan, dit zegt de president van de vs. ‘We take a few shots and it will be over. Don't worry. I wouldn't want to be at the other side right now, would you?’ en meer van dergelijke vreesaanjagende onzin. In gesprek met Witte Huis advocaat John Dean komt ter sprake hoeveel geld er nodig is om de Watergate-inbrekers hun bek te laten houden. Dean: ‘It will cost money. It is dangerous (...). We just don't know about those things, because we are not criminals and not used in dealing in that business.’ Nixon: ‘Maybe it takes a gang to do that...’ Dean noemt voorlopig één miljoen dollar. Nixon zegt dit geld te kunnen krijgen: ‘But the question is: who the hell would handle that?’ aldus de president.

Tijdens een gesprek over de door het Witte Huis gesanctioneerde inbraak bij psychiater Daniel Ellsberg in verband met de publicatie van de befaamde Pentagon Papers vraagt John Dean waarom Nixon dat karweitje niet door de cia of de fbi heeft laten uitvoeren. Nixon: ‘Because we had to do it on a confidential basis.’ En hij voegde er nota bene aan toe: ‘Neither could be trusted.’ Je kunt hier natuurlijk overheen lezen, maar wanneer de president van de vs tegen zijn staf zegt - en het ge-

3 Brief van 8 mei 1974.

4 In 1991 vind ik deze reactie van mij kinderachtig en schandalig.

5 Time Magazine, 13 mei 1974.

[p. 3]

sprek ook nog in het geheim op de band laat opnemen - dat hij noch de cia noch de fbi vertrouwt, zegt dit toch wel even iets over ‘de toestand in de wereld.’⁶

Lunchte met mam en broer Hendrik in de Lage Vuursche. Zij had tijdens mijn afwezigheid al die dagen voor hem eten gekookt. Waarom neemt die lummel haar niet mee uit? Mam was duidelijk opgetogen dat zij zich weer kon laten bedienen, nu zij weer in mijn kring verkeerde. Het is verder een feit dat zij nu helemaal op Hendrik is gericht, begrijpelijk, maar het verwondert me wel. Ik blijf maar stil nu hij er is.

Willy Brandt heeft de ddr-spion Guillaume inzage in geheime stukken gegeven. Dat zou tijdens een vakantie in Noorwegen zijn gebeurd. Loop naar je grootje! De man wist natuurlijk alles wat hij wilde weten. De implicatie is dat Moskou dus ook precies op de hoogte is geweest van Westers denken over een aantal zaken - buiten publieke consumptie om. Geen wonder dat ook Nixon zich zorgen maakte.

Prins Bernhard neemt vandaag in Rome uit handen van de Italiaanse minister van Financiën, Emilio Colombo, de gouden mercurius in ontvangst. Deze prijs wordt sinds 1960 uitgereikt aan personen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor economische samenwerking tussen Europese landen. Het is een huldiging voor ‘door hem genomen initiatieven’. Het zou plezierig zijn geweest indien men er een voorbeeld bij had gepresenteerd. Tevens wordt aan De Telegraaf de ereprijs toegekend ‘wegens verdienste bij de voorlichting van de Europese gedachte.’ Ze gaan hun gang maar. Weer zo'n mad onderonsje.

6 Het liefste zou ik het hele Time-essay hier willen opnemen.

10 mei 1974

Intensief van Peter gedroomd. Ontmoette in het Vondelpark gisteravond Sebastiaan. Hij had wel iets. Wat te doen?

Door de openstaande ramen kan ik twee huisvrouwen horen die al een half uur op het trottoir geagiteerd staan praten. Over wat, in hemelsnaam?

Djawoto schrijft vanuit Peking dat generaal Sutopo Juwono het normale diplomatieke en economische werk op zijn ambassade ongetwijfeld aan carrièrediplomaten zal overlaten en zelf zijn cia-werk in het buitenland zal gaan voortzetten: ‘Especially against all the forces who are against the Suharto regime, including the thousands of Indonesians now living in Europe, to which Suharto refers to as communists or subversive elements.’ En die in de meeste gevallen natuurlijk helemaal

[p. 4]

geen communisten zijn. Hij heeft met droefheid kennisgenomen van mijn aangepaste analyse van Dewi Sukarno: ‘It is a pity that she is what she is, a pity for us, all, and especially for you. Nonetheless, Oltmans, due to her “wispelturigheid”, she can be occasionally “useful” in exposing the Suharto regime's nature. I think she knows much and has not shot all the arrows she possesses. Try, Oltmans!’ Ik was het hiermee hartgrondig eens. Ter wille van Indonesië en Bung Karno zal ik haar tantrums en zig-zags uitzitten.⁷

Ik moet bloemen sturen aan Peters moeder voor moederdag. Ik wil Peter een zegelring geven met La vie est un pèlerinage. We zijn tenslotte even diep met elkaar verweven als in een huwelijkssituatie, al hebben we dan geen seksuele intimiteit. Zoals ik had gehoopt arriveerde nog voor zijn komst een laatste brief verzonden op 7 mei. ‘Je brieven zijn zo'n vertrouwde oase van liefheid in deze stad. Wat vreet je allemaal uit?’ Hij had een groepstherapiesessie bijgewoond. Ook ontmoette hij Joop Sandé (fashion model), die overigens al weer genoeg van New York schijnt te hebben. Zelf had hij ook model gestaan in een tekenklas. Hij had foto's gemaakt met Jack Mitchell, maar nu wilden ze opnamen maken voor Playgirl. Alles kwam uit de lucht vallen: ‘Because you know I am very clumsy in selling myself.’ Hij vervolgde: ‘Ik heb mezelf totaal afgesloten van de Hollandse shit for a while. Mijn moeder en jij zijn de enigen die echt iets voor me betekenen en de rest kan ik missen als kiespijn! Frightening to make such a statement, but it is very true... Miss you sometimes too much. Peter.’⁸

Bij het stadion stond een jongen tussen de lange rij van gebruikelijke lifters. Ik was niet van plan een lifter mee te nemen en ik reed trouwens op de linkerbaan langs het trottoir. Ik wist echter dat ik die jongen mee moest nemen. Waarom? De stille kracht! Ik manoeuvreerde door het drukke verkeer naar de rechterkant van de weg en reed achteruit om hem op te halen. Verschillende andere lifters dachten dat ik voor hen was teruggekomen vanaf de Citroën-garage. Maar ik wilde die ene, Frank Heckman (24). Ik raadde trouwens zijn leeftijd on the dot. Hij vertelde drie jaar in Georgetown bij Washington dc te hebben gewoond en daar de high school te hebben gevolgd. Weer een Indische jongen ‘gevangen’. Wat heb ik toch met ze? Zijn vader was vice-admiraal Heckman en assistent van de militaire attaché in Washington, althans in die tijd. Hij was met de studie

7 Brief van Djawoto van 4 mei 1974.

8 Ben er zeker van dat hij hier een moment zijn naaste familie, en vooral, zijn zus Trees, de non, over het hoofd zag. Hij is zeer aan zijn familie gehecht.

[p. 5]

medicijnen begonnen, maar stapte over op lichamelijke oefening en is kennelijk een atleet. Zijn grootvader was arts in Indië en zijn vader had tot zijn 22ste jaar ook in Indonesië geleefd. Frank heeft bijzondere ogen, een prachtige mond met tanden, zat op zijn gemak. Ik keek naar zijn handen, een tennisracket stak uit zijn weekendtas en ik dacht: een prima maat voor Loet Kilian. Pas toen we ter hoogte van Leiden waren zei hij te weten wie ik was. Hij had het vpro-filmpje met Dewi gezien. Ik zette hem af bij het huis van zijn moeder.

Bezocht Kouznetsov. Hij liet niet blijken of hij mijn kritische artikelen over Andrei Gromyko had gelezen.⁹ Ik besprak met hem de mogelijkheid oliedollars uit het Nabije Oosten richting Moskou te krijgen, misschien met behulp van Francisco Paesa. Gaf hem een kopie van Francisco's curriculum en zei ook met dr. Gvishiani de mogelijkheid van een gesprek met Paesa te willen bespreken.

9 Zie bijlage 1, De Nieuwe Linie.

11 mei 1974

Wim Klinkenberg suggereerde Marcus Bakker (cpn) te vragen om de regering te interpelleren over de benoeming van generaal Sutopo Juwono in Den Haag. Wim krijgt blijkbaar van de Amerikaanse ambassade geen visum om voor de journalistenvereniging naar de vs te reizen ter bijwoning van een congres, infantiel.

In het Promenade Hotel ontmoette ik Mark de Koning. Ik meldde dat ik vanuit Cambridge een aanvraag had gekregen deel te nemen aan een Who's Who van Authors and Writers. Als je 25 dollar stuurde zou je erin staan. ‘Ja,’ zei hij, ‘iedereen heeft zo'n formulier gekregen, zelfs leerling-journalisten.’ Ik was perplex en begreep dat ik voor de zoveelste maal erin was getrapt. Schreef onmiddellijk naar Melrose Press, Cambridge dat ik mijn aanmelding ongedaan maakte evenals de cheque van 25 dollar. Altijd vergeet ik weer dat we in een wereld van money-making crooks leven.¹⁰

Gerard Croiset blijkt opnieuw geopereerd te zijn. Zijn dochter Janny vertelde dat hij weer wat op mag en herstellende is. Wat is er toch met hem?

Mijn abonnement op de New York Times per boot uit Amerika kost nu 180 dollar per jaar. Kan er niet buiten. De algemene informatie is vergeleken met die je hier krijgt niet te vergelijken. Kouznetsov vertelde dat sovjet-horloges hoger geprijsd moes-

10 International Authors and Writers Who's who, Melrose Press, Cambridge, 1976 Edition, pp. 443-444, waarin ze mijn curriculum toch gewoon hebben vermeld.

[p. 6]

ten worden dan nodig door de importbelasting hier. Hij vertelde dat twee professoren, Nikolai Lebedev en Georgii Tunkin van het Institute of International Relations, naar Nederland zouden komen en of ik kon helpen bij het regelen van lezingen. Het is toch belachelijk dat ze mij zoiets vragen in this day and age met de toon van please help. Heb de rector van Nijenrode gebeld of zij belangstelling hadden voor deze bezoekers.

Toen ik over Francisco Paesa sprak trok hij een kleine blocnote en vroeg of ik geen bezwaar had dat hij notities maakte.

De voorzitter van de vvd (de club van Casper Bake), mevrouw Van Someren-Downer, heeft een walgelijke aanval op minister Pronk en de Stichting Nederlandse Vrijwilligers gelanceerd en ook prins Claus genoemd als voorzitter van die Stichting, waardoor de positie van een vooraanstaand lid van het koninklijk huis is gecompromitteerd. Het allerergerlijkst van de affaire is dat De Telegraaf de aanstichter van de rel is geweest met een smerig verhaal - als gewoonlijk - dat de snv fraude zou hebben gepleegd, pal onder de neus van de voorzitter, Claus dus. Wat moet dit een pijnlijke ervaring voor Claus en Beatrix zijn. Ik herinner me de waarschuwing van mejuffrouw Büringh Boekhoudt van enkele jaren geleden, nadat zij een wandeling met de prins in de tuin van Drakenstein had gemaakt, dat als hij niet iets zinnigs te doen zou krijgen zij moeilijkheden voorzag. Nu heeft Claus een zinnige functie en raakt hij alsnog in onnodige moeilijkheden verzeild. Waarom? En waarom altijd weer in die verdomde Telegraaf als geheim verlengstuk van de bvd?

‘Voorbarig’ schrijft, gelukkig, de nrc die het onvoorstelbaar vindt dat officieel door de regering tegengesproken geruchten, zoals verspreid door De Telegraaf, de positie van prins Claus hebben bemoeilijkt.¹¹ ‘Ergerlijk,’ vindt de nrc het optreden van mevrouw Van Someren omdat de vermeende onregelmatigheden ook reeds zouden zijn voor gekomen ten tijde dat prins Claus nog niets met deze organisatie te maken had. Er zal best wat aan de knikker zijn geweest, en Pronk is een onverbeterlijke amateur die beter wat anders zou kunnen gaan doen, maar dat men er niet voor is teruggedeinsd Claus te compromitteren begrijp ik niet. Heeft hij het niet al moeilijk genoeg in zijn positie naast Beatrix, de toekomstige koningin? De nrc eindigt aldus: ‘Het is rijkelijk voorbarig om de minister verwijten te maken over de functie van prins Claus. En zeker om, zoals mevrouw Van Someren heeft gedaan, daarbij af te gaan op publicaties die voor een belangrijk deel nog niet meer zijn dan

11 NRC Handelsblad, 10 mei 1974.

[p. 7]

aantijgingen (...). In de uitoefening van een modern koningsschap hoort ruimte te zijn voor de vervulling van nuttige functies, die niet aan politieke partijen gebonden zijn door leden van het koninklijk huis (...). Voor fouten is uitsluitend de minister verantwoordelijk. Van prins Claus kan worden aangenomen dat hij aan een verbetering van het vrijwilligersbeleid een belangrijke bijdrage kan leveren.’ Zo is het precies.¹²

Nederland heeft intussen in de Economische en Sociale Raad van de vn aangedrongen op een onderzoek door de volkerenorganisatie naar de rechten van de mens in Chili. Daar heb je het weer. De boys of the socialist band onder elkaar. Wel in Chili kabaal maken omdat de ideologisch verwante Salvador Allende daar ten onderging, maar Indonesië negeren ze; dat bestaat voor deze socialisten niet in dit opzicht. Ze zijn belachelijk met hun gehamer op Chili.

Gisteravond heb ik Erik van der Leeden in Delft opgehaald. We aten bij Mei Wah in Amsterdam en zaten uren te praten totdat Oeroeg arriveerde. Dit had ik gearrangeerd om Erik te laten meegenieten van die jongen met zijn uitzonderlijke massagecapaciteiten. We eindigden in de grote coupé, maar tot mijn onuitsprekelijke verbazing raakten Erik en Oeroeg in een complete liefdesscène verwikkeld, heel anders dan wanneer Oeroeg met Peter en mij sliep en zich werkelijk toelegde op pidjit.¹³ Erik merkte dat ik op zijn gedrag afknapte en me afkeerde van hen, maar hij had zichzelf niet meer in de hand en ging compleet ‘plat’ onder Oeroegs love-making. Ze gingen samen een ‘shower’ nemen, kwamen terug in bed en een complete tweede ronde volgde. Ik ging naar beneden om kranten te lezen. Na een tweede douche kwam Erik mijn werkkamer binnen met de opmerking what's up? ‘That is hardly fit for print,’ zei ik.

Oeroeg verdween al gauw. Erik zei niet te kunnen slapen als er spanningen tussen ons waren en wilde om 02.15 uur naar Delft terug liften. Dat was onzin. We probeerden te slapen. Ik dacht terug aan eerder op de avond, toen ik Erik uit Peters brieven had voorgelezen, hoe hij mij miste in New York. Erik had toen gezegd: ‘Dat meent hij ook’ en daarbij tranen in zijn ogen gekregen, zoals mejuffrouw Boekhoudt dat soms ook kon hebben. Aan die belevenis met Erik houd ik liever vast dan de afschuwelijke scène vannacht alsof ik er niet bij was of meetelde.

12 Dit was de aanloop naar de latere ongeneeslijke depressies van prins Claus. Hij moet zich steeds meer gevoeld hebben als iemand die zich niet meer kon wenden of keren zonder van alle kanten kritiek op te lopen, voornamelijk van de zijde van De Telegraaf.

13 Masseren.

[p. 8]

Wanneer zelfs één van je beste vrienden in je bijzijn in een seksvrille terechtkomt, dan verdwijnen blijkbaar alle andere consideraties, emoties en echte liefdesgevoelens, dan telt blindelings sex-pour-sex voor alles.

Ik belde mam dat ik de honneurs voor Moederdag dit jaar aan broer Hendrik wilde overlaten.

Hans Friedeman heeft een uitvoerig stuk geschreven over de affaire inzake dr.ir. S.H.A. Begemann, die rotzak op de ambassade in Washington, die mijn zorgvuldig opgebouwde contacten in de vs zonodig moest verstieren. Begemann schijnt een rapport over de noodzaak van de snelle kweekreactor bij toekomstige energievoorziening naar Den Haag te hebben gezonden voor verspreiding in het Washington Nieuws Bulletin van het ministerie van Economische Zaken. Na inmenging vanuit het parlement gaf minister Ruud Lubbers van Economische Zaken opdracht Begemanns rapport alsnog vrij te geven. De ontwikkelingen in Amerika met snelle kweekreactoren schijnt van invloed te zijn op het Kalkar-project hier, waar een prijskaartje van twee miljard aanhangt.¹⁴ Begemann nam vanwege deze rel ontslag.

Mr. G.B.J. Hiltermann is op 27 april in de officiële gids van de Egyptische staatsradio- en televisie ‘het geweten van Nederland’ genoemd.¹⁵ De hemel beware ons wanneer dit waar zou zijn. Het Egyptische blad meldt dat het visitekaartje van mr. G.B.J. ‘elke weg in Nederland opent, evenals het feit dat men Hiltermann ontmoet of gekend heeft. Hiltermann is daarom een buitengewoon mens. Hij is niet de officiële woordvoerder, hij is groter dan dat. Hij is niet de hoofdredacteur van de grootste krant daar, maar hij is groter dan elke hoofdredacteur...’ Groter? Hiltermann is onze meest vooraanstaande gepatenteerde kletsmajoor, that's all. Weten de Egyptenaren veel.

14 De Volkskrant, 11 mei 1974.

15 NRC Handelsblad, 11 mei 1974

12 mei 1974

The sun arrived at last. Droomde van Peter.

Rinus Ferdinandusse schreef me over professor Adam Schaff: ‘Er is bij de redactie van vn nogal wat wenkbrauwengefrons. Schaff is zeker de moeite waard, maar die Club van Rome (...). Daar tegenover staat dat als jij het zeer goed vindt we er toch zeker naar moeten kijken (...).’¹⁶ Ik heb de tekst voor vn van Schaff nu gereed.

Ben toch naar Bilthoven gegaan. Bij gesprekken over de we-

16 Brief d.d. 8 mei 1974.

[p. 9]

reldsituatie spreekt tante Jetty ongetwijfeld het genuanceerds, mam zit ongeveer in het midden en broer Hendrik, sinds 1950 woonachtig in Kaapstad - met Koekoek-achtige en andere informatie via de Zuid-Afrikaanse media - rechts of ultrarechts. Hij vindt Hiltermann bijvoorbeeld ‘uitstekend’, dan weet je het wel. Ik heb me met mijn werk in de tuin teruggetrokken, wat heerlijk was. Het is amusant om de prachtig gekleurde krielkippen van de buren met hun haan naar onze vijver te zien komen.

Bij thuiskomst was er een telegram van Peter uit New York. Hij komt nu pas 24 mei terug. Ik voelde me verpletterd, want ik had me dermate op zijn terugkomst verheugd. Eigenlijk was ik woedend tegelijk maar zei tegen mezelf dat ik ‘kalm’ moest blijven.¹⁷

Kan van alles absoluut niet slapen.

17 Daarna volgden weer pagina's lange bespiegelingen van zelfbeklag en complete verwarring over Peter.

13 mei 1974

Na lang geknoei en steeds weer wijzigingen een brief aan Peter gezonden. Ook aan Erik en aan Casper Bake.

Maar Casper kwam zelf langs en vertelde dat indien ik een rendez-vous voor hem met dr. Addeke Boerma in Rome zou arrangeren zijn vader hem een vliegbiljet had beloofd.

Lucia Böttcher is lief. Zij nodigt Peter en mij uit te komen dineren als Frits uit Ierland terug is.

nos-radio gaat twaalf minuten van mijn gesprek met dr. Boerma van de fao uitzenden op Hilversum 1.

Ging Sebastiaan van der Aa ontmoeten, mijn laatste Vondelpark-verovering. Hij is chef operatiekamer in het Luthers Diaconessenhuis. En doet staatsexamen psychiatrisch verpleegkundige; hij heeft aardige kanten, maar lijkt me toch lichtelijk confused. Ik luisterde anderhalf uur naar hem en concludeerde dat het helaas tijdverlies was. Hij was wel degelijk oprecht en had ongetwijfeld iets aardigs: ‘Ik zou van je kunnen gaan houden,’ zei hij. Dat zou ik nu echt niet kunnen gebruiken.

Lieve brief van Bambang Sastromuljono. Hij bouwt een ‘paleisje’ in Indonesië voor zijn latere ‘retirement’. Hij wil me alles over zijn indrukken vertellen wanneer we elkaar weer zien. Denk dat hij zich niet op papier vanuit Jakarta durft te uiten.

14 mei 1974

Madame Yekaterina Furtseva, het vervelende mens dat sovjetminister van Cultuur is - en onze plannen tegenhoudt om met

[p. 10]

Ahram Khatchaturian het ballet Spartacus te verfilmen - schijnt aan invloed en belangrijkheid in Moskou te gaan inboeten. Zij komt niet in aanmerking voor de Opperste Sovjet. Ik wist eigenlijk niet dat zij door Nikita Khrushchev in het Kremlin-apparaat was gehaald. Hoop dat zij gauw ophoepelt, waardoor onze kansen om toestemming voor die productie te krijgen wellicht zullen verbeteren.

Elsevier wijdt een omslagverhaal aan Gerard van het Reve. Ik blijf het sop de kool niet waard vinden.¹⁸ Hij schijnt een briefwisseling met Simon Carmiggelt te hebben opgezet,¹⁹ die ik trouwens, in tegenstelling tot de goegemeente, ook nooit zo bijzonder heb gevonden. Soort zoekt soort. Hoewel, Carmiggelt is duizendmaal meer een ‘volksschrijver’ als die bezopen Reve met zijn beschrijvingen van de penissen en blote billetjes van zijn vriendjes, wel of niet met dons behaard. Illustreert allemaal de madness van dit epoque, zoals ik hoop dat ook mijn geschrijf mijn mind uit dit tijdperk weer zal geven.

Ik belde Dewi Sukarno en kreeg Kartika aan de lijn. Haar moeder was in Londen. Ik vroeg het kind, nu zeven, of zij op 28 mei in Parijs zou zijn als ik zou komen. Zij antwoordde: ‘Je dois voir sur mon calendrier.’ Ze verdween en kwam terug om aan te kondigen: ‘Oui, je suis là.’

Ontmoette Herbert Jochems bij zijn vriendin Hetty, die nasi maakte. Maar de conversatie bleef beneden Amsterdams peil. Sprak een uur met Vladimir Kouznetsov, die haast affectionate was. Hij wilde me de weg wijzen hoe onderhandelingen te voeren en zo serieus te worden genomen. ‘It is better not to make any ideological statements, be factful and businesslike.’ Hij dacht niet dat Saoedi-Arabië ooit zou investeren in de ussr, ‘for political reasons’. Hij vervolgde: ‘Your friend Paesa is already hated in Geneva. If they find out, that he is now engaged in approaches towards us, it could have an adverse effect both on him and you. It could even be dangerous. You know that there are very strong forces at work, still, which are against these developments.’²⁰Ik liet hem een ontwerp van mijn brief aan dr. Gvishiani over Paesa en een aantal andere zaken lezen, maar hij vroeg om hem eruit te laten, waarmee ik hem - westers denkend - juist dacht een plezier te hebben gedaan. ‘Het naar mij verwijzen zou je argumenten kunnen verzwakken.’ Toen ik zei met genoegen gelezen te hebben dat mevrouw Furtseva in trouble was zei hij: ‘I do not regret it.’ Toen ik zei Ahram

18 Heb het bewuste artikel zelfs niet bewaard, wat ik anders zeker doe.

19 Deze briefwisseling zou in 1980 door de Arbeiderspers worden gepubliceerd.

20 Paesa zou later inderdaad in de gevangenis terechtkomen.

[p. 11]

Khatchaturian erg aardig te vinden, antwoordde hij: ‘I do not share your sentiments.’ Over Cuba: ‘Als het niet vanwege de persoonlijke oprechtheid van Fidel Castro zou zijn waren we niet in de situatie op Cuba verwikkeld geraakt zoals momenteel het geval is.’

Kouznetsov leek het een uitstekende gedachte als daf als voorloper op Gvishiani vast ambassadeur Alexandr Romanov voor een bezoek zou uitnodigen. Francisco Paesa zou eveneens naar Romanov kunnen schrijven en zijn plannen voor Moskou nader verduidelijken.

Hij dacht dat Paesa contacten moest opbouwen via het ministerie van Financiën in Moskou, met de State Bank, het State Planning Committee en Gosplan; dit zou ook via de ambassade kunnen worden geregeld teneinde Gvishiani voor andere zaken te behouden. De ambassadeur zou in juni naar Moskou gaan en zou een en ander kunnen helpen bevorderen. Romanov zou Paesa zeker bij premier Aleksei Kosygin kunnen introduceren, met wie hij persoonlijk uitstekende betrekkingen onderhoudt. Paesa zou dan afzonderlijk Gvishiani in Wenen kunnen ontmoeten. ‘Zijn voorstellen zouden met ons goud kunnen worden ondersteund.’ Hij vertelde dat premier Mohammed Jaloud van Libië in Moskou was gearriveerd wat wellicht ook Saoedi-Arabië te denken kan hebben gegeven. ‘Of course, if Paesa and you would succeed to opening a Soviet embassy in Djeda...’ Hij zei dat indien ik Romanov nodig had tijdens Kouznetsovs afwezigheid in Moskou ik de heer Dimitirec moest bellen. Ik vroeg om diens voornaam. Die wist hij niet.

Theo en Nellie logeren hier.

15 mei 1974

René van Eijk van het Algemeen Dagblad belde.²¹ Een journalist, genaamd Vaz Dias, zat in een buitenhuisje bij Hilversum een boek te schrijven. Het zou met Indonesië te maken hebben. Er werd gisteravond bij hem aangebeld. Hij opende de deur en werd met zeven schoten vermoord. Dr. Go Gien Tjwan zegt nooit van hem te hebben gehoord. Bert Sluimers van Antara evenmin. Go vertelde dat generaal Hartono²² van de kko - het overwegend aan Sukarno trouwe marinierscorps - op 6 januari tijdens een verhoor door bakin-officials zelfmoord zou hebben gepleegd. Het is duidelijk dat zowel Bas Roodnat als Frits Schaling van de nrc het door mij gecultiveerde ‘kanaal’ naar

21 Van Eijk was misdaadreporter, zie ook Memoires 1966-1967.

22 Hartono was een vriend van Sukarno.

[p. 12]

dr. Go hebben overgenomen. Dat is okay. Het gebeurt voor de cause om duidelijk te maken welk misdadig regime in Jakarta de scepter zwaait. Dr. Go vertelde ook dat de culturele antropoloog Patrick Josselin de Jong onverrichterzake uit Sumatra was teruggekeerd omdat de controlemaatregelen van de militairen zodanig waren dat hij zijn werk niet kon doen.

Bibeb heeft Rogier van Otterloo geïnterviewd. Markant. Aardige eerlijke kanten maar ook griezelige kanten. Ik leg het voor Peter apart en vraag me af wat hij zal zeggen.

Die vreselijke kwal D.G. Simons verlaat eindelijk ‘om gezondheidsredenen’ het nos Journaal. Die knokpartij heeft Carel Enkelaar te elfder ure gewonnen. In beginsel een storm in een glas water maar in het Hilversumse une grande affaire!

Casper schrijft dat hij een eenmaal veroorzaakte deuk in zijn vertrouwen nooit meer vergeet. Er blijven dan twee mogelijkheden over: de wegen scheiden zich of vergeven maar niet vergeten. ‘Misschien heb ik mij er nooit zo duidelijk over uitgelaten maar ik zou het werkelijk erg jammer vinden als wij elkaar niet meer zouden zien. De afgelopen drie jaar heb ik veel van je geleerd en via jou heb ik de meest interessante geesten ontmoet. Zoals je zelf wel eens zegt: te weinig mensen zeggen mij de waarheid: jij wel. Hoewel ik het nooit leuk vond heb ik er veel van geleerd.’ Hij zegt die diepste liefde ‘die jij wil’ niet te kunnen geven; wel vriendschap van twee intieme vrienden ‘onder elkaar, die het plezierig vinden bij elkaar te zijn.’ Ik antwoordde, om hem er aan te herinneren dat ik er al enige tijd van doordrongen ben ‘dat onbeschadigde relaties in human life niet bestaan.’ Ik voegde eraan toe de mogelijkheden en ruimte in onze relatie al in een vroeg stadium te hebben begrepen. ‘In life, dear Casper, there are always givers and takers. Your are a classic taker. Althans zo handel je (...).’²³

Jan Haasbroek leidt de vpro-radio. Rogier Proper bespreekt soorten van journalistieke aanpak met hem in Vrij Nederland. Haasbroek: ‘Ik vind Theo Uijttenbogaard waanzinnig goed, maar een jongen als Frank Wiering ontzettend slecht, Wim van der Linden erg goed en Rob Klaasman weer een stuk minder, en Hans Verhoge briljant.’ Als ik zoiets lees denk ik: iemand die op zo'n manier goed, slecht en briljant hanteert raaskalt.

Telefoneerde met Theo Schaapveld van daf. Hij achtte een bezoek van ambassadeur Romanov aan de fabrieken in Eindhoven ‘zeer wel mogelijk’.

23 De rest van mijn brief is dermate to the point (zeker wanneer je op Casper terugkijkt in 1991) dat ik het liever weglaat. Origineel (kopie) zit in het dagboek.

[p. 13]

16 mei 1974

Theo en Nellie zijn lief samen wat ik een prettige constatering vind. Het is gezellig ze bij me te hebben.

Peter is doorlopend on my mind. Het is absoluut zalig weer.

De kinderpsycholoog van Yale University, Jerome Singer²⁴, schrijft: ‘There are two kinds of mental recording systems: one verbal, the other using images.’ Dat interesseert me.²⁵

Om 11.00 uur onmoette ik (voor het eerst) ambassadeur Alexandr Romanov samen met Kouznetsov, die zich wilde terugtrekken, maar ik zei: ‘Please stay.’ We spraken anderhalf uur. Romanov sprak vrijwel ononderbroken. Hij is zeven jaar ambassadeur in Nigeria geweest. Soms sprak hij wat al te duidelijk in propagandataal maar over het geheel genomen was hij allright. Tot mijn verbazing had hij in een gesprek met prins Bernhard gevraagd er wat aan te doen dat Philips bereidwilliger zou zijn iets met de Sovjet-Unie te ondernemen, of bijvoorbeeld dr. Jermen Gvishiani te ontvangen. De prins had beloofd dit te zullen doen. Toen Romanov na het bezoek van Max van der Stoel in Nederland was teruggekeerd en hij de prins weer sprak had deze gezegd: ‘Geen mogelijkheden om iets te doen.’ Romanov vroeg om niet te herhalen dat zkh daarbij op zijn voorhoofd had getikt.²⁶

De ambassadeur vertelde dat zijn land elektronische apparatuur wilde aankopen met de bijbehorende knowhow. Philips antwoordde: ‘Jullie kunnen kopen, maar “knowhow” geven we niet.’ Momenteel werd de afdeling Oost-Europa bij Philips gereorganiseerd. ‘Als ze zouden willen, zouden er voor honderden miljoenen guldens zaken met ons kunnen worden gedaan,’ aldus de ambassadeur.

Romanov heeft in Moskou een vriend, die vice-voorzitter is van het State Committe for Sports. Hij regelde dat er een voetbalwedstrijd met Ajax gespeeld zou kunnen worden door een sovjetteam. Maar Ajax antwoordde: ‘We are busy training.’ ‘Too bad,’ aldus Romanov, ‘we went somewhere else to play.’ Wie houdt in Nederland dan zoiets tegen: Buitenlandse Zaken, de bvd, wie?

Hij achtte de voorstellen van Francisco Paesa en mij ‘bordering so far on fantasies’. Maar hij was zeker verlangend en bereid om Paesa te ontvangen. Hij vond dat kolonel Kadaffi ‘out of touch with the world realities’ was. De Libische delegatie was naar Moskou gekomen als gevolg van de démarches van

24 Ik zou hem in 1981 in mijn boek Over Intelligentie opnemen. Bruna 1981.

25 Helaas heb ik het betreffende artikel niet bewaard.

26 Opmerkelijk hoe Romanov in dit opzicht gelijk zou krijgen.

[p. 14]

Anwar Sadat die al even onrealistisch waren en op korte termijn misschien effect hadden, maar waar geen blijvende oplossingen uit voort konden komen.

Hoewel Romanov van mening was dat de plannen van Paesa en mij eerst op lagere niveaus in Moskou dienden te worden voorbereid zei hij zeker bereid te zijn te zijner tijd Francisco rechtstreeks bij premier Kosygin te willen introduceren. Indien hij zelf in de ussr zou zijn wilde hij zorgen dat hij te allen tijde bereikbaar zou zijn, zelfs op zijn dacha. We bespraken ook Paesa's gedachten over een bank, gespecialiseerd in financieringsprojecten. Wanneer iemand van uit Holland wilde investeren in de ussr zou een dergelijke bank een lening kunnen verschaffen. Toen ik zei dat bijvoorbeeld een Nederlands chemisch bedrijf een samenwerkingsovereenkomst met een Duits of Zwitsers bedrijf kon sluiten om financiering in de ussr mogelijk te maken zei Romanov: ‘May be, but I am not ambassador to Europe, but to Holland...’

Ik sprak met hen over de acf Holding, waarvan juist bekend was gemaakt dat de groei zich had voortgezet - en legde de banden van mijn familie met de acf uit - waarop hij antwoordde dat tot nu toe alleen akzo zaken deed met de Sovjet-Unie en dat die liepen via een zekere heer Van Dorp. Vorige maand was er een sovjetdelegatie naar akzo geweest en de heer Krayenhoff had ze allen thuis ontvangen, waarop ik vertelde dat mijn voormalige vrouw de halfzuster van Krayenhoff was. Hierop viel Kouzentsov hem in de rede en vroeg de ambassadeur te vertellen over mejuffrouw Büringh Boekhoudt, die eerst mij en later Beatrix als speciale leerling had geadopteerd.

Hij gaf 28 mei en 3 juni als mogelijke data om een bezoek aan daf te brengen ‘and I will take my trade representative with me’. Hij wil direct na 3 juni met vakantie naar Moskou gaan, maar vertelde openlijk ‘a little bit of a quarrel’ met zijn ministerie te hebben, omdat hij tenslotte zojuist zijn post in Den Haag was begonnen. Daarop volgde een opmerkelijke zaak. ‘My Prime Minister (Aleksei Kosygin) was very friendly with Max van der Stoel, he told him we are ready to cooperate with you in the Baltic Sea, the Caspian Sean and the Black Sea for oil-and gas-exploration. This could be a matter of billions of dollars. This also was the very first time such an offer was made by us on a state-level, but so far we received dead silence from The Hague. They apparently need lots of time for reflection. Let them chew on it. In your so-called free-press, nobody paid any particular attention to the offer by our Prime Minister to Holland, which means Shell. Apparently they were told not to.’

[p. 15]

Ik herinnerde me dit aanbod en zei: ‘Why don't you call a number of prominent journalists to the embassy, as we sit here today, and tell them about it?’

‘Then it would be explained, as we are begging for the Dutch to come and work with us, but as it stands the Dutch will sooner or later be behind everybody else in doing business with us.’ Hij gaf nog een voorbeeld van Nederlandse anti-Sovjet-sentimenten uit de ontwapeningsbesprekingen in Wenen waar een zekere Quarles van Ufford weer eens een domme en onvriendelijke speech had afgestoken. Als het Leopold Quarles is geweest verwacht ik niet anders, afgezien van het feit dat hij zijn verhaal uit Den Haag opgelepeld heeft gekregen. ‘Of course, Quarles is making that speech, because our so-called friends, America or West-Germany, do not want to make those unfriendly speeches themselves.’ Romanov ziet onze diplomatie, ik vrees terecht, als geheel ingegeven door Washington en enigermate Bonn - en we zijn natuurlijk ook niet anders dan marionetten. Maar wie zal dat toegeven? Wie ziet in dit land de realiteit van deze verhouding onder ogen?

Romanov vertelde verder dat tijdens de energiecrisis er veel lawaai werd gemaakt over ‘stille zendingen’ van sovjetolie naar Rotterdam. Hij heeft toen een bezoek gebracht aan de heren Max van der Stoel en Ruud Lubbers (Economische Zaken) en hen gevraagd: ‘You want me to cable Moscow to stop these supplies?’ Zelfs meneer Rabani van Koeweit had Romanov een protestbezoek gebracht. ‘But I explained to him, we had contracts. We were paying for certain things with our oil.’ Tussen neus en lippen vergeleek hij Luxemburg met Engeland. Hij was zaakgelastigde op de ambassade in Londen geweest en had premier Harold MacMillan uitstekend gekend. ‘You see, Mr Oltmans, Luxemburg is no country. In ten years from now Engeland will be in world affairs as important as Luxemburg. Nothing is stable anymore in the so-called rich world. May be Holland is very stable. In any case, our country is not affected by all this...’

Van Den Haag reed ik naar Bilthoven. We zouden vanavond met z'n allen gaan eten in Lage Vuursche. Mam gaf me geld om iedereen, tante Jetty, de drie broers en Nellie te fêteren. Het viel me op dat mams ideeën nu kennelijk zeer door broer Hendrik waren beïnvloed. Zij denkt dat er Chinese tempels in Botswana staan en dat het Oostblok bezig is heel Afrika over te nemen. Onze dinner-date was om 18.00 uur. Mam zei al: ‘Deze keer zijn we drie dames en drie heren.’ Zowel zij als tante Jetty zat opgedoft klaar om uit te gaan. We hadden ons er allemaal

[p. 16]

op verheugd. Maar broers Hendrik en Theo waren met Nellie kennissen in Den Haag gaan opzoeken en kwamen gewoon helemaal niet opdagen. Ook geen telefoontje om zich te excuseren dat ze delayed waren. Niets. Dit schijnen Zuid-Afrikaanse manieren te zijn, wat mam al eens de verzuchting deed slagen dat broer Hendrik ‘verwilderd’ was. Maar ik wond me buitengewoon op over de nonchalance van beide heren, op de eerste plaats tegenover onze moeder en toen zij er om 19.00 uur nog niet waren ben ik vertrokken. Vooral mam was zeer teleurgesteld omdat zij zich intens had verheugd ons voor het eerst in al die jaren - vooral na de dood van vader in 1966 - bij elkaar te hebben. Ik raakte tijdens de rit terug naar Amsterdam in een ernstig gewetensconflict. Had ik niet ter wille van mam moeten blijven? Ik heb nooit al te veel gemeen gehad met my dear brothers, die eigenlijk maar weinig in Bilthoven zijn en voortdurend tijdens hun bezoek hier langs de weg zitten om zich met ‘vreemden’ te verpozen. Ze kankeren over de twee honden. Ik kan zien dat mam moe en uitgeput is. Ik heb haar beloofd dat ik een hele dag zou komen, zodat zij in bed kon blijven om te rusten en dat ik dan voor alles zou zorgen. Als het aan mij zou liggen ging ik niet meer naar Bilthoven tot ze allemaal weg zijn, maar ik zal het voor mam moeten doen.

Briefje van mijn vriend Alain Vidal Naquet die meldde dat dr. Addeke Boerma ‘very pleased’ was met het gesprek voor mijn Club van Rome-boek. Ook professor Adam Schaff schreef uit Wenen: ‘May I congratulate you for the work you have accomplished in such a brief time. I think it is perfect. In some places I would say it in a different way but I left the text as it is because it has more authenticity of a talk between two persons.’²⁷ Iedereen buiten de pieren likes my work, behalve hier in Holland.

Luisterde naar Rachmaninovs tweede symfonie, wat me ernstig maakt na het gebeuren van vandaag. Ik denk ook steeds aan Peter. En aan Kouznetsovs laatste dag in Holland. Hij gaat terug naar Moskou. ‘He thinks very highly of you,’ zei ambassadeur Romanov.

Om 21.45 uur belde mam. ‘Heb jij iets van die lui gehoord?’ Om 19.15 uur zijn mam en tante Jetty samen gaan dineren. Zij hebben, ondanks de dineerafspraak met ons, nog steeds niets van zich laten horen. Dat zijn geen manieren. Ik zei tegen mam dat ik het een grof schandaal vond en dat ze wat mij betrof konden oplazeren ‘Ja, maar Nel kan er toch niets aan doen,’ zei mam. Ik weet niet of zij een haar beter is.

27 Brief van professor Schaff d.d. 10 mei 1974.

[p. 17]

17 mei 1974

Om 23.00 uur verschenen Theo en Nellie op Amerbos. Ik was razend. Broer Hendrik had hen gezegd niet naar Bilthoven te bellen. Hoe is dat mogelijk? Voordat iemand mij kan vertellen mijn moeder zo een hele avond voor schut te zetten door haar te laten wachten, wanneer ik zogenaamd voor haar naar Holland kom! Het veranderde niets aan mijn mening. Ik minachtte het gedrag van allemaal en heb dit niet onder stoelen of banken gestoken. Heb met Theo tot 01.30 uur zitten praten. Het werd eigenlijk alleen maar erger. Broer Hendrik had ook al laten doorschemeren dat mams gift van aandelen acf voor hem eigenlijk te laat was gekomen. Nu ging Theo nog verder: ‘Now, I have no use for them. I needed that money many years ago in South Africa to be able to give my life another direction, but now it is irrelevant. I do not need it anymore.’ Hij voegde er nog aan toe: ‘Ik wil het gelazer er niet over hebben.’ Ik had beiden juist dezer dagen nog eens voor ogen gehouden dat onze ouders in 1950 naar Zuid-Afrika waren gegaan om er op toe te zien dat zij een huis zou hebben en hun studies zouden beëindigen en dat mam tenslotte iedere dag eten had bereid en hun hemden had gewassen en gestreken. Theo: ‘It gave us headaches. We zouden sowieso een huis hebben gehad.’

‘Maar ze zijn voor jullie naar Zuid-Afrika gegaan!’ Ik bleef alleen achter in Amsterdam. De prachtige flat in De Lairessestraat werd opgedoekt. Ik bewoonde een kamertje vijfhoog-achter in de Raadhuisstraat en verdiende 168 gulden in de maand bij het Algemeen Handelsblad. Toen ik dit achteraf van Theo hoorde kon ik wel huilen. Of ze waren vergeten wat onze ouders voor ons hadden gedaan, of ze waren het gewoon niet waard geweest. Vreselijk. Dat ze nu zo tegen dat offer van onze ouders aankijken! Ik was er ellendig van.

17 mei 1974

Mevrouw Hornkamp, de interieurverzorgster, zingt bij het werk.

Nellie belde naar Bilthoven en kreeg broer Hendrik aan het toestel. Hij gaf toe incorrect te hebben gehandeld. Hij was om 23.30 uur thuisgekomen alsof er niets was gebeurd en had mam in paniek aangetroffen. Wat zal zij nu extra moe van alles zijn. I am disgusted with his behavior, totally. Nu zeggen Theo en Nellie dat Hendrik al zoveel jaren alleen woont en dat hij alle normen kwijt is. Hij was bij de grootvader van zijn zogenaamd aangenomen dochter Michelle geweest en had tegen haar gezegd 6.000 kilometer te hebben gereisd om die man te ont-

[p. 18]

moeten. Je moet vooral zoiets tegen mam zeggen. Niet mam, maar tante Jetty schijnt hem dermate de les te hebben gelezen dat hij tenminste schijnt in te zien dat zijn gedrag onacceptabel is geweest.

De Herald Tribune publiceert in een hoofdartikel²⁸ dat Richard Nixon volgende maand een ‘joint development of Siberian natural gasreserves’ gaat voorstellen. De oppositie beargumenteert deze stap ‘that the national interest is well served by exporting American investment capital for development of dubious foreign energy resources when the needs and opportunities for domestic investment in this field are so evident.’ Door de energiecrisis in het Nabije Oosten probeert iedereen ‘veiliger’ energiebronnen aan te boren. In dit licht moet natuurlijk ook het jongste aanbod van Kosygin aan Van der Stoel worden gezien, waar niemand in Den Haag iets mee heeft gedaan. Worden Amerika en West-Europa tegen elkaar uitgespeeld bij de ontginning van Siberië.²⁹

Ben met Klaas de Vries en Hans Snoek naar de viering van de verjaardag van mams beste vriendin, tante Meta de Vries, gegaan. Zij is een frêle oud dametje geworden en haar ogen stralen nu een vreemde gelatenheid, een non-gepassioneerdheid uit. Ook haar handen zijn nu zo oud. ‘Je weet niet hoeveel je voor haar betekent,’ zei een familielid. Ik weet het. Het is wederzijds. Hoeveel jaren ken ik haar al? Toen wij kinderen waren en zij op De Horst logeerde las zij Theo en mij in bed voor. Hoeveel jaren achtereen, toen de familie in Kaapstad woonde, ontmoetten wij elkaar in de stad om ‘bij te praten’? Ik gaf haar een ingelijste foto, wetende hoeveel zij daar aan hecht.

28 New York Herald Tribune, that soviet gas, 17 mei 1974.

29 Later zouden de sovjets een gas- en oliepijpleiding naar Oost- en West-Europa bouwen.

18 mei 1974

Israël heeft wraak genomen. Als gevolg van luchtaanvallen zijn 48 mensen omgekomen en 100 gewond. Baas boven baas. De Arabische guerrilla's kunnen niet in een jet stappen en vanuit de lucht dood en verderf zaaien, die moeten met handen en voeten de hun ontzegde rechten terug bevechten.

Noord-Vietnamese tanks opereren nu in de omgeving van Saigon. Wat willen Nixon en Kissinger thans; de laatste sleepte bovendien voor alle misdadigheid in Azië de Nobelprijs in de wacht.

Rob Touber produceerde gisteravond een Gerard Reve Superstar show op televisie. Het was onvoorstelbare shit. Philip

[p. 19]

van Tijn schrijft er als gewoonlijk onzin over in de Volkskrant, hoewel ik het gesprek met God aan het einde een vleug van waarde en inspiratie vond hebben. ‘Zoals je iedere nar vooral moet nemen om wat er achter zijn grollen verborgen ligt, kan je in de koddigheden van ome Gerard toch uiteindelijk niet anders dan een eenzame ridder van de droevige figuur ontwaren, die dan niet eens van idealen zingt, maar naast een hunkering naar Liefde in wezen en aan het eind van de show letterlijk niets meer te bieden heeft dan zijn eigen uitwerpselen.’ Reve: ‘Een mens kan beter dood zijn’ en ‘eigenlijk geloof ik niet en twijfel ik aan alles’, aldus de wijsheden van onze volksschrijver nummer één.

Henk de Mari meldt in De Telegraaf dat prins Claus het ten zeerste betreurt dat er lekken naar die krant zijn geweest. Hij zei tijdens een bijeenkomst van de staf van de Stichting Nederlandse Vrijwilligers: ‘Ik sta altijd voor u klaar om uw klachten aan te horen, hier in dit kantoor, of zelfs, indien u dat wenst, zéér privé. En wanneer ik u dan niet kan helpen is er tijd om naar een krant te lopen.’ Hij vond het heel erg dat er ‘een groot lek’ was in de organisatie die hij voorzit. Geen wonder.

Ambassadeur Djawoto schreef uit Peking³⁰ blij te zijn met het nrc hoofdartikel ter verwelkoming van generaal Sutopo Juwono ‘als het brein achter de terreuracties in Indonesië.’

Djawoto en ik voelen ten aanzien van Subandrio hetzelfde. ‘So he and I have never been “great friends”. I really feel pity for him, Oltmans.’ Hij vervolgt: ‘I honestly hope that he will be freed soon.’ Maar hij waarschuwt, eigenlijk zoals Olga Chechotkina deed in Moskou, om geen deel te hebben aan een actie om Subandrio's vrijheid te helpen bewerkstelligen, want de keerzijde van de medaille - indien een dergelijke actie zou slagen - zou zijn dat Suharto ‘cheaply obtains a new façade his regime desperately needs, in effect the facade of “benevolence”, the image of being “human” mainly for foreign consumption. You know why.’ En, precies als Olga, wijst ook Djawoto op die andere 50.000 politieke gevangen die ‘are now languishing behind prison bars and barbed wire for almost one decade and held there without charges nor trial, without sufficient food or medical care, deprived from any human rights, separated from their families and without any prospect as to when they will be freed. They are tortured, physically as well as mentally, and are in the process of being slowly killed...’ Djawoto heeft gelijk. Ik laat de gedachte inzake Subandrio - en zijn mogelijke invrijheidstelling - varen.

30 Brief d.d. 12 mei 1974.

[p. 20]

We hebben in Bilthoven in de tuin foto's genomen.³¹ Ik bracht twee rozen naar het graf van vader. Het maken van deze foto's maakte me nog stiller, want ik mistte onze vader er zeer bij en stelde me voor hoe intens gelukkig hij geweest zou zijn dit moment waarbij wij allemaal bij elkaar waren te hebben kunnen meebeleven. Het is alsof ik zijn tranen voel nu hij deze dag niet met ons is. Later zaten we allemaal op het terras in de schaduw. Ik ging de cirkel rond van mam naar ons drieën en dacht: eigenlijk is dit alles op de eerste plaats vaders schepping. Ik vraag me af tot welke diepte ieder van ons hem op dit moment werkelijk herinnert. Ik nam vanmorgen om die reden de Dvorak-symfonie mee om in de auto naar te luisteren. Voor mij is dit een hele stille, trieste dag geworden.

Het viel me trouwens op dat mam mij aanvankelijke als enige een arm wilde geven, maar in plaats daarvan deed ik mijn arm om haar heen. Ik was zo aardig mogelijk tegen broer Hendrik, maar ik dacht er het mijne van. Hij refereerde als grapje aan het mislukte diner, maar ik zweeg.

India heeft een atoombom tot ontploffing gebracht. Daar hebben de honderden miljoenen armen en ontheemden van dat land natuurlijk reikhalzend naar uitgezien.

Ambassadeur dr. Zairin Zain is zeer verzwakt opnieuw in de Rudolf Steiner kliniek opgenomen. Arme man.

Rachmaninovs derde symfonie. Nog meer triestheid om me heen.

31 Het zou de laatste maal zijn dat we bij elkaar waren. Mam overleed 2 september 1974.

19 mei 1974

Erik van der Leeden is jarig. Zeven jaar geleden ontmoette ik Peter. Wanneer er een kapel in de buurt zou zijn, zou ik er nu naartoe gaan om een kaars te branden.

Gisteravond waren zowel Harry Hagedorn van de nos-televisie als de Londense correspondent George Noordhoff op avontuur uit in het nachtelijke nichtenbos des Vondelparks. Het blijft een aanstekelijke endroit.

Ik blijf met het probleem zitten van een constante avalanche aan knipsels uit kranten en tijdschriften, gelezen, uitgespeld, onderstreept maar waar laat ik ze? Ze gaan al een paar jaar naar dozen in de garage, waar ik een groot aantal planken heb laten maken om ze op te zetten.³² Wat ik in het actuele dagboek - de klappers zelf - bewaar is een te kust en te keur gemaakt dun af-

32 Toen ik in 1991 naar Zuid-Afrika verhuisde heb ik met bloedend hart al die dozen over een periode van 20 jaar weg moeten doen.

[p. 21]

treksel. Doodzonde dat ik niet uitgebreider te werk kan gaan. In 1972 werden in de vs 38.053 boektitels gepubliceerd.³³ Harper & Row hebben misschien tien boeken van de 2.600 ontvangen manuscripten uitgegeven. Een andere uitgever bracht 240 van de 4.500 ontvangen manuscripten op de markt. American Review, het literaire tijdschrift, ontvangt 16.000 manuscripten per jaar, dus tien per uur. ‘Most people in my writing class,’ aldus Sidney Offit van de ny New School, ‘are living an illusion (...). They think writing is therapy: they don't know the difference between art and self-pity.’ Ik voel me noch kunstenaar noch de dupe van de wereld en het leven. Ik schrijf to report and to remember as much as possible correctly.

Arthur Koestler: ‘(...) young rats reared in a kind of rat's Disneyland developed a thicker cerebral cortex, which was chemically more active and endowed with a richer circuitry than the control litters brought up under normal conditions.’³⁴

Om 14.00 uur arriveerde ik bij een kleuterschool in de Polanenstraat 90. Dr. Eiichi Yamazaki, voorzitter van het Europese Instituut van Nichiren Shoshu zou daar een lezing houden. Toen ik voltallige families met veel kinderen bij bosjes zag arriveren ben ik onmiddellijk de plaat gepoetst. Had kunnen weten, dat het geen serieuze affaire was.

33 Newsweek, 25 februari 1974.

34 Ook dit originele artikel is bij de verhuizing gesneuveld; kan niet vermelden waar hij dit schreef.

20 mei 1974

Mam huilde toen broer Hendrik vertrok om naar Kaapstad terug te keren. Ik bewonderde haar frantic efforts to restrain herself enormously, maar haar stem viel weg. Zij was ontroostbaar en verdrietig. Ze zei tegen mij het zeer te appreciëren dat ik hem naar Schiphol wegbracht, want zij wist maar al te goed dat ik tijdens dit bezoek een dosis minachting ten aanzien van hem had verzameld. Ik heb er met mezelf uitvoerig over gedebatteerd, maar ik voelde dat ik dit moest doen, voor hem, maar vooral ook voor mam. Ik vroeg hem toch vooral ontzettend veel rekening met haar hoge leeftijd te houden en niet te veel terug te grijpen naar wat er in onze jeugd of tijdens de jaren 1950-1960, toen onze ouders in Kaapstad woonden, mag zijn gebeurd. Ik drong er op aan dat hij haar zoveel mogelijk zou schrijven. Hij was het hiermee eens. Het afscheid op Schiphol ging toch emotioneel gezien aan me voorbij. It is wrong, but it was the way it was.

We spraken over Henry Kissinger, die hij als ‘een wonderdok-

[p. 22]

ter’ ziet. Ik juist helemaal niet en ik zei het absurd te vinden dat de man die in Washington de buitenlandse zaken runt van het machtigste land ter wereld - instead of minding the store - heen en weer reist tussen twee miljoen Syriërs en twee miljoen Israëli's om te proberen te voorkomen dat zij elkaar in de haren vliegen. Het is eigenlijk waanzin.³⁵

Heb Henk Hofland geschreven dat zijn jongste verhaaltje over Willy Brandt mijns inziens pure kletskoek was. Journalistiek bedrijven betekent op de eerste plaats informatie doorgeven. Daarnaast kan je een mening verkondigen maar dan wel gebaseerd op gedegen verifieerbare kennis van zaken. Heb maar meteen gezegd dat ik verder afzie van een boekje over ‘Hilversum’. De stank die bij het openen van die beerput te voorschijn zou komen zou milieuverontreinigend werken.

Wim Klinkenberg is als waarnemend-voorzitter van de nvj afgetreden vanwege een artikel van hem in het tijdschrift van de vereniging Nederland-ussr, waarin hij schreef dat de verbanning van Solzhenitsyn, de versterking van het socialisme en de wereldvrede ten goede kwam. Ik ben geen Solzenitsyn-fan, maar dat zou ik nooit op papier zetten. Toch is dit geen reden tot aftreden. Hij heeft recht op die mening. Ik belde hem en hoorde dat Jan Rogier en een journalist van De Tijd tegen hem binnen het bestuur in het geweer waren gekomen.

Ontmoette John Massaut van de acf om na te gaan of er zaken met de Sovjet-Unie vielen te ontwikkelen. Het bedrijf kon niets aan de ussr verkopen, omdat ze nu al geen kans zagen lopende orders te voldoen. Maar ze zouden misschien de N.V. Koninklijke Utermöhlen overnemen en dan waren er meer mogelijkheden. Morgen zal hij een en ander met andere directieleden bespreken.

Uitstekend gesprek met André Spoor. Ik wilde hem attenderen op de inlichtingen van ambassadeur Romanov dat Van der Stoel geen moer met de uitnodiging van premier Kosygin scheen te gaan doen. Hij zei meteen te willen handelen en contact met Romanov te zullen opnemen.

35 James Baker zou in 1991 een soortgelijke shuttle diplomacy ontwikkelen omdat er sinds Kissinger nog niets was veranderd.

21 mei 1974

Sinds 7 mei hoorde ik niets van Peter, wat me pijnlijk treft. Ik zie ons straks alweer ‘gezellig’ op autoreis gaan.

Gisteravond kwamen dr. Eiichi Yamazaki, Kotera en Smith naar Amerbos en bleven tot na middernacht. Total waste of time.

[p. 23]

Er was weer geen brief van Peter. Ik schreef naar zijn moeder in mild desperation. ‘Even moet ik u mijn hart luchten, dat ik erg bezorgd ben over Peter. Niet dat ik bang ben dat hij onverstandige dingen zou doen of niet voorzichtig zijn, dat weet u wel, dat is hij. Maar het gaat om zijn toekomst. Hij is zo rusteloos, nu zoekt hij zijn geluk weer in New York.’ Ik memoreerde dat toen ik zelf in New York woonde hij niet mee wilde en ben ik naar Amsterdam teruggegaan. ‘Ik kan nu toch niet weer halsoverkop naar Amerika vertrekken omdat Peter dit misschien besloten heeft?’ Gaf uitdrukking in deze cri de coeur aan mijn zorgen.

Ben dr. Zairin Zain gaan bezoeken in de Rudolf Steiner kliniek. Hij was kortademig en maakte enge geluiden. Hij zei al vele maanden bronchitis te hebben wat veel slijm veroorzaakte. Ik bleef kort want hij sprak nog moeilijker dan anders. Zijn zusteren zijn hulp, de jongen Wawang, arriveerden bovendien. Ik keek in zijn grote bruine ogen. Arme Zain. Durfde niet over Emily,³⁶ zijn voormalige vrouw te spreken.

Eindelijk zag ik Loet Kilian terug in het poffertjeskraam op het Malieveld: kort haar (nodig voor zijn job) en met de vertrouwde Frye boots. Hij was nu chef bij het foerageren van de vliegtuigen op Schiphol. Erik van der Leeden zou hebben gezegd: ieder haartje van mijn body stond overeind. Nog trouwens, al ben ik weer terug op Amerbos. Hij vertelde dat Albert Plesman een familiebedrijf had opgezet en dat het nu erg moeilijk was allerlei zaken te veranderen. ‘Jongeren proberen het eerst nog wel, maar op een gegeven moment houden ook zij ermee op. Ik dacht dat Amerikanen hard waren, maar je moet Hollanders zien.’³⁷

‘Bovendien beschikken Amerikanen over een zekere dosis sportiviteit en “fair play”, waar je hier niet mee aan hoeft te komen. Verder zijn Hollanders natuurlijk Goddamn narrow-minded,’ liet ik erop volgen. Ik biechtte hem verder op dat toen we tien jaar geleden in Kew Gardens samenwoonden ik er eigenlijk vanuit was gegaan dat we nooit meer uit elkaar zouden gaan, maar dat hij volkomen onverwachts er met Tieneke vandoor was gegaan.³⁸ Ik zei hem eerlijk dat ik nog altijd zowel lichamelijk als mentally tot hem aangetrokken was en me diep met hem verbonden voelde en dat het daarom een vorm van een exercise in futility voor me was hem terug te zien. ‘Je moet

36 Emily Machbul.

37 Loet werkte immers eerst bij de klm op jfk in New York.

38 Nogmaals: Loet en ik woonden in New York samen als volmaakt platonische vrienden, ook al zou ik het anders hebben gewild maar ik wilde niets doen dat de relatie zou kunnen schaden.

[p. 24]

in het leven een keuze maken,’ zei hij, ‘maar soms moet je er wel even tussenuit.’ Hij heeft nu een zeilboot en rijdt in twee uur van Den Haag naar Friesland.

22 mei 1974

Gisteravond ontmoette ik op een party bij Joyce van der Meer (cbs) generaal en mevrouw Cor Knulst. Hij was eens de commandant van het Van Heutsz-bataljon in Korea en is een ‘Indische jongen’, wat prompt tjotjokte. Hij was op 1 mei uit het leger gestapt en leek me ready om te praten. Ik geloof dat hij een gentleman's agreement met de chef-staf had gemaakt om te bepalen wat hij zich kon permitteren naar buiten te brengen. Hij moet voor legerintelligence in het Nabije Oosten hebben gewerkt. ‘Ik heb daar behoorlijk gespioneerd.’ Ik probeerde me hem voor te stellen als jonge officier. Hij moet aantrekkelijk zijn geweest. Hij was indertijd secretaris van de militaire commissie bij de Ronde Tafel Conferentie met Indonesië. Hij had verschillende televisieoptredens van me gezien en vond dat ‘als je Luns wilt naaien je dit zorgvuldig moet organiseren en dat je emotionaliteit je veel schade heeft berokkend en je geloofwaardigheid verkleind.’ Ik zei dit vaker gehoord te hebben, maar dat ik niet van plan was mijn persoonlijkheid geweld aan te doen ten gerieve van Telegraaf-lezers. Uitgerekend bleek dat mijn vriend sergeant Martin Portier zijn persoonlijke verzorger en kok was geweest in Korea. Hij heeft Martin op alle mogelijke manieren proberen te helpen. Aardige ontmoeting, mogelijke aanwinst.³⁹

Time wijdde een omslagverhaal aan de constatering dat ‘the workings of the mind still resist rational analysis’ en dat ‘reports of psychic phenomena persist’, zoals mij de afgelopen tien jaar in mijn vriendschap met Gerard Croiset ampel is gebleken. Er wordt thans op honderd Amerikaanse colleges aandacht aan parapsychologie besteed. De psycholoog Gardner Murphy van George Washington University zegt: ‘It may well be that parapsychology will become a multidisciplinary thing owing much to psychiatry, neurology (...) medicine, bio-chemistry and social sciences.’ Het artikel vervolgt: ‘One of the most famous proponents of parapsychology, in fact, is an anthropologist: Dr. Margaret Mead. It was her passionate advocacy that helped give the Parapsychological Association its greatest claim to legitimacy.’ Time: ‘Her argument that the whole history of scientific advance is full of scientists investigating phenomena that the

39 We zouden vrienden blijven tot zijn dood in 1991.

[p. 25]

Establishment did not believe were there - I submit that we vote in favor of this Association's work, led to 6-1 in favor of admission.’ Vreemd dat ik dit niet eerder bij haar had ontdekt. Zij had Gerard Croiset moeten ontmoeten.

Er is ook een en ander te doen over een nieuw boek, The Secret Life of Plants, waarin wordt staande gehouden dat ‘greenery can feel the thoughts of humans’. De researcher Cleve Backster, een leugendetectorspecialist, bevestigde zijn machines aan planten, waarbij zij reageerden op zijn gedachten. In New Jersey heeft Pierre Sauvin een Rube Goldbergian-machine op planten gebruikt en belde daarna met zijn vriendin, 100 kilometer verderop. Hij constateerde dat zelfs op die afstand de planten hadden gereageerd op het bedrijven van seks met zijn vriendin. ‘The tone oscillators went “right of the top”, at the moment of orgasm,’ aldus Time. Dit is dezelfde soort proef die Croiset met zijn geigertellers in Californië deed, die hij via zijn mind vanuit Utrecht liet bewegen.

John Massaut deelt mee dat de acf-directie positief staat tegenover een eerste contact met ambassadeur Romanov. De afdeling marketing is al gevraagd een rapport op te stellen om ons in te lichten ‘als we een stoot in de richting van Moskou geven, wat zijn dan onze mogelijkheden.’

Ontmoette Theo Schaapveld om 17.25 uur in het motel in Bunnik en overhandigde een memo voor de daf-top.⁴⁰ We zijn overeengekomen dat de sovjetambassadeur op 5 juni officieel zal worden ontvangen. Hij brengt een delegatie van vijf man mee. De Raad van Bestuur had het bezoek goedgekeurd. Theo gaf toe dat ik single-handedly al het geklier hieromheen toch heb doorgeprikt. Ik heb hem er aan herinnerd dat ze me nu 10.000 gulden moesten geven voor mijn pr-activiteiten, een claim die hij scheen te billijken.

Jan Pieter Visser heeft in Hilversum een film voor de ncrv over Aurelio Peccei geclaimd die we samen in augustus gaan maken. Iemand van de psp belde of ik mijn naam op de verkiezingsbiljetten voor deze partij wilde zetten. Automatisch gaf ik mijn vaste antwoord dat ik nooit aan politieke acties mee doe. Bovendien kan ik hier, nog altijd eigenlijk in New York woonachtig, niet eens stemmen. Maar toen dacht ik aan wat er door mijn hoofd ging na de ontmoeting met Theo Schaapveld: ik moet eigenlijk de journalistiek vaarwel zeggen en ‘in zaken’ gaan. Overigens als er één partij, in de persoon van Fred van der Spek en Geert Mak, is geweest waarmee ik voortreffelijk

40 Het memo bevindt zich in mijn dagboek.

[p. 26]

samenwerkte in zaken als Suharto en Luns is het de psp geweest. Dus zei ik: ‘Weet je wat, ik breek met de traditie, zet mij er maar bij.’

23 mei 1974

Francisco Paesa belde gisteravond laat op om te zeggen dat hij bereid was voor een gesprek met ambassadeur Romanov naar Amsterdam te vliegen. We kwamen overeen dat 28 mei een geschikte datum zou zijn. Ik heb ambassadeur Romanov hiervan onmiddellijk een schriftelijke bevestiging gezonden.

Peter telegrafeerde dat hij morgen met Icelandic in Luxemburg aankomt. Godzijdank. Trees, de non, Peters zuster, belde ook al om te zeggen dat hij zeker terugkwam en ook om namens zijn moeder te bedanken voor de plant met moederdag.

Ambassadeur Tissa Wijeyeratne schrijft uit Parijs het jammer te vinden me tijdens mijn laatste bezoek te zijn misgelopen. ‘It has been a rewarding experience for me - my discussions with you. See you in Sri Lanka. I leave tonight, Tissa.’⁴¹

Bracht ambassadeur Romanov een brochure over de acf.

Reed door naar Frits van Eeden. Hij zag me aankomen en zei: ‘Je ziet er eigenlijk veel beter uit dan vroeger. Iedereen vond je een knappe man, maar voor mij had je iets glads, iets onsympathieks. Nu heb je een doorleefd gezicht en ben je heel anders.’ Het oog van de kunstenaar. De invloed van Peter?

Vanavond kwamen Pauline Quarles en haar dochter Déliane op bezoek. Zij had vorig jaar de Vrij Nederland met het gesprek met Bibeb gekocht en het niet aan haar moeder, madame De Ramaix-van Weede⁴² durven laten lezen omdat het woord ‘klootzak’ erin voorkwam.⁴³ Zij had het echter wel aan vrienden van haar moeder, de Tjarda van Starkenborgh Stachouwers laten lezen. De oud-gouverneur-generaal⁴⁴ was het in zijn werkkamer gaan lezen. Daarop liet zij doorschemeren dat ik tegen Bibeb over het château van mijn grootmoeder in België had gesproken. Ik zei: ‘Ja, so what?’ Maar omdat Pauline ongeloofwaardig bleef kijken ging ik een foto van Villa des Marronniers in Sprimont in de Ardennen halen waar Ilya graaf Poslavsky en mijn grootmoeder de beste jaren van hun leven hadden doorgebracht en waar wij als kinderen voor de oorlog al onze vakanties naartoe gingen. Toen kwam de aap uit de mouw. Pauline Quarles zei: ‘Oh, ik dacht dat je tegen Bibeb over Baulers had gespro-

41 Briefje van 15 mei 1974.

42 Woonachtig op Chateau Bouillon in Baulers.

43 Zie voor mevrouw De Ramaix, Memoires 1925-1953.

44 Jhr.A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer.

[p. 27]

ken. Ik wist niet dat je grootmoeder in België had gewoond.’ Zo denkt Pauline dus over me. Ongelooflijk. Ik ken haar al 28 jaar. Ik knap wel af op dergelijke incidenten. Pas tijdens de afwas besefte ik wat haar uitspraken betekenden.⁴⁵

45 De foto van Villa des Marronniers staat in Memoires 1925-1953.

24 mei 1974

Luxemburg, Airport

Ineens schrik ik me een ongeluk. Stond in Peters telegram 24 of 25 mei? Nee, Trees zei ook, hij komt morgen. Ik vertrok om 06.05 uur uit Amerbos en was om 10.20 uur hier.

In Aywaille dronk ik koffie met een meeliftende pater. Helaas stonk hij geweldig uit zijn mond zodat ik voortdurend als hij mijn kant uit sprak het raam moest opendraaien. Ik was in Sprimont gestopt om twee rijsttaarten te kopen, een voor mam.

Peters toestel is maar liefst zes uur vertraagd. In een bos ben ik gaan slapen. Heb daarna hard gelopen, maar dat wordt minder. De bomen roken zalig. De lucht was eigenlijk goddelijk. De vogels floten. Het gaf me allemaal een nieuwe impuls om nog langer te wachten, want wachten maakt me draaierig. Heb correspondentie tussen Freud en Jung gelezen, maar kon me moeilijk concentreren.

17.20 uur

Peter is er. Hij kwam als derde uit het toestel. Ik zag hem al van verre. Hij had mij ook uit de verte herkend: ‘aan je benen’ zei hij. Heerlijk zijn smile weer te zien. Zijn bagage ging snel. We omhelsden elkaar in het parking-lot en het begon te sauzen. Hij overhandigde me het eerste hardcover exemplaar van On Growth, de Amerikaanse editie van mijn Club van Rome-interviews uitgegeven bij Putnam & Sons. Ik was ontzettend blij. Voor het eerst van mij een boek op de Amerikaanse markt.

Het was vreemd om weer samen te zijn. Hij had barstensveel ervaringen opgedaan. In Montreal had hij een prachtige schildpad gekocht (voor mij) om een kaars in te steken.⁴⁶ Een andere beroemde fotograaf, Kennih Duncan, heeft ook een serie foto's van hem gemaakt, inbegrepen naaktfoto's. Ze zijn werkelijk subliem.

Dr. Margaret Mead had hem warm en hartelijk ontvangen en ook gesprekken met andere mensen voor hem geregeld. Ik vertelde met professor Willems in Tilburg een onbevredigende correspondentie te hebben gevoerd. ‘Je hoeft hem maar aan te

46 In 1967 kocht hij in Thailand een kaarsenhouder voor me, hij wist hoe dikwijls ik kaarsen brandde..

[p. 28]

zien,’ zei Peter, ‘en dan weet je het al.’ ‘Ik had je wel meer willen schrijven, maar ik heb vooral de laatste tien dagen hard gewerkt.’ Behalve met Margarets vrienden te hebben gesproken is hij ook op de New York University geweest om studiemogelijkheden te onderzoeken. Hij is ook veel opgetrokken met Sony, zijn nieuwe Indonesische vriend uit Bandung, en zoals op de foto's te zien, ook inderdaad een aantrekkelijke boy. Hij was met Sony naar de première van Juan Antonio gegaan. ‘Willem, het aantal keren dat mij in New York geld voor seks werd geboden, soms door de engste kerels (...).’ Magazine publishers, photographers, altijd kwam uiteindelijk de aap uit de mouw dat ze met hem naar bed wilden. De fotograaf Jack Mitchell had hem, toen hij op het laatste moment a pass tegenover Peter maakte, de toegezegde negatieven niet gegeven. Peter weigerde met die engster de koffer in te duiken. Hij heeft nu zijn scheiding in het midden van zijn haar wat prima staat. Emmy Zain belde dat dr. Zairin Zain om 13.00 uur was overleden. Very sad news. De circle of true friends from Indonesia wordt steeds kleiner en the heroes pass into oblivion. Hij heeft altijd memoires willen schrijven. Wat nu? Zijn broer, de gouverneur van Padang op Sumatra komt naar Nederland om dr. Zain mee terug naar Indonesië te nemen.

26 mei 1974

Later belde zijn verzorger Wawang met bijna fluisterende stem om de dood van zijn vriend en meester mee te delen. Ik belde het anp en Bas Roodnat bij de nrc, opdat er behoorlijk aandacht aan zou worden besteed.⁴⁷ Zou Pak Zain nu inderdaad verenigd zijn met voorouders en vrienden? Dat zijn de troostfabeltjes voor de levenden. Arme Zain. Een nieuwe leemte rondom mij.

Toonde Peter de reportage van professor P.J. Willems in Vrij Nederland.⁴⁸ ‘Ik vind het onderhand wel onzindelijk - om niet te zeggen onzedelijk - dat ieder jaar grote aantallen jonge mensen psychologie gaan studeren, zonder dat iemand hen vertelt dat de veronderstelling dat zij na hun doctoraal emplooi zullen vinden in de professie niet reëel is,’ schreef hij. Boven zijn artikel staat overschot, wat ook niet aanmoedigend is voor Peter om er verder mee door te gaan. Willems waarschuwt dat er in 1980 al 9.000 psychologen in Nederland zullen zijn tegen 2.500 in 1970. Die overproductie moet voor vele jonge mensen tot een ramp leiden.

47 Slechts zeer summiere artikeltjes zouden worden gepubliceerd.

48 Vrij Nederland, 18 mei 1974.

[p. 29]

Informeerde professor Frits Böttcher dat premier Aleksei Kosygin samenwerking met Nederland zocht bij de exploratie van drie zeeën, dat ambassadeur Romanov er bij had gezeten toen zijn premier dit aanbod aan Max van der Stoel deed en dat de minister deed of zijn neus bloedde. ‘Ik ga er wat mee doen,’ zei Frits. Ongetwijfeld dat hij zijn amice, de heer Wagner van de Shell, gaat bellen.

George Tor belde dat Johan Olde Kalter een gigantisch stuk in De Telegraaf⁴⁹ had geschreven over de kwestie Hofland-Zonneveld in mijn huis met sovjetdiplomaten in 1971 waarover de Hoge Raad in juni arrest zal wijzen. Ik belde Gerrit Jan Wolffensperger die ook zeer verbaasd was over deze plotselinge publicatie (op grote schaal) en dan nog wel door Johan Olde Kalter. Dat is nu een journalist die ik zover vertrouw als mijn neus lang is. In New York probeerde hij nog mijn vriendin bij de vn Mora Henskens in de koffer te krijgen. Nu meldde hij dat mr. A.G. Maris namens De Telegraaf had geponeerd dat de sovjets bij mij thuis kwamen ter ondersteuning van mijn gevecht tegen Luns. Niets was verder van de waarheid af. Wolffensperger was van mening dat op juridische gronden: ‘je daar niets tegen kon doen?’ Hij zei driemaal ‘God, god, god...’ toen ik hem die passage over de telefoon voorlas. Waarom niet? Zijn de wetten er dan zo op gemaakt dat de waarheid en de feiten niet terzake doen? Fuck them all, dacht ik en schreef onmiddellijk brieven naar die befaamde advocaat-generaal, de leugenaar Maris (ter wille van zijn cliënte De Telegraaf) met kopie aan Vladimir Opalev van de sovjetambassade. Ik zal ze krijgen.⁵⁰ Heb bovendien alles per aangetekende post gedaan. Daar Moet je bij deze schoften ook nog aan denken.

Ik heb Emmy Zain, die nu op de Canadese ambassade werkt, gebeld om te zeggen dat ik niet mee zou gaan om afscheid van dr. Zairin Zain te nemen, die in de Indonesische ambassade is opgebaard. ‘In gedachten neem ik hem altijd met me mee, Em, maar in dat gebouw dat Suharto dient, wens ik niet te zijn.’ Ik ben ontzettend blij dat hij Den Vaderland Getrouwe heeft gelezen en weet dat ik zijn rol voor de geschiedenis heb vastgelegd.

49 De Telegraaf, 25 mei 1974, zie bijlage 2.

50 Zie bijlage 3 en 4 kopieën van deze brieven.

27 mei 1974

Er kwam een brief van Peters moeder waar ik ontzettend blij mee was. Een brief om in te lijsten.⁵¹

51 Eigenlijk zou ik deze brief hier in de tekst moeten plaatsen, dat is er voor mij de gevoelswaarde van. Zie bijlage 5.

[p. 30]

Gisteravond hebben we nog anderhalf uur door de polders naar Zunderdorp gelopen. Rustige dag, veel gelachen en vooral honderduit gepraat. Over advocaat Maris van De Telegraaf zei hij: ‘In zijn hart weet die meneer natuurlijk uitstekend dat jij gelijk hebt, vooral nu je hem die brief hebt gezonden.’

Was in Bilthoven en er ontwikkelde zich de zoveelste nare conversatie over de acf-aandelen. Eigenlijk draaide alles om Theo die de regeling had voorgesteld dat mam geleidelijk haar aandelen aan ons zou schenken - met vruchtgebruik voor haar - om later (maar dat is nu juist het tere punt) geen belasting te behoeven te betalen. Zij bracht opnieuw naar voren dat als ze aan broer Theo zou hebben toegegeven, zij onder curatele van Theo was gekomen: ‘en dan zat ik nu in hetzelfde schuitje als Nellie...’ Ik weet dit allemaal, maar werd toch zo boos, want ik sta eigenlijk buiten al het gedonder. ‘Als u ook zo over mij denkt,’ zei ik in woede alsof het allemaal door mij was uitgekiend, ‘zou ik nooit meer een stap in dit huis zetten.’ Omdat ik had verteld van mijn plannen om met Francisco Paesa in zaken te gaan, zei mam schimpend: ‘Jij wordt nu toch miljonair!’ Ik was zo buiten mezelf dat ik zelfs dacht: wat doe ik nog langer hier? Maanden, jaren, ben ik lief en zorgzaam geweest en nu deze botsing. Beschadigde gevoelens, beschadigde relaties. Het is een ramp. Probeer het van me af te zetten.

Een Newsweek-artikel begint aldus: ‘There is a new vibration to spring this year. While the birds and the bees are striking up their vernal hum, so are the boys and the boys and the girls and the girls. Bisexuality is in bloom.’⁵² Zangeres Joan Baez zegt: ‘One of the nicest - whatever you want to call it - loves of my life was a woman.’ (...) ‘Homosexuals have become so accepted that the American Psychiatric Association recently decided to drop homosexuality from its list of mental disorders (...) rock star Mick Jagger sings love songs to his drummer (...) in “Le Jardin” an ultra-gay discothèque in New York. “We have homosexuals, bisexuals and trisexuals,” says owner John Addison.’ Alleen psychiater en zuurpruim dr. Charles Socarides verstiert het artikel met ‘Bisexuality is a disaster for culture and society. They are selling a phony sexual utopia in which the kingdom of the orgasm will supposedly replace the house of the ego.’ Het doet er toch helemaal niets toe hoe mensen kiezen om klaar te komen. Het belangrijkste van alles is mijn motto ‘to keep the plumbing running’, en op welke manier de kraan wordt opengedraaid is irrelevant, als de zaak maar niet vastroest.

52 Newsweek, 13 mei 1974.

[p. 31]

Peter en ik kwamen in de stad Jaap Jansen tegen. Ik liet hem mijn Putnam-editie zien, waar hij niet op reageerde. Hij maakte wel een aanmerking over mijn tweedshirt bij het betrekkelijk warme weer. Toen ik zei dat ik bezig was bankier te worden, deed hij helemaal vervelend. Moet gewoon mijn mond houden en die jongen laten schieten. Weet niet wat er over hem heen is gekomen.

Peter is nu bij zijn moeder, waar hij zich intens op heeft verheugd. Hij heeft een nieuwe keukenkast voor haar gekocht. Hij ziet er oergezond uit, lacht veel en is een ander mens.

Er is veel onzin over dr. Zairin Zain geschreven en eigenlijk was het artikel in De Telegraaf beter dan dat in de nrc. Ik denk veel aan Zain. Hij staat op het punt ons land voor altijd te verlaten.

De heer Schmelzer aan de vleugel presenteert op avro-televisie een ordinaire deun. Zegt natuurlijk alles van die man.

28 mei 1974

Schreef mr. J.Th. Vermeulen, deken van de Orde van Advocaten te Den Haag om mijn beklag te doen over de aperte leugens van mr. A.G. Maris van De Telegraaf.⁵³

Om 16.00 uur arriveerde Francisco Paesa op Schiphol. We reden snel naar Den Haag om precies om 17.00 uur door ambassadeur Alexandr Romanov te worden ontvangen. Ik gaf de ambassadeur mijn Amerikaanse editie van Putnam, plus een exemplaar om aan dr. Jermen Gvishiani te geven. Hij ging trouwens op 7 juni naar Moskou. Het gesprek begon met de gebruikelijke vriendelijkheden en bagatellen. Toen Francisco zijn tweede sigaret opstak, zei Romanov: ‘You smoke too much.’

‘Three packs a day,’ zei Francisco.

Ik vroeg of André Spoor al had gebeld. ‘Yes, he telephoned me yesterday. Who is he? May be I met him at a reception.’⁵⁴ Omdat de Herald Tribune met een belangrijk verhaal over sovjet-olieproductie was gekomen, verteld door olieminister Valentin Shashin, had Spoor dit als invalshoek gebruikt om te informeren naar details over het bezoek van minister Max van der Stoel aan Moskou. Had de nrc-vertegenwoordigster in Moskou, An Salomonson, haar werk gedaan in plaats van koerduifje met Link van Bruggen te spelen, dan had hij deze infor-

53 Brief (aangetekend) d.d. 28 mei 1974.

54 Ik had Spoor op de affaire van de samenwerking met Shell gezet, omdat Max van der Stoel deze belangrijke affaire blijkbaar onder het karpet van Buitenlandse Zaken wilde vegen.

[p. 32]

maties van haar en niet van mij, onbezoldigd nrc-medewerker, gekregen. Romanov had Spoor geantwoord de Herald Tribune nog niet te hebben gezien, die kwam pas na 13.00 uur, maar hij wilde sowieso de zaak niet per telefoon bespreken. Ik vertelde Romanov iets meer over André Spoor en adviseerde hem André te ontvangen omdat hij een invloedrijk journalist was die te vertrouwen was. In ieder geval opende de nrc vanavond met het verhaal van minister Shashin geschreven door Spoor. Bovendien voegde hij er alvast mijn informatie aan toe, dat tijdens het bezoek van Max van der Stoel samenwerking op het gebied van olie-en gasexploratie met premier Kosygin was besproken. Zo gebeurt er tenminste nog eens iets.

Ambassadeur Romanov bracht als eerste punt van discussie onze contacten met dr. Jermen Gvishiani naar voren. Hij vertelde dat Kouznetsov in Moskou zijn dochter had gebeld om door te geven dat al onze verzoeken waren uitgevoerd, om te beginnen de verschillende boodschappen bij het kantoor van dr. Gvishiani. Hij had namens mij dr. Gvishiani zelfs persoonlijk bezocht en gesproken. De andere instanties om mee te werken waren de president van de Foreign Bank, de voorzitter van de State Bank, de minister van Financiën en, tenslotte, premier Aleksei Kosygin zelf, waar hij de contacten mee zou verzorgen, aldus Romanov.

Het tweede punt van discussie was Spanje, een land dat handel dreef met de ussr maar geen diplomatieke betrekkingen met Moskou onderhield. De Sovjet-Unie steunde de Spaanse claim op Gibraltar, omdat het een overblijfsel van het kolonialisme was. Francisco had me in de auto gezegd dat Saoedi-Arabië zeer anti-Moskou was, ook omdat de sovjets Jemen bewapenden. Ik vroeg er Romanov naar, maar die antwoordde niets over de kwestie-Jemen te weten.

‘First of all, we are realists,’ aldus de ambassadeur. ‘Israel is the aggressor. Therefore, we cannot have relations with them at all. We are in favor of continuous disengagement, continuous negotiations to fulfill the un Resolution 242 on Israel as passed in 1967.’ Hij herinnerde aan Anwar Sadat die sovjetadviseurs had verzocht het land te verlaten en vier weken later had hij een aantal van hen gevraagd weer terug te komen. ‘We said, no, of course, because we are serious people. Let Henry Kissinger earn himself another Nobel Prize, but we told the Arabs and Syria to get to the core of the matter right away.’ Intussen besprak Francisco zijn plannen voor een Saoedi-tankervloot. Romanov dacht dat er zeker tankers in de Sovjet-Unie zouden kunnen worden gebouwd voor dit project.

[p. 33]

Romanov sprak over zijn jaren als ambassadeur in Nigeria. Hij had tegelijkertijd met de Spaanse ambassadeur, een voormalige generaal, zijn geloofsbrieven aan generaal Yakubu Gowon aangeboden. Zodoende waren zij vrienden geworden. Gowon was op dit moment op staatsbezoek in Moskou. Intussen serveerde een butler in een wit jasje flink wat kaviaar en wodka. Het eerste glas diende in één keer volgens de Russische traditie te worden opgeslokt. Romanov en Paesa deden dit prompt. Ik nam slechts een pieter zip, want voor mij blijft het vergif. Ter wille van barbaarse 17de-eeuwse gebruiken ben ik niet van plan mijn poor body te misbruiken.

Francisco begon rustig zijn plannen te ontvouwen. Romanov luisterde geconcentreerd. Hij had zijn project in Saoedi-Arabië met de minister voor de olie-industrie Yamani in elkaar gezet. Hij besprak de mogelijkheden van Sovjet-Spaanse handel en noemde ook mogelijke vruchtenexport in ruil voor olie. Er zou een investeringsbank voor Brazilië en Bolivia kunnen worden opgezet. Bijvoorbeeld was er een mogelijkheid tinmijnen in Bolivia te financieren, aangezien men zich daar los trachtte te weken van Amerikaanse belangen.

Verder zaten de Arabische staten met een surplus van 50 miljard dollar na de oliecrisis, die ze niet bereid waren elders te investeren, maar wel tegen tien percent uit te zetten. De Saoedi's investeren in eigen land, havens, hotels, petrochemie, want au fond hebben ze geen vertrouwen in de dollar of het Westen in het algemeen. Ze steken elders wel geld in onroerend goed, maar dat doen ze met particuliere fondsen en niet met overheidsgelden. De koninklijke familie in Saoedi-Arabië telt 6.000 mannelijke leden. Zij worden allemaal door de koning onderhouden. Hun belangen tellen mee, wat het zaken doen aldaar extra bemoeilijkt. Iedere prins afzonderlijk is in een positie olie op de markt te brengen, waardoor een onstabiele situatie ontstaat. Aramco heeft zestig percent van de Saoedi-olie in beheer. De prinsen vijfentwintig percent. ‘But they never discuss deals over 300 million dollars worth.’

Romanov interrumpeerde: ‘May be they think the rest is taken care of by Allah.’

Paesa: ‘No, they are forbidden by the Koran to make profits.’ Romanov: ‘God can't see this. This is very interesting.’ Hij vervolgde: ‘Of course, our conversation is entirely confidential and secret, but things are not going well in us-Soviet relations. This President is weak. He has plenty of troubles with Congress. He overplayed his most favorable nation concession mainly to put pressure on the prestige of the ussr. There are

[p. 34]

plenty of problems. Mr. Armand Hammer wants to pull off a 10 billion deal with us but he receives no permission to go ahead. The Import/Export Bank gave us 180 million dollars which is nothing. Nixon has trouble with his lawmakers over our trade. In the mean time, we, in Moscow, do not know whether he will be in or out, impeached or not impeached. Even a most favorable nation deal, we cannot get.’ Hij vroeg ons de belangrijkste punten van ons gesprek even schriftelijk vast te leggen ‘so that I know exactly what to aim at when I will be in Moscow. When you drive to Schiphol, you can decide on these points, and then come to see me this week,’ aldus Romanov. Omdat ik morgen vertrek zei ik hem het memo om 07.00 uur 's morgens in de bus te zullen doen. ‘There is someone here at the residence day and night, so mark it personal to me.’

Francisco was duidelijk in zijn nopjes met dit contact en het gesprek zelf. Hij vertelde, omdat hij zes jaar geleden een botsing te hebben gehad met de minister van Buitenlandse Zaken van Spanje, dat hij deze keer dit ministerie van tevoren had ingelicht een ontmoeting te zullen hebben met een sovjetambassadeur. Hij had niet gezegd waar en wanneer. ‘Now, I have to cover myself in Madrid,’ zei hij op weg naar Amsterdam. ‘Of course, the Americans know already.’ Het was wel vreemd en dat gebeurde anders nooit, dat toen ik Francisco Paesa afhaalde en we in de auto wilden stappen om naar Den Haag te gaan er twee rechercheurs opdoken, die mijn papieren wilden zien. Eén van hen was er weer toen ik Francisco wegbracht. Was het de bvd die de zaak wilde controleren? Die padvinders hebben niets beters te doen blijkbaar. To hell with them. Ik heb niets te verbergen.

Ambassadeur Romanov liep met ons mee naar de auto en nam hartelijk afscheid van ons beiden. Francisco merkte op: ‘I am sure this lovely scene has been photographed by your secret service.’ Wie weet, voor De Telegraaf!

29 mei 1974

Om 07.00 uur bezorgde ik een memo van vijf punten op de sovjetambassade voor de heer Romanov, zoals door Paesa en mij was overeengekomen. Er werd prompt opengedaan ondanks het ongebruikelijke uur. Sliep maar een paar uurtjes. Ben op weg naar Peter.

Gisteravond haalde ik om 20.00 uur Frank Heckman af. Toen hij in de deur stond, dacht ik: Christus wat een zalige jongen. Hij woont samen met een stewardess, Peggy Crince 1e Roy,

[p. 35]

die momenteel in Tokio is voor de klm. Hij lijkt een kruising tussen Rob Douwes Dekker en Fred de la Bretonnière, ook allebei Indische heren. We hebben samen gegeten en urenlang gepraat.

Hotel Vendôme, Parijs

Haalde Peter in Tilburg op. We waren al om 14.00 uur in dit hotel. Om 16.00 uur was ik bij de unesco om een gesprek op te nemen met de Iranees Ehsan Naraghi, directeur van de afdeling jeugdactiviteiten. Hij was een vetzak, volgevreten en zijn mind leek even rommelig te zijn als de bende in zijn werkkamer. Hij liep steeds weg om telefoons te beantwoorden. Ik kon geen enthousiasme voor hem opbrengen, maar goed, hij zit in de serie.⁵⁵

Peter wachtte op me in Café de la Paix. Ik belde vandaar naar Dewi Sukarno die fluisterend antwoordde of ik meteen naar haar toe kon komen, want generaal Mursid - mij uitstekend bekend als Bung Karno's laatste ambassadeur in Manilla, wiens vrouw me in Amerbos was komen opzoeken - had iemand naar haar toegezonden, die nu in haar appartement aan de Avenue Montaigne 12 was. Het bleek dat de betreffende man uit Indonesië haar weer eens om fondsen voor politieke activiteiten tegen Suharto was komen vragen. Hij deed me aan generaal Sabur denken en leek me safe. Dewi herhaalde een aantal malen dat we nu haar boek moesten afmaken. ‘In Villa Rajada,’ zei ik.

‘No, I have found a better place,’ zei ze.

Zij had blijkbaar weer allerlei avonturen achter de kiezen. Een Engelsman van 34 jaar scheen een affaire met haar te hebben of hebben gehad. ‘When I dance with him, he is almost two meters long; I cannot look over his shoulders and flirt with others.’ Zij vervolgde: ‘I rather go to hell with him, than to heaven with Francisco.’ Ik probeerde Francisco in de juiste proportie bij haar terug te manoeuvreren, waarop ze zei: ‘You must remind me more often of Francisco's qualities.’ Ik denk dat zij zich bewust is van Francisco's oprechtheid tegenover haar als proper amant, maar zij vindt daarnaast dat hij er old fashioned Spaanse ideeën op na houdt. Eens was Francisco, onder het mom dat hij zich niet goed voelde, bij een diner opgestaan, zich excuserende, maar in werkelijkheid omdat Dewi met de gastheer had gedanst voordat zij met Francisco danste. Zij had zich opgelaten gevoeld. Bij een andere gelegenheid was iets

55 Zie Grenzen aan de groei: Deel II, Bruna 1974.

[p. 36]

dergelijks voorgevallen. ‘Don't you feel Francisco has sad eyes?’ vroeg zij. Ze maakte zich geweldige zorgen dat Francisco er achter zou komen dat zij een ander vriendje had. Zij dacht dat hij dit onaanvaardbaar zou vinden. ‘Who wouldn't?’ zei ik. Er was van de Engelsman en haar al een foto in een krant verschenen. Zij hield haar hart vast. ‘Francisco already asked me to leave him when he had all these troubles with the Alpha Bank. He is an honorable man. He then said, I cannot afford you now. I must first put my affairs in order.’ Hij zei me trouwens in de auto naar Den Haag bezig te zijn een nieuwe bank op te zetten. Er is zoveel van onze gesprekken verloren gegaan, erg jammer.

We dineerden met Dewi in Bar du Théâtre. Peter was ook van mening dat zij, gekleed in een pair of jeans en met loshangend haar, buitengewoon zichzelf was geweest. Zij zag er haast als een collegestudente uit. Bij binnenkomst zei ze al meteen: ‘There are in the corner a group of Japanese.’ Toen we het restaurant verlieten merkte ze op: ‘I am sorry I have not more rooms in Paris, so you can both stay with me.’ Ik kreeg trouwens het gevoel dat zij nog veel meer met ons had willen praten.

Op een moment dat Kartika even de kamer uitliep en ik opmerkte: ‘she is so sweet’, zei mevrouw Azuma⁵⁶ tegen ons, terwijl zij met haar hoofd nee schudde: ‘She is like the Mother...’ Later gaf mevrouw Azuma haar pianoles. Dewi vertelde dat Kartika voortdurend een enorm probleem voor haar was: ‘When she grabs me, she does not grab me like a daughter, but like I am a man.’ Zij had Dewi vrijwel gesmeekt om naar een feestje op haar school te komen zodat al haar klasgenootjes haar konden ontmoeten en in levenden lijve zien. Bovendien sprak bijna iedereen voortdurend tegen het kind over de beauty van haar moeder. Dewi vreest nu dat haar dochtertje hierdoor gevoelens van naijver tegenover haar zal gaan ontwikkelen omdat zij de schoonheid van Dewi niet zou kunnen evenaren. Zij liet ons een aantal Japanse tijdschriften zien met vele foto's die door David Hamilton waren gemaakt. Sommige van deze foto's zijn inderdaad zeer, zeer mooi. Eentje, van Dewi en Kartika samen in bed, was werkelijk uniek. Zij vreesde dat Francisco woedend zou zijn als hij ze ooit te zien zou krijgen. Terwijl haar Engelse vriend juist had gezegd: ‘That's a nice memory for you.’ Zij was met hem mee op zijn jacht gegaan, maar had dit juist opzettelijk abrupt verlaten om hem meer naar haar te doen

56 Kartika's Japanse verzorgster.

[p. 37]

verlangen. ‘Let him have pain. I had pain myself when leaving, but let him suffer, which is good.’ Ik dacht terug aan de tijd dat zij erin slaagde Bung Karno in haar netten te vangen die natuurlijk volkomen onvoorbereid was op dit soort ‘spelletjes’. ‘Love is a game,’ aldus Dewi. Een fashionmodel had met haar Britse vriend geflirt in haar bijzijn. ‘She was only a model, I was Madame Sukarno. When this girl heard, that I accompanied my friend to his boat, she smashed many things in his house in Saint Tropez and threatened to tell Scotland Yard that he was cheating on taxes. Imagine, to go to the police...,’ zei Dewi, die in januari 1971 nota bene zelf met twee rechercheurs voor mijn deur in Amerbos was verschenen. Peter vond in haar gesprekken het accent veel te veel op materiële zaken liggen en zei: ‘Zoals zij het buitengoed van deze vriend in Schotland vergeleek met het buitengoed van de Earl of Litchfield, de neef van koningin Elisabeth II.’ Hij vond dit walgelijk. Litchfields kasteel was het enige kasteel in Engeland groter dan dat van ‘haar’ vriend, uitgezonderd de koninklijke familie. Eigenlijk leek het er op dat zij in de affaire met de Brit wraak had willen nemen op zowel hem als zijn vriendin, het fashion model, voor een flirtpartij in haar aanwezigheid: ‘because that no woman can do to me. I decided to punish her. However, I had not counted on falling in love with him at the same time...’

Hoewel ik met geen woord repte tegen Dewi over mijn gesprekken met Francisco Paesa over mogelijke wapenleveranties aan Saoedi-Arabië vertelde ik achteloos dat Francisco en ik overeen waren gekomen mogelijke sovjetdeals op fifty-fifty-basis met elkaar te delen. Peter achtte dit een slipper die ik niet had mogen maken, want zij reageerde meteen met: ‘That is very unusual, since often it is only a one to ten percent finder's fee while 50-50 is never done. Francisco has been very good to you.’ Het zou me niet verbazen als ze hem nu op hoge poten gaat opbellen en proberen roet in het eten te gooien. Daar is zij uitzonderlijk goed toe in staat. Het klinkt vreselijk dit te schrijven, maar helaas is het waar. Dat is één kant van haar. Ze zou jaloers kunnen zijn op wat Francisco en ik nu doen, want haar eigen oliedeal met Saoedi-Arabië schijnt maar niet van de grond te komen. Zij vroeg me uit Gland straks haar zomerkleren te willen meebrengen. Zij zou Francisco de lijst geven van wat zij nodig had. We zouden aan ons boek in Saint Tropez of in Schotland bij die vriend kunnen werken. Ik antwoordde: ‘Sorry, I prefer Gland en Villa Rajada.’ Het ene moment spreekt zij over een boek van 200 pagina's, vijf minuten later is het 300 pagina's.

[p. 38]

Haar bezoek uit Jakarta, gezonden door generaal Mursid, vertelde dat generaal Nasution door de regering-Suharto per officiële brief was aangezegd de stad niet meer te verlaten. Nasution is het verboden zich in geen enkele politieke zin in het openbaar uit te laten en feitelijk heeft Nasution huisarrest. Dit is nieuw en opmerkelijk. In 1973 zou Nasution tijdens een bijeenkomst duidelijk hebben gesteld dat het leiderschap van Suharto vele malen onacceptabeler is dan dat van Sukarno. Nasution heeft toegegeven tot driemaal toe te hebben meegewerkt aan het afzetten van Bung Karno. ‘And each time, that I tried to kill him, he promoted me.’ Er schijnt een beweging in Indonesië van de grond te zijn gekomen die het beleid van Suharto, dat helemaal op de miljarden van de iggi-landen steunt, wil beëindigen en weer wil terugkeren naar Sukarno's politiek van streven naar op eigen benen staan. Dewi gaf een emotionele reactie en zei: ‘Als Nasution nu hier zou zijn, zou ik hem mijn excuses maken. I feel so bad.’ Ik denk hier toch anders over. Misschien is Nasution inderdaad tot inkeer gekomen, maar dan wel erg laat. Zou hij nu pas de ramp, die Suharto voor Indonesië betekent, inzien?

30 mei 1974

Hôtel le Régent, Grasse

We zijn hier in 10,5 uur vanuit Parijs naartoe gereden. Vermoeiend maar zeer plezierig. Peter dook meteen het zwembad in en stond, denk ik, veel te lang op zijn hoofd.

31 mei 1974

Ik heb aan Spoor en Soetenhorst van de nrc een stukje doorgebeld over het verbod aan generaal Nasution om Jakarta te verlaten zonder toestemming van Suharto.

We dineerden gisteravond in de haven van Antibes. Ik moet er niet over praten, maar alles is zeer duur geworden. Vannacht regende het pijpenstelen en onweerde het. We zagen een film met de acteur Piccoli, waarin die er twee dames op nahield. Hoe durven ze zo'n film te maken?

1 juni 1974

De zon breekt eindelijk weer door. Zonder haar heb je er niets aan in de Alpes Maritimes te zijn.

Lees veel. De odyssee van een vat olie is ‘44.000.000 B.C., in the Eocene epoch’ begonnen, schrijft Robert Stockton in de Times.⁵⁷ Petroleum komt van het Latijn petra (rots) en oleum

57 The New York Times Sunday Magazine, 21 april 1974.

[p. 39]

(olie). Dit bestaat slechts uit waterstof en koolstof Er worden een 3.000 producten uit vervaardigd. In de vs wordt op 2.600 plaatsen naar olie geboord. Drie uur nadat een ‘barrel of crude’ naar boven is gekomen is het product gereed voor verzending of verscheping. Er zijn meer oliepijplijnen in de vs dan het hele spoorwegnet heeft. Aramco, the Arabian American Oil Company, exploiteert vijf olievelden in Saoedi-Arabië en pompt, met nog enkele kleinere velden, 7.468.444 barrels per dag door de pijplijnen van de Saoedi-woestijn. In augustus 1973, toen de energiecrisis op zijn hoogtepunt was, werd de productie opgevoerd tot 8.172.030 barrels per dag. Vanuit Ras Tanura vertrekt iedere twee uur een tanker met ‘refined crude’, waarvan vijftig procent naar West-Europa gaat, 37,6 procent naar Azië en de rest naar Afrika en Australië.⁵⁸ Aramco betaalt 7,6 miljard dollar aan de Saoedi-regering plus aanvullende bedragen voor verscheping van olie. Tegen 1978 zal Aramco 17 miljoen barrels per dag produceren. Mosley schrijft: ‘Every time the King coughs, “Aramco” builds him another hospital...’ Fijne boel. Rotten to the core.

Peter Brook, de Britse regisseur, schreef in de Times ‘that life is the strongest of all drama schools.’⁵⁹ Zou dit ook het geval met dit dagboek kunnen zijn? Maar Marshall McLuhan is immers overtuigd dat boeken en kranten ‘are condemned to death?’ And, then, what? Wat zou je moeten beginnen zonder een Times voor een snelle blik op wat er is gebeurd?⁶⁰ Ehsan Naraghi zat ook al te zeuren dat we op een dag geen bomen meer zouden hebben om papier te maken. De verkwisting van papier is inderdaad, zoals ik gisteren nog tegen Peter zei, verbluffend. Maar net als McLuhan, iedereen praat erover, met of zonder een grote mond te hebben, maar wie doet er wat aan?

Ik sprak een keer met Peter over zijn toekomst. Ik zei dat ik zijn moeder had beloofd hem te zullen stimuleren tot studeren. ‘Wat zei ze daarop?’ vroeg hij.

‘Ze was bezorgd.’ Ik vertelde niet dat ik haar had geschreven. Eens op een dag zal ik hem die twee brieven laten zien.⁶¹ Ik maak me soms ernstige zorgen over zijn toekomst. Frits beëindigde de kunstacademie. Casper zijn landbouw- en irrigatieopleiding. Het is natuurlijk ondenkbaar om ooit één mens te vinden in wie alle mogelijke uitzonderlijke kwaliteiten zijn verenigd. Loet Kilian kwam er dichtbij, maar hij wilde zich op kin-

58 The New York Times Sunday Magazine, 10 maart 1974.

59 The New York Times, 20 januari 1974.

60 Wie had ooit kunnen dromen van een cnn tv-netwerk?

61 Die twee brieven gaf ik hem pas in 1991 in Johannesburg.

[p. 40]

deren richten. Peter komt nog dichter bij de ideale partner, maar hij mist het uithoudingsvermogen iets af te maken. Laat ik anders mijn mond maar houden, want Yale maakte ik ook niet af en op Nijenrode kreeg ik geen diploma, al had dit een andere oorzaak. Ik kan natuurlijk niet iets van hem verlangen, waar ik zelf ook niet toe in staat ben geweest. Ook al had een tekort aan dollars op Yale een nevenuitwerking en negatieve invloed. Het spijt me McLuhan te moeten tegenspreken, lezen brengt me eigenlijk weer in een prima stemming.

Anthony Lewis schreef weer een uitzonderlijke kolom, ditmaal over hoe martelen in de hele wereld in tal van landen de gewoonste zaak van de wereld is gebleven en waarom Washington er in alle talen over zwijgt. Ik zou hem willen vragen wat hem motiveert verder te strijden en dit soort artikelen te publiceren. Heb Frits Schaling bij de nrc gebeld. Een medewerker was in Jakarta langs het huis van generaal Nasution gereden en had niets bijzonders opgemerkt. Daags tevoren was er nog een foto in de kranten verschenen van de dames Suharto en Nasution, die zusterlijk een ziekenhuis openden. Waar doe ik eigenlijk de moeite voor? Om te beginnen zal ik Dewi vragen alles opnieuw na te vragen.

Vandaag hebben we een prachtige rit door de bergen gemaakt met Chopin en Brahms op de cassetterecorder. Peter noemde de tocht steeds ‘verrukkelijk’ en terwijl we ons bruin lieten branden zag hij er super uit.

We hebben in Saint Tropez op een terrasje gedineerd. Wat je langs ziet komen is soms ongelooflijk. The most attractive people ever. Tijdens het eten zei Peter: ‘Jij kunt zo bezorgd kijken.’ Misschien was het wel zo, want ik realiseer me maar al te vaak dat we te veel geld aan het uitgeven zijn. Twee honderd gulden per dag kan niet.

Las het Playboy-interview met admiraal Elmo R. Zumwalt jr, die op 30 juni ophoudt Chief of Naval Operations te zijn. Dat is het interview dat ik ook aan ambassadeur Romanov gaf om te lezen. Wat zal zijn reactie zijn? Er staan ergerlijke passages over Vietnam in, maar dan zijn er ook weer bepaalde gezichtspunten, die ik met hem deel.⁶² Er is weer het zoveelste boek over Adolf Hitler verschenen, 844 pagina's, samengesteld door Joachim C. Fest. Het overzicht heeft weer het bekende euvel, na 625 pagina's is Fest pas bij de oorlog aangekomen en propt dan de rest van het drama-Hitler in de resterende bladzijden samen. Onvoorstelbaar dat de nazi's in 1929 nog maar twaalf van

62 In de jaren '80 zou Zumwalt een goede bekende worden en zou ik contact tussen hem en professor Georgii Arbatov proberen te leggen.

[p. 41]

de 500 zetels in de Reichstag hadden. Toen de economie een jaar later in elkaar lazerde en er miljoenen werklozen rondliepen behaalden de nazi's een verbluffende verkiezingsoverwinning. Hitler eenmaal aan de macht slaagde erin werkgelegenheid te scheppen, snelwegen aan te leggen en de Olympische Spelen in 1936 naar Duitsland te halen. Dit alles brengt Fest ertoe te schrijven: ‘If Hitler had succumbed to an assassination or an accident at the end of 1938, few would hesitate to call him one of the greatest German statesmen, the consummator of Germany's history...’ Dat zou wel eens juist kunnen zijn.

2 juni 1974

Grasse

De moeilijkheden waarin Francisco Paesa zich in december moet hebben bevonden zijn aan me voorbijgegaan. De enige waarschuwing inzake zijn superoptimisme tot dusverre was zijn uitspraak dat de tankervloot die hij gingen bouwen die van Onassis zou overtreffen. Ik heb hem hierover opnieuw vragen gesteld, die hij afdeed met de mededeling dat onderhandelingen nog steeds gaande waren. Daadwerkelijk tankers bouwen was er nog niet bij. Men was aan het uitzoeken hoeveel olie vervoerd moest worden.

Peter stond vroeg op om mij een plezier te doen. Ik waardeerde dit zeer. Ik doe ook van alles op een dag waarvan ik weet dat hij er prijs op stelt.

John Barron heeft een boek over kgb-agenten geschreven.⁶³ Het is uitgegeven door Readers Digest Press, wat ik verdacht vind. Je weet tenslotte niet in onze ‘vrije westerse wereld’ wie er met de inlichtingendiensten samenwerken. Ik vraag me trouwens dikwijls af of Kouznetsov diplomaat of kgb-agent is. Het doet er eigenlijk weinig toe, want ik houd permanent met die mogelijkheid rekening. Hugh Trevor-Roper somt het volgende op: ‘What is the basic strength of Soviet Communism, the power which animates and sustains that huge fabric?’ ‘Men’ gaat ervan uit dat het communisme het zelfrespect, het inkomen en de levensomstandigheden van het sovjetproletariaat zodanig zou hebben verbeterd dat om die reden de sovjetmassa achter het Kremlin zou staan. ‘In fact’, meldt Trevor-Roper, ‘fifty years after the Revolution, real wages have hardly regained the level of 1913: rural serfdom, abolished by the Czars, has been reimposed: and the ideology convinces noone.’ Wat de communisten hebben gedaan is een nieuwe

63 John Barron, kgb: the secret work of Soviet secret agents, Readers Digest Press, New York, 1974.

[p. 42]

machtsstructuur opzetten, gebaseerd op totale controle en onderdrukking van de geheime politie, in Lenins dagen genoemd de Cheka, nu de kgb. Stalin heeft twee kgb-directeuren, Yagoda en Yezhov, laten vermoorden. Zijn opvolgers vermoordden Beria en Nikita Khrushchev trachtte zich te ontdoen van de overheersende rol van de kgb, dankte het Special Bureau for Assassination zelfs af, maar ging er zelf toch aan. Pas als de nek van de kgb zal zijn gebroken, zullen de bewoners van de ussr weer adem kunnen halen.

De New York Times heeft een dagelijkse oplage van 940.027 exemplaren en 1.508.116 op zondag. Een aanfluiting voor Amerika, op misschien wel 150 miljoen krantenlezers.

Peter bereidde een light-lunch in onze hotelkamer en vond dat we een ‘paradijselijk leventje’ leidden. Het is ook het mooiste weer van de wereld. We dineerden in een visrestaurant in Cannes en zagen een Redford-Newman-film, dat was a waste of time.

4 juni 1974

Grasse

Gisteren was ik ziek en dronk alleen water. Bleef de hele dag in bed en sliep, precies als mam soms nodig heeft. Mijn maag was niet in orde, misschien van de vis. Peter is er ook een half mens door, want zijn uitjes beperken zich tot Grasse, wat vanuit het hotel lopend bereikbaar is, maar het is niet te vergelijken met Cannes of Antibes.

Vandaag zijn we weer een rit gaan maken en lunchten op een terras. In Levens ging ik de Chapelle Blanche binnen om kaarsen aan te steken maar het gebouwtje was totaal in verval. Alle muurversieringen (schilderijen?) waren weggehaald. De spijkers zaten nog in de muur. In de bergen waren er prachtige vergezichten. We reden later naar Monte Carlo en dineerden in Juan les Pins. Zoveel herinneringen kwamen terug aan de reis met mijn ouders in 1936 hiernaartoe. Ik word dan heel triest als ik aan mijn vader denk en diens plotselinge verdwijning uit ons leven in 1967. Wie van ons voelt dit nog als een leegte in het dagelijkse leven? Terwijl we aten en deze gedachten me bezighielden, zei Peter plotseling weer: ‘Willem, jij kunt zo bezorgd kijken, ik zou willen opstaan en je in mijn armen sluiten.’ Ik realiseer me, nu ik Peter na zijn Amerikaanse reis weer langdurig meemaak, dat deze kleine momenten tussen ons, dikwijls het gebruik van maar één woord wat me dan weer verrast of verbaast, het meest zijn hele wezen reflecteert. Het zijn precies deze indicaties en weerspiegelingen van de ziel en dit diep beleven van de dingen - in hun realiteit - die je het recht geven

[p. 43]

een mening te hebben over iemand, die men werkelijk heeft leren kennen, zoals ik Peter en vice versa.

Omdat ik nog niet helemaal okay was ging ik vroeg naar bed. Peter ging uit en nam de bus naar Grasse. Ik zag hem bij de bushalte wachten. Ik vond het zo zielig. In bed lag ik te denken. Straks op mijn verjaardag, 10 juni, moet ik naar mam, dat moet en ook naar het graf van vader. Ze hadden gehoopt dat ik, als tweede kind, een dochter zou zijn geweest. Hoe zou vader zich in zijn diepste binnenste hebben gevoeld toen het weer een zoon was? Wat weten we toch bitter weinig van het werkelijke denken van onze meest naasten, laat staan dat we ook maar iets zouden weten van wat buitenstaanders beroert. Hoe dikwijls heb ik niet gedacht hoe trots vader zou zijn geweest wanneer hij mijn eerste boeken had kunnen meebeleven. Geen van zijn kinderen heeft baby's voortgebracht. Zou Peter later nog wel eens naar mijn graf komen, zoals ik naar het graf van vader ga? Terwijl ik dit schreef kwam hij al vroeg thuis. ‘I found my Romeo,’ zei hij. Hij had deze Romeo al eerder met een man en vrouw in Grasse samen gezien. De vrouw zou toen tegen Romeo over Peter hebben gezegd: ‘Go and ask him how much he wants to sleep with me,’ want ze hadden hem voor een gigolo aangezien.

5 juni 1974

Met Pinksteren waren er ‘maar’ 145 doden op de Franse wegen, 55 minder dan vorig jaar. Intussen kan je bijna niet op een terras zitten zonder te vergaan van de benzinestank. Peter vindt alles hier even heerlijk. Hij zei: ‘Ik zou hier nog weken kunnen zijn.’

Newsweek presenteert Henry Kissinger opnieuw als superman in de trant van Anwar Sadat. Iedere keer dat Henry het Witte Huis de rug toe zou hebben willen keren heeft Nixon hem kunnen overreden te blijven, want meneer Nixon begreep maar al te goed dat zonder de hersens van Kissinger hij helemaal geen kans zou hebben Watergate te overleven. Heb geen enkele fiducie in dat span. Wat is bovendien nu zo bijzonder aan de ‘Kissinger achievements?’ Iedereen kletst elkaar maar na. Hij moet deksels goed geweten hebben wat een crook and mediocrity Nixon, zijn heer en meester, was. En dat die zijn intelligentie broodnodig had en langs welke weg Kissinger zijn eigen power-base and interests kon opbouwen en voor altijd veilig stellen.⁶⁴

64 Lang nadat hij op het Witte Huis weg was zou Kissinger immers multimiljonair worden.

[p. 44]

In het haventje van Cannes merkte Peter op: ‘Woonde je vroegere vriendin Micheline Vernier hier niet ergens?’ Ik verbaas me altijd weer over hem. Hij heeft om 16.00 uur een afspraak met Romeo. I hope really he has a ball with the guy. Ik heb geen behoefte ‘iemand’ te ontmoeten. De hele reis al niet. Liep een kerkje binnen en stak twee kaarsen aan terwijl ik dacht: Peter is aan het neuken en ik ben in gebed. Hoe moeilijk is het niet zo uit het geroezemoes van de straat een stille denkoase binnen te treden en je in afzondering te concentreren. Gisteren spraken we over Peters jeugd en hoe hij altijd met de hele familie naar de kerk ging. Hij sprak weer over de radeloos makende heimwee naar huis, die hij op het gymnasium in Oisterwijk (intern) had gevoeld. Hoe er op die school werd gedreigd met verdoemenis en hel. Hoe er werd gereageerd als bij het ter communie gaan de hostie niet langzaam wegsmolt. De doodzonde woog die dagen nog zwaar en dat werd Peter krachtig ingeprent. Bij het communiefeest moest men met een vork in een vrucht steken waar aan de andere zijde een kaartje was bevestigd met het bedrag dat verwacht werd dat men aan de kerk zou schenken. ‘Een ananas,’ zei Peter, ‘ik weet het nog heel goed, betekende 2,50 betalen. Dat waren overigens zeer materialistische feesten waarbij veel werd gedronken en gevreten. Nu moeten de parochies bij elkaar worden gevoegd om de pastoors enigszins redelijk te kunnen onderhouden of om in het onderhoud van de kerken te kunnen voorzien.’ Die kerk-business moet voor Peter een nog een ramp voor zijn leven hebben betekend.

Dr. Ralph Greenson, eens de psychiater van Marilyn Monroe, zegt in Newsweek:⁶⁵ ‘I have the impression that girls and boys are looking for twins, rather than lovers.’ Bij die zin sta ik stil. Hoe werkt een coup-de foudre op de ander. Uit welke zinnige of onzinnige ingrediënten bestaat de plotselinge ontvlambaarheid voor een gezicht, een paar ogen, blond haar, een atletische lichaamsbouw, een loop, beweging, wat is het dat de vonk doet inslaan na een bepaalde vorm van waarneming? De hemel mag het weten. Wanneer men Peter en mij ziet lopen zijn we uiterlijk obviously geen twins, maar dat ons beleven, voelen en denken in vele, vele opzichten parallel loopt is een vaststaand feit. Misschien zijn we mind-twins als zoiets zou bestaan.

In een artikel Do Children need Sex Roles meldt Kenneth Woodward dat dr. Margaret Mead binnenkort een essay zal publiceren over Sigmund Freud. Dat wil ik lezen. Schreef haar of dit me kon worden toegezonden.

65 Newsweek, 10 juni 1974.

[p. 45]

K.S. Karol spreekt in Nouvel Observateur met president Luis Echeverria Alavarez van Mexico.⁶⁶ Ik wist niet dat de president had geweigerd om het huidige Chileense bewind te erkennen. Valt me mee. Hij gaat zelfs voor de 26 juli-viering naar Havana.

Peter las mijn gesprek met de Japanse psycholoog Masaya Sato en stelde vast: ‘interessant maar geen ster.’ Dat was in de roos. De input in Japan is ver beneden maat.

66 Zie mijn interview met hem: Grenzen aan de groei: deel II, Bruna.

6 juni 1974

Aosta, Italië

Wie zal er vandaag bloemen naar het graf van Bung Karno brengen? Ik doe het in gedachten. Eens wil ik er zelf staan, evenals bij het graf van dr. Zairin Zain. Vannacht droomde ik weer dat ik in Indonesië was. Iedereen hielp me om me verborgen te houden voor Suharto's politie.⁶⁷

Gisteravond, tijdens het avondeten in Cannes, spraken we voor het eerst over Peters mogelijke toekomst in Amerika. Ik zei dat hij wellicht het beste in september naar New York zou kunnen terugkeren, met fashion model zijn geld verdienen en daarnaast colleges lopen omdat ik inzag dat Tilburg en Holland weinig kansen meer boden. Terwijl ik zo zat te praten verschenen er opeens tranen in zijn ogen, wat me diep roerde. Maar ik versteende eigenlijk tegelijkertijd. Het was of ikzelf iedere traan van hem als pijnlijk ervoer. Ik deed mijn uiterste best zelf cool te blijven en de werkelijkheid van zijn situatie te analyseren. ‘Yes, perhaps,’ zei hij, ‘het is allemaal zo beslissend voor mijn verdere leven - en jij bent zo lief.’ Dit was voor mij een van de mooiste momenten ooit.

67 6 Juni 1901 was de geboortedag van Bung Karno.

Genève

Het was toch nog een rit van acht uur en de benzinestank van de vrachtwagens sloeg op onze longen, vooral de laatste 100 kilometer naar Genève. Het weer is echter fantastisch en we genieten van terrasjes. We zouden Herbert Jochems om 19.00 uur in hotel Richemond ontmoeten. We wachtten in de salon en naast ons onderhield ex-koning Umberto van Italië zich met een andere heer. Telefoneerde Francisco in Villa Rajada en natuurlijk kon ik Peter meebrengen: ‘Your friends are my friends’.

Had een lang gesprek met mijn diplomatenvriend Bambang Sastromuljono. Hij had zowel Penny Hedinah als haar broer,

[p. 46]

mijn vroegere vriend de officier Machram Tjokrodimurti, ontmoet. Zij waren zich volledig bewust dat ik nog altijd pro-Bapak was en wanneer ik in Indonesië zou terugkeren zouden al mijn vrienden me verwelkomen. Ik vertrouwde zijn mededeling absoluut niet dat eigenlijk iedereen in Indonesië nog pro-Bung Karno was. Ik geloof het gewoon niet, want men gedraagt zich er allerminst naar. Misschien ziet Bambang dit aldus en is bezig te hineininterpretieren. Poem had uitermate oprechte ogen, zei hij, en zij maakte het uitstekend. Hij gaf wel aan dat hij zich er over verbaasd had dat Penny in kampong Kebon Djahe woonde en dat hij zelf eigenlijk een beetje te deftig voor iets dergelijks was. Eerst had hij niet veel tijd, maar toen hij hoorde dat we met Jochems zouden dineren gaf hij te kennen mee te willen eten. Daar trap ik niet in. Jammer: ik vind Bambang toch niet zo aardig als eerst. Hij is niet in staat zichzelf te zien zoals hij au fond is.

Bambang vertelde dat iedereen de pest had aan mevrouw Suharto. Hij had haar opnieuw ontmoet en aangeboden haar privé-secretaris te worden. Hij had tien jaar geleden behoorlijk verdiend met de aankoop van een stuk grond buiten Jakarta, nu een deftige wijk waar vooral buitenlanders zich hebben gevestigd. ‘Hundreds of foreign companies have now come into Indonesia, so you can just imagine how much money comes into the country and how many foreigners have to get a place to live.’ Hij had ook een verhaal over mevrouw Hartini Sukarno, die een gigantisch tapijt in Manilla zou hebben besteld. Ik weet niet waarom ik hem niet geloofde. Hij had oranje plekken in zijn haar en zei dat dit door de zon was gekomen. Wat is er met hem gebeurd? Hij is fucked up.

Het interesseerde me wel dat hij zei dat niet generaal Nasution huisarrest had gekregen, maar Bujung Nasution, de bekende advocaat. Ik kan me niet voorstellen dat Dewi's informant een dergelijke fout maakte, vooral niet iemand die namens generaal Mursid kwam.

Om 20.00 uur dineerden we met Jochems en zijn gezelschapsdame, Hetty. Ik plaatste de brief van Dewi aan hem om hem te bedanken voor een aangeboden schilderij op zijn bord. Hij leek er blij mee. Peter en ik excuseerden ons om 21.00 uur want we wilden niet te laat op Villa Rajada aankomen, maar Francisco was zelf meer dan een uur te laat. Na een uurtje trok Peter zich terug en Francisco en ik zaten tot 02.45 uur te praten, hij met scotch en ik met mineraalwater. ‘Thank you for talking with me, I needed it,’ zei hij bij het slapengaan. Hij maakte een sandwich en zei ook geen lunch te hebben gehad.

[p. 47]

Ik had hem per brief gevraagd of we niet een schriftelijke zakelijke overeenkomst dienden te sluiten. Hij zei er niets over tot ik het ter sprake bracht. Ik begon met het advies vooral journalist te blijven en boeken te schrijven. Bovendien: ‘I am not good working in an équipe. I have always worked alone.’ Hij bleef er echter bij dat we mogelijke sovjetdeals op een 50-50 basis moesten doen en rekende voor dat wanneer er in de ussr een vrachtwagenfabriek zou worden neergezet met Spaans kapitaal wel te verstaan, dat een commissie van tien procent dan voor ieder van ons twee percent zou opbrengen, vier percent voor de president van de Spaanse fabriek en twee percent voor de verschillende uitgaven. ‘We could easily make each of us one or two million.’ Ik kreeg de indruk dat hij cijfert in termen van 500.000 dollar voor mij vanwege het aanbrengen van sovjetcontacten. Dewi had de kwestie van 50-50 met hem besproken en gezegd: ‘You are much too generous.’ Aardig van haar. Hij zei dat hij zich echter geen zier aantrok van haar reclamaties in onze zaak.

Paesa vertelde hoe zijn voornaamste vijand in Zwitserland alles had gedaan om hem in december de gevangenis in te krijgen. Zijn toenmalige eigen Bank Alpha zou zich niet aan de regels hebben gehouden. Hij zei zowat de enige bankier in de wereld te zijn geweest die, nadat hij zijn bank had moeten sluiten, alle rekeninghouders keurig had betaald, waarbij hij drie miljoen dollar uit privé-fondsen had moeten bijpassen. Hij zei nu voor het eerst dat Villa Rajada hem vijf miljoen Zwitserse franken had gekost. Ik zei niet dat ik eigenlijk dacht dat Dewi eraan had meebetaald. Uiteindelijk zijn dat private matters tussen die twee. Hij noemde zichzelf ‘a self-made man’ die op zijn zestiende jaar de vlucht had genomen, omdat hij niet met zijn vader kon opschieten.

In het begin van het gesprek, toen Peter er nog bij was, vroeg ik wat hij dacht van de mislukte coup in Bolivia door kolonel Prado Salmon⁶⁸ en anderen om president Hugo Banzer af te zetten. Hij schrok zich een ongeluk en vloog op. ‘My God, I have 18 million dollars in that regime invested. It must stay afloat at least another year.’ Hij zei dat Banzer hem maar een bescheiden commissie had gevraagd, 500.000 dollar privé, die hij hem had gegeven. Maar het verwonderde me dat hij er niets over had gehoord.

68 Prado was de officier die Che Guevara met behulp van de cia opspoorde, verwondde en om het leven bracht.

[p. 48]

7 juni 1974

Hotel Vendóme, Parijs

's Ochtends hielp al het personeel de auto volladen met de bagage die we voor Dewi moesten meenemen, waaronder gigantische zomerflaphoeden, die Peter op schoot nam. We hebben eerst alles gedumpt op Avenue Montaigne 12 onder de hoede van gouvernante Madame Azuma. Het nam de hele dag in beslag om via de Franse Alpen tegen 21.00 uur in Parijs te arriveren.

8 juni 1974

Peter heeft een Amerikaans-Chinese schilder ontmoet en heeft een heerlijke avond on the town gehad.

Ik zie in De Telegraaf eindelijk wie Dewi's nieuwe Britse vriend is. Hij heet John Bentley en is miljonair. Er was een feestje in de Parijse club Privé aangeboden door baron Heinrich Thyssen, waar ook Ari en Jackie Onassis, Guy de Rothschild en zijn vrouw, evenals zijn zoon David - die zich ter plekke met prinses Olympia Alobrandini verloofde - bij aanwezig waren. Gezellig voor Francisco Paesa deze publiciteit.

Indonesië, dat sedert 1967 bijna één miljard ontwikkelingshulp van Den Haag heeft ontvangen, heeft minister Jan Pronk andermaal een veeg uit de pan gegeven door via professor Widjojo Nitisastro van Financiën bekend te laten maken dat wanneer Nederland zich in binnenlandse aangelegenheden van Indonesië blijft mengen men in Jakarta niet langer prijsstelt op deze hulp. Prima. Dat is de meest geschikte gelegenheid er een streep onder te zetten. Pronk schijnt in het vara-programma de Rode Haan te hebben gezegd dat er moet worden nagegaan of het Nederlandse geld wel voldoende bijdraagt tot politieke en sociale veranderingen onder het militaire regime. Het is natuurlijk ook een stomme streek het op deze manier te formuleren. Als Hollanders slim willen zijn, berg je dan. Ze behoren in Den Haag überhaupt geen geld te geven aan fascistische generaalsregimes. Pronk behoort ons bovendien zijn double-talk te besparen.⁶⁹

Vandaag zorgt Luns voor koppen in De Telegraaf. Hij vervolgt zijn oorlogszuchtige taal door te verklaren dat het ‘een heel gevaarlijke ontwikkeling is dat bij navo-landen een soort neo-isolationisme is ontstaan en men denkt dat anderen het werk wel zullen opknappen.’ In een rede voor de Nederlandse Maatschappij voor Handel en Nijverheid zei hij: ‘Rusland groeit

69 De Telegraaf, 6 juni 1974.

[p. 49]

nog steeds geweldig in militaire kracht. Op de vs na heeft de Sovjet-Unie nu de sterkste marine ter wereld, terwijl het juist een typische landmogendheid is. Zij heeft o.a. 125 atoomonderzeeërs die zijn uitgerust met zestien intercontinentale raketten met een reikwijdte van circa 4.500 kilometer. Zonder de sovjetgevechtskracht in het Westen te verminderen is men er in Moskou in geslaagd een miljoenenleger aan de Chinese grens te stationeren. De dienstplicht voor sommige legeronderdelen in de ussr is vijf jaar. De discipline is gewoon vooroorlogs en dat kan men van het Nederlandse leger bijvoorbeeld niet zeggen, als men hier soldaten ziet lopen met hun haar tot op de knieën...’. Dit laatste zal wel weer tot veel hilariteit hebben geleid.

9 juni 1974

Amerbos

Na een voorspoedige trip, eerst via Peters moeder in Tilburg en daarna een stop in Bilthoven, waren we om 20.45 uur eindelijk weer thuis.

Er was veel post. De brief met 200 gulden voor Peter naar New York kwam weer terug, want ik had gewoon vergeten de straat te vermelden. ‘Waar was je hoofd,’ zei Peter.

Jonathan Raymond woont nu in New Haven, Connecticut en werkt nog steeds als carpenter: ‘But I am not so enchanted with it as before, mainly because I am not learning enough and I have to kiss this guy's ass too much for my liking.’ En verderop: ‘I take pleasure in simple things - riding my bike around, reading a good book: very few women in my life, but when they come along, I feel good. No intimate friends, with the exception of my sister who fills a big gap...’

Aurelio Peccei bevestigt de meeting met Jan Buis in het Crillon Hotel te Parijs. Hij gaat akkoord met een ncrv-televisieproductie in augustus.⁷⁰ Saburo Okita beantwoordt mijn verzoek om informatie inzake de Nichiren Shoshu-beweging in Japan.⁷¹ En, dr. Gvishiani's assistent Victor Krylov heeft de uiteindelijke tekst van mijn interview voor Grenzen aan de groei, deel II, ingezonden.⁷²

Er is een lange brief van mijn vriendin Penny Hedinah uit Jakarta. Zij zegt haar moeder verloren te hebben toen die 68 was en dat ik daarom dankbaar moest zijn dat mam binnenkort 78 jaar zou worden. ‘Now I am growing old, I start thinking of

70 Zie bijlage 6, brief van 31 mei 1974.

71 Zie bijlage 7, brief van 31 mei 1974.

72 Zie bijlage 8, brief van 23 mei 1974.

[p. 50]

my future.’ Mijn vriend Machram heeft al weer een zoon van elf en een dochter van zeven jaar. Zij vond het verder erg lief dat ik Bambang Sastromuljono had verzocht haar namens mij te bezoeken. Ik had hetzelfde aan mijn beste Indonesische vriend, Harisanto gevraagd, maar zij schrijft: ‘Geloof maar niet dat hij dit zal doen. Je moet je Indonesische vrienden niet met jezelf vergelijken. Ik ken mijn “bangsa” en weet hoe ze precies zijn...’ Met Poem heb ik toch nog steeds een bijzondere band. Schreef haar een lange brief terug.

Er was een verjaarskaart van mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt bestemd voor morgen.

Ik hoor Peter boven zingen. Hij voelt zich de laatste tijd super. Schreef broer Theo over mijn vorderingen ‘in zaken’ met Francisco Paesa.

André Spoor heeft kennelijk een gesprek met ambassadeur Romanov gehad want hij publiceert een hoofdartikel over de Sovjet-Unie, de ontmoeting van premier Kosygin met Max van der Stoel en de kwestie van olie- en gasontginning in de ussr. Ook Mohit Sen van het Centrale Comité van de Communistische Partij van India heeft nu zijn antwoorden ingezonden.⁷³ Terwijl P.E. de Hen, adjunct van Rinus Ferdinandusse van Vrij Nederland, het gesprek met professor Adam Schaff terugzendt. ‘Enkele redacteuren hebben het gelezen en zij vinden het niet geschikt voor vn.’

Ik hoor dat Richard Thieuliette al vier maanden in Nepal is ‘en zich daar kostelijk amuseert,’ aldus zijn vriend Hans Geerlofs.

Het bezoek van ambassadeur Romanov en zijn medewerkers aan daf bij Eindhoven is ‘zeer positief’ geweest, aldus Theo Schaapveld. De Rus moet bij de lunch een toespraak hebben gehouden. ‘Er werd een rondgang gemaakt, een film vertoond en een hapje gegeten,’ zei Theo. ‘Wij hebben gezegd, dat van het kopen van knowhow geen sprake kon zijn, daar hebben we gewoon de mensen niet voor.⁷⁴ Maar we kunnen hen wel bepaalde zaken leveren...’ Hij beloofde: ‘We houden je op de hoogte.’ Met perseverance breng je toch nog van alles tot stand ondanks dat men zich met hand en tand verzet als het de Sovjet-Unie betreft.

73 Zie bijlage 9, brief van 7 mei 1974.

74 Van wie mocht het niet? Den Haag? De bvd? Wie?

10 juni 1974

Amerbos

Het is allersmerigst weer, heel ongewoon voor 10 juni. Ik wil

[p. 51]

toch proberen naar mam te gaan met rozen. Hoewel ik me realiseer dat een dergelijk bezoek voor mij belangrijker is dan voor haar.

Verbaasde me dat Peter uit de nrc het artikel De weemoed van de cyclaam knipte door Merel Laseur. Hij knipt maar zelden iets uit de krant. Ik geef hier niet in de verste verte weer hoe Peter eigenlijk is, omdat de subtielste momenten en flitsen, behalve dat ze nauwelijks op papier zijn weer te geven (een blik, een aai, een verontwaardiging) nauwelijks zijn te reproduceren. Ze gebeuren ook dikwijls op ogenblikken dat je niet direct pen en papier bij de hand hebt.

De drie eerste telefoontjes op deze - mijn 49ste - verjaardag, waren van mam, broer Theo en warempel Oeroeg.

Ook de weergave van gesprekken met Dewi of Paesa blijven onvolledig. Francisco vertelde dat de maffia soms om advies komt, maar hij houdt ze op een afstand. Een maffiafunctionaris wilde met hem over de drug business spreken: ‘So I said to him, wait a minute, I must switch on my recorder, because I tape all business conversations.’ De man was 'm letterlijk gesmeerd.

Peter was zo lief mee naar Bilthoven te gaan.

‘Voel je je jarig?’ vroeg hij.

‘Nee, ieder jaar minder.’ Ik vond dat mam - en dat verbaasde me - er onverzorgd uit zag. Ik bracht haar rozen en ik kreeg rozen van haar. Toen ik de was, die altijd door Burger bij haar wordt bezorgd, wilde afrekenen, zei ze: ‘Houd het maar als verjaarscadeautje...’ Die opmerking vond ik onaangenaam. Toen ik over de plannen met Francisco sprak lanceerde ze slechts negatieve reacties, bijvoorbeeld dat ik nog geen handtekening van hem had.⁷⁵ Peter voelde mijn irritatie. Toen ik later zei dat ik gezien mijn gevoelens en zorgen voor mam in Nederland wilde blijven en hij als reactie ‘niet gezond’ gaf, was het hek bijna van de dam. But we weathered the storm. Ik ben deze dag fundamenteel upset, voornamelijk door een gebrek aan warmte tussen mam en mij dit jaar.

Peter bracht later in de middag prachtige donkerrode rozen mee die schitterend op mijn bureau staan. Vervolgens kreeg ik een gietertje voor de planten in de kamer en als klap op de vuurpijl zes kristallen glazen. Het zijn de mooiste glazen die ik ooit heb gehad. We hebben ze meteen ingewijd. Hij bereidde een diner met vis en toebehoren en een heerlijk wijntje. Toen ik zei het memorandum aan ambassadeur Romanov nog naar Den Haag

75 Uiteindelijk zou mam gelijk krijgen. Ondanks een reis met Francisco Paesa naar Moskou zou er nooit iets worden bereikt via dit contact, al heb ik het enkele jaren geprobeerd.

[p. 52]

te willen brengen bood hij aan mee te gaan. Tweemaal reed een witte politie Mercedes langs onze auto, toen ik de ambassade met mijn brief binnenging. Later zijn we vrijwel als enigen op het Scheveningse strand gaan wandelen.

11 juni 1974

André Spoor had inderdaad de door mij aangezwengelde ontmoeting met ambassadeur Romanov gehad. Maar zijn indruk was geweest, vooral na gesprekken op Buitenlandse Zaken en bij de Shell, dat de ambassadeur ‘niet helemaal eerlijk was geweest over de voorstellen van Aleksei Kosygin over olie- en gaswinning in de Sovjet-Unie.’ André adviseerde mij: ‘Je moet oppassen...’ Ik dacht er het mijne van want ik ken de Haagse flikflooiers langzamerhand en zei: ‘In ieder geval heeft een en ander op 1 juni een hoofdartikel in de nrc opgeleverd.’ Dat gaf hij toe.⁷⁶ André Spoor had eveneens mijn nieuwe vriend generaal Cor Knulst ontmoet en daar waren twee publicaties op 30 mei en 1 juni uit voortgekomen over een conflict in de legertop tussen de chef van de generale staf luitenant-generaal J.E. van der Slikke - de sobat van Knulst - en minister van Defensie Henk Vredeling. Rob Soetenhorst had tegen Spoor gezegd: ‘We moeten Oltmans chef nieuwsdienst honoris causa maken.’ Maar wanneer ik deze heren 75 gulden voor zo'n tip vraag, dan kan je er naar fluiten. Bij Gerard van den Boomen heb ik ook al weer om betaling moeten zeuren en waarachtig mijn laatste bijdrage leverde toch 50 gulden op.

Reed eerst naar Bilthoven maar contre-coeur. Mam begon meteen over het feit dat tante Jetty ‘tegen een belachelijke lage rente’ 60.000 gulden voor Amerbos had voorgeschoten: ‘En nu je toch zoveel geld hebt, vind ik dat je haar eerst moet terugbetalen...’ Ik heb nog niets anders dan ‘plannen’ met Paesa, die veelbelovend lijken, maar moet het eerste dubbeltje als consultant nog verdienen. Waarom begint zij er nu al over? Het kan niet anders dan dat zij ‘de boodschap’ van haar zuster overbrengt, want mam zelf is helemaal niet zo. Toch is het effect van deze gesprekken dat er nu een domper over ons samenzijn hangt. En ik was juist zo blij dat Spoor en Soetenhorst een zeskolomsartikel van mij op de opiniepagina van de nrc onder mijn eigen naam hebben gepubliceerd. Spoor hield woord.⁷⁷ Henk Hofland zal zich er groen en geel aan hebben geërgerd.

76 Helaas heb ik dit knipsel in de bijbehorende doos gedaan, die in 1990 sneuvelde bij de verhuizing naar Zuid-Afrika.

77 In gesprek met Aurelio Peccei. nrc Handelsblad, 10 juni 1974.

[p. 53]

12 juni 1974

Wim Wertheim belde. De heer Sudjatmoko die mij in Tokio een interview weigerde, mag nu zelf niet meer uit Indonesië weg.

Ik wilde Bruna bellen maar draaide onwillekeurig het nummer van mam, die helemaal van streek was omdat haar buurvrouw, een oude dame, onverwachts slapend in haar stoel was overleden. Mams stem was onherkenbaar.

Heb Theo gevraagd naar mam te bellen.

13 juni 1974

Gisteravond slaagde ik erin - hoewel Frits van Eeden schitterde door afwezigheid - mijn beste vrienden bij elkaar te brengen. Casper van den Wall Bake arriveerde als eerste en gaf me een doos om muziektapes in te vervoeren (in de auto). Loet en Tieneke Kilian kwamen ook al vroeg. Tieneke raakte vrijwel meteen met Peter in de clinch over de psychologie-opleiding in Nederland - waar ze helemaal niets van weet - en was, als gewoonlijk, eigenlijk niet te pruimen. Eigenlijk zie ik haar liever helemaal niet. Ze is een typisch Hollandse trien. Ook Frank Heckman en zijn vriendin Peggy kwamen. Ik kreeg van Peggy twee prachtige orchideeën. Ook Erik van der Leeden verscheen tenslotte. We waren bijna compleet. We misten Helga, wat ik haar ook heb geschreven. Casper vertrekt op 14 juli voor een paar jaar naar Zuid-Afrika en zijn vriend Martin schijnt mee te gaan. Erik heeft een baan in een laboratorium voor atoomonderzoek en werkt met elektronische telescopen. Casper bracht me zijn scriptie die er keurig uitzag. Maar Peter vindt Frank een ‘veel warmer’ mens dan Casper, wat waar is. Hoewel ik Caspers ‘eigenlijke warmte’ uitsluitend ken van de momenten waarop we de afgelopen jaren samen hebben geslapen. Ik verbaas me er altijd over hoe mijn vrienden onderling het uitstekend met elkaar kunnen vinden. Loet is zo'n avond low key maar blijft voor mij een van de dierbaarste aanwezigen. Erik, of was het Frank, dacht dat Tieneke alleen maar agressief wordt omdat zij ‘de stille krachten’ tussen Loet en mij kent en aanvoelt.

14 juni 1974

Theo had mam inderdaad gebeld, maar omdat hij zo opgewekt was geweest, had mam hem niet verteld van het overlijden van de buurvrouw. Theo wist dit al en sprak er ook niet over. Gisteren was mam nog van streek maar vandaag klonk haar stem weer opgewekt. Gisteren waren Peter en ik enkele uren op het strand wat absoluut heerlijk was.

[p. 54]

Schiphol

Vlieg met Jan Buis naar Parijs voor een ontmoeting met Aurelio Peccei in het Hotel Crillon.

Buis opende de ontmoeting met de opmerking dat de heer Henk Bruna helaas wat provinciaals was en dat hij daarom maar hoopte dat de heer Bruna in zijn contacten met Aurelio ‘de goede naam en faam van Bruna als uitgever niet al te veel beschadigd had.’ Ik ging van deze opmerking ter plekke door de grond en wrong me in allerlei bochten om deze gigantische blunder als start enigszins te proberen bij te slijpen. En alsof dit nog niet genoeg was, vervolgde Buis dat hij eigenlijk het mit-rapport van de Club van Rome steeds maar zozo had gevonden: ‘Because they didn't use cybernetics’. Zou de man weten waar hij het over heeft? Buis had een koffertje meegebracht voor het geval we tegen middernacht nog met Aurelio in gesprek zouden zijn. We stonden echter na een half uur weer op straat om het volgende vliegtuig naar Amsterdam terug te nemen. Ik besloot de non-meeting zo snel mogelijk te vergeten. We spraken nauwelijks over het onderwerp waarvoor we gekomen waren: het coördineren van de publicatie van deel II van mijn Grenzen aan de groei-interviews met de Club van Rome.

16 juni 1974

Gisteren zat ik in de lappenmand.

We dineerden in Den Haag bij Frits en Lucia Böttcher. Ik had bij Arbeid Adelt een clown gekocht voor de komende baby van deze twee love-birds.⁷⁸ Lucia was lief en had veel werk van het eten gemaakt. Frits kankerde als gewoonlijk op Aurelio Peccei, die er een handje van had de wereld af te reizen en met Amerikaanse senatoren aan te pappen, ‘maar in wezen zegt hij niets nieuws.’ Aurelio las geen rapporten en de artikelen die hij publiceerde werden door anderen geschreven. Ik haat dit Haagse gedrag van deze meneer, vooral als ik zie hoe hij zich in Aurelio's aanwezigheid opstelt.

‘Entre parenthèses’ vertelde hij, na mijn informatie over de ontmoeting Kosygin-Van der Stoel in Moskou, had hij de heer Wagner van Shell benaderd. Het was duidelijk geweest dat Wagner van niets wist; Van der Stoel had zijn mond gehouden. Je zou ook kunnen zeggen, men had de sovjetpremier niet au sérieux genomen. Je vraagt je af wat hengsten als Van der Stoel nog meer achterhouden, wanneer zij zich namens het konink-

78 Zij zouden een paar jaar later uit elkaar gaan.

[p. 55]

rijk in vreemde landen bevinden. Ik antwoordde dat ik vond dat Wagner en Romanov elkaar dienden te ontmoeten. ‘Dat kunnen ze zelf wel regelen,’ meende Frits. Ook was Böttcher tegen een ncrv-productie met Aurelio Peccei. Hij zei: ‘Carrément, ik ben er niet gelukkig mee.’ Böttcher zou het liefste hebben dat Aurelio helemaal niets meer met de Club van Rome te maken zou hebben. Wie stookt hij verder nog allemaal tegen Peccei op? Ik kreeg wel een pluim voor mijn eerste serie interviews. Hij vond de lijst voor deel II ook ‘uitstekend’. Maar verder vielen er tal van pijnlijke stiltes en Peter beschouwde de avond, net al ik, als een milde ramp. We hadden beiden met Lucia te doen.

Casper heeft ‘met genoegen’ zijn eindexamen gedaan, wat betekent gemiddeld een zeven.

Broer Theo wipte binnen. Peter was alleen naar het strand. Theo zei dat ik nooit aan mijn geërfde kapitaal zou moeten komen. Als ik met Francisco Paesa geld zou verdienen, moest ik dit bij Vontobel in Zürich tegen rente uitzetten. Hij had pianospel door mam en tante Jetty voor vier handen op tape opgenomen en tante op de cello met mam voor de pianobegeleiding. Hij liet er iets van horen, wat me diep beroerde. Mam belde op en vroeg of ik ook voor diezelfde tape had gespeeld, maar dat vroeg Theo me niet.

17 juni 1974

Lad Johnson, secretaris van de Indonesische Kamer van Koophandel in Wall Street, arriveerde. We hebben tot middernacht zitten praten. Peter prepareerde een diner.

Newsweek komt met een verhaaltje over Dewi met een door David Hamilton gemaakte gedeeltelijke naaktfoto. Dit moet voor Francisco dodelijk zijn.⁷⁹

In gesprek met Newsweek⁸⁰ zegt Giovanni Agnelli van Fiat in grote lijnen hetzelfde als Francisco Paesa, wat me opvalt.

Schreef mijn ‘stille liefde’ in Tokio, Yasuyuki Maruyama.

Dr. A.C.A. Dake zendt me The Devious Dalang gebaseerd op het Bambang Widjanarko-rapport door de geheime dienst van Suharto samen met de oud-adjudant van president Sukarno opgesteld. Alleen idioten, die hem of niet hebben gekend (Dake) of die zijn vijanden zijn (Suharto) kunnen Bung Karno devious noemen. ‘Godverdomme, dat is beledigend,’ zei dr. Go Gien Tjwan toen hij de titel hoorde. Het boek is uitgegeven bij Interdoc Publishing Company, Van Stolkweg 10, waar ook de

79 Newsweek, 17 juni 1974, zie bijlage 10.

80 Idem.

[p. 56]

vertegenwoordiging van Taiwan gehuisvest is. Ik belde enkele Haagse boekhandels: ‘Wij nemen geen boeken van Interdoc,’ werd gezegd, wat dat ook mag betekenen. Ademloos lees ik het verslag van ondervraging nr. II waarvan je met je klompen aanvoelt dat de zaak geënsceneerd is.

Op pagina vier zegt Bambang dat Bung Karno geen Javaans las. Ik telefoneerde Guruh Sukarno die met een slaperig hoofd aan de telefoon kwam. Natuurlijk las Bapak Javaans. Het kan ook zijn dat de president de betreffende brief vertaald wilde hebben opdat anderen hem konden lezen. Op 23 september 1965 was generaal Mursid bij Bung Karno en deelde hem mee dat niet alle generaals loyaal aan het staatshoofd waren. Dat wist ik zelfs. Volgens Bambang heeft de president toen gezegd te zullen handelen tegen de Dewan General⁸¹ wanneer dit nodig mocht blijken. Ook generaal Sudirgo rapporteerde dat er generaals tegen de president samenspanden. Het schijnt dat Bung Karno dringend overwoog generaal Yani door generaal Mursid te vervangen als commandant van de strijdkrachten, althans volgens kolonel Bambang.

Wanneer Bung Karno adjudant Bambang Widjanarko opdracht geeft om generaal Pranoto Reksosamudro ‘onmiddellijk’ op te sporen en zich bij hem te laten melden op de luchtmachtbasis Halim blijkt deze op het kostrad-hoofdkwartier van Suharto te zijn. Generaal Suharto deelt Bambang mee dat Pranoto zich niet bij diens opperbevelhebber en hoogste militaire macht in het land kan melden, want hij, Suharto, heeft het bevel over de strijdkrachten op zich genomen. ‘Tell Bapak,’ aldus Bambang over zijn ontmoeting met Suharto, ‘that General Pranoto cannot come. For the time being I am head of the Army, and that is why, from now on, all instructions must go through me (...).’ Zie hier, de insubordinatie van Suharto tegenover Sukarno ligt glashard vast in een document dat juist door het generaalsregime met kracht wordt ondersteund om onder ogen van het buitenland te komen, via de pen van meneer Dake, directeur van het cemsto-schoonmaakbedrijf. Zo doen we allemaal wat voor de kost, zelfs smerige moordenaars als Suharto in de kaart spelen als dat nodig is.⁸²

Er wordt weer herhaaldelijk opgebeld, en als ik de haak opneem wordt er opgehangen.

Piet Dankert (pvda) heeft schriftelijke vragen gesteld aan minister Max van der Stoel, waar Luns zijn bevoegdheden aan

81 Raad van (samenzwerende) generaals.

82 Het is onmogelijk hier meer enormiteiten uit dit rapport over te nemen: het is 211 pagina's lang.

[p. 57]

ontleent om bepaalde aanbevelingen, resoluties en directieven van de navo- assemblee niet door te zenden aan de Noord-Atlantische Raad. Dankert vraagt zich af hoe een serieuze dialoog tussen de Noord-Atlantische Raad en de Noord-Atlantische Assemblee van de grond kan komen, wanneer meneer Luns zaken niet doorgeeft. Luns liet bekendmaken dat hij geen resoluties, aanbevelingen of directieven doorstuurde die niet tot de competentie van de Raad behoorden ‘of die niet geëigend zijn om bij te dragen tot de eenheid van de Alliantie.’⁸³ Daar heb je het weer. We kennen maar al te goed het achterhouden van informatie of het doorgeven van leugens door Luns om de spelletjes uit zijn eigen brein te kunnen spelen, zoals hem goeddunkt.

Vanmiddag legde ik contact tussen de mysterieuze Haagse lobbyist Martojo, die weer eens was komen opdagen en Frits Schaling van nrc Handelsblad. Frits begon met duidelijk te maken dat het onderwerp Indonesië voor hem grotendeels abracadabra was. Hij mocht volgende maand ook niet mee naar Jakarta met een parlementaire delegatie. Martojo zei het ook belachelijk te hebben gevonden dat de nrc vorig jaar Joop van den Broek naar Jakarta had gezonden. Intussen scheen Martojo het beleid van minister Pronk krachtig te ondersteunen. Er waren geen mededingers naar de macht in Indonesië voorlopig voorhanden: ‘Alleen wanneer uit zou komen welke economische chaos er eigenlijk heerst, zullen er resultaten zijn en zal het regime verdwijnen.’

Dewi Sukarno belde op dat haar zaak deze week in Londen voor het gerecht komt.⁸⁴ Ik vertelde haar dat zij in het zojuist door Dake gepubliceerde boek opnieuw wordt besproken. Zij antwoordde: ‘With my jewel box again?’

‘No, that you did go to Halim airbase on October 1, 1965 to see Bapak.’ Ze benadrukte dat we samen tussen 15 augustus en 15 september aan haar eigen boek zouden moeten werken.

Anton Constandse heeft een brochure over milieuproblemen geschreven. Hij begint zijn verhaal met te refereren aan mijn gesprekken over Grenzen aan de groei, Deel I. Hoe anders gedraagt zich mijn eerste leermeester in de journalistiek Constandse zich tegenover mij dan mijn oude Nijenrode-vriend Henk Hofland. Beiden maakten we deel uit van Constandses buitenlandredactie. Hofland had mij nog wel binnengehaald. Nu heeft Hofland geen goed woord meer over voor wat ik

83 nrc, 18 juni 1974.

84 Tegen Norma Levy die in memoires had geschreven met Bung Karno de koffer in te zijn geweest, wat aantoonbaar niet kon.

[p. 58]

doe. Hij zwijgt me opzettelijk dood. Waarom? Wat is zijn probleem? Concurrentie? Dat kan nooit. Onze breinen verschillen te veel om ook maar zelfs van concurrentie te kunnen spreken. Ik heb Constandse voor zijn trouw en het noemen van mijn naam bedankt en hem bovendien de lijst van geïnterviewden voor Deel II van Grenzen aan de groei gezonden.

Telefoneerde met Peter Zonneveld van De Telegraaf - de veroordeelde spion in mijn huis die door Hofland werd binnengesmokkeld - en attendeerde hem op de komende rechtszaak in Londen inzake Dewi.

De in de tuin in Bilthoven genomen foto van ons drieën met mam (en Nellie) doet me afvragen op wie ik eigenlijk lijk. Met broers Hendrik en Theo heb ik toch wel erg weinig in common. Misschien lijk ik qua emoties en beleven van de Umwelt toch het meeste op mam.

19 juni 1974

Weer ging de telefoon en werd er opgehangen.

De Indiase ambassadeur, de maharadadja van Patiala, Yadavindra Singh, die een paar jaar geleden nog Gerard Croiset onder meer kwam vragen hoe lang hij nog te leven had - waarbij ik als tolk fungeerde - is in Den Haag overleden. Hij is 62 jaar geworden.

De secretaris-generaal van de navo, de heer Luns, heeft gisteren in Ottawa de conferentie van ministers van Buitenlandse Zaken van het Atlantische bondgenootschap met nieuwe oorlogszuchtige taal geopend. ‘De te optimistische overtuiging van sommigen dat er al een echte ontspanning bestaat, kan de toets van de realiteit niet doorstaan,’ aldus Hans de Haas in De Telegraaf. ‘Want voor de Sovjet-Unie is ontspanning eenrichtingsverkeer dat uitsluitend de belangen van Moskou dient.’

Luns zei dat de oktoberoorlog in het Midden-Oosten heeft aangetoond dat de Russen niet aarzelen geweld te gebruiken of ermee te dreigen als zij het gevoel hebben dat zij daarmee voordelen kunnen behalen zonder al te grote risico's te nemen. Daarom blijft een sterke nato een absolute voorwaarde voor werkelijke vrede.
De NAVO-landen zullen vandaag in Ottawa een nieuwe Atlantische verklaring aanvaarden nadat meningsverschillen tussen Amerika en Frankrijk gisteren zijn opgelost. Deze verklaring, die als de ‘declaratie van Ottawa’ de geschiedenis in zal gaan, vormt een bevestiging van de militaire verbondenheid terwijl tevens op politiek gebied een verplichting tot onderlinge consultatie wordt opgenomen.

Wanneer je deze benadering van de wereldproblematiek door Luns, en in het bijzonder van het vraagstuk in het Nabije Oosten, bijna twintig jaar later onder de loep neemt, kan je slechts consta-

[p. 59]

teren dat George Bush niet aarzelde een gigantische militaire macht van 600.000 soldaten afkomstig uit enkele dozijnen landen op de been te brengen, ondersteund door een navo-luchtarmada, om het dwarsliggende Irak op de knieën te krijgen op een moment in de geschiedenis van de ussr waarop het communistische imperium op het punt stond uiteen te vallen. In de klassieke traditie van Hermann Göring werden in enkele weken duizenden bombardementsvluchten op steden en doelen in Irak uitgevoerd en weinigen in de westerse wereld haalden het in hun hoofd hun afkeuring uit te spreken voor dit misdadige, oorlogszuchtige gedrag van de heer Bush en de zijnen. Bush had vanaf het begin Saddam Hussein met Adolf Hitler vergeleken, waardoor slechts enkelen - met uitzondering van bijvoorbeeld de voormalige Amerikaanse minister van Justitie, Ramsey Clark - op de lucide gedachte kwamen dat het Amerikaanse gedrag tegenover Irak zelf een carbon copy van Herr Hitlers methoden was. Bovendien mobiliseerde Bush de Verenigde Naties als verlengstuk van de directe doeleinden van de Amerikaanse buitenlandse politiek, zodat Irak - na het verraad van Moskou en Edward Sheverardnadze - moederziel alleen kwam te staan (om van het verraad van de Arabische ‘broedervolkeren’, met uitzondering van koning Hoessein van Jordanië en misschien Jemen, maar niet te spreken). Bagdad werd tot unconditional surrender gedwongen. Washington legde het Nabije Oosten een met militaire kracht en politieke omkoperij en chantage verkregen Pax Americana op. In de hoogtijdagen van Leonid Brezhnev zou men zich een dergelijke machtspolitiek in het Nabije Oosten niet hebben durven permitteren.
Terugkerende bij Luns in 1974. Waar hij toen voor waarschuwde dat het Kremlin zou doen, indien het haar te pas zou komen, deden in 1991 de westerse navo-landen zelf ter bescherming van hun politieke en economische belangen in een regio, die eerder tot de geopolitieke machtsinvloed van de Sovjet-Unie behoorde dan tot die van de vs. Ik betwijfel of Luns ooit, als diplomaat, minister van Buitenlandse Zaken of secretaris-generaal van de navo, in staat is geweest zonder vooringenomenheid en vooroordeel zich een oordeel te vormen over de fundamentele controverse tussen het westen en het sovjetblok, of de kwestie Nederland-Indonesië (en Nieuw Guinea) in het bijzonder. Zijn percepties van de andere partij, het Kremlin, of Sukarno, waren steeds dermate eenzijdig subjectief gekleurd dat de uitkomst in zijn brein van het verwerken van deze Lunsiaanse nonsens meer dan eens rampzalig zou zijn. In zoverre kan ik hier in 1991 over meepraten, omdat ik inzage heb gekregen in aanzienlijke aantallen codetelegrammen en geheime boodschappen die mezelf betroffen, tussen Luns, een aan-

[p. 60]

tal van zijn ambassadeurs en hoge ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken. De man was een oplichter.

20 juni 1974

De motor van mijn auto, mijn Triumph-6, wordt voortdurend warm door de Amerikaanse carburator ter wille van de milieubescherming. Was vandaag al driemaal in Laren bij Garage Keijer en kon daardoor niet naar mam, wat ik erg zielig vond omdat zij zich er natuurlijk op had verheugd een uitje te hebben. Gisteren heb ik de presentatie van Anthonie Dake's The Devious Dalang, over Bung Karno, bijgewoond. Dake's medestander, de Leidse wetenschapper R.S. Karni verklaarde dat hij als onderzoeker ‘onpartijdig’ was. Hij durfde me niet aan te kijken. Ik heb me uiteindelijk toch in de zaak gemengd, nota bene samen met Frank de Jong van De Telegraaf en de heer Moriën van De Waarheid, die ook de Dake-onzin onverteerbaar vonden. Nadat Dake had moeten toegeven met zogenaamd iedereen in Jakarta contact te hebben gehad behalve met Sukarno's adjudant Bambang Widjanarko zelf, van wie dit verhoor zogenaamd afkomstig was, riep ik Dake toe: ‘Je bent jurist, zeggen ze, en journalist: hoe kan je zoiets op deze manier uitgeven. Je hebt je door de mannetjes van Suharto een oor laten aannaaien.’ Ook Sue Koenen van de London Times vroeg hem of hij niet als speelbal door Suharto was gebruikt. Frits Schaling



vertelde de lobbyist Martojo te hebben verzocht deze publicatie van Anthonie Dake voor de nrc te bespreken. Schreef zelf een artikeltje voor de Nieuwe Linie.⁸⁵

Het Yale University Alumni Magazine heeft in de rubriek Class 1950 - waartoe ik heb behoord - een stukje over mijn Putnamboek in New York gepubliceerd.⁸⁶

85 De Nieuwe Linie, 26 juni 1974.

86 Yale Alumni Magazine, mei 1974.

[p. 61]

De Telegraaf meldde dat mijn oude vriend George van Renesse 65 jaar is geworden.⁸⁷ Hij zegt in het interview: ‘Ik heb een eigen, romantische stijl, die sterk vanuit de piano is gedacht. Daarbinnen blijf ik.’ Ik vind dit onzin. Waar binnen? Hij is ‘om die reden’ van Chopin en Liszt afgebleven, alsof dit geen romantici waren. ‘Bij hen heb ik me nooit thuis gevoeld,’ aldus van Renesse. ‘Briljante muziek, veel uiterlijk vertoon, maar het dringt niet door naar de diepere, intiemere romantische gevoelen. Deze muziek blijft mij, met uitzondering van vele kleinere werken van Chopin, te veel aan de oppervlakte.’ Hemeltje. Een ieder die Chopin, bij alles wat hij schreef, oppervlakkig noemt, is niet in orde in zijn hoofd. En, what about Liszt Consolation nummer III, die ik zo graag speel. Of Liszt Liederbearbeitungen van liederen van Schubert, die Vladimir Horowitz graag speelt? Van Renesse hield het bij voorkeur op Schubert en Schumann. Van Renesse heeft Schubert met zijn eeuwige herhalingen in zijn Impromptus van eeuwigheid tot zaligheid vo orgedragen Misschien was het daarom wel dat mijn lessen van hem tot slechts enkele waren beperkt. Het klikte nooit echt met die man.

Frits van Eeden belde dat zijn Saluki een jong, blauw Abessijns katje zonder pardon had opgepeuzeld alsof het een stuk hart van de slager was. De moeder van het katje was de Saluki aangevlogen en hing onder aan diens buik. ‘Weet je wat zo vreemd was, hoe ongeëmotioneerd de hond dat katje opat.’ Frits heeft altijd toestanden met dieren.

Ronald Gase belde dat hij had gehoord in Dingen van de Dag dat Henry Kissinger Luns een struikelblok voor ontspanning in Europa had genoemd. Dat is nieuws. Ik heb onmiddellijk André Spoor gebeld, die ook zeer geïnteresseerd was.⁸⁸

Frits Schaling belde dat Dewi met gemak haar proces in Londen tegen Norma Levy had gewonnen. Dat zat er ook dik in. Al gaat de leugen nog zo snel de waarheid achterhaalt haar wel. Ik ben dankbaar en inwendig happy voor Bung Karno dat ik Dewi tot deze actie heb kunnen aansporen. Mede dankzij Wim Klinkenberg die eerst mij op het schandelijke bericht attendeerde dat Sukarno met juffrouw Levi in Londen zou hebben geslapen waar hij nooit is geweest.⁸⁹ Het schijnt dat Dewi direct na de rechtszitting in een eenvoudig toilet met flaphoedje naar de races van Ascot is vertrokken, allemaal doordachte publiciteit.

87 De Telegraaf, 19 juni 1974.

88 Zie bijlage 11 tekst van vara-bericht.

89 In Londen trad voor Dewi op de advocaat R. Alexander Q.C. Zie bijlage 12.

[p. 62]

21 juni 1974

Mams 78ste verjaardag. Ik wil ook twee rozen naar vaders graf brengen.⁹⁰

moskou en den haag: nog geen olie-akkoord aldus nrc Handelsblad⁹¹ op de voorpagina over het door mij bij Spoor en Soetenhorst aangekaarte onderwerp van de ontmoeting Kosygin en Van der Stoel - waar Buitenlandse Zaken als het graf over had gezwegen. De nrc geeft aan, zoals Romanov me vertelde, dat het initiatief tot samenwerking tussen de ussr en de Shell van premier Kosygin was uitgegaan. Wat ook opmerkelijk is dat nu tijdens een bijeenkomst van internationale energiedeskundigen op het hoofdkwartier van de navo in Brussel een resolutie is aanvaard waarin olieverbruikende landen wordt aangeraden zich positief op te stellen tegenover de exploitatie van olie en aardgas in Siberië. De Fransman Yves Laulan zat de bijeenkomst voor, wat mogelijk tot dit positieve resultaat heeft geleid. Luns heeft althans tot op dit moment nog geen spaak in het wiel van dit besluit gestoken. Komt nog wel.

De auto is nog steeds onklaar. Ik heb weer uren in de garage moeten wachten. Zoiets maakt me razend, want we hadden uren op het strand kunnen wandelen bij het mooiste weer van de wereld. De kranten staan helemaal vol foto's van Dewi op weg naar Ascot na de uitspraak van het Londense gerechtshof. Peter zegt dat zij een van de hoeden draagt die hij van Genève tot Parijs op schoot heeft gehad.

Ik belde naar Dewi's woning in Parijs, maar madame Azuma vertelde dat zij rechtstreeks van Londen naar Monte Carlo was gevlogen.

Door het gedonder met de auto was ik pas om 15.45 uur bij mam. Tante Jetty was er en verder geen kip. Vroeger zat het altijd vol familieleden op mams verjaardag.⁹² Ik overhandigde mam een roman, maar moet tot mijn schande bekennen dat ik niet meer weet welk boek ik in de Moderne Boekhandel voor haar heb gekocht. Ik was verschrikkelijk geïrriteerd door het urenlange wachten op de auto in Laren. Het werd een vreemd bezoek. Mam zou met haar zuster en schoonzuster, tante Yuut Mennega,⁹³ gaan dineren. Zij zei het jammer te vinden dat ik er niet bij zou zijn, maar vreemd genoeg betwijfelde ik dat.

90 Het zou mams laatste verjaardag zijn.

91 Voorpagina nrc, 19 juni 1974.

92 Dat was de reden dat ik mams begrafenis in september voor gesloten en privé-aangelegenheid verklaarde.

93 De zuster van mijn vader.

[p. 63]

Ik weet niet waarom ik die twijfel die dag heb uitgesproken en opgeschreven. Ik zal het voor altijd betreuren, die avond niet te zijn meegegaan, als was het maar om haar een plezier te doen. Maar ik zag het niet zitten, voornamelijk ook door de aanwezigheid van tante Jetty. Had ik alleen met mam kunnen gaan eten zou het een andere zaak zijn geweest. Natuurlijk meende mam het wel degelijk dat zij hoopte dat ik bleef en meeging. Misschien wilde ik wel terug naar Peter omdat de dag toch al - door een defecte auto - in duigen was gevallen. Bij het terugvinden van de notities word ik door triestheid overvallen. Ik voel me erg schuldig dat ik tekort ben geschoten tegenover mam, Dat is de waarheid en het enige wat telt.

22 juni 1974

In Londen zijn gegevens bekend gemaakt over de wijze waarop het regime-Suharto zogenaamde politieke gevangenen dwangarbeid schijnt op te leggen. Velen van die mensen zitten op Buru, een eiland ten oosten van Sulawesi waar ik in 1957 met Bung Karno mee naartoe ben geweest.⁹⁴ De Waarheid meldt bovendien dat de regering-Suharto nu ook het standrecht heeft afgekondigd, wat politie en militairen het recht geeft mensen die worden betrapt op roof of plundering ter plekke dood te schieten.⁹⁵

Ondanks de twijfels die Frank de Jong tijdens de bijeenkomst in Den Haag liet horen heeft hij in De Telegraaf over het nieuwste boek van Dake geschreven sukarno was grote brein achter staatsgreep 1965. De Jong baseert zijn verhaal op Widjanarko's getuigenverhoor dat Bung Karno tout court opdracht zou hebben gegeven ‘tot het elimineren van zeven generaals.’⁹⁶ De moorden zouden ‘met volledige voorkennis, medeweten en instemming van het Indonesische staatshoofd’ zijn uitgevoerd. Ik blijf dit uitgesloten achten. Het in een krokodillengat wegmoffelen van zijn generaals is een optie, die in Bung Karno's brein geen levensvatbaarheid had.

94 De Volkskrant, 19 juni 1974.

95 De Waarheid, 21 juni 1974.

96 De Telegraaf, 21 juni 1974.

23 juni 1974

Peter is naar Juan Antonio, zijn danser, die in Amsterdam is aangekomen. Hij vertelde dat zijn moeder dezer dagen onverwachts tegen zijn zus Trees, de non, had gezegd: ‘Kind, neem pen en papier en schrijf op.’ Zij dicteerde waar polissen en andere documenten lagen en wat moest gebeuren in geval haar

[p. 64]

iets zou overkomen.⁹⁷ De auto was voor de zoveelste keer in de soep en moest gemaakt worden. Peter lag in de tuin te lezen. Ik werkte aan interviews voor Grenzen aan de groei, deel 2.

Later zijn we in de polders gaan wandelen. Alles rook heerlijk, afgesneden gras, de bloemen langs de dijk. ‘Willem, ik geniet hier intens van,’ zei hij. Ik zal nooit kunnen weergeven wat hij op zo'n dag als vandaag zegt of wat we samen beleven.

Vanmorgen waren we op Zeezicht en gingen de duinen in. Ik viel op een duintop in slaap. Toen ik wakker schrok was Peter verdwenen. Ik dacht: de stinkerd, ik slaap, hij smeert 'm. Keek overal en zag geen Peter. Ik was woedend. Hoe kan ik toch ooit zo gek zijn om te denken dat we samen in Californië zouden moeten gaan wonen zodat hij er kan studeren? Ik ga mijn ongeluk met deze jongen tegemoet. Ik ga nergens met hem naartoe, he can go to hell. Zijn kleren lagen nog wel naast me. Ik smeedde het plan ze bij de jongen van de parkeerplaats achter te laten. Ik dacht niet: zijn kleren zijn hier, hij kan niet ver weg zijn. De rotste gedachten prevaleerden. Even later zag ik hem komen aanlopen. Hij maakte zijn gebruikelijke duikelingen. Ik nam alles mee en liep het pad van het duin af. Hij stond in de verte te wachten en zwaaide, wat me vertederde en gewoon erg gelukkig maakte. Later zei hij: ‘Ik dacht: Willem slaapt, ik ga een ommetje maken.’ Er was niets aan de hand. Maar wat me diep verontrust zijn mijn rotte en hatelijke gedachten, die vrijwel direct, als er iets dergelijks onverwachts gebeurt, in mijn mind opborrelen. Wat is er tegen te doen?

Jan Pieter Visser van de ncrv zegt dat Frits Böttcher al meerdere malen bij René Eijbersen heeft gehengeld dat er een portret over hem in plaats van Aurelio Peccei zou worden gemaakt. Hij belde dat ik duizend gulden zou krijgen voor mijn medewerking aan de te maken film, plus kosten.

97 In 1991 is Peters moeder 87 jaar en maakt het nog steeds uitstekend, ondanks een ingreep voor galstenen.

24 juni 1974

Gisteren heb ik Aurelio Peccei van Schiphol gehaald. Hij kwam uit Brussel. Drie passagiers. Ik stelde hem aan Jan Pieter Visser voor. We bespraken in het Hilton Hotel de voorgenomen televisiefilm. Hij is druk bezig met de komende Club van Romevergadering te West-Berlijn, waar nu ook sovjetafgevaardigden zullen komen. Later reed ik hem naar het Park Hotel in Den Haag voor zijn afspraken in de residentie. Er was trouwens ook een brief van Peccei.⁹⁸

98 Zie bijlage 13, brief d.d. 17 juni 1974.

[p. 65]

Heb in het veld bloemen geplukt en bij vaders portret gezet. Vandaag zou zijn verjaardag zijn geweest.

Schreef mevrouw Hartini Sukarno om toch vast nu al de nodige aantekeningen te maken voor een boek over Bung Karno, alvorens herinneringen nog verder vervagen.

Sprak bij Scheltema een uur met André Spoor: een aardig gesprek. Ik schreef een stukje dat de sovjets naar Aurelio's Berlijnse Conferentie kwamen wat hij wilde hebben. Anderzijds waarschuwde hij me opnieuw op te passen voor Alexandr Romanov, want deze stond in Den Haag ‘als fantast’ bekend. Bij wie? Bij Max van der Stoel; ik heb meer fiducie in Romanov. André vertelde dat zowel chef-stafgeneraal J.E. van der Slikke als generaal Cor Knulst zich aanvankelijk de pokken waren geschrokken over de uitgebreide nrc-publicatie over interne moeilijkheden bij de legeroverheid, maar dat de uitwerking ervan positief was geweest. In Den Haag schrikken ze altijd eerst, omdat niemand meer over enig lef schijnt te beschikken via de waarheid spijkers met koppen te slaan. Ik begrijp zoiets niet. Dat was vroeger in de kwestie van Nieuw-Guinea met de heren van de groep van Paul Rijkens precies hetzelfde. André gaat nu morgen ook zelf de Indonesische lobbyist Martojo ontmoeten. Ik probeerde hem te overtuigen dat het de hoogste tijd werd Frits Schaling naar Jakarta te zenden.

Anthonie Dake had woedend naar Spoor getelefoneerd over Schalings artikel inzake The Devious Dalang. Het zou gelogen zijn dat Dake via een handelaartje in het bezit van het Widjanarko-rapport was gekomen, wat hij eerder ook aan professor Wertheim te koop heeft aangeboden. Buitenlandse Zaken had nota bene bij de nrc zich er over beklaagd dat het ‘buitengewoon onhoffelijk’ was geweest dat Spoors krant de nieuwe ambassadeur van Indonesië, generaal Sutopo Juwono, met een barrage van ongunstige informatie had verwelkomd. Je vraagt je af wat voor hersens die mensen op bz hebben. Waarom verlenen ze dan zo'n schoft toestemming naar Den Haag te komen? André zei in soortgelijke bewoordingen het ministerie geantwoord te hebben.

Nauwelijks thuisgekomen belde Gerard Croiset. Hij begon met de woorden: ‘Ik leef nog.’ Hij was opnieuw ernstig ziek geweest. Wat is er toch met hem?

De ppr gaat nu zo ver dat deze partij een resolutie heeft aanvaard dat Nederland uit de navo zou moeten treden. Kouznetsov drong er steeds al op aan om Bas de Gaay Fortman in mijn Europa-boek op te nemen, maar daar is hij toch niet ‘de figuur’ voor. Overigens belde een assistent van de heer Wagner

[p. 66]

van de Shell, dat Wagner niet aan mijn Europa-boek wil mee doen. Dan niet.

Dewi Sukarno belde. Zij was compleet dans la lune over alle publiciteit betreffende het winnen van het proces in Londen om de goede naam van Bung Karno gezuiverd te krijgen. Maar zij kreeg het niet door haar keel mij voor dit advies te bedanken of het succes van de actie met mij te verbinden. Zo werken alle minds. Met het verstrijken der maanden en de toename van de successtory vervaagt de betekenis van de rol van anderen en wordt de overwinning op eigen conto (mentaal) bijgeschreven. Toen ik laatst haar Parijse advocaat Christopher Mitchell-Heggs sprak bleek hij er absoluut niets van te weten dat ik die zaak aan het rollen had gebracht. Verder geen punt, maar Dewi had er tegenover mij iets over kunnen zeggen na de uitstekende afloop.

Zij reist nu naar St. Tropez, Madeira, Mallorca en Las Vegas. Daarna wil zij een maand samen aan haar boek werken. Zij was nieuwsgierig wat ik verder met haar wilde bespreken, wanneer ik haar zag. ‘Is it business?’ vroeg zij.

‘No, it is for Bung Karno.’ Ik schreef haar meteen onder meer: ‘We have come into the possession of a 70-page document written in Behasa Indonesia and smuggled out of the country. It is written bij a well-known Indonesian who was condemned to death.’ Ik vertelde dat het stuk momenteel werd vertaald en dat we het wilden uitgeven voorzien van een introductie en handtekening van haar. Deze actie was mede gebaseerd op de adviezen van ambassadeur Tissa Wijeyeratne van Sri Lanka aan het Indonesië Comité. De zaak was in handen van dr. Go Gien Tjwan. Het stuk was samengesteld door Suwandi. Het schijnt dat oud-minister Hanafi, oud-ambassadeur van Bapak in Havana, nu in Parijs woont. Hem wil ik zeker ontmoeten.

25 juni 1974

Wanneer ik Peter soms plaag, zegt hij: ‘Willem, je bent een geboren draak.’ Hij noemt me nu soms ‘Drakelijn’. Zijn dagboekje ligt met pen en correspondentie aan de andere zijde van ons bed op het tafeltje. Ik raak het niet aan. Dat is een heilig principe, compleet heilig voor me.

Lunch met Peter en Guruh Sukarno. Hij gaat een reis door Europa maken. Ik heb hem een exemplaar van The Devious Dalang gegeven waar hij nu in zit te lezen.

Het begeleidende briefje van Aurelio Peccei met het ingezonden interview kan ik niet erg waarderen. Hij ergert mij de laat-

[p. 67]

ste tijd. Hij zei bijvoorbeeld dat de Nederlandse editie hem weinig kon schelen, dat het hem vooral om de Engelse editie zou gaan. Zoiets vind ik waardeloos gedacht.⁹⁹

Om 17.30 uur haalde ik mam af maar moest de motor, die nog steeds voortdurend warm loopt, laten draaien, waardoor ik haar helaas moest haasten. Slaat de motor af, dan krijg ik hem pas na afkoeling weer aan de praat. We hebben desondanks vrij gezellig samen gedineerd. Zij wilde trakteren en gaf vijftig gulden, maar ik accepteerde vijfentwintig gulden omdat ik ook mee wilde betalen. Zij vroeg om bij de amro te gaan regelen dat broer Hendrik zijn aandeel in de kosten niet had betaald, waarvoor een aanmaning was gekomen. Ik heb beide broers geschreven of zij zich aan de gemaakte afspraken wilden houden. Tante Yuut Mennega had mam voor haar verjaardag nota bene een boek van Henk van der Meyden cadeau gegeven. Dat gaat natuurlijk regelrecht naar de interieurverzorgster, maar het geeft wel het verschil tussen beide dames die elkaar sedert hun prille jeugd kennen aan. Toch was het oude contact, zoals dat de afgelopen jaren tussen mam en mij heeft bestaan, nog steeds niet echt terug. Wat is er met haar?

Lobbyist Martojo belde dat hij aan een artikel over The Devious Dalang voor de nrc werkte. ‘Ik wil Anthonie Dake afstraffen, want wat hij nu heeft gedaan loopt de spuigaten uit.’ Dat weet ik ook al enige tijd, want ik kende Bung Karno als mijn zak, evenals Bambang Widjanarko. Ik heb genoeg zelf met Dake in nos-verband meegemaakt om een indruk van die schuinsmarcheerder te hebben (in deze memoires eerder gepreciseerd). Ik meen enigermate gerechtigd te zijn er een andere mening op na te kunnen houden. Martojo had evenmin een goed woord over voor Frank de Jongs verslag van Dakes jongste publicatie. Lag in bed te luisteren naar Wachten op middernacht en er werd een liedje Vader ten gehore gebracht. Zit nu weer aan vaders bureau en realiseer me dat er niemand op 24 juni bij zijn graf is geweest, wat me verdrietig maakt. Het lied ging over een jongen die met een grote man naar de polder ging en vader wees hem de bloemen... Ik zag het voor me. Herinneringen, herinneringen. Ik moest de radio afzetten: ik kon er niet naar luisteren. Ik kijk naar de veldbloemen bij vaders portret op de vleugel. Ben in mijn dagboek uit 1942 gaan lezen om aantekeningen over mijn vader terug te vinden.

99 Bijlage 14. Handgeschreven briefje Aurelio Peccei.

[p. 68]

26 juni 1974

Was gisteravond nog enige tijd bezig met dagboeken uit de oorlog, wat zeer deprimerend was, vooral sommige details. Ook die over vader.

Oud-ambassadeur Djawoto heeft zich verdiept in de moord op de journalist Vaz Dias. Hij schreef uit Peking, ‘What was de nature of his book on Indonesia? Against the Suharto regime. In that case, there is a possibility of involvement by Suharto agents. This fascist regime has billions of dollars available and no grain of conscience. This Mafia gang in power will surely not hesitate to hire assassins to eliminate whom ever its considers dangerous, also abroad. Sutopo Juwono is an expert in using cloak-and-dagger methods for destroying the regime's adversaries.’¹⁰⁰

Joseph Lelyveld publiceert een serie artikelen in de New York Times over de huidige en toekomstige zeer belangrijke militaire rol die de vs in Zuidoost-Azië denken te spelen. Lelyveld is naar tien landen geweest: Zuid-Korea, Taiwan, Zuid-Vietnam, Laos, Thailand, India, Maleisië, Singapore, de Philippijnen en Indonesië. Ook al zijn dan nu 650.000 Amerikaanse militairen uit Zuidoost-Azië teruggetrokken de militaire aanwezigheid in het gebied is nog steeds aanzienlijk. Dat is precies de essentie van Sukarno's confrontatiepolitiek met Maleisië geweest, de voor Sukarno's Indonesië onaanvaardbaarheid van dit Amerikaanse militaire overwicht in Azië. Gemakshalve beschouwden de ‘wijze mannen’ in Washington Bung Karno om die reden als verkapte communist omdat diens opvattingen hem vrijwel vanzelfsprekend tot een bondgenoot van Noord-Vietnam, China en Noord-Vietnam maakte. Dit rechtvaardigde daarop de cia-coup om Bung Karno te verjagen en hem door een cia stooge als Suharto te doen vervangen. Zo is het helaas precies, in een nutshell.¹⁰¹

Lelyvelds tweede artikel in de serie werd vanuit Balikpapan op Kalimantan (Borneo) geschreven.¹⁰² Hij zegt dat in de vijftiger jaren de Ugly American het archetype van de gehate Amerikaan in Azië was, zoals in de zestiger jaren de groene baretten in Indo-China en Cambodja, terwijl in de zeventiger jaren die twijfelachtige rol door de oliebaronnen schijnt te zijn overgenomen. Hij spreekt ook over 500 miljoen dollarvoor een door Amerikanen geëxploiteerde nikkelmijn op het voormalige Nieuw-Guinea - nabij het eiland Waigeu - en een andere nieuwe nik-

100 Brief d.d. 26 mei 1974.

101 The New York Times, 23 juni 1974.

102 The New York Times, 24 juni 1974.

[p. 69]

kelmijn op Sulawesi (Celebes). Dergelijke investeringen zouden vanuit Nederland eigenlijk nauwelijks meer mogelijk zijn. In Den Haag worden de vs er maar al te gemakkelijk van beschuldigd dat in 1949 - onder dreiging van de intrekking van de Marshall Plan-hulp - en in 1962 - onder druk van de Kennedy's - de Nederlanders zich permanent uit de Indonesische archipel hebben teruggetrokken en dat de Amerikanen steeds het oogmerk hadden gehad een belangrijke economische rol in Indonesië te gaan spelen. Ik blijf er van overtuigd dat de onbereidwilligheid van Den Haag het roer ten aanzien van de vo ormalige koloniën drastisch om te gooien de werkelijke reden is geweest van de onnodige en vroegtijdige eliminatie van de Nederlandse invloed en aanwezigheid in de voormalige Aziatische koloniën. Hollandse geesten waren niet in staat de broodnodige volte face te maken en daardoor de eeuwenlange banden met dit prachtige eilandenrijk ‘dat zich daar slingert om de evenaar’ ook zelfs maar enigermate in stand te houden en voort te zetten aan de hand van een nieuwe set of rules.

Het eerste Kamerlid drs. G. Nederhorst, pvda, heeft in een gesprek met Gerard van den Boomen gezegd: ‘Als het aan mij ligt, zou hij (bij de navo) moeten oprotten...’ - sprekende over Joseph Luns. Dit zeg ik al jaren. Nederhorst: ‘Het is steeds duidelijker wat we aan Luns hebben.’ Dat is wel een zeer verlate ‘ontdekking.’ Het Kamerlid noemt tal van scheve schaatsen van de oud-minister, waaronder diens bezoek aan president Sukarno in 1964, die hij zou hebben ‘ingepalmd’¹⁰³ en die hij later tegenover Michiel van der Plas weer omschreef als ‘een gevaarlijke en bedenkelijke man’. Van Luns komende is dit eigenlijk een uitzonderlijk compliment. Nederhorst wil Luns weg hebben en noemt hem ‘een plakker; deze Luns is een Nixon avant la lettre en is van een zetel die hij inneemt nauwelijks meer weg te branden.’ Onzin. Hij is niet weg te branden omdat alle Nederhorsten bij elkaar in het parlement niet op de eerste plaats het landsbelang dienen, zoals van hen wordt verwacht, maar met een angstvallig oog gericht op de populariteitscijfers zich gedeisd houden tegenover Luns ter handhaving van eigen positie en inkomen. Nederhorst: ‘Er is eens geschreven dat de populariteit van Luns stijgt bij elke blunder die hij maakt. Nog fraaier: als hij faalt, moet hij blijven om door zijn falen geschokte gewetens en gekwetste zielen van zijn medestanders te zalven.’ Geklets. Hofland had volkomen gelijk toen

103 Er is natuurlijk geen sprake van dat Luns in staat was Sukarno in 1964 voor het lapje te houden.

[p. 70]

hij eens tegen me zei dat het succes van Luns te wijten was aan de stupiditeit van zijn tegenstanders.¹⁰⁴

De Hoge Raad heeft mij in het gelijk gesteld tegen Peter Zonneveld en De Telegraaf. Prima. Officier vanjustitie J.J. Abspoel vertrekt naar een congres van de vereniging van rechters in Florence en er zal ook over privacyproblemen worden gesproken. ‘Ik zal het geval van u met de fotograaf en De Telegraaf daar ter sprake brengen,’ zei Abspoel. ‘Ik word nog beroemd door u.’ Maar wat me weer verwonderde was dat hij niet wist dat de Hoge Raad De Telegraaf en Peter Zonneveld eveneens schuldig hadden bevonden. Het stond vanmorgen in De Telegraaf: cassatieberoep verworpen.

Omdat De Typhoon al wekenlang kiekeboe speelt met de kolom over ambassadeur Zairin Zain en een andere over het geschrijf van Anthonie Dake belde ik opnieuw om te vragen wanneer de artikelen zouden verschijnen. Alles kachelt achteruit. Overal moet je achterheen zitten. André Spoor zette mijn artikeltje, dat de sovjets naar de Club van Rome-vergadering in West-Berlijn gaan, gisteravond tenminste op de voorpagina. Wat ik ook nu pas zie is dat Han Hansen de door mij naar hem toe gelegde contacten over ‘Vergeten Indonesische Communisten’ (in China) prima heeft gebruikt. Het was grotendeels gebaseerd op een gesprek met Surjono in Moskou tijdens het bezoek van Max van der Stoel.¹⁰⁵

Willem Drees wordt op 5 juli 88 jaar en de vara zal een film van P. Venema uitzenden. De gids schrijft dat vader Drees door het socialisme werd gevormd: ‘Voor hem de enige natuurlijke keus’. Ook Indonesië en Nieuw-Guinea komen ter sprake: ‘Wat gezien de vroegere uitspraken van partijgenoten als Schermerhorn en gezien de publicaties van Oltmans en de reacties daarop van Luns, het van het grootste belang maakt uitspraken van Drees nauwlettend te volgen.’¹⁰⁶ Ik belde met een redacteur die zei dat de film al anderhalf jaar oud was en daarom, gezien de jongste onthullingen, waaronder die van Anak Agung Gde Agung: ‘nauwelijks interessant.’

‘Waarom werden dan geen aanvullingen op de film opgenomen?’ vroeg ik.

‘Drees voelde zich te moe,’ was het antwoord.

De nrc zendt me 225,19 gulden voor de verschillende tips. Dat is 100 gulden te weinig.

104 De Nieuwe Linie, interview 26 juni 1964.

105 De Volkskrant, 18 mei 1974.

106 vara Gids, 29 juni 1974.

[p. 71]

Gerrit Jan Wolffensperger was bijzonder aardig en kennelijk verheugd dat ik van de Hoge Raad gelijk had gekregen.

André Spoor vertelde dat hij zeer onlangs met Max van der Stoel een kop koffie had gedronken. De minister vertelde dat Richard Nixon onlangs, gedurende het energieberaad in Washington, een toespraakje van twintig minuten had gehouden voor westerse ministers van Buitenlandse Zaken en dit ondanks de Watergate-perikelen buitengewoon ontspannen, en met aanzienlijke details, had gedaan. Van der Stoel was in ieder geval onder de indruk geweest. Geen wonder.

Time publiceert details uit een nog te verschijnen boek van de journalisten Marvin en Bernard Kalb over hun joodse broeder Kissinger.¹⁰⁷ Bernard Kalb heb ik in 1956-1957 in Indonesië leren kennen. Geen onaardige collega, maar een journalist, die als puntje bij paaltje komt, vanzelfsprekend het dictum right or wrong my country hanteert, wat voor mij, als journalist, taboe is, een onaanvaardbare stelling. Ik heb wel eens, bijvoorbeeld in New York eind jaren vijftig, onder druk van iedereen geprobeerd eveneens die stelling in te nemen, maar dat gaat niet en kan niet wanneer je geconfronteerd wordt met, bijvoorbeeld, een conflictmaterie als Nieuw-Guinea waarbij de ‘landsdienaren’ Luns, Van Roijen en Schuurman onder mijn neus in Washington en New York (vn) posities innamen, die in strijd waren met het landsbelang. Hoe kan je right or wrong my country hanteren wanneer zij, die my country moeten dienen, alleen aan hun eigen hachje en het schoonvegen van hun eigen bezoedelde straatjes denken? Ik denk trouwens, en weet dat ik in de kwestie-Nieuw-Guinea my country - samen met Paul Rijkens, Emile van Konijnenburg en al die anderen (zelfs prins Bernhard) - beter heb gediend dan de overheidsdienaren die in die periode de diens uitmaakten. Hetzelfde gold voor 99,9 procent van de journalisten die met de overheidsdienaren, dus met de wolven in het bos meehuilden.

Time besteed vijf pagina's aan het komende boek van de Kalbs. Het wemelt van de boeiende informatie en dit soort journalistiek is natuurlijk ook alleen in de vs mogelijk.¹⁰⁸ Toch denk ik dat de wereld met de Nixons en Kissingers in constant gevaar verkeert.

Juan Antonio, die bij de Louis Falco Dance Company optreedt, verzorgde kaartjes en Peter en ik woonden vanavond de première bij. Het eerste gedeelte Speeds was zo, zo. Two Penny Portrait vond ik een ramp, maar deel drie Avenue en Tub was

107 Marvin Kalb, Bernard Kalb, kissinger, Little Brown, Boston 1974..

108 Time, 1 juli 1974. In september 1974 heb ik het boek van de Kalbs uitgespeld.

[p. 72]

boeiend, vooral ook de muziek. Juan is een schatje. We ontmoetten elkaar voor de voorstelling op het Leidseplein. Op de bühne ziet hij er absoluut beautiful, gespierd en om in te bijten uit. Ik zou (als Peter) smoorverliefd op die jongen kunnen worden. Peter droeg een peau de suède shirt, dat Juans vader voor zijn zoon had gemaakt met een blauwe broche, wat niet samen ging. Juan kan heel lief kijken, terwijl hij een stout baasje is. Toch is de danstechniek en de bewegingsmogelijkheden van deze Amerikaanse company niet wat de sovjets op dit gebied presteren. Zelfs ik kan dit zien. Peter ging later met Juan mee naar een diner dat door het Holland Festival werd aangeboden. Laat ze maar genieten.

27 juni 1974

Wim Meiners van de Gooi en Eemlander zegt dat men heeft geprobeerd te achterhalen waarom de journalist Vaz Dias werd vermoord. De krant heeft uitvoerig met de politie van gedachten gewisseld ‘en is er niets wijzer van geworden. Het verdachte luchtje dat jij misschien ruikt, ruikt een ieder in het Gooi, maar daar blijft het vooralsnog bij. Men had geen hoge pet van hem op qua journalistiek en ook in het sociale verkeer zou hij zich abnormaal hebben gedragen, wat op zich nog niets zegt. Mocht ik nog iets horen dan geef ik een seintje.’¹⁰⁹ Zo springen collega's met je om wanneer je wordt vermoord. Vaz Dias was ‘abnormaal’. Ja, het werd waarschijnlijk abnormaal gevonden dat hij een boek schreef gericht tegen de bende generaals in Jakarta.

Anton Constandse zond me een voor mij betekenisvolle boodschap. Het is bijzonder prettig te weten hoe de baas van Hofland en mijzelf over mijn werk als journalist denkt, bij wie we tenslotte op het Algemeen Handelsblad beiden ons metier zijn begonnen.

Ronald Gase kwam weer eens langs. Die jongen blijft me te veel vragen stellen met als gevolg dat ik gewoon niets meer zeg over mijn doen en laten.

Toen ik hoorde dat mam alleen was - ik dacht dat tante Jetty bij haar was - ben ik vlug naar Bilthoven gegaan. We zijn in Lage Vuursche een schnitzel gaan eten. Mam genoot.

109 Brief d.d. 24 juni 1974 uit Bunschoten.

28 juni 1974

Ambassadeur H.N. Boon in Rome heeft een vlotte pen. Behalve dat hij onbenullige boekjes schrijft, als het hier eerder

[p. 73]

reeds besproken Bagatellen, publiceerde hij andermaal een artikel in de nrc: Nut en Onnut van Bemoeienis en Bemoeizucht. Hij bemoeit zich prompt met het kruisen der degens tussen professor Jan Tinbergen en columnist Heldring. Tinbergen en Mansholt zouden pro-François Mitterand in Frankrijk zijn, en hij babbelt er vrolijk op los en komt tot de volgende conclusie: ‘Wanneer men zich met andermans zaken bemoeit, is het verstandig zich af te vragen: “wat wil ik met mijn inmenging bereiken” en ten tweede “bereik ik dit door het zo te zeggen als ik het formuleer, of kan ik het beter niet zeggen of anders zeggen”,’¹¹⁰ aldus oud-ambassadeur H.N. Boon.

Over bemoeizucht gesproken. Nadat ik in 1956 president Sukarno op grond van de meest normale journalistieke procedure als journalist in Rome had ontmoet - terwijl De Telegraaf mij een telegrafisch verbod zond om de bezoekende Indonesische president te interviewen - bleek al spoedig tijdens een ontmoeting met mijn hoofdredacteur J.J.F. Stokvis te Amsterdam dat ambassadeur H.N. Boon ‘niet gelukkig’ was met mijn aanwezigheid in Italië.¹¹¹ Dat was de eerste mij bekende overheidsinterventie om mijn werk als journalist te dwarsbomen. Wat had de heer Boon er in godsnaam

110 Brief van oud-ambassadeur H.N. Boon in nrc Handelsblad d.d. 27 juni 1974.

111 Zie Memoires 1957-1959.

[p. 74]

mee te maken of ik een reportage van een pagina over Sukarno op 23 juni 1956 in Elsevier plaatste? Natuurlijk had ik, zoals vermeld op 9 augustus 1956, een onaangenaam onderhoud met deze ambassadeur in Rome want ik vroeg hem recht voor zijn raap waarom hij zich met mijn reportages bemoeide, zoals ik van Stokvis had vernomen. De volgende keer dat de naam Boon weer op mijn ‘radar’ verscheen was in New York op 12 februari 1957, toen de moeder van mijn vrouw Frieda Westerman haar telefonisch meedeelde niet te begrijpen dat zij bij een man bleef ‘die door ambassadeur Boon in Rome was weggestuurd’. Ik weggestuurd? Over bemoeizucht, of het verspreiden van klinkklare praatjes gesproken! Boon lijkt me een gesjeesde romancier. Wat gebeurde met deze meneer verder?
In 1986 publiceerde professor H.W. von der Dunk een vrij positieve kritiek op deel 1 van mijn verschenen Memoires in nrc Handelsblad. Vrijwel onmiddellijk ontving de hoogleraar contemporaine geschiedenis te Utrecht een protestbrief van de inmiddels gepensioneerde, niets te doen hebbende, heer Boon. Of Von der Dunk wel wist wie Willem Oltmans was. Dit soort muisjes heeft altijd een staartje en hoewel Von der Dunk er niet de man naar is zich aan de heer Boon verder iets gelegen te laten liggen, bleef het de eerste en de laatste keer dat Von der Dunk zich over mijn werk uit liet. Inmiddels heb ik in 1991 een actie ontketend om te achterhalen welke overheidssabotage ik sedert 1956 heb ‘genoten’. En warempel, de bemoeizieke Boon bevindt zich onder documenten van een eerste reeks vertrouwelijke stukken die me door tussenkomst van de afdeling rechtspraak van de Raad van State hebben bereikt. Wat schrijft Boon, nog steeds ambassadeur te Rome, op 5 februari 1957 ongevraagd en in het geheim aan minister Luns persoonlijk, nadat hij heeft vernomen dat ik in Jakarta met andere landgenoten een Adres aan de Staten Generaal heb gezonden over de kwestie-Nieuw-Guinea? Na te hebben herinnerd aan Sukarno's bezoek aan Italië het jaar te voren: ‘Bij die gelegenheid bleek reeds dat er een merkwaardige tegenstrijdigheid bestond tussen de politieke overtuiging van de bladen, welke 's heren Oltmans pennenvruchten publiceerden, zoals het weekblad Elsevier en De Telegraaf en de persoonlijke houding van de heer Oltmans tegenover Indonesische politici, bij wie hij op allerlei wijze in het gevlei trachtte te komen, door een manier van optreden, die een Nederlander weinig waardig is...’ Hoe kwam de heer Boon aan deze informatie? Wie had hem dergelijke onzin op de mouw gespeld? Voor wie zag hij Sukarno en minister van Buitenlandse Zaken Ruslan Abdulgani¹¹² eigenlijk aan? Dat zij zich met mij ingelaten

112 Ook in 1991 nog een vriend van mij.

[p. 75]

zouden hebben wanneer ik mij als een strooplikker zou hebben opgesteld? Boon wist beter, want ik had hem onomwonden mijn mening verkondigd. Met een minimum aan mensenkennis had hij kunnen inschatten wat voor journalist ik was. Nee, de bemoeizieke Boon - die nu een fraai artikel over dit onderwerp in de nrc plaatste (27 juni 1974) - was zelf een achterbakse stoker die op wraak uit was omdat hij als Hare Majesteits ambassadeur in Rome mij niet had kunnen tegenhouden Sukarno te gaan ontmoeten, ondanks de instructie van hoofdredacteur Stokvis en ondanks het feit dat het hem bij de andere negen in Rome aanwezige Nederlandse correspondenten wel was gelukt. Zo'n man vervolgt je dan blijkbaar de rest van je leven, tot en met Von der Dunk in 1986 toe.
Na uiteengezet te hebben - ‘geeft mij aanleiding uwer excellentie (Luns dus) vertrouwelijk nog enige verdere indrukken te doen toekomen’ - dat ik tijdens mijn verblijf te Rome tegen Nederlandse diplomaten ‘een veel te hoge toon aansloeg’, wat tot de volgende indrukken van de zijde van de ambassade had geleid.
‘De heer Oltmans heeft een hinderlijk complex: hij is ervan overtuigd dat de hele wereld tegen hem samenspant. Achter onschuldige voorvallen of toevalligheden (hoe wist Stokvis toevallig dat Boon me uit Rome weg wilde hebben?) zoekt hij de meest duistere machinaties: waar geen toevalligheden of voorvallen waarneembaar zijn verzint hij deze. (Nu wordt ik voor leugenaar tegenover Luns gezet.) Een voorbeeld hiervan werd gegeven door een brief “op poten”, die hij mij na zijn vertrek uit Rome heeft geschreven en waarin hij onder anderen stelde dat hij “in het buitenland van verschillende zijden en herhaaldelijk” was gewaarschuwd dat leden van de Nederlandse ambassade te Rome over hem “roddelden”. Nog afgezien van het feit dat ik niet kan aannemen dat op de ambassade iemand voldoende in de heer Oltmans was geïnteresseerd om over hem te “roddelen” (mind you, de ambassadeur zelf doet in zijn brief aan de minister niet anders) wordt door de voorstelling dat zulks zelfs in het buitenland zou zijn geschied een grote eis aan de geloofwaardigheid gesteld. Indien er overigens in de Nederlandse kolonie te Rome over de heer Oltmans werd gesproken, had hij zulks alleen aan zichzelf te danken door de volstrekt onnodige wijze waarop hij iedereen, tot en met geestelijken toe, bij eerste kennismaking op omslachtige wijze in kennis meende te moeten stellen van het feit dat hij samenleefde met een jonge dame met wie hij niet gehuwd was.’ (Wat de vader van die jonge dame op onrechtmatige wijze - zie Memoires 1953-1957 en 1957-1959-had weten te voorkomen.

[p. 76]

‘De heer Oltmans heeft op mij de indruk gemaakt van een jongeman die een veel te hoge dunk van zichzelf heeft. Hij is voorts impulsief, niet correct in zijn weergave van uitlatingen van anderen en verwrongen in zijn beoordeling van situaties (Boon zal hier op de kwestie-Nieuw-Guinea hebben geduid, waar ik een dusdanig verwrongen beeld van had dat ik, en niet hij of Luns, gelijk kregen). Hij dient als een niet normaal gebalanceerd persoon te worden beschouwd. Bij een eerste kennismaking, althans met oudere en hoger geplaatste personen, is zijn nette voorkomen en quasi bescheiden optreden soms misleidend.’
Eerst beschreef hij mijn optreden in deze brief als ‘in het gevlei te willen komen (...) een Nederlander onwaardig’, en nu dit. Die man is niet goed bij zijn hoofd. Als uitsmijter schreef hij Luns: ‘Zonder falen, blijkt spoedig daarna dat hij een persoon is tegenover wie grote voorzichtigheid in acht moet worden genomen, de ambassadeur, dr. H.N. Boon.’
Opmerkelijk is overigens dat minister Luns in zijn missiven aan ambassades, ambassadeurs en collega-ministers bepaalde ongunstige passages uit deze brief van Boon later klakkeloos heeft overgenomen. Zo werkt het in het vaderlandse Den Haag en het ministerie van Buitenlandse Zaken in het bijzonder. De enge kleinheid en beperktheid van die gemeenschap brandmerkt een bepaalde persoon in 1956 en men is voor het leven een mikpunt en slachtoffer. Zo worden hier in Zuid-Afrika de nog levende rinocerossen in de wildtuinen met een kogel verdoofd, waarna een zendertje aan hun kop wordt bevestigd zodat het controleapparaat de levensloop van de rino kan blijven volgen gedurende zijn hele leven. Dat is mij letterlijk na de voor mij fatale ontmoeting met Sukarno in Rome onder de rook van ambassadeur Boon in 1956 overkomen.¹¹³

Guruh Sukarno kwam langs. Hij begon voor het eerst over homoseksualiteit te praten en vroeg wat voor jongens ik aantrekkelijk vond.

‘Peter is blond,’ zei hij.

‘Ja, maar Bertie, John, Martin, Erik, Frits en Frank zijn Indische jongens, ik ben niet iemand die bij blond stopt.’ Ik vertelde Guruh hoe mijn eerste ervaring met Bertie Hilverdink was begonnen (in 1950). Guruh ging voor het eerst mee naar sauna Thermos. ‘Zijn er ook brown boys,’ vroeg hij. Hij kan erg geconcentreerden intens uit zijn ogen kijken.

113 Kom natuurlijk in Memoires 1991 op al deze zaken vanzelf terug.

[p. 77]

Broer Theo belde en was woedend. Alles was betaald, ook de nota van de amro van broer Hendrik en hij begreep niet waarom de bank dergelijke fouten maakte. Hij vroeg me dit broer Hendrik te schrijven. Ik vond het vreselijk dat hij ook razend tegen mam was geweest over de telefoon. Mam belde daarop mij en was dermate verbouwereerd geweest over de woedeaanval van haar jongste zoon dat ze geen woord had kunnen uitbrengen. Alle ellende komt door het roeren van Theo in het potje van de acf-aandelen van mam. Ik weet dat hij uit een strikt financieel oogpunt later, als mam is overleden, gelijk heeft en we vele duizenden guldens zullen winnen, maar is het al deze shit waard? Ik ben er zeker van dat het mam diep beroert en it affects her aversely. Mam zei heel verdrietig: ‘You try to do something good, and what they want, and now I get this.’ Theo verdacht er eigenlijk de notaris, de heer Meijer, van dat hij de huidige problemen weer had veroorzaakt. Het kan best zo zijn. Ik heb Meijer ook geschreven.

Gerrit Jan Wolffensperger belde. Hij zei het jammer te vinden dat de Volkskrant het anp-bericht over het feit dat de Hoge Raad mij in het gelijk had gesteld niet had gepubliceerd.

29 juni 1974

In Moskou heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken drie correspondenten van het persbureau Reuter beschuldigd van persoonlijk wangedrag en homoseksualiteit, terwijl zij ook ‘onjuiste en lasterlijke berichtgeving over de ussr zouden hebben gegeven.’ Zo werken ze in het Kremlin. Ik moet voorzichtig zijn met avontuurtjes daar.

Een lieve brief van Yasuki Maruyama uit Tokio. Ben er erg blij mee. Hij heeft een vriendin in Oostenrijk en zou graag een snelle trip naar Europa maken ‘to see you and her’. Hij geeft een schitterend overzicht van wat hij doet en mee bezig is.

Er is weer een fikse rel tussen Luns en Den Haag geweest. De Volkskrant spreekt van ‘de telefoonstorm tussen Den Haag en Brussel’ die leidde tot een extra spoedzitting van de navo-raad. Luns had een kritisch navo-rapport over Nederlandse defensieplannen nog willen bekendmaken alvorens de Defensienota in Den Haag was verschenen, wat de regering Den Uyl in het verkeerde keelgat was geschoten. luns zwicht voor druk den uyl, aldus het ochtendblad. Max van der Stoel had in het Kabinetsberaad gewag gemaakt van Luns snode plan om via de publicatie druk op Den Haag uit te oefenen. ‘Wat is dat voor een dwaze situatie,’ had Den Uyl gezegd. ‘Ik ben buitengewoon verrast. Het is nog al onbegrijpelijk dat iemand (Luns) op

[p. 78]

de idee kan komen het navo-rapport alvast te publiceren terwijl over de Defensienota nog definitief beslist moet worden.’ Hans Beynon mag traag zijn en niet over één nacht ijs gaan maar hij komt als hekkensluiter met een zevenkolomsartikel over The Devious Dalang van Anthonie Dake¹¹⁴ waar ik het in grote lijnen mee eens ben. Terecht stelt hij dat het Dakes bedoeling moet zijn geweest de schuld van Bung Karno voor de coup van 1965 en de moord op de generaals definitief aan de hand van het zogenaamde Bambang Widjanarko-rapport te bewijzen. Maar ook Beynon komt tot de conclusie dat Dake niets bewijst en dat de dubieuze rol van Bung Karno, die Suharto en zijn generaals hem zo graag in de schoenen willen schuiven, allerminst is bewezen. Eigenlijk valt het me mee van Hans.

B.F. Skinner heeft een nieuw boek geschreven: About Behaviorism.¹¹⁵ Christopher Lehmann-Haupt meldt in de Times dat de behaviorist par excellence zich drie jaar na Beyond Freedom and Dignity nu defensief opstelt. Het boek schijnt een opsomming te zijn van de geschiedenis en de filosofie van de ‘science of human behavior’. ‘It is a veritable artwork of organisation,’ aldus de criticus die er anderzijds aan herinnert dat critici B.F. Skinner hebben gekarakteriseerd als ‘a mad, manipulative doctor, as a naive 19th-century positivist, as an unscientific technician, and as an arrogant social engineer.’ Ik wil dit boek lezen.¹¹⁶ De lobbyist Martojo, publiceert vanavond op de opiniepagina van nrc Handelsblad een uitstekend onderbouwd en gedocumenteerd zeskolomsartikel over Dake's boek gebaseerd op het zogenaamde verhoor van Bung Karno's adjudant. Ook die publicatie heb ik geïnitieerd. Er blijft geen spaan van het gedaas van Dake heel. ‘Wat integere Indonesische juristen op strikt juridische gronden niet mogelijk achtten, en wat zij op grond van het feit dat bij de vordering niet aan wettelijke bepalingen was voldaan niet in het belang van een onafhankelijke Indonesische rechtspraak hebben geacht, heeft mr. Anthonie Dake om “commerciële” redenen in hun plaats gedaan. Ter verkrijging van een graad in de rechtsgeleerdheid bouwde hij in zijn proefschrift, getiteld In the spirit of the Red Banteng, zonder een verhoor van verdachte Ir. Sukarno, zonder ook hem het recht van verdediging te geven, een vonnis in over deze ex-president van Indonesië.’ Ook de nrc herhaalde dat Dake zelf had gezegd aan het Widjanarko-rapport te zijn gekomen via ‘iemand die in dat soort dingen een handeltje’ dreef. Er blijft nu ook in de

114 De Volkskrant, 29 juni 1974: Legendevorming rond Sukarno en de coup.

115 B.F. Skinner, About Behaviorism, Knopf uitgevers, New York, 1974.

116 Wat ik in 1975 heb gedaan.

[p. 79]

nrc geen draad overeind van al het geklets in Dake's boek. Feitelijk was Martojo nog duizendmaal effectiever dan Hans Beynon in de Volkskrant. De Waarheid doet een aanvullende duit in het zakje en wijst het Instituut voor Land, Taal, en Volkenkunde van de Leidse Universiteit aan als te grossieren in het soort dubieuze stukken, waarvan Dake er thans een in boekvorm heeft gepubliceerd. Professor A. Teeuw schijnt er de scepter te zwaaien. Heb die man nooit vertrouwd. Luns benoemde hem onlangs nog in een of andere commissie over Indonesië: dan weet je hoe laat het is met die meneer.¹¹⁷

Peter zegt over Juan: ‘Ik volg mijn natuur.’ Prima. Ik begrijp het uitstekend. Hij kan niet eeuwig op Amerbos zijn waar ik hem nooit met een vinger aanraak. Hij was zo rijp als een peer voor een big love affair. Nu loopt hij met Juan - zoenend - door Amsterdam. We werden in het theater door een paar nichten aangesproken die vlak voor mij over Juan begonnen te praten, waardoor ik vuurrood werd en probeerde een andere kant op te kijken. We ontmoetten de danser in La Belle Epoque. Hij gaf mij ook een zoen en over mijn verhouding met Peter sprak als ‘hoogstaand’. Ik dacht: Yes, but at what price? Tijdens de voorstelling bedacht ik een titel voor een verhandeling Destined to be alone. Is dit dan toch het einde van de relatie met Peter? Ik ben nu 49 jaar. Moet ik er een punt achterzetten?

117 De Waarheid, 29 juni 1974.

30 juni 1974

Wim Wertheim en dr. Go Gien Tjwan zeggen buitengewoon in hun sas te zijn met het Martojo-artikel over Dake. Martojo belde en wilde horen hoe ik het vond. Ik zei dat het essentieel was dat niet bekend werd dat hij het had geschreven, ook omdat ik denk dat hij ergens bindingen met inlichtingendiensten heeft. ‘Dat heeft André Spoor toegezegd,’ aldus Martojo.

Barry Commoner gaf een interview aan Playboy en zegt wat ik altijd als noodzakelijk heb gezien, namelijk de snelwegen te zuiveren van overlast van vrachtwagenvervoer. Commoner: ‘It takes five times as much fuel to move a ton-mile of freight by truck as it does by railroad.’ Maar wie pakt de trucking-industrie aan?

Henry Steele Commager, de historicus, somt vijf redenen op om Richard Nixon achter tralies te zetten.¹¹⁸ Zijn misdaden vallen in vijf categorieën: 1) Hij heeft zijn War Powers misbruikt om een geheime oorlog tegen het koninkrijk Cambodja te beginnen. 2) Hij heeft het Congres het recht ontzegd die War Po-

118 The New York Times, 28 juni 1974.

[p. 80]

wers te beknotten. 3) Hij heeft het onmogelijk gemaakt dat het Congres de geldkraan voor zijn oorlog dichtdraaide. 4) Hij heeft de Bill of Rights geneutraliseerd omdat hij met succes de pers en televisie kon intimideren. 5) Hij heeft de functionerende democratie gecorrumpeerd met zijn terugvallen op onwettige dirty tricks. Commager heeft volmaakt gelijk. Maar zal het gebeuren?

Nel Oosthout vroeg mij mee te gaan naar een Holland Festival-uitvoering van l'Erismena van Pier Francesco Cavalli, een opera uit de zeventiende eeuw. Een hele zit. We ontmoetten Peter en Juan vooraf. Peter gaf me een aai over mijn wang die me steenkoud liet. In de pauze liep Harry Mulisch ook weer rond. Hij werd aangeklamd door Nel met streberige praatjes. We vertrokken vroegtijdig want mevrouw Oosthout moest naar de Melkweg, het hippiecentrum, wat ik van haar een bewonderenswaardige onderneming vond, als ik maar niet hoef. Ik zag een gedeelte van het gezwam van Willem Drees op televisie die volgens de geëikte patronen van zijn falende geheugen de geschiedenis blijft vervalsen met halve en hele onwaarheden over Sukarno, het gedrag van militairen in Indonesië en wat dies meer zij. Hier is niets meer aan te veranderen of tegen in het geweer te brengen. Walter Conkrite sprak met Alexandr Solzhenitsyn wat interessant was. Het leek me dat hij zinnige dingen te berde bracht.

1 juli 1974

Amsterdam-Wenen

Belde mam al vroeg. ‘Môre,’ zegt zij dan op zijn Zuid-Afrikaans.

Heb een bus naar Laxenburg genomen voor 12 Schilling, in plaats van een taxi voor 250 Schilling.

Bij aankomst liep ik vrijwel meteen tegen dr. Jermen Gvishiani op omringd door vijf medewerkers, waaronder Victor Krylov. Deze nam mij terzijde en vertelde dat ambassadeur Romanov persoonlijk met dr. Gvishiani had getelefoneerd en men gereed was een ontmoeting met Francisco Paesa te hebben. Vervolgens ontmoette ik Aurelio Peccei, die de vergaderingen ook bijwoonde. ‘I cannot invite you,’ zei hij, ‘since I am myself a guest here.’ Het gebouw wemelde van de monteurs en schilders omdat het in allerijl in gereedheid wordt gebracht. Paleis Laxenburg wordt de zetel van het International Institute of Applied System Analysis.

[p. 81]

2 juli 1974

Baden bei Wien

Aardig plaatsje. Uitstekend hotel. Tegenover het kasteel was in een kerk een avondmis aan de gang.

Het wemelt in dit hotel van de Russen, kennelijk hier in het zog van Gvishiani. Het viel me trouwens op dat hij gisteren in een Fiatautomobiel met een Italiaanse nummerplaat en chauffeur werd afgehaald. Dan weet je het wel: Aurelio's werk. Het doet me aan Emile van Konijnenburg denken die overal ter wereld over klm-auto's beschikte.

Juan Perron is overleden en Isabel runt nu Argentinië. That's crazy. Dat duurt niet lang, want ze zullen ook in Argentinië eens serieus moeten worden.

Victor Krylov bevestigde dat Martin van Doorne hier morgen met een delegatie van drie man van daf arriveert voor een ontmoeting met dr. Jermen Gvishiani. Ook dat gefikst. Krylov waarschuwde dat het zeker twee jaar zou duren voor daf daadwerkelijk in de ussr van de grond zou komen. ‘Remember what Armand Hammer of Occidental Petroleum told at a meeting of businessmen: “In the ussr you are not dealing with one entrepreneur but with a Government”.’

Aurelio vertelde Lyndon Johnson te hebben gekend. In 1967 werd lbj op het Witte Huis een voorstel gedaan om akkoord te gaan met de oprichting van een Oost-West think tank. De president was weinig enthousiast, maar Hubert Humphrey, zijn vice-president, verzocht McGeorge Bundy om dit voorstel nader te onderzoeken. Bundy reisde naar West-Europa, waar hij al vele mensen kende, waaronder Aurelio. Hij legde zijn oor te luisteren. De volgende stap was een bezoek aan Moskou, waar Aurelio bij aanwezig was, gebaseerd op zijn jarenlange vriendschap met Jermen Gvishiani. De sovjets reageerden aanvankelijk ‘onzeker.’ Ondanks alle twijfels werd in juni 1968 een informele bijeenkomst belegd op de Universiteit van Sussex, ook al namen de Sovjet-Unie en de ddr niet aan de besprekingen deel. ‘Lord Zuckerman was the general conveyor,’ zei Aurelio, ‘but Solly is arrogant and was also dragging his feet. All kinds of unnecessary delays were caused by sheer human stupidity.’

De volgende stap was geweest dat Aurelio in 1968 een tripartiete meeting tussen Gvishiani, McGeorge Bundy en zichzelf in het Imperial Hotel in Wenen belegde ‘with whisky and yokes and in shirt sleeves.’ Bij de wisseling van de wacht, toen Nixon lbj opvolgde, nam dr. Philip Handler de zaak in Washington over, als president van de National Academy of Sciences, de

[p. 82]

nummer één think tank in de vs.¹¹⁹ Peccei: ‘I went to see Handler and asked him, “do you want to do this”. Handler replied: “Yes but if we do not come to an agreement by June 1969, I have to return the money set aside for this project”.’ Daarop volgde de ontmoeting in Wenen tussen Gvishiani, Handler en Peccei waar ik bij ben geweest en die ik eerder heb beschreven. Aurelio bleek te zijn vergeten dat ik tijdens die ontmoeting hen mijn Club van Rome-film had vertoond. Hij vervolgde: ‘Gvishiani is an excellent piano-player (waar ik het niet eens mee ben: café-chantant wellicht) and Handler has a bariton voice, so we went into a place and made music.’ Die ontmoeting moet de doorbraak zijn geweest, want iiasa kwam echt van de grond. Aurelio Peccei - sorry voor Frits Böttcherwas een der voornaamste architecten van het project door zijn pure volharding. Dat is een eigenschap die we gemeen hebben en wat ons waarschijnlijk tot elkaar heeft gebracht. Aurelio vertelde dat de Fransen graag hadden gezien dat iiasa daar kwam, maar Aurelio maakte de Oostenrijkers duidelijk dat indien zij met een gedegen voorstel kwamen zij de beste kansen maakten. Uiteraard wilde Moskou die denkfabriek het liefste in de buurt hebben en bij voorkeur in het min of meer neutrale Oostenrijk. Al op de Universiteit van Sussex had Peccei de aanwezigen verzekerd dat hij de sovjets mee kon krijgen. He did deliver the goods, thanks, of course, to Gvishiani. Precies als Francisco Paesa benadrukte Aurelio andermaal dat hij zich totaal onafhankelijk in de wereld opstelde. Ik dacht: Man, I am your boy, I operate identical. ‘It all goes to show, Willem, that people are better than we think. They are ready to listen, ready to compromise, they are ready to meet with opponents, but we must use human warmth.’ Dit is natuurlijk eveneens de sleutel tot het Indonesische - door Bung Karno sedert lengten van dagen gehuldigde - musjawarah (praten) tot je mufakat (overeenkomst) bereikt. Aurelio wilde in een film over iiasa - die ik als follow-up van Grenzen aan de groei wil maken - dit ene aspect zeer onderstrepen. ‘It's a deal,’ zei ik.¹²⁰

Overigens is mijn eigen outlook on humanity aanzienlijk minder optimistisch dan die van Aurelio dat staat als een paal boven water.

Eindeloos getelefoneer naar Genève om Paesa onmiddellijk hier te krijgen. Nu is het onze kans. Maar diens kaffer van een secretaresse heeft de boodschap niet of verkeerd overgebracht.

119 Philip Handler was een vriend van me geworden, zoals eerder in deze Memoires beschreven.

120 Door sabotage all around heb ik die film nooit kunnen maken.

[p. 83]

Nu valt dit plannetje in het water. In ieder geval gaat daf eindelijk wel door.

Lewis Thomas heeft Notes of a Biology Watcher geschreven.¹²¹ Het lijkt me een juweeltje van denken en schrijven. Het bestaat uit 29 essays die de Times omschrijft als ‘masterpieces of the art of the essay.’ Ze barsten bovendien van wetenschappelijke informatie. ‘We are told,’ aldus schijnt Lewis Thomas te beginnen, ‘that the trouble with Modern Man is that he has been trying to detach himself from nature.’ Hij gelooft dat een dergelijk detachment illusionair is. ‘Man is not only totally embedded in nature, he is not definable, except in terms of his environment. The earth's life, far from being fragile, is the toughest membrane imaginable: we are its delicate part, transient and vulnerable as cilia.’

Hij vervolgt: ‘We carry stores of dna in our nuclei that may have come in, at one time or another, from the fusion of ancestral cells and the link of ancestral organisms in symbiosis. Our genomes are catalogues of instructions from all kinds of sources in nature, filed for all kinds of contingencies. As for me, I am grateful for differentiation and speciation, but I cannot feel as separate an entity as I did a few years ago, before I was told these things, nor, I should think, can anyone else.’

Bedoelt Lewis Thomas dat niet ieder mens afzonderlijk op een of andere manier uniek zou zijn? ‘Yes,’ zegt hij, ‘the individual is very special: there is nothing like him anywhere in the universe. But the individual exists in a complex field of energy. His identity is shared by innumerable forms of life, some of which he carries inside him, wrongly imagining that they are something like germs or friendly bacteria or knowable microscopic creatures the Reader's Digest might one day explain in understandable prose,’ aldus Joyce Carol Oates in een commentaar op dit boek in de Times.¹²²

Professor Adam Schaff vertelde door de president van Kent University te zijn uitgenodigd voor de viering van 25 jaar navo. Schaff had bezwaar gemaakt tegen de manier waarop de conferentie werd aangekondigd. ‘If you call it, the United States and a new Europe, I will come.’ De aankondiging werd gewijzigd en Schaff reisde naar Amerika. Daarop kwam hij er achter dat de key-note address gegeven zou worden door een voormalige commandant van Amerikaanse troepen in Korea. De man verscheen in uniform, omringd door andere hoge offi-

121 Lewis Thomas, Notes of a Biology Watcher, The Viking Press, New York 1974, 153 pagina's.

122 In september 1974 las ik het boek zelf in Amerika.

[p. 84]

cieren behangen met militaire onderscheidingen. De man had een Koude Oorlog-rede gehouden en aan Oost-Europa als those commies gerefereerd. ‘It was absolutely terrible,’ zei Schaff. ‘I was trying to figure out what to do about it. Should I leave? What? Next Hans Morgenthau spoke, in less aggressive terms, but essentially saying the same things. Except Morgenthau seemed in favor of less us troops in Europe. He literally advocated, that the very first soldier killed in a future European war, should be an American, in order to make sure the us would take part in the war. Typical, Morgenthau left prior to anyone being able to draw him into a discussion. So, I got up, and said: “Dear Glen¹²³, this must be a misunderstanding. For this meeting, you should not have invited me, but instead some 75-year-old Soviet general, who reminded this meeting, that without the glories of the Soviet Army, Adolph Hitler would not have been defeated, and so forth. What is being said here is old hash, I have no agreement with one side or the other. Both sides should get rid of their Armies, and concentrate all the way on creating a new Europe. I bet you, no-one present here, knows what the Geneva Conference on Europe is all about. I am talking about a new Europe and do not try to push me back into the old Europe”.’

De moraal van zijn anekdote was, aldus professor Schaff, dat ‘those poor students at Kent get brainwashed by conventional bastards, like the President of their University, and old hag generals, and tired nonsense people, like Hans Morgenthau.’¹²⁴ Hij gaf toe dat de plaatselijke conservatieve bladen zijn woorden vrij objectief hadden weergegeven. Hij had de knipsels bewaard in geval iemand hem in Polen op de vingers zou tikken dat hij überhaupt in Kent was geweest.

De cia is bezig via de rechter een boek van Victor Marchetti The cia and the Cult of Intelligence tegen te houden omdat Marchetti zelf veertien jaar voor de cia werkte en zich te houden zou hebben aan zijn plicht tot geheimhouding. Hij schreef de studie samen met John D. Marks, een ambtenaar van de inlichtingendienst van het State Department. William Colby, directeur van de cia, legt in een artikel in de Times¹²⁵ de redenen voor deze maatregelen tegen het boek uit. Uit cia-gezichtspunt gezien, ja, maar op die manier zouden ze van eeuwigheid tot zaligheid met hun ongecontroleerde, onwettige maffiapraktijken door kunnen gaan.

123 Glen was Schaffs vriend, de president van Kent University.

124 Heb eerder in deze Memoires mijn eigen ervaringen met Hans Morgenthau beschreven.

125 The New York Times, 29 juni 1974.

[p. 85]

De lezingen-business is booming in Amerika. Er wordt honderd miljoen betaald om sprekers naar eigen club of organisatie te halen. Topsprekers kunnen nu gemakkelijk 150.000 tot 200.000 dollar per jaar verdienen na aftrek van bemiddelingskosten en reis- en verblijfkosten. De Times noemt mijn lezingenmanager W. Colston Leigh ‘the Tiffany of bureaus, which has been in business since the '30's.’¹²⁶ Bill Leigh heeft een honderdtal sprekers, die hij aan duizend spreekbeurten (per jaar) helpt. Hotshots zijn David Niven en Art Buchwald. Bob Walker van het American Program Bureau in Boston met wie ik ook in onderhandeling ben geweest claimt het grootste bureau te zijn met een omzet van vier miljoen dollar in spreekbeurten.

Vloog in een shaky Ilyushin van de Bulgaarse airline terug naar Schiphol.

Op mijn instinct afgaande belde ik Theo Schaapveld van daf thuis op. Hij had een telefoongesprek van de ambassade in Den Haag ontvangen met de boodschap dat dr. Gvishiani niet in Wenen was ‘en ik heb juist vanmorgen alles teruggedraaid.’ Ik verzekerde hem Victor Krylov gesproken te hebben die een delegatie van drie man verwachtte. ‘Nee, twee,’ zei Theo, ‘ik ben met vakantie.’ Schaapveld ging onmiddellijk de heren bellen om te proberen de reis alsnog te regelen. Hoe zijn deze dingen toch mogelijk? Ik herinner me de waarschuwing van Kouznetsov voor hij voorgoed naar Moskou terugkeerde: ‘Wat jij nu allemaal doet of gaat doen is zelfs gevaarlijk.’

Later belde Schaapveld me terug dat hij Victor Krylov niet had kunnen bereiken en morgen dr. Gvishiani rechtstreeks in Wenen zou bellen. De man dacht werkelijk dat hij Gvishiani aan de telefoon zou kunnen krijgen. Amateurs! Hoe kan dit nu opnieuw mis zijn gegaan? Het lijkt wel of ik morgen zelf naar Wenen terug moet gaan om te zorgen dat de ontmoeting plaatsvindt. Welke evil forces are here at work?

126 The New York Times, James Collier, 3 maart 1974.

3 juli 1974

Vannacht belde Schaapveld om 01.30 uur toen hij thuiskwam. Hij beloofde Gvishiani te zullen bellen.

Dewi zendt me een achtkolomsartikel uit de Daily Mail¹²⁷ door Anne Batt van een gesprek met haar nieuwe love miljonair, playboy John Bentley. Jammer genoeg heeft Dewi concurrentie van Viviane Ventura en Francoise Pascal. Maar, schrijft Anne, Bentley viel: ‘hook, line and sinker for Madame Sukarno’ en observeerde ‘love is a chemical thing, isn't it?’. Daarom dumpte

127 Daily Mail, Londen, 27 juni 1974.

[p. 86]

hij zijn toenmalige vriendin, het Duitse model Geschi Fengler, en vloog met Dewi naar Haïti en ging varen in het Caraïbisch gebied. ‘I told her (Dewi) to drop all her Dior dresses and took her sailing in small boats. I love surprising women,’ aldus Bentley. Bij terugkomst aan de Rivièra ontdekte Bentley dat een vriend van hem de hort op was gegaan met Geschi en een knokpartij volgde, waarbij de vriend de haven van Monte Carlo werd ingeleld. Geschi schold Dewi uit. Dewi merkte naderhand op: ‘The worst punishment I can wish them is to have each other (...) but has since resumed the friendship.’ Bentley is trouwens geen onaantrekkelijke kerel.

Als gewoonlijk had ik de nrc een kleine declaratie gezonden voor het leggen van contact tussen de heer Martojo en de nrc, waar tenslotte een prominente publicatie uit voort is gekomen, maar Soetenhorst haast zich te antwoorden niets te weten van de introductie van Martojo en Spoor is met vakantie. ‘We zullen niet pingelen,’ aldus Rob.¹²⁸ Ze doen niet anders.

Theo Schaapveld telefoneerde om te zeggen naar dr. Gvishiani een telegram in het Imperial Hotel te hebben gezonden omdat hij hem natuurlijk niet aan de telefoon had kunnen krijgen. Ik kan er met mijn verstand niet bij waarom het andermaal de mist is ingegaan.

Reed naar mam in Bilthoven. Zij zat met tante Jetty in de tuin. De dames leken me zo geïsoleerd. Mam zei dat de witte tuintafel uit 1915 dateerde. Tante merkte op: ‘Herinner je je de foto van Zagger (hun hond) die op die tafel ligt?’ Allemaal uit 1915! Anthonie Dake belde: ‘Je hebt je weer goed geweerd met dat artikel in de nrc.’ Ik begreep dat hij op een fishing expedition was omdat er ‘van een medewerker’ boven had gestaan; hij wilde weten wie zijn boek de grond in had geschreven. Ik lachte en volgde Peters tactiek: ‘Wat bedoel je?’ Ik ontkende vervolgens de schrijver van het stuk te zijn geweest.

‘Dan was het Jan Pluvier,’ zei hij.

‘Nee man, het is een rasechte Indonesische jurist geweest,’ maar misschien had ik hem zelfs dat niet moeten zeggen. Hij ontkende trouwens ooit gezegd te hebben het Widjanarkorapport van een handelaar te hebben gekregen. Frits Schaling had dit verzonnen. Dake probeert met verdere leugens en ontkenningen zijn gezicht te redden.

128 Brief d.d. 1 juli 1974.

4 juli 1974

Paul van 't Veer produceerde als hekkensluiter een stuk over

[p. 87]

Dake en het Bambang Widjanarko- rapport dat de titel droeg: hoe zwarter suharto, hoe witter sukarno¹²⁹ Hoe verzint de man een dergelijk kader om zijn verhaaltje in te plaatsen? ‘De warme vriendschap en hulpvaardigheid die na de val van Sukarno naar het nieuwe bewind in Jakarta stroomden, zijn goeddeels verdwenen’, schrijft Van 't Veer. Wat hij had moeten schrijven was dat die ‘warme vriendschap en hulpvaardigheid’ voor een generaal die hoogverraad pleegde en een miljoen landgenoten liet afslachten natuurlijk nooit ofte nimmer geaccordeerd hadden moeten worden. Paul van 't Veer vermeldt dat Sukarno vroeger zowat de meest gehate man in Nederland was. Wat hij niet uiteenzet is dat die misplaatste haat voor de bevrijder van onze koloniën ons dermate grote parten speelde dat we niet meer in staat waren om enigermate objectief en ongeëmotioneerd de werkelijkheid van Indonesië na 1945 onder ogen te zien, de realiteit behoorlijk te analyseren en het recht van de Indonesische onafhankelijkheid te erkennen zonder de frustraties daarover op Sukarno af te wentelen. Wat ik overigens zelf ook deed indertijd, maar waarvan ik de waanzin leerde inzien na Sukarno te hebben leren kennen en ter plekke, in Indonesië zelf, het standpunt van de tegenpartij onder de loep te hebben genomen. Paul van 't Veer is een gewone doorsnee Hollandse kletsmajoor die zijn lezers voorzet wat hij haalbaar acht en denkt dat zij willen horen. Hij is in ieder geval geen baanbreker, wat mijns inziens prioriteit nummer één van iedere journalist behoort te zijn.

Aurelio Peccei schreef in de Times over zijn toekomstvisie. Ik ben het zeer met hem eens wanneer hij zegt dat de wereld door toenemend kunnen, door het voortschrijden van wetenschap en techniek, steeds sneller verandert en moeilijker te hanteren blijkt te zijn. ‘Thus, the more we change reality, the more we lose contact with it.’ Dit zijn voor mij gevleugelde woorden. Hij heeft meer dan gelijk. Peccei vervolgde: ‘To rely on past experience is misleading. Altogether new ways and means and probably a different philosophy of life must be devised (...). What is less easily perceived is how little time we have to grasp the gist of the situation and organize our response (...). To undertake this new course, we must understand the distinctive character of this technological age: the exorbitant power acquired by man (...). A Club of Rome study on the limits to growth opened many unwilling eyes to the fact that our globe cannot offer unlimited resources to meet demands.’¹³⁰

129 Het Parool, 3 juli 1974.

130 The New York Times, 2 mei 1974.

[p. 88]

Het grijpt me weer heel erg aan dat ik absoluut niets van Peter hoor. Harteloos. Heb al honderd, nee duizend keer gezegd hem af te zweren, en hier zit ik weer met mijn zelfbeklag. Hopeloos. Ik verlang op zulke moment bij Loet Kilian te zijn of met Erik van der Leeden te praten. Maar zij hebben hun eigen levens en emoties te verwerken. Alles zal binnen de eigen hersenpan moeten worden opgelost.

Francisco Paesa is gereed naar Wenen te vliegen. Vooruit maar weer. We ontmoeten elkaar in het Imperial Hotel.

Schiphol

Een verslaggever van de avro klampt me aan met de vraag wat het doel van mijn reis is. Ik antwoord: om dr. Jermen Gvishiani, de schoonzoon van premier Kosygin, in Wenen te ontmoeten in verband met mijn tweede Club van Rome-boek en laat daf en Francisco Paesa bewust weg. Wanneer hij over een nieuw Luns-boek begint te praten zeg ik: ‘Die zaak is nu beëindigd, Luns kan barsten.’

Amsterdam-Wenen, Olympic Airways

Henk Hofland leent zich tot het schrijven van klinkklare onzin in de Haagse Post.¹³¹ In de rubriek Deze Week plaatste hij twee bijdragen, over de defensienota en over het nieuwsnummer van het anp ‘de bron van het onbenulligste nieuws ter wereld’. Hij ziet zijn eigen verwarde onbenulligheden hierbij blijkbaar gemakshalve over het hoofd.

De achterzijde van klm-tickets bevatten tegenwoordig een intekenformulier voor de ‘mass quality paper of the Netherlands, De Telegraaf.’ Ze worden hier steeds gekker, nog afgezien van het bedrog dat het woord ‘kwaliteit’ op De Telegraaf van toepassing zou zijn.

131 Haagse Post, 6 juli 1974.

Wenen, Imperial Hotel, Room 507,

Om 19.15 uur kwam Francisco beneden. Ik stelde hem voor aan dr. Jermen Gvishiani. Hij droeg een glinsterend zwart pak, een effen rode das - net als Gvishiani - en een Cartier-horloge met een blauw steentje op het knopje. Later vroeg hij Gvishiani of hij een Russisch polshorloge droeg. ‘No, it is Japanese: I wear it to pester them,’ waarmee hij de sovjet-horlogeindustrie bedoelde. Victor Krylov nam zijn Russische horloge af en liet het aan Francisco zien. ‘I know an Arab,’ zei hij, ‘die dertien miljoen horloges in Zwitserland heeft gekocht.’

[p. 89]

Ik zorgde voor een ober en drinks. Gvishiani vroeg Francisco of hij uit Baskenland kwam. ‘No, I am from Madrid,’ zei Paesa. Gvishiani vertelde Georgiër te zijn, waarop Francisco opmerkte: ‘Did Joseph Stalin not come from there?’ Gvishiani zei dat er culturele en etnische banden tussen Georgië en Baskenland waren. ‘We have sent a professor out there to study these questions,’ aldus Gvishiani. Maar daarna was het gesprek eigenlijk meteen raak, omdat Gvishiani informeerde naar Paesa's plannen een Saoedi-tankervloot te bouwen. Hij wilde weten in welk stadium deze plannen zich bevonden en wie eraan deelnamen. Francisco vertelde ook betrokken te zijn bij het contract van El Paso in de vs met Algerije. Gvishiani zette uiteen dat de Sovjet-Unie problemen ondervond met het vervoer van olie en gas uit Siberië naar de Amerikaanse westkust. Er werd over het opzetten van een tankervloot gesproken, maar de Amerikanen wilden 51 percent van de investering controleren. Gvishiani was thans op de gedachte gekomen dat mogelijk een derde partij een tankervloot tussen Siberië en de vs zou kunnen runnen ‘in which we would, of course, financially participate.’ Hij legde uit dat er schepen van 80.000 tot 120.000 ton nodig zouden zijn. ‘We could build some of them, but the problem will be to place orders.’ Paesa onderstreepte dat op dit moment eenderde van alle schepen in de wereld stil lag door gebrek aan lading door de recessie. ‘You can buy already now all the ships in the world you want,’ zei Francisco. Dr. Gvishiani besprak vervolgens de behoefte aan hout in de wereld. Hij was in Wenen in gesprek met enkele West-Duitse firma's die de enorme houtreserves van de ussr wilden helpen exploiteren. Hij roerde klimatologische wijzigingen in de Sovjet-Unie aan en het gebrek aan water in bepaalde streken. Hij onderhandelde met Oostenrijkse firma's over de aanschaf van technologie om hier wat aan te doen.

Het gesprek eindigde met de komst van een dame - kennelijk van Russische afkomst - met wie Gvishiani een afspraak had, maar die ook Francisco op luidruchtige wijze begroette met ‘What are you doing in Vienna?’

‘Top-secret’, antwoordde Paesa, die met verwondering Gvishiani op haar zag toelopen. Wist niet wat ik zag. Beide heren bleken een gemeenschappelijke vriendin te hebben. ‘Now, I like him even more,’ zei Paesa over Gvishiani. ‘He definitely is very human.’ Hij hoopte dat Gvishiani ‘some good women’ zou leveren bij een toekomstig bezoek aan Moskou. Ik gaf Gvishiani verder een brochure van de acf en vroeg hem deze te bekijken, ook omdat mijn grootvader een der oprich-

[p. 90]

ters was geweest en het thans een welvarend en bloeiend bedrijf was geworden. ‘I should like to talk with you all evening,’ zei Gvishiani tegen Paesa, maar de gesprekken zouden in Moskou worden voortgezet. De ontmoeting leek raak. Gvishiani bedankte me tenminste Paesa meegebracht te hebben. ‘The Soviets really need everything they can lay their hands on,’ zei Paesa later. ‘They even need machinery to test machinery. I can get them what they want. They do not need Philips at all. I know a firm in North-Korea which can literally imitate anything they make in the west, including the insignia, like saying it was produced by itt.’

Omdat ik wilde nagaan of broer Theo in Lugano wellicht tot zaken met Francisco zou kunnen komen schreef Paesa de namen van twee Italiaanse maatschappijen op die in staal handelden en voegde er een aantal gegevens bij, waar ik verder niets van begreep, maar om aan Theo door te geven. Hij noemde de ontmoeting van ruim één uur met Jermen Gvishiani ‘very unusual’ en scheen in zijn nopjes te zijn.

De pikantste passage van de ontmoeting tussen Jermen Gvishiani en Francisco Paesa was de nu volgende. De aanloop was een opmerking van Paesa dat hij twee weken geleden een gesprek had gevoerd met Calvi, de bankier van het Vaticaan. Gvishiani antwoordde dat Aurelio Peccei hem had gezegd dat Calvi niet in de positie was de precaire financiële situatie van het Vaticaan te redden. Tegen mij had Aurelio gezegd te verwachten dat Calvi uiteindelijk zijn post van bankier voor de paus zou verliezen, omdat er een zwart schaap moest worden aangewezen. Intussen leek Paesa de volgende strategie te volgen: wanneer Gvishiani namen noemde van mensen, die hij eveneens kende, dan geen spier vertrekken.

Tegen het einde van het onderhoud in het Imperial Hotel trok Paesa onverwachts een papiertje te voorschijn en zei: ‘I know what you want: computer parts.’ Hij las vervolgens een aantal voorbeelden van leveranties op, waar Gvishiani openlijk stomverbaasd over was. ‘I can deliver to you those parts, you need,’ zei Paesa glashard. Victor Krylov kon eveneens zijn oren niet geloven. Later dineerden Francisco en ik samen en hij merkte op: ‘You know, Willem, what we are doing is even dangerous. One lives only one time. You die only one time. Oil people are really gangsters all over the world.’ Ik begreep dat zijn aanbod van computeronderdelen een riskante onderneming was, maar ik wist ook niet dat hij met een dergelijk riskant voorstel iedereen zou overvallen, inbegrepen mij. ‘From now on, you have to come with me on all trips to Russia,’ benadrukte hij.

[p. 91]

Hij adviseerde me om me niet - met Peter - alsnog in de vs te vestigen. ‘You have to remain here. This is an interesting time. You will never be involved again in these kinds of operations.’ Dr. Gvishiani zei op 24 juli met vakantie te zullen gaan zodat onze komst op 16 juli in Moskou uitstekend zou kunnen worden geregeld. ‘We will prepare everything. I will introduce you to the President of the National Bank, who is a friend of mine. We studied together,’ aldus Gvishiani tegen Paesa. ‘Remain also a weekend so we can arrange visits to Leningrad and Kiev.’ Hij vroeg Francisco ook of hij al eerder in de ussr was geweest en scheen opgelucht om te horen dat dit niet het geval was. Krylov vroeg mij ofwe op onze eigen kosten zouden reizen. ‘Certainly,’ antwoordde ik. Maar ik vroeg wel om assistentie bij de visa- en hotelreserveringen, want dat is hopeloos in Moskou. Toen ik zei Krylov te zullen telexen, interrumpeerde Gvishiani: ‘Nee, bericht rechtstreeks aan mij.’ Krylov: ‘I would have to go to him anyway to get instructions.’

Ik vroeg Francisco tijdens het eten hoe hij een dergelijk aanbod voor elektronische onderdelen aan Gvishiani had kunnen doen. ‘I have a small trading company that nobody knows about. I control 20 percent of the market in France and 70 percent in Spain. Of course, it will take years to get our business going in the ussr, but we will just see to it, that contracts are signed, then we will have our commission, and out...’ Terwijl we nog aan tafel waren was er een boodschap dat mijn ski-instructeur Klaus Amann was gearriveerd. Ik stond op, gaf hem de sleutel van mijn kamer en vroeg hem daar op me te wachten. Toen ik hem later terugzag trof het me dat de uitdrukking op zijn gezicht slap en week was. Het was een teleurstellend weerzien.

Francisco en ik kwamen natuurlijk onvermijdelijk op Dewi terecht. Hij had haar semi-naaktfoto in Newsweek gezien en zei: ‘Does she need that publicity? I certainly don't. How do you think they look upon such a picture in Saudi-Arabia?’ Hij had minstens honderd telefoontjes over die foto gekregen. Dewi had zelf uit Monte Carlo opgebeld en toen hij de zaak negeerde gevraagd: ‘Do you have nothing to tell me?’

‘The whole world knows now that she screwed with David Hamilton, because the whole world knows him as well.’ Francisco had het ook prima gevonden dat Gvishiani de dame, die voor hem was gekomen, rustig had laten wachten. Dewi had hem gevraagd mee te gaan naar een gigantisch feest, maar hij piekerde er niet over. ‘She will do everything possible to remain beautiful, have operations on her face and her popo if

[p. 92]

need be, and if it all doesn't work anymore, I assure you she will commit suicide.’ Hij is van mening dat Dewi ‘basically destructive’ is. Maar hij gaf ook toe dat hij zeven maanden geleden zelf niet ver af was van een suicide. De problemen met Dewi hadden toen een hoogtepunt bereikt: ‘Dewi bought last year already a grave and a grave-stone in Japan,’ zei hij, ‘and I am sure when she goes to Japan she is polishing that stone.’

We spraken nog even het door Dewi gewonnen proces tegen Norma Levy in Londen. ‘You know what we are paying those British lawyers?’ vroeg hij en benadrukte we. ‘I asked Dewi, what are you doing this for? Bung Karno is dead. And, you know what she replied: “I would do the same thing for you,” so what could I further say?’

Francisco vertelde de volgende ochtend bij het ontbijt dat agenten, die in vliegtuigen meereizen, vijf verschillende soorten kogels hebben, waaronder kogels die door mensen heen gaan maar niet door de romp van een vliegtuig. Ook kogels met gaseffecten. Hij vertelde ook een apparaatje in zijn eigen zak te hebben waardoor niemand de gesprekken, die hij voerde, kon opnemen. Ik geloof dat het in Noord-Korea was vervaardigd. ‘When they catch on their tape my jamming apparatus, I will have immediately two agents trailing me on a permanent basis, because they will reason anyone with such sophisticated equipment must be dangerous.’ Ik vroeg mij af of hij zijn stoorzender aan had staan tijdens de ontmoeting met dr. Gvishiani en wat de consequenties konden zijn. Het viel me eigenlijk voor het eerst op dat Francisco een nagelbijter is. Slecht teken.

Het eerste wat hij bij het ontbijt deed was een rode anjer uit het vaasje op tafel in het Imperial in zijn knoopsgat steken. In de taxi naar het vliegveld vroeg ik om 2.000 dollar voorschot op mijn kosten. Hij zei dat dit helemaal geen probleem was. Op zijn reis naar Djedda had hij ook iemand 10.000 dollar gegeven. Hij insisteerde dat we first class naar Moskou zouden vliegen en liefst Swiss Air.

6 juli 1974

Amerbos

Geloof dat Peter met Juan naar Parijs is. Droomde van hem. Het was allemaal zeer verward. Mijn ouders waren er ook bij. ‘All that we see or seem to see is but a dream within a dream’, zei Edgar Allan Poe. Ik zal er nooit iets van begrijpen.

Fred van der Spek heeft doorgezet en op 3 juli Max van der Stoel gevraagd wat die verschrikkelijke man, generaal Sutopo Juwono, hier als ambassadeur van Indonesië te maken heeft.

[p. 93]

Die man is uitzonderlijk. Wie anders doet iets in het befaamde parlement?¹³²

Time wijdt een cover story van acht pagina's door Henry Grunwald en anderen geschreven aan de rol van de pers in de Watergate-affaire. Dat is journalistiek van de bovenste plank bedrijven.¹³³ Ik kan er over meespreken. ‘Newsmen constantly wrestle with the problem,’ schrijft Time, ‘of how to find their way among the innumerable shadings of truth and the often agonizing choices about what to print and what not print (...). To an apparently irreducible number of Nixon supporters, the President literally can do no wrong.’ Zet Luns in de plaats van Nixon en dan was het identiek mijn probleem hier. De vraag is: zijn journalisten bereid het morele en psychologische vacuüm te doorbreken dat sommigen van deze heren omringt? Mark Twain achtte het de belangrijkste functie van de pers ‘to keep people in love with their country.’ Gaat die vlieger op ervan uitgaande dat love is blind? ‘The audience will have to learn or relearn, that printing optimistic pap is no service to the country,’ en nu komt het, ‘while exposing the dark side of society or of a Government (bijvoorbeeld het gelieg van Luns) can indeed be an act of love and loyalty.’ Voilà.

‘Freedom of the press exists not for the pleasure and profit of journalists but for the benefit of the nation.’ Aldus Time. Nixon en zijn cronies stelden alles in het werk om die vrijheid te ondergraven en te ondergraven. Het is opnieuw een onthutsend verslag. Ik vraag me dikwijls af wat Luns en de bvd eigenlijk precies tegen mij hebben ondernomen, omdat ik informatie en meningen over Nieuw-Guinea publiceerde, die niet in hun kraam te pas kwamen.¹³⁴

Casper van den Wall Bake heeft op een jovd-congres in Meppel het strijdlied De Internationale laten spelen wat tot chaotische taferelen schijnt te hebben geleid. Hij zond me de voorpagina van het Hoogeveens Dagblad met de opmerking: ‘ze kunnen tegenwoordig niet eens meer een grapje waarderen (...).’

132 Zie bijlage 15.

133 Time, 8 juli 1974

134 Pas in 1991 zou ik ontdekken wat er achter mijn rug was gebeurd.

7 juli 1974

Gerrit Jan Wolffensperger stuurde me een afschrift van de uitspraak van de Hoge Raad der Nederlanden naar aanleiding van de affaire Hofland-Zonneveld¹³⁵.

135 Uitspraak no. 67328 van 25 juni 1974. Hofland had Telegraaf-fotograaf Zonneveld mijn huis binnegeloodst waar ik een feestje had georganiseerd waarbij ook sovjetdiplomaten te gast waren.

[p. 94]

Mahlers Eerste Symfonie roerde me tot tranen. Ben ook zeer bezorgd over Peter die met Antonio de hort op is.

Dr. C.L.M. Penders, een Australiër van Nederlandse afkomst, heeft The Life and Times of Sukarno geschreven onder de vlag van de University of Queensland.¹³⁶ Ben totaal disgusted. Hoe is het mogelijk dat dergelijke boeken geschreven worden.

James Reston schreef ‘Ever since Adam or was it Eve leaked the news about the tempting apple and other funny business in the Garden of Eden, the human race has been arguing about the wisdom of leaking forbidden news (...). This leaking is a complicated business. The communists are the best antileak plumbers. “Why should freedom of speech and freedom of press be allowed?” Lenin asked in Moscow in 1920. “Why should a government which is doing what it thinks is right allow itself to be criticized?”’

Het verschil tussen Lenin en Luns is dat Lenin openlijk stelde dat vrijheid van de pers van de gekken was en niet zou worden toegestaan, terwijl Luns en zijn cronies er precies zo over denken en de andersdenkende journalist (mij dus) via het zenden van bvd-agenten naar kranten, proberen uit te schakelen en dat allemaal in het geheim. Maar ook Reston zegt: ‘Even the Soviet plumbers cannot stop the leaks, cannot silence Solzhenitsyn, Sakharov, Pasternak, or even Stalin's daughter Svetlana, for the spirit of freedom is eternal, and even in that closed society, truth leaks out.’¹³⁷

136 Dr. C.L.M. Penders, The Life and Times of Sukarno, Sidgwick & Jackson, Londen, 1974.

137 The New York Times, 21 juni 1974.

8 juli 1974

Professor Justus van der Kroef schrijft dat hij via zijn bronnen heeft vernomen dat er in Jakarta ‘an explosive situation’ is ontstaan. Was het maar waar. Hij was drie weken geleden in Bangkok op het seato-hoofdkwartier en ook daar was men pessimistisch ten aanzien van Indonesië. ‘It will be fascinating to compare impressions with you.’ Hij beschouwt eveneens het Widjanarko-rapport de zwakste schakel in Dakes argumentatie en vraagt zich af of Nasution hier achter kan hebben gezeten.¹³⁸ Eindelijk zendt Aklilu Lemma, bioloog en directeur van de Ethiopian Science Foundation, het door hem gecorrigeerde gesprek bestemd voor Deel II naar Bruna.¹³⁹

De heer Nefredov op de sovjetambassade zei: ‘We are always ready to help you’ en vroeg om drie paspoortfoto's, een foto-

138 Brief d.d. 1 juli 1974.

139 Zie Grenzen aan de groei, Deel II, Bruna 1975. Zie bijlage 16.

[p. 95]

kopie van onze paspoorten en een ingevuld visumformulier. Paesa's formaliteiten konden in Den Haag worden vervuld. Ik belde Francisco om deze zaken te bespoedigen.

Ging naar Bilthoven en dineerde met mam in Soesterberg. Maar zij was erg moe. Ik kon het aan haar zien. Tante Jetty die altijd een nachtbraker is geweest had haar opgehouden. Mam kan er niet tegen. Maar door de maaltijd herkreeg zij haar kleur. Mam stond al in de deur gereed, met de twee honden, omdat ik nog steeds de motor van mijn tr 6 niet kan afzetten, want dan duurt het minstens een uur voor ik weer kan starten. Absurd bij zo'n dure auto, maar waar.

Ging laat nog even naar het Vondelpark, waar een nicht vertelde vorige week met twee jongens in de bosjes bezig te zijn geweest, toen opeens twee geüniformeerde marechaussees waren verschenen die alleen maar hadden gezegd: ‘Doe dat nu thuis jongens’, en doorgelopen waren.

9 juli 1974

Time publiceert de namen van persoonlijkheden niet ouder dan 45 jaar die in de toekomst een belangrijke rol zullen gaan spelen. Jermen Gvishiani is erbij en in Japan de door mij geïnterviewde Jokei Kono.¹⁴⁰

Newsweek heeft Dewi verontschuldigingen aangeboden voor de gepubliceerde foto. De schade is echter berokkend.

Peter belde uit Hotel Montaigne in Parijs. Hij is inderdaad met Juan Antonio op stap. Hij zei dat hij veel alleen was wanneer Juan moest repeteren en dat hij dan snel gedeprimeerd raakte. ‘Het is heel anders dan wanneer wij in Parijs zijn.’ Dat weet ik ook. Het gesprek liet me cold en emotionally dead.

De heer Martojo vertelde dat Dake een verhaal van vierentwintig pagina's aan André Spoor als verweer had gezonden. Spoor had geantwoord dat indien Dake iets werkelijk belangrijks meende te moeten vertellen hij dit kon inzenden en dat het gepubliceerd zou worden. Adam Malik was naar Moskou gereisd, want nu de bereidheid in het Westen afnam om via de iggi-invalshoek enorme bedragen aan Suharto te fourneren ‘Indonesië haar oude chantagepolitiek weer heeft opgenomen’.

140 Time magazine, 15 juli 1974. Zie: Genzen aan de groei, deel I. Bruna 1975. Misschien de opmerkelijkste vermelding in Time was Saddam Hussein als toekomstige persoonlijkheid in het Nabije Oosten.

10 juli 1974

Het is doodzonde dat de waterval aan gedachten die in bed bij me opkomen - vooral wanneer ik niet kan slapen, piekerend

[p. 96]

over Peter - steeds verloren gaan. Bij het opstaan ben je alles vergeten, evenals dat wat je ook gedroomd mag hebben. Jammer.

Ik heb het gesprek met de Indiase communist Mohit Sen bewerkt. He makes a lot of sense, as communists helaas dikwijls doen. Lunchte in Lage Vuursche met Jan Pieter Visser van de ncrv en een voormalige dominee Van Gelder die het eigenlijke gesprek op film met Aurelio Peccei straks zal voeren. Ik mag blijkbaar per se niet in beeld op de ncrv.¹⁴¹ ‘De Derde Wereld is niet kapot van Peccei,’ aldus Van Gelder.

‘Ja, dat heeft een of andere kloot in de nrc geschreven,’ antwoordde ik. De kloot was Van Gelder zelf geweest. ‘Ik zag het aankomen,’ zei Jan Pieter later. Eigenlijk vond ik het prima dat ik met scherp heb geschoten. Die man is in de verste verte geen match voor Aurelio met zijn zweverige linkse derdewereldideeën.

Intussen ben ik, naar aanleiding van zijn telefonische verzoek, eindelijk weer eens bij Gerard Croiset geweest. Hij heeft al zijn activiteiten stopgezet en moet ontzettend uitkijken met zijn gezondheid. Hij had een stuk hout laten komen, had beitels gekocht en wilde een kop maken. Plotseling vroeg hij: ‘Had je iets tegen mij? Ik ben mij van niets kwaads bewust. Anders bied ik je mijn excuses aan.’ Wat doe je op zo'n moment? Ik ging door de grond. Ik zei dat ik had willen zwijgen, maar nu hij het te berde bracht, ik het zeer vreemd had gevonden dat hij zichzelf had tegensproken toen ik bij hem te rade was gegaan over het gaatje in mijn achterband dat door verschillende deskundigen als kogelgat was bestempeld. Ik vertelde hem dat ik Carel Enkelaar, gezien zijn houding, steeds minder als een vriend zag die bereid was zijn nek voor me uit te steken. Hetzelfde gold voor Kees Buurman. Gerard: ‘Buurman is niets, maar Enkelaar is wel een figuur.’ Wat mij betreft zijn eigenlijk zowel voor Croiset als voor Enkelaar mijn gevoelens van echte vriendschap vervlogen. De rek is eruit, zou Annie Schmidt zeggen. Ik heb trouwens in bijna niemand meer zin. Het wordt steeds erger.

Croiset: ‘Carel Enkelaar heb ik nog nooit een negatief woord over jou horen zeggen.’ Dat mag waar zijn, maar ik krijg geen opdrachten van de nos, laat staan een vaste aanstelling. Croiset dacht dat Nixon de twee jaar van zijn presidentschap zou uitzitten. ‘Hij heeft net als jfk de oliebaronnen tegen zich.’¹⁴²

141 Dat was het gevolg van jarenlange overheidssabotage met een in 1991 bekend geworden instructie van Luns dat ik als persoon en journalist onaanvaardbaar was voor de regering.

142 Daar zat Croiset naast.

[p. 97]

‘Vind je die Henry Kissinger niet geweldig?’ Allerminst, in het geheel niet. Ik vind Kissinger een der meest notoire crooks in Washington ever. Hij dacht dat Europa over anderhalf jaar de energiecrisis weer te boven zou zijn: ‘Want de Arabieren kunnen toch niet op tegen de slimme zetten van het Westen.’¹⁴³ En nog een vraag over Dewi: ‘Hoe is het met die Mina?’

Ben met mam in Lage Vuursche gaan eten. Zij vond het diner zalig, had zich weer als vanouds opgedoft en zelf juwelen voor de gelegenheid te voorschijn gehaald. Maar zij bracht tweemaal met enige klem naar voren dat tante Jetty pas volgende week weer zou komen, ‘en ik dacht al: dan ben ik lang alléén.’ Het ging me door merg en been toen ze dit zei, vooral omdat ik binnenkort zelf naar Moskou moet. Ik zal in ieder geval nog zoveel mogelijk naar Bilthoven gaan.

Drie Kamerleden van de PvdA hebben de ministers Max van der Stoel en Van Kemenade gevraagd te onderzoeken welke ‘volstrekt verwerpelijke opmerkingen Luns tegen Nixon over de Nederlandse taal heeft gemaakt. Tijdens een navo-bijeenkomst in Brussel zou Luns niet geweten hebben dat een microfoon aanstond en hij wilde op de hem gebruikelijke wijze lollig tegen Nixon zijn en merkte op: ‘Van alle diergeluiden lijkt het Nederlands nog het meest op een taal, en ook dan nog vind ik dit niet aardig tegenover de dieren.’

143 Daar zat hij in de roos.

11 juli 1974

De dagelijkse ophangtelefoon is al weer geweest. ‘Hallo?’ Bam! De jongen bij de kapper die mijn kop waste zei mijn dagboek op televisie (vpro) te hebben gezien. ‘Dat lijkt me een tienjarenplan om dat allemaal te lezen,’ zei hij

Vroeg mam gisteren: ‘Hebt u piano gestudeerd?’

‘Hoe weet je dat?’ antwoordde zij. Zij studeerde de Suite Bergamasque van Debussy om op een volgende tape naar broer Hendrik te kunnen zenden.

12 juli 1974

Kwam voor niets voor mijn visum naar de sovjetambassade. De heer Nefredov heeft het benodigde stempel mee naar Groningen genomen, waar een sovjetmatroos van een schip is gevallen en is overleden. Het kost allemaal tijd en geld.

Sukmawati Sukarno schreef¹⁴⁴: ‘Dat Dewi's halfnaakte foto ook in Goro's Magazine in Jakarta was verschenen en de hele familie schaamt zich voor haar gedrag, want tenslotte is zij een

144 Zie bijlage 17, brief d.d. 5 juli 1974.

[p. 98]

weduwe van Bapak. Ik heb haar onmiddellijk geantwoord dat we het allemaal betreurenswaardig vonden, maar dat Dewi via advocaten al een apology van Newsweek had gekregen, want zij had er geen toestemming voor gegeven. ‘I guess, as long as Dewi lives, she will do very wise things and very stupid things. It is part of her.’

Bibeb zond haar boekje Veertien Vrouwen op dat zij Peter en mij aanbood uit dank voor het door mij geregelde gesprek met dr. Margaret Mead. Typisch Bibeb. Een vriendin die weet wat trouw is.

13 juli 1974

Was al om 22.30 uur in bed. De vogels maakte al vroeg een erbarmelijk kabaal. Sliep weinig vannacht en droomde zo van Peter dat ik in tranen was.

Nam mam mee voor de lunch naar Soesterberg. Zij was vandaag weer dovig en het schokte me hoe weinig we hadden te zeggen. Het zal aan mij liggen. Voor Peter schijnt het laatste greintje emotie te zijn verdwenen. Mam zag een echtpaar aan een andere tafel met drie jongetjes. ‘Zo herinner ik mij dat je vader en ik vroeger met jullie zaten,’ en mam kreeg tranen in haar ogen. Was zelf ook ontroerd. Zij zei dat we ons in dining-rooms van hotels gewoonlijk ‘reasonably well’ gedroegen.

Milovan Djilas zegt in de Times: ‘Communists are unable to free themselves from their greatest disgrace, the concentration camps.’ Dat zijn aspecten van de ussr die je geneigd bent te vergeten wanneer je met dr. Gvishiani in het Imperial Hotel over computeronderdelen zit te praten. ‘Not a single Communist state is a legal state in the true sense,’ schrijft Djilas.

14 juli 1974

Ronald Gase kwam me halen omdat hij jarig was en we aten in Mei Wah. Hij had Luns geschreven. Hij wilde zijn onderzoekingen voortzetten. Hij stelde gelukkig weinig vragen en misschien wil hij het contact handhaven, maar bij mij is het rode lampje permanent aan.

Darwin on Man door Howard Gruber is een psychologische studie van wetenschappelijke creativiteit, waarin eveneens de vroege cahiers met notities van Darwin zelf zijn opgenomen. Stephan Jay Gould bespreekt het boek in de Times. Wie ontkent dat ‘Darwin was undeniably the focus of the greatest conceptual revolution in the history of biology?’ Desalniettemin zijn er allerlei denigrerende kwalificaties verschenen als ‘a great assembler of facts and a poor joiner of ideas of a limited intel-

[p. 99]

lectual mind and insensitive culturally of not belonging with the great thinkers.’ Zijn notebooks, zegt Gould ‘display all features of humanistic intellect that his detractors denied.’ Darwin geloofde ‘that mind, as a consequence of brain, was like everything else a result of natural selection.’ Hij vervolgde: ‘I believe that emotions, instincts, degrees of talent, which are hereditary, are so because the brain of a child resembles parent stock.’ Ik vraag me of of dit waar is.

15 juli 1974

Gisteravond laat belde iemand uit Haarlem op: Luns was een kluns of was Willem Oltmans een kluns? De witte jas die ik droeg bij de begrafenis van Emile van Konijnenburg bewees dat ik die dag een glaasje te veel op had gehad. Ik legde de telefoon naast me neer en luisterde niet verder.

Kindertotenlieder. Voor de zoveelste keer dezer dagen ben ik aan een brief voor Peter begonnen.

Francisco Paesa telegrafeert dat het absoluut noodzakelijk is onze Moskouse reis af te zeggen. Ik belde hem op.

‘Wim, I am just thinking of you,’ aldus Paesa, ‘I sent you a cable.’

‘I know, I got it, but you cannot say all of a sudden to Gvishiani, I am not coming, I am too busy.’

‘It is a race with time,’ zei hij.

‘Then I go alone.’

‘Maybe.’ Hij zal mij om 21.20 uur van het vliegveld in Genève halen.

‘We will find an excuse not to go,’ aldus Paesa.

‘No, that is dishonest and the wrong way to start off,’ antwoordde ik. Ik belde mam die zei: ‘Probeer hem te dwingen met je mee te gaan. Maar, helaas, je ziet, ik heb het je altijd gezegd, je kunt niemand vertrouwen...’

Ik vraag me af of dit iets met Dewi heeft te maken. Een guy in love maakt vreemde bokkensprongen.¹⁴⁵ God mag weten hoe het precies in elkaar zit. Maar mam waarschuwde eveneens dat wanneer we deze eerste afspraak met Gvishiani niet zouden nakomen dan zou de start met de plannen van Paesa hoogst ongelukkig zijn.

De zwager van Emile van Konijnenburg schrijft inderdaad in het bezit te zijn van diens documentatie inzake de Nieuw-Guinea-affaire en de bewegingen van de groep-Rijkens. Misschien kan Ronald Gase de hele zaak bewerken. Ik zou zeker bereid

145 Later zou Dewi me vertellen dat zij onze tickets naar Moskou had betaald, maar toen zat Francisco al in de gevangenis en kon ik dit niet verifiëren.

[p. 100]

zijn een apart boek over Van Konijnenburg aan de hand van die documenten te schrijven.

Schiphol

Caspers vliegtuig staat aangekondigd. kl 591 naar Kano en Johannesburg om 22.30 uur. Hij kwam aanlopen met letterlijk alles aan wat ik voor hem uit Amerika had meegebracht: het bijzondere wollen shirt van Max X. uit de Village, de kaal geworden Frye boots, zelfs de oude slobberbroek. Hij zag nogal bleek en zei: ‘Ik moet eerst bruin worden.’ Ik kreeg ter plaatste een erectie door hem. Ik dacht: hoe zou het tussen ons ooit hebben kunnen verlopen, wanneer ik zou hebben toegeslagen zoals Juan Antonio bij Peter deed? Hij vroeg: ‘Als ik je een Afrikaanse armband zend, draag je die dan?’ Natuurlijk. Gaf hem twee zoenen, maar ik was niet in staat hem werkelijk in mijn armen te sluiten. Hij kwam me achterna, toen ik bij de paspoortcontrole was en raakte me nog even aan en keek echt ontdaan. Ik zei: ‘I love you; I am only unable to spontaneously show it to you like before.’ Hij zei het vooral pijnlijk te hebben gevonden van zijn 88-jarige grootmoeder en van zijn hond afscheid te hebben moeten nemen. Hij vroeg me opnieuw naar Zuid-Afrika te komen en samen op vakantie te gaan. Hij zou nu met zijn familie in de Rainbow-room dineren. Ik zelf vloog naar Genève. Kocht een miniflesje van Balmain voor Kartika. Zij is met madame Azuma op Villa Rajada, terwijl Dewi in Saint Tropez uithangt - met meneer Bentley.

Bij het vallen van de avond kan je in de verte de besneeuwde toppen van de Mont Blanc zien. Ik denk dan altijd aan Inez Röell.¹⁴⁶

Francisco haalde me af in de Jaguar van Cointrin. We vliegen donderdag first class naar Moskou. Stel je voor dat ik het er niet op had gewaagd om toch naar Genève te gaan. Waarom ben ik het steeds die dit soort zaken er gewoon moet doordrukken? Zelfs in 1961 moest ik vanuit Los Angeles Emile van Konijnenburg (klm) en Koos Scholtens (Shell) aansporen op mijn verantwoordelijkheid naar Washington te vliegen om president Sukarno daar te ontmoeten. Ze volgden mijn advies en een nieuwe pagina aan de rol van de groep-Rijkens in het Nieuw-Guinea-geschil werd toegevoegd.

Kartika gaat met haar verzorgster volgende week voor vier weken naar Indonesië.

Ik belde mam nog vanaf het vliegveld en gelukkig komt tante Jetty uit Wassenaar dus is zij niet steeds alleen.

146 Zie Memoires 1925-1953 en Memoires 1953-1957.

[p. 101]

16 juli 1974

Francisco gaat pas 18 juli naar Moskou. Hij vroeg me een brief voor dr. Gvishiani op te stellen, die ik moet meenemen.

Dear dr. Gvishiani,
Because of unforeseen most urgent business developments I deeply regret, that I was obliged to slightly delay my departure for Moscow. However, Willem Oltmans will leave today as scheduled. He intends to assist in preparing the necessary background information for the forthcoming discussions
I can now arrive July 18 in the late afternoon. I sincerely hope, that my delayed arrival will not inconvenience your own plans etcetera (...).

Tijdens het overstappen in Zürich belde ik eerst naar mam. Zij was verheugd dat ik Francisco had overgehaald toch naar Moskou te gaan. Zij vertelde en passant dat de kippen van de buren met haar lievelingshaan nu weg waren na het overlijden van de bejaarde buurvrouw.

‘Ik mis mijn goudhaan erg. Zo zie je,’ zei ze, ‘als je je inbeeldt dat iets van jou is, wat niet van jou is, hoe dom dat is.’¹⁴⁷

‘Maar u hebt toch nog uw duifjens?’ vroeg ik.

‘Ja, en de merelijns.’¹⁴⁸

Ik was de enige First Class passagier in Swiss Air van Zürich naar Moskou.

Nietzsche: ‘De diepste wetten van behoud en groei gebieden, dat iedereen zijn eigen deugd, zijn eigen categorische imperatief opspoort.’ Ik ben het daar zeer mee eens en om die reden twijfel ik ook aan Darwins stelling dat de hersens van ouders en kinderen op elkaar zouden lijken. Misschien qua gewicht en neurofysiologische samenstelling, maar iedere programmering is weer anders, als een vingerafdruk. Nietzsche: ‘De mens is relatief genomen het slechtst geslaagde dier, het ziekelijkste, dat in de gevaarlijkste mate vervreemd is van zijn instincten - zij het desalniettemin ook het interessantste!’ We zijn, zeg ik steeds, but glorified apes!

Russell Baker beschrijft de komeetachtige opkomst van Henry Kissinger op het politieke toneel in Washington als ‘seeing Othello wander into the second act of “Hair” stripped down to blue jeans and start climbing the scenery.’ Kissinger is razend

147 Mam refereerde zonder twijfel aan wat zij zag als een aanhoudend gevecht van haar kinderen om acf-aandelen.

148 Mam gaf alle dieren troetelnamen.

[p. 102]

vanwege bepaalde ‘lekken’ die hem voor leugenaar hebben gezet. Feitelijk is er weinig nieuws onder de zon.¹⁴⁹

Bij aankomst in Moskou duurden de douaneformaliteiten weer absurd lang. Er was geen hotelreservering want Vernu Reizen had weer eens de verkeerde data ingevuld. Met kunst en vliegwerk hebben we Hotel Leningradske gekregen, dat beslist geen first class accommodatie biedt. Vraag me nu al af hoe we het hier tot volgende dinsdag moeten uithouden. De vloer in de badkamer is te smerig om je blote voeten op neer te zetten. De liften komen met enorme vertraging. Achterlijke troep.

149 New York Times, 15 juni 1974.