Memoires 1973-1974

[p. 74]

Amsterdam

9 december 1973

Amerbos

Gezellig met Peter in La Belle Epoque gegeten. Zijn vriend Philip Nasta heeft weer problemen. Hij maakt zich er oprecht zorgen over. Hij sprak veel over zijn studie. Hij moet proefpersoon zijn bij een brain-test. Ze zitten ook nog steeds met duiven te klieren a la Skinner. Hij vindt dat de maatstaven en de hoeveelheid te verwerken materiaal te hoog liggen. Met anderen maakt hij zich zorgen over zijn propedeutisch examen in 1974. Hij zou best in Amsterdam verder willen studeren. Genoeglijke dag met Peter.

Er was een brief van de ambassadeur van Sri Lanka in Parijs.¹¹⁴ Interview van enkele uren met Hans Wieringa van de Belgische Post. Denk er niet meer over na. Ik ben volkomen open geweest en dus kwetsbaar. Kan me niets schelen. Wieringa schijnt boekjes te schrijven over Johnny Jordaan.

Broer Theo belde uit Lugano om na te gaan of ik veilig uit Moskou terug was gekomen. Zeer attent.

114 Zie bijlage 14.

10 december 1973

Het weekend met Peter was in één woord zalig.

Wim Klinkenberg zegt dat drs. J.M.M. van der Pluijm bij de Volkskrant niets meer heeft in te brengen. ‘Daar heerst volmaakte chaos. Iedere dag beslist de volksvergadering wat er gebeurt.’ Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben.

Theo Schaapveld van daf is thuis en overspannen.

Om 12.00 uur arriveerde Robrecht Willaert van de brt uit Brussel. Aardige kerel, jong, misschien in de klasse van Klaas Jan Hindriks. Hij is envoyé spécial. Vlot interview. Toonde hem de bijbehorende knipsels. Er was gisteren een rel in Brussel, omdat Luns tegen het gebruik in naar het Hilton Hotel was gegaan om Henry Kissinger te ontmoeten. Het Belgische Journaal had er gewag van gemaakt. Er werd over ‘prestigeverlies’ voor Luns en de navo gesproken, wat wel erg overdreven is. Toen ik zei: Luns is een ordinaire lafaard die geen debat aan durft en

[p. 75]

de essentie ontwijkt, zei Willaert: ‘Ik weet niet of we dat kunnen uitzenden en of het belediging is, want wij zijn bij de brt tenslotte semi-gouvernementeel.’ Daar heb je het weer. Ik trok een vergelijking tussen Luns en zijn gelieg en Nixon met Watergate. Zal ook wel in de prullenmand verdwijnen.

Willaert was ook bij Paul van 't Veer geweest ‘die met zoveel woorden heeft gezegd dat Luns de zaak heeft belazerd.’ Ik vroeg Willaert welke woorden Van 't Veer precies had gebruikt. Dat wist hij niet meer. Het zal wel weer geen calling a spade a spade zijn geweest. Dat doet ‘men’ hier niet uit gebrek aan moed en andere achterhandse overwegingen. Willaert zou in de toekomst samen met mij iets willen gaan doen. Daar heb ik best zin in.

Accent heeft twee pagina's aan Den Vaderland Getrouwe gewijd door Thomas Leeflang.¹¹⁵ Er stond ook een onzinnig stuk van bijna een pagina in Propria Cures.¹¹⁶ Ze worden daar steeds gekker. Geef ze de ruimte. Aad Nuis vergaste de lezers van De Tijd op geklets in de ruimte over wat, normaliter, als een serieuze zaak moest worden behandeld. Aad Nuis doet me denken aan de gevleugelde woorden van Konrad Adenauer, indertijd geciteerd door de Britse Hoge Commissaris in West-Duitsland: ‘Het is jammer dat de lieve God de intelligentie van mensen beperkingen heeft opgelegd zonder ook hun domheid te begrenzen.’¹¹⁷

Ernst Utrecht heeft de negende brief van Bung Karno aan Dewi in De Nieuwe Linie becommentarieerd.¹¹⁸

De Brabant Pers heeft een uitstekend verslag van Den Vaderland Getrouwe gegeven en komt met opmerkingen als ‘Met Oltmans geloven we dat het parlement het minister Luns wat al te gemakkelijk heeft gemaakt inzake Nieuw-Guinea. In een democratie krijgt men echter het parlement dat men waard is. Luns is niet schuldiger dan de volksvertegenwoordiging waaraan hij verantwoording moet afleggen.’¹¹⁹ De recensent noemt mij de kleinzoon van Jan Frederik Oltmans, schrijver van De Schaapherder en kent dus zijn Nederlandse literatuur niet. J.F. Oltmans leefde van 1806 tot 1854.

Het boek van prins Anak Agung is uit.¹²⁰ Hij bevestigt inderdaad dat Willem Drees hem heeft gezegd dat Joseph Luns onwaarheid sprak over de Conferentie van Genève en de kwes-

115 Accent, 24 november 1973.

116 Propria Cures, 24 november 1973.

117 Dean Acheson, Power and Diplomacy, Harvard University Press, 1958, p. 94.

118 De Nieuwe Linie, 28 november 1973.

119 Brabants Nieuwsblad, 1 december 1973.

120 Helaas kan ik het boek van prins Anak Agung Gde Agung niet terugvinden.

[p. 76]

tie-Nieuw-Guinea. Valt me mee. Wil er überhaupt wat gebeuren dan zal ik de klootzakken van Vrij Nederland erop attent moeten maken. Intussen heeft Anak Agung Gde Agung geen persconferentie gegeven bij het verschijnen van zijn boek misschien uit vrees dat hem zal worden gevraagd of hij ooit tegen Drees zei: ‘Hebt u geen loslopende luitenant?’ (die Sukarno zou kunnen doodschieten?)

Om 20.00 uur ben ik enigszins contrecoeur naar Krasnapolsky gegaan ter bijwoning van een anti-Suharto-avond georganiseerd door J'accuse, Komitee Indonesië en Sjaloom. Willebrord Nieuwenhuis (kro-Echo) wordt opgevoerd als spreker, dan weet je al genoeg. Ken dit meneertje uit New York. Hij weet niets over Indonesië. Jan Pluvier kan me ook gestolen worden.

Bij binnenkomst zag ik al meteen een Indonesische jongen, groot, in kale blue jeans, een witte jas met schaapswol en vooral met een mieters smoel met een in zichzelf gekeerde uitdrukking. Ik had de grootste moeite mijn ogen van hem af te houden. Wertheim noemde tenminste mijn boek en zei dat ik had bewezen dat Luns a lying Dutchman was. Pluvier, de idioot, noemde de regering-Sukarno ‘een rechts bewind met een menselijk gezicht.’ Zo iemand gaat in Nederland door voor Indonesië-specialist.¹²¹

Een nos-regisseur kwam me vragen of ik ook iets wilde zeggen wat hij dan kon opnemen. ‘Alles is al gezegd,’ antwoordde ik. Hij bleef aandringen en tenslotte heb ik na de pauze een paar woorden gesproken. Ik zei het een charmante avond te vinden, maar dat alles wat te berde werd gebracht reeds door de aanwezige kleine groep belangstellenden ook al werd gedacht. ‘We zijn verkeerd bezig, met de verkeerde mensen op de verkeerde plaats. Iedereen in deze zaal weet bijvoorbeeld dat pvda-zakken als Jan Pronk geen geld aan het generaalsregime in Indonesië zouden moeten geven en dat er publicitair heel anders te werk dient te worden gegaan om werkelijke veranderingen aan te brengen. Mijn telefoonnummer staat in het boek. Wie er belang in stelt moet maar eens langskomen om een plan de campagne op te stellen’. Iemand stond op en zei dat een bijeenkomst in de rai aardig zou zijn maar voor de sponsors onbetaalbaar. Ik zei maar niets meer.

Mam is in paniek. De acf-aandelen schijnen 100 percent te zijn gezakt.

121 Zie de reclametekst voor de avond, tevens toegangsbewijs, bijlage 15.

[p. 77]

11 december 1973

Luns heeft iets nieuws bedacht. Hij heeft in een toespraak, waar hij de ministerraad van de navo in Brussel mee opende, de Sovjet-Unie vergeleken met Hitlers Derde Rijk, dat zich eveneens tot de tanden toe bewapende en niet-aanvalsverdragen sloot. Een hard gelach om naar te luisteren voor een natie die door Hitler onder de voet werd gelopen en waarbij naar schatting twintig miljoen burgers om het leven kwamen.

Uitstekend gesprek met Spoor. Hij had het boek van Anak Agung Gde Agung nog niet in handen gehad, maar hij begrijpt dat er ‘iets’ aan zal moeten worden gedaan.

Om 13.00 uur was ik in Bilthoven om met mam te gaan lunchen. Ik had gevraagd de honden liever thuis te laten. Nu stond ze al bij het hek in de kou op me te wachten opdat de beesten de auto niet zouden horen omdat ze teleurgesteld zouden zijn. Iemand deed iets stoms op de weg. Ik zei: ‘No brains,’ zoals mam zelf altijd zegt. Deze keer voegde ze eraan toe: ‘Ze denken niet vlug genoeg.’ Ik dacht, precies. We namen slechts een pannenkoek, want ik moest ook nog naar Bruna en naar Vladimir Kouznetsov op de sovjetambassade in Den Haag. Kwam tien minuten te laat bij Kouznetsov, die de koffiepot al aan het borrelen had.

‘We have given a go-ahead to Moscow about you,’ zei hij. De bvd had met De Telegraaf-rel in mijn huis in ieder geval niet bereikt deze contacten te verzieken. Ik moet toegeven dat de sovjets fideel handelden in deze zaak. ‘I am not cultural attaché any longer,’ vertelde hij. ‘I am now political advisor of our new ambassador Mr Alexandr Romanov. Things are going to change.’ Morgen geeft Romanov een diner voor prinses Beatrix en prins Claus. Of dit kon worden gepubliceerd? ‘That is up to the royal court.’ Ik gaf het later door aan André Spoor, maar die reageerde uitermate lauw. Vervolgens belde ik Peter Zonneveld van De Telegraaf in Nes aan de Amstel waar hij woont, die uitermate verbaasd was dat ik hem tipte dat het prinselijk paar op de sovjetambassade zou dineren.

Kouznetsov vertelde voorts: ‘One of your colleagues, who came to see me here, was called next day to the bvd head-quarters for a talk. He was flatly warned that if he did not want his contacts ruined at Foreign Affairs and Defense he would meet trouble. The journalist was told that the bvd did not worry about him personally, but he would lose his contacts...’ Ik antwoordde dat ik dit een opmerkelijke zaak vond, want ik had nu al enkele jaren contacten met de ambassade, maar ze haalden het bij de bvd terecht niet in hun hoofd iets dergelijks met mij uit te halen.

[p. 78]

Kouznetsov: ‘I have tried to establish contacts with several members of your parliament. So far, I succeeded in meeting only one, from the kvp, but in the presence of a colleague. Not alone. And the other members either do not even answer, or when I call back after two weeks, a secretary simply answers, that the person in too busy. They do not even come to the phone.’ De kleine Gaay, Bas de Gaay Fortman, liet Kouznetsov via een secretaresse meedelen dat hij alleen ambassadeurs ontmoette. Dat is dan de ppr! Ik zei dat ik over deze zaken wilde schrijven. Hij was bereid mee te werken. Ook zegde ik toe te zullen proberen contact te leggen met André Spoor en Piet Dankert.

Vanmorgen was ik bij Joris van den Berg van Vrij Nederland en toonde hem de passage in het gloednieuwe boek van Anak Agung Gde Agung. Hij nam alles nauwkeurig over en was enthousiast. Hij zou er een Viziertje aan wijden. Later liet hij weten dat hoofdredacteur Rinus Ferdinandusse had gezegd dat professor Ernst Utrecht de room er al af had gevist in De Nieuwe Linie. Ik probeerde Joris duidelijk te maken dat het irrelevant was wat anderen hadden gezegd, dat het om de mening van Vrij Nederland ging, vooral waar het hier Willem Drees senior betrof. ‘We bellen er nog wel eens over,’ aldus Joris. Heb altijd geweten dat Rinus een schijtlaars was. P.M. Smedts, zijn voorganger, was dit ook, maar die zoop voldoende om zich van tijd tot tijd uitschieters te permitteren.

Ik schreef Willem Drees¹²² en ook Piet Dankert, eigenlijk ook een slapjanus. Zette ook een kolom in De Typhoon.¹²³

Er kwam een kerstkaart van een roofvogel met een tekst zonder handtekening, ‘Breek Luns, die grote Kluns, voor het te laat is, en ik hem de goot in pis’ (getekend) Het paard van Sint. Bracht in verband met mijn plan voor een boek over Hilversum een bezoek aan dominee Ruitenberg van de nos-programmaraad en het ikor. Typische Hollander met een sigaartje en een innemende ouderwetse vrouw lijkend op mevrouw Willem Drees senior. We spraken vijf kwartier. Het werd niet bepaald een aanmoediging om in dit wespennest te duiken of mijn tijd eraan te verdoen.

122 Zie bijlage 16 voor tekst van de brief.

123 Zie artikel in De Typhoon, bijlage 17.

12 december 1973

tass: ‘Wip Luns.’¹²⁴ Daar komen ze in Moskou knap laat achter. ‘De navo moet haar secretaris-generaal Joseph Luns ont-

124 Voorpagina Het Parool, 12 december 1973.

[p. 79]

slaan,’ aldus het sovjetpersbureau. ‘Het is een gevaarlijk man. Zijn uitspraken zijn niet alleen een kwestie van temperament. Het is ernstiger. Het is een klinisch geval met alle symptomen van delirium tremens.’ Kijk eens aan.

Intussen meldt de radio dat Hans Wiegel bij burgers tot dertig jaar de populairste politicus is. Onze nieuwe Luns.

Lunchte met mam. Toen ik vertelde dat Peter proeven met duiven moest uitvoeren vroeg zij: ‘Heeft hij geen medelijden met die dieren? Ik zou het weigeren.’

Woonde een persconferentie in het Amstel hotel bij over de beruchte iggi Conferentie van donorlanden die miljarden verzamelen om Suharto in het zadel te houden. Een dame van de ncrv bracht de politieke gevangenen in Indonesië ter sprake. Minister drs. Jan Pronk verklaarde met een uitgestreken gezicht dat hij in zijn openingsrede tot de conferentie dit onderwerp had aangeroerd en dat de Indonesische afgevaardigden ‘met veel ernst naar mijn woorden hebben geluisterd.’ Ik dacht: dat is er nog een met delirium tremens, deze keer een salonsocialist.

De vertegenwoordiger van Amnesty International had zich tot mij gewend met de mededeling dat hij wel naar binnen mocht maar dat hem verboden werd vragen te stellen. ‘Kan dat in Nederland?’ vroeg ik. Toen Pronk op een vraag over de politieke gevangenen als antwoord gaf: ‘Wat ik daarover heb te zeggen staat in mijn openingsrede tot de conferentie,’ riep ik luid: ‘That is not good enough.’ Hij begon opnieuw hierover te spreken en verdeelde zijn aandacht tussen het meisje, dat met de man van Amnesty was meegekomen en mij, ons beurtelings aankijkend. Ik vroeg opnieuw: ‘U sprak over de politieke gevangenen. De Indonesiërs keken ernstig, maar zijn de politieke gevangenen tijdens de conferentie ter sprake gekomen?’ Nee, aldus Pronk, dat was niet het geval geweest. Duidelijk. Pronk heult onder een hoedje met de vijand.¹²⁵

De Indonesische persattaché, de heer Hatta, kwam me vertellen Den Vaderland Getrouwe te hebben gelezen en vooral genoten te hebben van pagina 335. Waarom? ‘When the word “kut” was used,’ antwoordde de diplomaat. ‘Ja, Bung Karno gebruikte het woord openlijk, de meeste mensen gebruiken het in het geniep...,’ antwoordde ik. Dat was de passage waarin Bung Karno aan een Franse schilder die ik mee naar het paleis had genomen een vraag stelde. De jongen had gezegd een Laotiaanse vrouw te hebben. Waarop de president vroeg: ‘Prins Noro-

125 Onbegrijpelijk dat zo'n man dan twintig jaar later, bij gebrek aan beter, nog eens minister op dezelfde post wordt.

[p. 80]

dom Sihanouk heeft me verteld dat Laotiaanse vrouwen geen haar op hun kut hebben. Is dat waar?’

Toen de Indonesische delegatieleider professor Widjojo Nitisastro een slap verhaal afstak over de economisch chaos veroorzaakt door het Sukarno-regime wond ik mij op. Ik vroeg: ‘Professor Widjojo, I had not meant to intervene, but I cannot let it pass when false information is given here. It is always stressed that President Sukarno's Government caused economic chaos. But during twenty years, from 1945 to 1965, the national debt of Indonesia amounted to 2.3 billion dollars. Today it is 7 billion. You also say yourself, that the donor countries gave you 3.7 billion which means you and your Government more than trippled Indonesia's foreign debt. Could you give us the concrete figure of Indonesia's red figures as of today?’ Ik vergat nog te vermelden dat Indonesië in die tijd ook nog een oorlog om Nieuw-Guinea moest voeren, wat de staatsuitgave verder opvoerde.

Professor Widjojo was zichtbaar in verwarring gebracht. Eerst zei hij nog: ‘I do not want to debate, I want to answer questions.’

‘Okay, simple I am asking you a figure,’ repliceerde ik. Daarop volgde een lang verhaal dat nergens op sloeg over militaire leningen en ander geklets. Ik hamerde opnieuw: ‘All I am asking, professor, is what Indonesia owes the world today?’

‘I don't know,’ zei hij flatly. Hij begon vervolgens te smoezen met een assistent ter rechterzijde. Er werd in mappen gebladerd en naar tabellen gekeken. Het werd steeds pijnlijker want een kind kon zien dat ze ons zaten te flessen. Daarop viel een lange pijnlijke stilte. Het duurde allemaal dermate lang dat minister Pronk tenslotte zei: ‘Maybe, we go in the mean time to another question, while you are looking the figure up?’ Ik dacht: Moet je nagaan, Pronk en consorten dumpen geld in een regime waarvan niemand is nagegaan voor hoeveel het reeds rood staat!

Toen vonden ze het. Professor Widjojo zei: ‘Until July 1966 our foreign dept was 2.5 billion dollar, and after 1966 till now it is 3.2 billion.’

‘Well since the Associated Press says it is 7 billion, and when you say it is 3.2 billion, I just earned 3.8 billion dollars for Indonesia,’ reageerde ik. Gelach. Maar ik wilde duidelijk maken hoe belachelijk deze Suharto-puppets zijn. Je vindt van dergelijke getallen natuurlijk geen letter terug in de verslagen, die de journalisten naderhand publiceren.¹²⁶

126 Zoals de volgende dag zou blijken.

[p. 81]

13 december 1973

Bij de navo in Brussel is er op gewezen dat de Russen slecht zijn ingelicht: ‘want dan hadden ze geweten dat de heer Luns vrijwel nooit alcohol gebruikt, dus ook geen delirium tremens heeft kunnen oplopen.’ Bovendien zou Luns de ussr niet met Hitler-Duitsland hebben vergeleken, maar de houding van sommige Europese landen thans ten aanzien van de Sovjet-Unie met de houding van sommige Europese landen ten aanzien van Hitler-Duitsland aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog.

Prins Bernhard gaat een reis maken naar Saoedi-Arabië en andere landen in het Nabije Oosten in zijn hoedanigheid van president van het World Wildlife Fund. Ook Israël zit in zijn reisschema. Vraag: hoe reist de brave man: is het toch weer per regeringsvliegtuig?

De Telegraaf publiceert geen foto van het diner van ambassadeur Romanov voor Beatrix en Claus. Zonneveld is er kennelijk niet in geslaagd zijn stiekeme trucs ditmaal op de sovjetambassade toe te passen.

De Volkskrant gaat aan de iggi-conferentie en het persgesprek achteraf gewoon voorbij, alsof het niet heeft plaatsgehad. Meneer Joop van den Broek doet wel verslag in de nrc, maar wanneer ik er niet zelf had bijgezeten zou ik niet hebben weten wat een nietszeggend verhaal de man publiceert. Zeker: iedereen weet dat er opnieuw 850 miljoen dollar van de rijke landen naar de verradergeneraals van Indonesië gaan, maar hoe de zaak werkelijk in elkaar zit lees je beslist niet in het nrc. Zelfs Newsweek licht haar lezers accurater in over onze voormalige koloniën waar zovele Nederlanders de beste jaren van hun leven sleten. Of: waar Nederlanders Iets Groots hebben verricht, te beginnen bij mijn eigen voorouders.¹²⁷ Het blad geeft tenminste aan dat, in tegenstelling tot Sukarno, de militairen die zich de macht toeeigenden massaal het dollaren yenimperialisme weer binnenhaalden om in de eerste plaats hun eigen zakken te spekken. Iets wat in Sukarno's hoofd niet zou zijn opgekomen. De behoefte aan hardhout is langzamerhand even dringend als aan olie. Het eiland Kalimantan (Borneo) wordt kaal gekapt met alle gevolgen van dien. ‘Some forestry experts label the rush to cut down Kalimantan's virgin forest “obscene”,’ rapporteert Judy Williams in Newsweek.¹²⁸ Ik vrees dat meneer Pronk en professor Widjojo aan dat precaire onderwerp in het Am-

127 Naar het boek Daar werd wat groots verricht, samengesteld door mr. W.H. van Helsdingen en mr. dr. H. Hoogenberk, Elsevier 1941.

128 Newsweek, 17 december 1973.

[p. 82]

sterdamse Amstel Hotel niet zijn toegekomen. Nog zeer onlangs kwam de voornaamste gangster van Indonesië, generaal Ibnu Sutowo, opnieuw naar New York om in het Hilton Hotel daar een dringend beroep te doen op Amerikaanse plunderaars om zijn land met nieuwe investeringen, please, te komen leegstelen.¹²⁹

Max van der Stoel is anders ook weer eens onfris bezig geweest. In de stijl van zijn leermeester Luns heeft de minister zich in Brussel ‘hardop’ afgevraagd ‘in hoeverre de Sovjet-Unie de Arabieren heeft aangezet om het oliewapen tegen het Westen in te zetten.’ In Moskou is scherp geantwoord: ‘Niemand anders dan koning Feisal van Saoedi-Arabië, de conservatiefste van de Arabische leiders, die in de vs constant de beste vriend der Amerikanen wordt genoemd, is de man die met de meeste fanfare heeft aangegeven het oliewapen te zullen inzetten. Wie kan op de dwaze gedachte komen dat Feisals woorden zouden zijn ingegeven door het Kremlin?’ Nee, voor zo'n absurde redenering moet je de socialist Max van der Stoel hebben. Hoe komt het toch dat de ene idioot op Buitenlandse Zaken nog niet weg is of de volgende zwakke broeder dient zich al weer aan.

Peter was vandaag vreemd rustig en stil. Lief. Ik geloof dat hij zich steeds meer thuisvoelt op Amerbos. Ik was een moment geïrriteerd, vlak voor ik naar de tandarts ging, maar waarom weet ik niet eens meer. Daarna gebeurde het weer. Hij sneed een tomaat op een stenen schotel. Ik gaf hem de houten plank. Hij zat later weer geconcentreerd te werken, maar hij keek soms vreemd voor zich uit. Daarna zei hij zich niet goed te voelen. Hij sliep anderhalf uur en voelde zich weer beter. Ik maakte me zorgen en vroeg me af of ik wel lief genoeg was geweest. Zijn stemming bleef vreemd. Later zette ik hem bij het cs af, want hij heeft morgen een examen in Tilburg.

Intussen heeft Paul van 't Veer weer eens zijn pen in de inktpot gedoopt. nieuw-guinea was luns' struikelblok. Alsof we dat langzamerhand niet allang wisten. Hij belicht Anak Agung Gde Agungs boek Twenty Years Indonesian Foreign Policy. ‘Voor een Nederlands publiek zijn natuurlijk, zo kort na de verschijning van Willem Oltmans' Nieuw-Guinea boek en na de belofte van de Tweede-Kamercommissie dat naar zijn beschuldigingen een onderzoek zal worden gedaan, de uitvoerige Nieuw-Guinea-hoofdstukken het belangrijkst.’ Van 't Veer vervolgt: ‘Welnu, wat dit betreft is Anak Agungs boek alles wat dat van

129 Gene Smith in de New York Times, 7 november 1973.

[p. 83]

Oltmans niet was, namelijk overzichtelijk, voorzien van bewijsmateriaal, achtergrond en samenhang en daardoor geheel overtuigend. In hun kritiek op mr. Luns geven Anak Agung en Oltmans elkaar overigens niets toe.’¹³⁰ Ronald Gase belde me erover op. Typisch pvda'er Paul van 't Veer. Hij moffelt de verbluffende uitspraak van Willem Drees dat Luns hem heeft misleid eigenlijk geheel uit zijn uitvoerige recensie weg. Schreef hem een briefje dat hij gewoon een vervalser was en dat ik dit eens op een dag zou aantonen. Absurd trouwens om de insides, die de Indonesische minister van Buitenlandse Zaken kan aandragen, met mijn verwoede pogingen om het bedrog van Luns te ontmaskeren, zelfs te willen vergelijken. Daarbij word ik sedert het begin van mijn bemoeienis met Indonesië en Nieuw-Guinea in 1956 heftig door Buitenlandse Zaken, de bvd en de hemel mag weten wie nog meer achter mijn rug om gesaboteerd. Paul van 't Veer merkt blijkbaar niet dat hij ook schrijft dat dankzij mij in het parlement er een stemming tot onderzoek van Luns is doorgejaagd, en ook weer dat ik feitelijk van toeten noch blazen zou weten. Wat deed Van 't Veer ooit om de feiten boven water te krijgen? Hij, die niet permanent een overheidsapparaat achter zijn broek heeft gehad en bovendien dagelijks over krantenpagina's kan beschikken. Ik ben door al het gemanipuleer achter mijn rug op een zijspoor gemanoeuvreerd en tot De Typhoon in Zaandam of De Nieuwe Linie veroordeeld.

In Amersfoort vond ik het huisje bij een brug bewoond door mevrouw Boersma-Smit van de Raad van Bestuur van de nos. Haar man overleed in 1944. Zij bleef met vier zonen en een dochter achter. ‘Ik heb moeten werken om ze te kunnen opvoeden,’ zei ze, ‘maar het is gelukt.’ Zij vervolgde: ‘Ik ben te veel vrouw om niet een binding te hebben met een gevoel van voortzetting der dingen.’ Duidelijk, wanneer je vijf kinderen baart. Ze had overigens minder te vertellen dan Ruitenberg. Ik vond haar aardig, maar gereserveerd. Wie weet heeft zij een telefoontje van Carel Enkelaar gehad. Ze sprak over televisie via de satelliet in 1980 en de invloed die dit op Hilversum zou hebben. Wat opviel was dat ze me tot tweemaal toe op de man afvroeg hoe ik mijn geld verdiende. Daar zie je weer de burgerdame bovenkomen.

130 Het Parool, 13 december 1973.

14 december 1973

De Telegraaf heeft toch melding gemaakt van het diner aan de

[p. 84]

Andries Bickerweg in Den Haag ter ere van Beatrix en Claus, maar zonder foto. Ze willen met mij niets te maken hebben, maar nieuws dat ik doorgeef, wordt wel gedrukt. ‘Those who corrupt the public mind are just as evil as those who steal from the public purse,’ heeft Adlai Stevenson gezegd. Daarom gaan Suharto en De Telegraaf prima hand in hand.

De Chinese ambassade heeft Bruna gebeld dat er geen mogelijkheid was op mijn schriftelijk verzoek in te gaan om voor mijn nieuwe boek een gesprek in Peking te hebben. Ellen van der Ploeg van Bruna mist dan de acte de présence om te vragen: wilt u dit even schriftelijk bevestigen?

Frank de Jong meldt in De Telegraaf dat dr. Subandrio (59) in de gevangenis zijn memoires schrijft. Wanneer zullen die ooit verschijnen?

Daan van Rosmalen antwoordde, toen ik vroeg waarom Elsevier Den Vaderland Getrouwe niet besprak: ‘We bespreken geen boeken.’ Ik wees hem er op dat zijn blad twee pagina's had gewijd aan mijn boek met Club van Rome-interviews. Toen veranderde hij zijn deuntje en zei het een opbouwende gedachte te vinden aan de heer H.A. Lunshof - de uitgerangeerde hoofdredacteur - te vragen de boeken van Anak Agung en mij samen te bespreken. Waarom liegen ze toch allemaal eerst?

Frans Busselman heeft hier uitstekende foto's gemaakt zittend in mijn ‘krantenstoel’.

Louis Sinner van het Algemeen Dagblad schrijft naar aanleiding van mijn beklag dat Luns doet of zijn neus bloedt op alle beschuldigingen en bewijzen: ‘Had je van hem iets anders verwacht? Professor Nagel noemde hem in Vrij Nederland “de hese hufter”. Overigens geniet jouw boek, althans in de boekhandel, een stuk meer belangstelling dan het boek dat ik een week voor jou uitgaf; laat dat een schrale troost zijn.’

Gerard van den Boomen¹³¹ heeft gezegd: ‘Opvallend dat Oltmans net terug is uit Moskou en tass nu verklaart dat Luns aan delirium tremens lijdt.’ Hij vroeg mij op de man af: ‘Heeft tass je reis betaald?’

‘Nee, Bruna,’ zei ik onnadenkend. Het was waar, maar het moet als verdediging hebben geklonken.

131 Hoofdredacteur van De Nieuwe Linie.

15 december 1973

Peter vond de foto's van Busselman ‘zo ontspannen, zo eerlijk, met een zalige uitstraling.’ Ik geloof dat ik een traan in zijn oog zag.

[p. 85]

De uitzending van de brt van Robrecht Willaert heeft plaatsgehad. Hij heeft het uitstekend gedaan. Hij bracht mij ter sprake. Luns viel hem onmiddellijk in de rede, aan mij refererend: ‘Dat is een eenmotorige mug. Die neem ik met zijn gebazel niet au sérieux...’ Willaert zette door toen hij mij een grote persoonlijke vriend van Sukarno noemde. Luns: ‘Ja, een zeer grote persoonlijke vriend...’

Daarop vroeg de brt-interviewer of het mislukken van het Nieuw-Guinea-beleid niet met zijn naam was verbonden. ‘Ik heb niet gefaald,’ aldus deze Haagse fantast, ‘want ik heb het uiteindelijke akkoord gesloten, waarbij Nieuw-Guinea aan Indonesië werd overgedragen.’¹³² Daarna liet Willaert mij horen in een lang fragment, waarbij ik me concentreerde op het gelieg over de Conferentie van Genève en de zogenaamde Amerikaanse toezeggingen inzake Nieuw-Guinea. Toen het voorbij was merkte Luns op: ‘Als ik had geweten dat u deze meneer zo lang aan het woord zou laten, was ik hier niet gekomen. Ik reageer niet op gebazel.’ Willaert zette manmoedig door en kwam met nog een fragment uit zijn gesprek met mij, waarop Luns opmerkte: ‘Als u dat doet ga ik de krant lezen!’

Ik probeerde zelf nog een reactie per telefoon erdoor te krijgen door Brussel te bellen, maar dat lukte niet. Ik was te laat. In een ander gesprek met Willaert zei een meneer Kuiper van de nrc dat Luns een groot diplomaat was. Niemand ging er op in dat niet Luns het Akkoord over Nieuw-Guinea uiteindelijk bereikte, maar diplomaat J.H. van Roijen in Washington. Luns was zelf te lamlendig om het vernederende akkoord in de Veiligheidsraad te komen tekenen. Hij beschouwde het als voldoende om op 15 augustus 1962 uit New York weg te blijven en die ondankbare klus door zijn loopjongen, ambassadeur Van Roijen, te laten klaren.

In een boekbespreking in de nrc vanavond over het Anak Agung Gde Agung-boek kan meneer J.F. van den Broek het niet laten aldus te beginnen: ‘Veelal wordt de geschiedschrijving over Indonesië, en dan vooral het onderdeel Nederland-Indonesië, bedreven in de persoonlijke en geëmotioneerde sfeer. Een schoolvoorbeeld in Nederland daarvan is het recente chaotische boek van de heer W.L. Oltmans (...).’ Ben natuurlijk de journalist O. Het zou me overigens niet verbazen als Van den Broek mijn boek niet heeft gelezen.

132 Ik denk werkelijk dat Luns nooit wakker heeft gelegen van de dodelijke slachtoffers (aan beide zijden) die zijn Nieuw-Guinea-falen heeft veroorzaakt, noch van de vernietiging van de instandhouding van een band tussen beide landen (om van financiëel-economische verliezen maar niet te spreken).

[p. 86]

16 december 1973

Frits Böttcher: ‘Dagelijks ontmoet ik halfzachte industriëlen en bankiers, die echt denken dat de energiecrisis door de Arabieren komt...’

Peter kwam beneden en zei gedroomd te hebben met mij op straat te hebben gelopen ‘en toen kwam er een zwerm vlooien, die ik niet meer uit mijn haar kon krijgen...’ Ronald kwam langs, die ik nog altijd van een tweeslachtige houding verdenk, vriend en spion. Peter is het er niet mee eens. Gase stelt me te veel vragen. ‘Dat komt,’ aldus Peter, ‘omdat hij zich misschien te veel met jou identificeert.’

En wie dook er in saunabad Thermos op? De Indonesische diplomaat Sumartono uit Moskou. ‘Het lijkt me een lieverdje,’ zei Peter. Hij vertelde overigens dat mijn oude vriend Yusuf Ronodipuru uit New York, nu ambassadeur van Indonesië in Buenos Aires was geworden. Het kan verkeren.

André Sonneville, student journalistiek op de Ecole Supérieure de Journalisme in Lille schrijft me Den Vaderland Getrouwe met stijgende belangstelling te lezen. Mijn manier van werken doet hem watertanden. ‘Ik heb het gevoel dat een half uurtje conversatie met u nuttiger is dan een half jaar hier colleges volgen.’ Hij wil langskomen. Okay.

Dewi Sukarno belde na ontvangst van een brief van de Rotterdamse politie getekend door commissaris J.A. Blaauw. Ze had me deze toegezonden, met onderaan geschreven: ‘He says, he didn't find it. Right?’ Dat had zij uit de in het Nederlands tot haar gerichte brief reeds opgemaakt. Haar foto's die zij aan André Spoor had toevertrouwd waren uit de kamer van Spoor bij de nrc ontvreemd. Meneer Blaauw was zo keurig om dit in het Nederlands aan haar te schrijven.¹³³

Viel in slaap bij de televisie, maar ontwaakte op tijd voor een prachtige film over sneeuwganzen.

133 Zie bijlage 18, brief d.d. 5 november 1973.

17 december 1973

Laat toen ik al in bed lag belde Peter. Ik voelde onraad. Hij wilde me iets vertellen wat al enige tijd zwaar op zijn maag lag. Hij had een ticket naar New York gekocht om met Kerstmis naar danser Juan Antonio te gaan.

‘Hoe lang?’

‘Veertien dagen.’ Ik hing op. Wilde eerst terugbellen, maar hing weer op. Wat een dreun na wat zich de afgelopen maanden tussen ons heeft ontwikkeld. Wil er verder niet over den-

[p. 87]

ken of praten. Ik vind toch wel het ergste wat aan vrijwel alles kleeft een gebrek aan oprechtheid. Wie weet is het niet eigen aan de mens om oprecht te kunnen zijn. Wanneer we het de afgelopen periode samen meer dan heerlijk hadden vroeg ik me steeds af: hoe lang zal dit nog duren?¹³⁴ Ik had dit soort abrupte departures niet meer verwacht. Peter is zo veranderd en onze relatie zo anders. Hij komt nu volkomen uit zichzelf naar Amerbos. Maar, inderdaad, ik heb me laten ontvallen me te verheugen op een rustige Kerstmis hier met een boom en gezelligheid. Maar hij moet steeds al van plan zijn geweest naar New York en Juan te gaan. Hoe dikwijls schreef ik dergelijke regels al? In 1967 vertrok hij onverwachts met Philip Nasta naar Thailand voor de Kerst. Op mijn nieuwe foto die hij zo mooi vond heb ik geschreven: ‘Voor mijn lieve Peter.’ Die was voor Kerstmis. Heb hem nu in de kast weggeborgen. Hij krijgt hem nooit.

Toen hij belde lag ik in bed naar Chopin te luisteren. Drukte meteen de knop in en ging slapen. Een afschuwelijke nachtmerrie volgde.¹³⁵

Anton Koenen belde. Hij begon met te zeggen: ‘Men luistert in Brussel niet meer naar Luns. Hij wordt niet meer au sérieux genomen.’

‘Waarom wordt die man dan niet vervangen?’ vroeg ik. Hij gromde wat. Hij vond de verklaring van tass tegen Luns wel opvallend, vooral omdat deze twee dagen achtereen werd herhaald. Vervolgens vroeg ik hem waarom hij in het geheim een drukproef van Den Vaderland Getrouwe aan Henk Hofland had gegeven. Hij begon te ontkennen dit te hebben gedaan. Na meer druk zei hij: ‘Ik heb Hofland de drukproef alleen maar laten zien, niet gegeven.’ Waarom had hij dan twee exemplaren nodig? Eén voor de bvd? Hij raadde me af verder iets tegen Luns te ondernemen: ‘Omdat heel Den Haag gepreoccupeerd is met de energiecrisis en de komende stemming over de machtigingswet.’ Ik volg dergelijke ontwikkelingen niet. Het verbaasde me wel laatst dat tante Jetty zei dat Joop den Uyl met zijn machtigingswet de kant van de Griekse kolonels opging. Ging voor de lunch naar mam in Bilthoven. Het eerste wat zij zei was: ‘Je wordt mager door al je werk!’ Moeders! Zij voelen feilloos aan wanneer er iets mis is. Tante Jetty was er nog, maar mam ging alleen met mij weg naar Lage Vuursche om te lunchen. Dat wilde heel wat zeggen. Ben eerst met twee prach-

134 In 1991 woon ik naast Peter (en vriend Edwin) in Johannesburg.

135 Het dagboek vervolgt hierna met een aantal pagina's vol zelfbeklag en het afzweren van Peter voor altijd.

[p. 88]

tige, heerlijk geurende rozen naar het graf van vader geweest. I prayed.

Vertelde mijn moeder dat Peter wegging met Kerstmis en kreeg het tezelfdertijd ontzettend warm van schaamte en werd knalrood. Dit gebeurt van tijd tot tijd op dergelijke kritieke momenten, zelfs ten overstaan van mijn moeder. Mam zei juist de laatste tijd zoveel positieve geluiden over onze relatie te hebben gehoord. Ze zei haar mening over Peter eigenlijk te hebben herzien, maar ze vond het laf van hem om zolang niets te zeggen en dan vlak voor Kerstmis te eclipseren. Maar ik weet dat Peter zo'n rampbericht steeds verder uitstelt omdat hij niet wil kwetsen en precies weet hoe ik zoiets onderga en het me aantrek. Tot het niet anders kan en dan is het hek van de dam. ‘Zo heeft toch iedereen wat,’ liet mam zich nog ontvallen. Desalniettemin, al was dit slecht nieuws voor mij, ze bedankte voor het gezellige samenzijn. De beide dames waren bezig met stapels kerstkaarten voor de hele familie.

Vanavond was ik bij Carel en Liny Enkelaar. Iemand had ons gezien bij de lunch en hem een brief geschreven: ‘Je was van de week in slecht gezelschap.’ Hij wordt door mensen voortdurend aangevallen over het feit dat hij mij kent. Toch blijft hij samenwerken en met mij omgaan.

Anton Koenen had ook nog de zoon van Willem Drees gesproken. Hij had verteld dat ik een open brief aan zijn vader zou richten. Drees junior had Anton verzekerd dat mr. dr. C. Smit, de schrijver van het boek De Liquidatie van een Imperium en ik twee grote schoften waren.

Om 17.00 uur heb ik in Nieuwspoort de persconferentie van prins Anak Agung Gde Agung ter gelegenheid van zijn nieuwe boek bijgewoond. Was ervoor uitgenodigd.

[p. 89]

Ging naar de ambassadeur om hem te groeten. Hij deed buitengewoon aardig. Mr. A. Bornkamp van Uitgeverij Mouton gaf toe dat een gesprek tussen Anak Agung Gde Agung en Willem Drees aanvankelijk woordelijk in de tekst van het boek had gestaan en er later alsnog was uitgehaald. Waarom vertelde Bornkamp me dit? Ik sprak ook maar meteen over het boek van Anthonie Dake en verzekerde de heer Bornkamp dat zijn uitgeverij eens in haar hemd zou komen te staan, want Dake had hen voor eigen doeleinden gebruikt. Ook de heer dr. J.H. van Roijen, oud-ambassadeur in Washington, was aanwezig, in intimidatiepak met commandeursorde.¹³⁶ Dit grootkruis droeg Anak Agung trouwens ook. Ze stonden quitte. Dr. Zairin Zain ontbrak, wat me toch wel iets deed. Ook de heren E.L.C. Schiff en Hugo Scheltema waren aanwezig. Luns was uitgenodigd, maar liet uiteraard verstek gaan. Eveneens schuifelde oud-minister Jelle Zijlstra tussen de gasten. Ik dacht: het heeft toch geen zin hem te vragen waarom hij zijn mond over Luns niet opendoet.

De New York Times publiceerde een serie artikelen over modernisering en automatisering in de Sovjet-Unie. Het zijn reportages over bijna drie volle pagina's door Henry Lieberman.¹³⁷ Het eerste artikel voert dr. Jermen Gvishiani (45) op, als schoonzoon van premier Kosygin, als Vice-Chairman of the State Committee for Science and Technology van de ussr Council of Ministers, maar ook als de man ‘who apparently succeeded in clearing the ideological decks for studying western management methods in a remarkable book Organisation and Management. Over primeurs gesproken; dr. Gvishiani deed mij dit boek cadeau op 13 mei 1971.¹³⁸

Lieberman: ‘Dr. Gvishiani, a sociologist, who is council chairman of the multinational Institute of Applied (Lieberman vergeet dit woord) System Analysis in Vienna, analyzed Western schools of management theory. But his central message - embedded in a Marxist-Leninist matrix - was, that the Soviet-Union should study Western, and particularly American approaches for ideas that might be applicable at home.’ Ik ben er toch wel trots op hem, dankzij Aurelio Peccei, als onze gezamenlijke vriend te kennen. Gvishiani zei tegen de Times: ‘Modern management was highly suited to State Planning, and, recalling Lenin, he argued that greater labor productivity was of

136 In 1991, het jaar dat Van Roijen overleed, kreeg ik onder ogen welke schandalige maatregelen Van Roijen in de vs al in 1957-58 tegen mij nam. Hoe moet zo'n man zich gevoeld hebben wanneer hij mij dan weer eens tegenkwam en zag?

137 The New York Times, 12, 13, en 14 december 1973.

138 Zie bijlage 19.

[p. 90]

decisive importance in the economic competition with capitalism.’ Gvishiani meent dat de wereld zich beweegt in de richting van ‘an international division of labor’. Daarom is het ook van belang in de betrekkingen tussen de vs en de ussr ‘to concentrate on common interests rather than contradictions.’ Het is duidelijk dat de Sovjet-Unie steeds meer bestellingen doet in het Westen waarbij Amerika, West-Duitsland en Frankrijk de kroon spannen. Het is Jermen Gvishiani, die namens Moskou de contracten hiertoe tekent. Waarom zitten Philips en daf te treuzelen, of liever daf wil wel maar de sovjets traineren. De Japanners leveren uitrusting ten bate van de houtproductie in ruil voor hout uit Siberië. Occidental Petroleum sloot een contract af voor twintig jaar voor de bouw van een chemisch complex bij Kuibyshev en voor een pijplijn naar Odessa. Er komt een vrachtwagenfabriek aan de Kama Rivier bij Naberezhnye Chelny. Een andere pijplijn wordt aangelegd van Yakutsk in Siberië naar Olga aan de Zee van Japan ten noorden van Vladiwostok. Vandaaruit kan vloeibaar gas naar de westkust van de vs worden verscheept. Zelfs is er een overeenkomst gesloten met de Control Data Corporation om onder strikt toezicht van Washington, met het oog op mogelijk gebruik van nieuwe technologie voor militaire doeleinden en ruimtevaart, een begin te maken met de productie van bepaalde soorten computers.

In een tweede artikel, een gesprek met Dmitri Zhimerin, even-

[p. 91]

eens behorend tot de staf van dr. Gvishiani, schreef de Times dat in Moskou de zogenaamde ogas (All Union Automated System for Planning and Management) was opgezet waarbij men via regionale computercentra de hele Sovjet-Unie zal proberen te koördineren. Er zijn 50.000 industriële ondernemingen in de ussr en 47.000 collectieve landbouworganisaties, inbegrepen staatsboerderijen, met daarnaast nog vele andere bedrijvigheden, die allemaal, in wat wordt genoemd, ‘een grote brain’ zullen worden samengepakt en ook onderling met elkaar zullen kunnen communiceren. De sovjets zijn er van overtuigd dat dit systeem of de computer op den duur de sovjetplanning oneindig veel beter zal doen verlopen dan welk kapitalistisch systeem ook. In 1975 komt het netwerk van de grond. In 1990, aldus de heer Zhimerin, zal het optimaal in gebruik zijn.¹³⁹ Er wordt 2,8 miljard dollar in dit project geïnvesteerd.

Momenteel schijnen er 27 westerse computers in de ussr in gebruik te zijn. Academicus Viktor Glushkov is hoofd van het Oekraïense Instituut voor Cybernetica. De term werd in 1950 door professor Norbert Wiener bij het mit voor het eerst gebruikt.¹⁴⁰ Joseph Stalin schijnt cybernetica aanvankelijk in de ussr te hebben verboden ‘as a competing system of thought’. Pas na de jaren zestig is deze tak van wetenschap ook in de Sovjet-Unie van de grond kunnen komen.

In het derde artikel schrijft Lieberman over zijn bezoek aan Akademgorodok, de nieuw gebouwde wetenschapsstad in siberië.¹⁴¹ Hij ontmoette de academicus Mikhail Lavrentyev (72), de grote baas aldaar. De Sovjet-Unie begon in 1971 met het negende vijfjarenplan. Het was bedoeld om ‘a major step in realizing the achievements of the technical and scientific revolution’ te bereiken. Er zijn 225 geleerden, die de titel academicus hebben verkregen en 450 zogenaamde ‘corresponding members of the ussr Academy of Sciences.’ Een actieve academicus verdient 2000 roebel per maand (volgens de officiële koers 2800 dollar).¹⁴² De Sovjet-Unie geeft dit jaar 21,7 miljard dollar aan onderzoek en ontwikkeling uit. In de vs werken naar schatting 425.000 wetenschappers in deze sector, waar een bedrag van 28,9 miljard dollar mee gemoeid is.

Hoe meer ik over dit land lees, des te nieuwsgieriger ik word.

139 Mijn boek verhaal over de Sovjet-Unie zou ook dat jaar in de titel dragen: ussr: 1976-1990. Terwijl 1990-1991 juist het jaar zou worden van de totale ineenstorting van het sovjetsysteem.

140 Het boek van Wiener had ik toevallig net in Moskou gelezen.

141 Akademgorodok ligt 25 kilometer ten zuiden van Novosibirsk in prachtige bossen. Ik zou er in 1975 zelf naartoe gaan.

142 Wel te bedenken dat een buskaartje in Moskou 4 cent koste.

[p. 92]

Ik zou een reis in de traditie van de markies De Custine willen maken en meer van de ussr zien en leren.

18 december 1973

Ir. H.A.G. Hazeu van de Raad van Bestuur van Philips is overleden. Ik moet mevrouw Hazeu schrijven.

Paul van 't Veer heeft andermaal tegenover Ronald Gase beklemtoond dat hij Den Vaderland Getrouwe ‘een slecht boek’ vond. Hofland vindt het een ‘uniek boek’ maar schrijft dat niet. De Verraders vond Van 't Veer opeens beter, terwijl hij me in 1968 als ‘een verklikker’ in zijn krant noemde, na het te hebben gelezen.

Telefoneerde twintig minuten met mam. Ze is weer wat dovig. Ik ben bezorgd dat ze te veel alleen is, nu ze 77 is.

Ontmoette André Spoor in zijn werkkamer bij de nrc. Er hingen twee schilderijen van Julian. Giessen zijn medewerker, een duidelijke klootzak, woonde een gedeelte van het gesprek bij. Ze gaven toe dat het met mijn artikel uit Japan over de Club van Rome niet best was verlopen (het duurde een maand voor het werd gepubliceerd). Nadat ik had geprotesteerd waarom mijn naam er niet boven mocht staan, kwam het slappe antwoord: ‘Je hebt gelijk. We zullen ons leven beteren.’ André wilde contact hebben met de sovjetambassade. Ik heb de deur voor hem bij Vladimir Kouznetsov geopend. Hij zei hem te zullen bellen. Het zal me benieuwen. We spraken over het boek van Anak Agung. Spoor: ‘We weten nu wel dat Luns heeft gelogen; dat kunnen we niet ad libitum blijven herhalen.’ Nu vertelde hij pas dat er protestbrieven waren binnengekomen bij de nrc over mijn Hollandse Dagboek ten tijde van het verschijnen van Den Vaderland Getrouwe. Henk Hofland had in de redactievergadering gezegd aan mijn boekje over ‘Hilversum’ zijn medewerking te willen geven via een introductie. Dat valt me mee. Vanavond eet spoor met Julian.

Kwam in het nrc- en Algemeen Dagblad-gebouw Louis Sinner tegen. ‘Willem, begrijp toch hoe populair Luns hier is. Wanneer Luns een staatsgreep zou plegen zou het volk met hem meegaan. Ik heb hem op persconferenties ook wel eens moeilijke vragen gesteld. Wanneer je die man bij de strot hebt, zegt hij gewoon: “volgende vraag”.’ Ik dacht dat zou hij mij eens moeten flikken.

Bij thuiskomst lag er een brief en een omslagfoto met materiaal van Yasuyuki Maruyama uit Tokio, de jongen die ik buitengewoon aantrekkelijk vind trouwens.¹⁴³ Hij liet de foto maken in

143 Zie bijlage 20.

[p. 93]

de jeans met de appel. Ben blij die nu (in kleur) te bezitten. Hij zond me het complete pamflet van het Hitotsubashi University Festival, waar ook Aurelio Peccei optrad. Charming vond ik dat hij vroeg zijn interventies te bekritiseren ‘because I am a little bit ashamed of my damn questions’. Waarom zijn Japanners bij alles altijd onmiddellijk beschaamd? Dewi heeft er ook een handje van, of ze slaan door naar het andere uiterste.

Ik probeer wat me nu weer met Peter is overkomen met man en macht uit mijn hoofd te bannen, maar word steeds pessimistischer ten aanzien van onze relationship.

19 december 1973

Sliep als een blok. Direct nadat ik beneden was gekomen begon ik aan een brief voor Peter dat ik hem voorlopig niet meer zou kunnen zien. ‘Ik vind je niet meer aardig. Onoprechtheid is misschien de ergste verwording in een relatie. Ik weet het niet meer.’ De brief was veel beter geformuleerd in mijn slaap, zo zelfs dat ik in bed dacht: wat jammer dat ik deze gedachten niet kan opschrijven.

Met Peter lijkt Casper ook steeds meer op de achtergrond te raken.

Mijn oude vriendin Hella Pick van de Manchester Guardian heeft een nieuw woord toegevoegd aan het diplomatieke en journalistieke lexicon, namelijk ‘Eurocrap’. eeg-officials worden immers ‘Eurocrats’ genoemd. Volgens Hella produceren ze rapporten, waar ze geen beter woord voor wist dan ‘Eurocrap’.¹⁴⁴ De Erasmus Universiteit belde of ik op 11 februari een spreekbeurt over Den Vaderland Getrouwe wilde komen geven. Belde mam. ‘Oh, Wim, wat geweldig. Dat mag je wel goed voorbereiden.’

Reed naar Bilthoven en lunchte buitengewoon gezellig met mam. We zaten in de zon voor het raam. Zij genoot van het weer en het uitje.

Bracht dr. C.C. Delprat Grenzen aan de groei. In de wachtkamer zat een dame (in jeans) met twee kinderen. Ik zei over de oudste, blond: ‘Wat een enig ventje.’

‘Het zijn allebei meisjes,’ zei ze misnoegd.

Ben voor de derde keer in drie dagen aangehouden vanwege rechts passeren, wat in de vs heel gewoon is en wat ik in Europa ook doe. Ik kletste me er driemaal uit.

Genoot van Bruckner in de auto.

144 Washington Post/Herald Tribune, 17 december 1973.

[p. 94]

20.10 uur Amsterdam-Genève, Swiss Air (795)

Het valt me mee hoever C.L. Sulzberger in The New York Times gaat om er op te wijzen dat Israël te ver gaat. Too little, too late. Zelfs Abba Eban zegt dat hij wel een vredesconferentie wil bijwonen, maar geen ‘withdrawal conference’. Heb hem altijd als een der verlichtste minds in dat land gezien. Typical. Very sad.

Bibeb interviewde Karel Appel. Het zal hem wel zijn, maar ik heb op die manier geen mening over deze figuur.

De Nieuwe Linie heeft mijn Open Brief aan Willem Drees over zes kolommen prima gebracht. Ik stel twintig vragen. Wanneer hij gewoonter getrouw zwijgt, zal ik de antwoorden later zelf publiceren.¹⁴⁵

145 Zie bijlage 21.

20 december 1973

Villa Rajada, Gland

Dewi en Francisco haalden me in de Jaguar van Cointrin. Bij thuiskomst stortte Francisco zich onmiddellijk op de televisie waar een bokswedstrijd werd getoond. Dewi vroeg of ik acht exemplaren van Den Vaderland Getrouwe voor verschillende vrienden en kennissen wilde signeren. Onder hen was Bob Kroon van De Telegraaf en een Indonesiër Bambang, een voormalig ambassadeur, geloof ik. Terwijl Dewi met kerstkaarten en pakjes bezig was ontspon zich een gesprek tussen Francisco en mij over de internationale toestand. ‘He never talks to me that way,’ zei Dewi meesmuilend.

Francisco toonde me een rapport over een goudmijn in Quebec, Canada. Hij is een van de directeuren van dit bedrijf. En geleidelijk kwamen we op de politiek. Hij verwachte een oorlog. Misschien zelfs al gauw. De tekenen wezen erop. Syrië weigert naar de Geneefse Conferentie te komen over het Nabije Oosten, want de Sovjet-Unie stelt alles in het werk om Syrië en Irak los te weken van de rest. navo-specialisten zijn gaan kijken naar buitgemaakt sovjetoorlogsmaterieel uit de Oktoberoorlog. Ze hebben zich toen gerealiseerd hoe ver de westerse alliantie achterliep en zijn direct met reorganisatie begonnen. ‘If nato is strong,’ zei Francisco, ‘Russia will do nothing. After all, it is sending oil through Rotterdam.’

‘How do you know Soviet oil is in Rotterdam?’ vroeg ik.

‘I have to know, since I have to make my judgements as a banker, what is going on. If you tell me daf intends to build a factory in Russia, I will buy shares in that factory. They better

[p. 95]

know how to install “chauffage” in cars meant for the Russian market, because that is what they will need overthere, to give you one example.’

Verder: ‘America, England, France and some other countries will not allow Europe to go communist. But if the energy crisis continues, social-unrest will increase and revolution will come. Italy is already collapsing and is about to fall into the hands of the reds. If Germany collapses, Europe does. Therefore, I expect military steps in the Near-East to put the Arabs on notice and restore energy sources to the West.’ Francisco geloofde niet dat atoomenergie of andere energiebronnen voorlopig de olie zouden kunnen gaan vervangen.

Om 08.40 uur reed ik vanmorgen met Francisco mee naar zijn kantoor. ‘Dewi is a child, sometimes. She will ask me a very serious question about New York shares, and all of a sudden she will start talking about a green dress, or how sad she is that the maid forgot to pack it.’ Ik vertelde hem hoe beledigd zij was geweest dat ik Hartini als madame had omschreven en haar als Dewi. Ze begon er trouwens gisteravond weer over, en of ik dit in een Engelse editie van Den Vaderland Getrouwe wilde herzien. ‘That is the problem of saving face, with which Japanese struggle all the time,’ zei Francisco. ‘They are really very strange, in business too.’

Francisco Paesa dacht overigens dat Theo gelijk had en dat mam tegen iedere prijs op haar acf-aandelen moest blijven zitten.¹⁴⁶ ‘America is the safest country in the world,’ benadrukte hij. Ik vroeg: ‘Zal ik mijn huis in Amsterdam verkopen en weer teruggaan naar Amerika?’ Hij adviseerde dit te doen. Een sovjetaanval op West-Europa houdt Francisco voor mogelijk, vooral wanneer de navo niet maximum waakzaam en sterk is. ‘America will not let Europe go communist. If it is necessary to restore order and to intervene in the Near-East it will do so and give Europe its energy back. Iran, with its strong Army will side with the us’ Hij had overigens geweten dat er oorlog zou komen, want hij had een afspraak gehad in Londen met een belangrijke minister uit Riyad. ‘He telephoned me to come, since he had to leave urgently for home. He told me our deal was off since oil prices would tripple soon. When I flew from London to Rome, already on my way back to Geneva, the war had started.’

Hij vertelde dat zijn specialiteit lag in ‘bonds and the stock market’. Hij maakte minimaal duizend dollar per dag winst. Af

146 Later adviseerden Theo en Casper Bake mij de acf-aandelen, die ik van mam erfde, in goud om te zetten en ik ben er nooit meer overheengekomen.

[p. 96]

en toe bracht een split second decision vijfduizend dollar extra op. Hij kende de handel rond de Spaanse peseta het beste, maar hij handelde ook in andere geldwaarden. Hij wil binnenkort een kantoor in Amsterdam openen. Ik sprak over Fred Zumpolle die drie miljoen wil beleggen. ‘Ifyou bring me the client I'll give you one per cent.’ Hij adviseerde aan daf een commissie van een procent over de totale investering in de Sovjet-Unie te vragen voor een periode van vijf jaar. ‘After all, you want your freedom. You could ask for a public relations contract for that period.’ Ik bezocht Abdelkadir Chanderli in zijn Zwitserse buitenhuis.¹⁴⁷ Mevrouw Chanderli vertrok in een groene Fiat naar de kapper. We omhelsden elkaar bij de ingang in de tuin. Het was een waarachtig plezier deze oude vriend terug te zien.

We hadden een uitstekend gesprek over de opzet van het tweede deel van Grenzen aan de groei.¹⁴⁸ Hij bleek volledig op de hoogte wie generaal Ibnu Sutowo van Pertamina was. Hij vertelde dat Japan en Indonesië een gigantische gasdeal hadden gesloten dat over enkele dagen bekend zou worden. Over kolonel Kadaffi van Libië: ‘He is crazy. He does not always oversee the consequences of his erratic behavior, but he is an honest man. I respect him.’ ‘If the war party of Mrs. Golda Meir wins the elections,’ vervolgde hij buiten het interview om, ‘dan komt er pas een echte oorlog. If not, there will be peace for twenty years, and then we will have war.’¹⁴⁹

Hij vroeg me de telefoon op te nemen en een stem zei: ‘Madame Chanderli à la part de la princesse Kahn.’ Er volgde een hartelijk gesprek tussen de Algerijnse olie- en gasmagnaat en de vrouw van prins Sadruddin Aga Khan. Chanderli vertelde dat de prins zeer op Wibo van der Linde gesteld was geraakt. Daarna kwamen twee zonen, van twaalf en acht jaar, thuis. In een dichtgeplakte enveloppe zaten hun kerstrapporten. De oudste had één zeven en voor de rest uitzonderlijk slechte cijfers: een 2, een 3 en een aantal 4-en.

147 Ik leerde hem in New York kennen. Hij was later de eerste ambassadeur van Algerije bij de vn en is nu voorzitter van de Raad van Bestuur en general manager van camel(Compagnie Algerienne du Méthane Liquide).

148 Zie Grenzen aan de groei, Volume II, Bruna 1975.

149 Wonderlijke voorspelling. Zou Operation Desert Storm uit 1991 hiermee kunnen worden omschreven?

21 december 1973

Villa Rajada, Gland

Het was weer praten geblazen met Dewi tot 04.00 uur in de morgen. Ik vertelde haar vlak voor het slapen gaan pas dat Peter stiekem naar New York was gegaan.

[p. 97]

‘Because he loves you so much, he didn't tell you,’ zei ze.

‘If he loved me more he had not preferred to be with the dancer,’ antwoordde ik.

‘He could not stand the temptation to go to New York, but he did not want to hurt you either.’ Ik begrijp dat allemaal best, maar het is gewoon te dikwijls gebeurd. We waren bezig plannen voor Parijs en Genève te maken. Ik heb er mijn buik vol van. Peter zal nooit veranderen. Dewi: ‘It is a weakness in his character. I once cabled Bapak, I rather die than live by a lie.’ Bung Karno verzekerde haar voortdurend dat zij ‘de enige’ was, ‘and he would turn around and have someone else into his arms,’ zei ze. ‘And both times, he felt, he was completely sincere.’ Zij vervolgde: ‘Peter loves you more, and is warmer towards you, but Casper is perhaps a better friend.’ Ik geloof dat zij, in de wetenschap dat Caspers vader generaal was, bedoelde dat Casper ‘daarom’ beter bij mij zou passen. Ik heb al heel vroeg in het leven geleerd dat innerlijke beschaving een gave is, die je ‘overal’ vindt. Deze gave staat in ieder geval los van het inkomen van een prominente militair, een accountant, ja, in sommige gevallen zelfs los van het inkomen van een putjesschepper.

Genève-Amsterdam, KL 332

Door alle publiciteit is het duidelijk merkbaar dat ik nu heel wat vaker word herkend. Soms heel vervelend.

Chanderli woonde onlangs een diner in Wenen bij. Hij hoorde de Amerikaanse ambassadeur en een hoge sovjetfunctionaris spreken over ‘but we are doing the same research...’ Chanderli wierp toen op: ‘Why don't your boys get together and combine your efforts!’ Hij liet erop volgen: ‘But nobody trusts each other in this world. Everyone wants to keep everything secret. Think of what could be saved in cancer research, or for that matter in aviation research, if efforts would be pulled together?’ Ik wees er op dat volgend jaar een eerste stap in die richting zou worden ondernomen met de Apollo-Soyoez-ruimtevaartvlucht tussen sovjet- en Amerikaanse astronauten. ‘But that took twenty years, and still, forces within the us and the ussr are even trying to kill that project off.’ Toch bewees ook deze uitlating van Chanderli over sovjet-Amerikaanse samenwerking andermaal dat Algerije, en het denken van haar leiders, op de golflengte van het Bandung-initiatief (1955) van Sukarno zat. De poging om langs de weg van een ongebonden derdewereldblok van landen de twee antagonistische reuzen

[p. 98]

nader tot elkaar proberen te brengen en met elkaar te verzoenen in het belang van alle bewoners van deze planeet.

Stel je voor dat ik op Schiphol tegen Peter aan zou lopen. Inez Röell zei altijd: ‘Dat de oprechtheid en trouw van mensen even dikwijls van richting kunnen veranderen dan de winden draaien boven het meer van Genève.’¹⁵⁰ Ik stond gisteren ergens een vanilleijsje te eten toen ik een vrouw zag met een profiel dat me dermate sterk aan Inez deed denken dat ik me omdraaide om haar gezicht beter te kunnen opnemen. Eigenlijk sterft vrijwel alles van werkelijke waarde in ons af, lang voordat we er zelf in onze kist achteraan komen.

Dewi zei: ‘So, you don't love Peter anymore?’

‘Of course, I do, but I am also deeply disgusted, and I feel as if something inside me lays in ruins now. Seven years I carried his chain I do not want to have it on my body anymore. I now not only physically reject him, as I did already for a long time, but also spiritually, I reject him lock, stock and barrel, like something of which nature warns you, not to take in, like poisonous berries of sorts.’ Het komt er eigenlijk op neer dat ik gewoon nog meer alleen zal zijn dan voorheen. Terwijl ik aldus zit te mijmeren in dit vliegtuig komen tranen in mijn ogen.¹⁵¹

Dewi vertelde in de Mainichi-papers in Japan te hebben geschreven dat mevrouw Fatmawati Sukarno, de moeder van Sukarno's eerste vijf kinderen, hem had verraden. ‘If she had not done so there would not have been mevrouw Hartini and there would not have been me. At the outset of his life, he was all set to have one wife and a happy family. Only because of Fatmawati's behavior towards him, Hartini came into his life.’ Mijn eerste reactie was een protest, omdat in de moslimtraditie meer dan een echtgenote heel normaal is, zoals we bij de koningen van Saoedi-Arabië zien, waar nooit iemand iets over zegt, of zelfs bij de westers georiënteerde koning Hoessein van Jordanië, waar ook nooit op- en aanmerkingen over worden gemaakt. Maar hoe meer ik erover nadenk, hoe meer ik denk dat zij wel eens gelijk zou kunnen hebben.

‘It were dr. Subandrio and Hartini who wanted me out of the way in 1966, especially since I kept whispering in his ear different information as that they were supplying him with. But I lost this battle. And look what happened to him! Once I said to Bapak, “Why don't you stop this Malaysia confrontation and build the country economically”. Subandrio was also present, when I said this Bapak got so mad. He said: “Bring her home!”

150 Zie Memoires 1925-1953. Inez was een hartsvriendin.

151 Dan volgen opnieuw pagina's zelfbeklag over Peter.

[p. 99]

Then, when I cried in the car, Subandrio indicated that Bung Karno had become impotent. He asked me about it. I replied “that depends on his affection.” But can you imagine, one wife of a State President telling one Minister of Foreign Affairs such details of his intimate life? Therefore, Bandrio thought Bapak was impotent and perhaps going to die. In the mean time, Bapak tested his manhood, by meeting other women.’

Zij had tien vragen uit Holland ontvangen samen met de omslag van het boek van Anthonie Dake. Om 02.00 uur wilde zij haar mogelijke antwoorden met me doornemen. Terwijl we hiermee bezig waren liet zij zich allerlei gedachten ontvallen, zoals: ‘I do not love Francisco, as I did before - it is perhaps more like you and Peter now.’ And, ‘How often do you have sex?’ Ik gaf haar natuurlijk exact antwoord. Ik zei haar dat professor Utrecht mij vanaf het begin had geadviseerd met haar te trouwen. Dat verbaasde haar pas werkelijk. Ik zei dat ik wel eens dagdromen had waarbij zij met Karina en mevrouw Azuma op Amerbos zou wonen en hoe we de kamers dan zouden moeten verdelen. Maar dat ik me dan altijd weer realiseerde dat zij waarschijnlijk niet buiten een Villa Rajada, eens eigendom van de Rockefellers, zou kunnen.

‘In Paris, the hairdresser comes every day at 19:00 hours. That is the price I pay because people expect me to be beautiful.’ Zij gaf me een exemplaar van Jours de France met als coverstory la princesse grace à la grande soirée de Versailles. De reportage begon met een inzetfoto van Dewi die een handkus krijgt van Jacques Chazot, wie dat ook moge zijn.¹⁵² Ook gaf ze mij een exemplaar van een Japanse coverstory over haar en Bung Karno, waarbij ook een foto van Dewi bij de begrafenis van Bapak, met Sukarno's zuster en enkele van zijn kinderen.¹⁵³

Landing op Schiphol. Volop zon. Peter moet nu ongeveer naar New York vertrekken. Dat wond me vreselijk op. Wanneer hij morgen Amerbos binnen zou wandelen en zou zeggen: ‘I want to be with you’, dan zou ik niet weten hoe te reageren. Dewi dacht zelfs dat juist omdat Peter zoveel om me geeft het hem mogelijk meer pijn had gedaan dan mij, omdat hij het niet door zijn keel kon krijgen naar Amerika te willen gaan. Het was 04.00 uur toen Dewi en ik gingen slapen. Francisco was nog niet thuisgekomen: ‘He is probably entertaining some Arab in a gay bar,’ zei ze ironisch. ‘Once, I ran away from Bapak, to become a nun,’ vervolgde ze. ‘After all, when I first came to him in Jakarta, I felt as if I was chosen by God to serve him.

152 Zie bijlage 22.

153 Zie bijlage 23.

[p. 100]

The second time, I left him, I committed suïcide, but I was saved. And, the third time I was in love with another man.’

‘An Indonesian?’ vroeg ik.

‘No, a Japanese. And, I told Bapak. I thought, I be ladylike, go to Jakarta and tell him myself. I told him and he listened. But, he did not eat nor sleep for a whole week. Then, he said, “I want to meet your friend”. I replied, “allright”. But a day later Bapak said, “don't bring him, because I will kill him”. Then, I knew, Bapak really loved me. If a man goes that far! So, I came back to Bapak.’ Ik wilde zeker weten dat Bung Karno had gezegd: ‘I will kill him’ en vroeg haar dit te herhalen. Het klonk voor mij als zeer ‘un-Bapak’, en eerder op zijn Japans hineininterpretiert. Maar ze herhaalde het. Misschien dacht Bung Karno: ik moet haar op zijn Japans benaderen en overtuigen. Thuis. Clair de lune, close to tears.

[p. 101]

22 december 1973

Het regent kerstkaarten, wat eigenlijk vervelend is, op een paar na. Karina Sukarno had tekeningetjes gemaakt op de kaart van Dewi, Francisco, mevrouw Azuma en haar. ‘Al wat wenselijk is voor Peter en jou’ schrijft Frits van Eeden. Zelfs een kaart van de heer en mevrouw Van Dijk van de Nieuw Baarnse school, bij wie ik in de oorlog in huis was, gericht aan mam en mij. Margaret Meads dochter is met een Iraniër getrouwd. Zij zond een foto met kerstgroet van haar kleindochter Sevanne Margaret Kassarjian.

Maar er lag ook een gesloten envelop, die dichtgeplakt was. Het flitste door mijn hoofd: ‘Als maar niet een of andere gek een bombrief heeft gezonden.’ Het was een briefje dat al op 19 december was geschreven.

Tilburg 19 dec. '73
Lieve Willem,
Die telefoon moet als een koude douche over je heen gekomen zijn. Het was beter geweest als ik je het meteen had verteld toen ik voor die trip boekte twee weken geleden in een impuls. Sorry.
Ik vertrek vrijdag en kom 6 januari terug. Ik ben verliefd (ook al dacht ik dat dat instinct in me was afgestorven) and what can I do....
Ondanks alles ben je sterk in me.
Love
Peter

Peter is verliefd, zoals ook Dewi al signaleerde. Het is in ieder geval een ‘legitieme’ manier om zeker gedrag te excuseren.

Soms denk ik: I hope he misses me in New York, and regrets he ever went. Maar dan corrigeer ik mezelf, no, no, no, laat hem maar genieten nu hij eenmaal is gegaan. Alles wat je beleeft is eigenlijk een oneindig drama over een pad beladen met oneffenheden, in welke relaties je ook hebt, ouders, lovers, vrienden, kennissen, sooner or later the shit hits the fan. Ik heb die zogenaamde eenzaamheid eigenlijk altijd maar weggepoetst en gebagatelliseerd, zoals bij broer Hendrik in Kaapstad. Hij nam een klein meisje onder zijn hoede, een door haar ouders in de steek gelaten kind. Is dat een oplossing? Eindigt dat gebaar en die inzet niet eveneens in een drama?

[p. 102]

Ik ontmoette in Genève ook nog ambassadeur Herman Santa Cruz (67) uit Chili, een Salvador-Allende-man, die nu als voorzitter optreedt van de economische commissie van de conferentie van niet-gebonden landen. Een triest, in-triest figuur die er openlijk onder lijdt dat zijn land nu onder een fascistisch cia-bewind gebukt gaat. Hij was niet tot een andere, minder trieste stemming te vermurwen. Het werd een gesprek without soul.¹⁵⁴ Pas toen ik weg wilde gaan en hem zei dat ik een gevluchte Chileense journalist - als hij iemand wist - best op Amerbos in huis zou willen nemen, zag ik een eerste glimlach. De kamer van zijn Geneefse appartement, waar we spraken, verkeerde in een vrijwel totale chaos. Ik wandelde naar Hotel Richmond waar ik Dewi ontmoette met twee nichten, designers, een Japanner en een Vietnamees, Olivier, die voor een bedrijf van Gunther Sachs werkte.

Later kwam Bambang, een economiestudent, naar Villa Rajada in gezelschap van een Zweeds meisje. Zijn vader had Bung Karno zelfs nog in het gerechtshof verdedigd. Hij was nu van top tot teen een Orde Baru, een Suharto-man. ‘The people are happy now in Indonesia,’ vertelde hij. Ik dacht, wat doet die jongen hier? Hij kende ook Sumartono in Moskou. Er ontwikkelden zich heftige debatten.

154 Zie On Growth, Volume II, Putnam & Sons, New York 1975.

23 december 1973

Wanneer ik over Peter denk probeer ik zo objectief en eerlijk mogelijk te zijn. Wanneer hij terugkomt uit New York ben ik er zeker van dat hij gaat zeggen: I missed your coffee so much. Casper belde. Toen hij hoorde dat Peter naar Amerika was zei hij: ‘Wat is dat nu ongezellig.’ Hij is gekozen tot vice-voorzitter van de jovd.

Gisteren was ik bij Nettie en Enkie Feldhaus van Ham in Middelbeers. Ontmoette daar eveneens Theo Schaapveld van daf. Ze zijn nog steeds bereid dr. Gvishiani te ontvangen en mij er 10.000 gulden voor te betalen. Nettie speelde piano. Ze moedigt me altijd weer aan de cello weer op te nemen en zegt dat ik in de oorlog op De Horst prachtig speelde.

Ik bezocht ook Gerard Croiset, die met mij alleen wilde praten. Hij hield zich bezig met de vraag hoe je de massa ertoe zou kunnen krijgen bewust te gaan leven met inachtneming van het belang van het geheel, alles, de mensheid, de planeet. ‘De wetenschap en techniek zijn schromelijk achtergeraakt op de bestudering van de menselijke geest,’ zei hij, iets waar ik me-

[p. 103]

zelf ook al enige tijd mee bezighoud. ‘Hoe maak je mensen bewust van het existeren van het niets, het weten buiten het weten en kennen om?’ zo vroeg hij zich af. ‘De menselijke energie wordt steeds maar weer gebruikt om macht uit te oefenen in plaats van om begrip te introduceren. Het is dit soort hunkeren naar macht dat het verder ontwikkelen van begrip over de geest tegenhoudt. Het is van het allergrootste belang dat geest, stof en ziel in balans komen en in evenwicht zijn.’ Hij hield ook een pleidooi dat wetenschappelijk zou zijn aangetoond dat aura's bij mensen inderdaad bestonden. Ik wil er verder met hem over spreken.

Laat in de avond arriveerde ik in de Hengelstraat in Rotterdam om de Van Haagens te ontmoeten.¹⁵⁵ John was thuis. We zaten tot één uur te praten, voornamelijk over zijn werk, zijn voorzitterschap van de ondernemersraad van de Graan en Elevator Maatschappij en de problemen rond de vakbonden in het algemeen in de Rotterdamse haven. Hij weet nu zeer veel over deze zaken. Hij is soms wat uitvoerig in zijn explicaties, maar dat komt omdat hij ook voortdurend ongeletterden moet uitleggen hoe de zaken in elkaar zitten. Soms schijnt hij uit het oog te verliezen dat hij tegen mij spreekt. De derde zoon, John Paul, is het evenbeeld van zijn vader, een Indische jongen pur sang. Hij heeft bovendien een uitstekend lijf in wording, beter dan zijn vader zelf. Hij is nog jong, maar dat wordt een aantrekkelijke jongen. Ik wil nog steeds proberen iets met John van Haagen te gaan doen. Wat in zijn brein omgaat, zou op papier moeten komen te staan.

155 Zie Memoires 1953 en volgende delen. Gerard Reve had ‘een matroos’. Ik ook, maar mijn matroos kreeg zes zonen.

24 december 1973

Mijn ‘jeans-with-apple’ vriendje uit Tokio, Yasuyuki Maruyama, stuurde zijn eerste brief die hij ooit schreef op een tikmachine, naar Amerbos. Hij wilde me vertellen over de lezing van Aurelio Peccei aan de Hitotsubashi University. Ook wilde hij weten hoe het zou zijn om journalist te worden ‘as a life-time job.’¹⁵⁶ Aurelio schijnt gezegd te hebben er zeker van te zijn dat Karl Marx zich bij de Club van Rome zou hebben aangesloten indien hij nog zou hebben geleefd. ‘I am sure, that his lecture has given us keen shock and invisible influence. I suppose, you should have stayed here longer. It was an impressive day indeed.’ Hij vroeg welke boeken te moeten lezen om zich in journalistiek te oriënteren: ‘from economic, political and

156 Ook een foto van mijn lezing in Tokio was ingesloten.

[p. 104]

cultural fields?’ Hij wil weten aan welke vereisten een journalist ‘in this complicated world’ moet voldoen. ‘I want to be a free journalist like you.’¹⁵⁷

Prins Anak Agung Gde Agung had ik op zijn receptie een kopie gegeven van mijn persverklaring parallel lopend aan mijn Open Brief aan Willem Drees. In een met de hand geschreven briefje retourneerde hij dit en schreef niet bij de kwestie betrokken te willen zijn. Alsof hij er niet tot zijn nek reeds in betrokken was! Ik antwoordde hem dan ook dat dit terugzenden ‘belachelijk’ was. ‘Het stuk is reeds in De Nieuwe Linie gepubliceerd en in het hele land verkrijgbaar. U stelt zich aan. Bovendien, hoe kunt u zeggen niet bij de kwestie betrokken te willen zijn? U bent erbij betrokken, maar u draait en manipuleert, karakteristiek voor Bung Karno's vijanden. Ik hoor van de uitgever dat u zelfs letterlijke citaten van uw gesprek met Willem Drees naderhand uit uw manuscript hebt geschrapt, met andere woorden, uw fameuze memoires zijn een smerige zaak... Waar zijn uw zeer besliste uitspraken aan André Spoor van 6 november 1973? Niemand houdt zich aan gemaakte afspraken en iedereen draait en wurmt zich in alle mogelijke bochten om zich vooral niet te veel aan de waarheid bloot te stellen. Ik vind dit walgelijk. Met een groet...’¹⁵⁸

Fred van der Spek informeert me dat de kwestie van het onderzoek naar Luns in de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken totaal werd overspoeld door de situatie in het Nabije Oosten. Nu wordt het februari 1974.

De klm-steward Heizenberg, broer van de man bij de ncrv, vertelde me in Thermos dat Luns tegen zijn broer de journalist heeft gezegd ‘razend’ te zijn over Den Vaderland Getrouwe.

Ronald Gase kwam vertellen dat Paul van 't Veer hem nu over mijn boek had gezegd: ‘Niemand leest die rotzooi’. Hij voegde eraan toe: ‘André Spoor is ook al genezen (ten aanzien van

157 Brief d.d. 7 december 1973.

158 Om niet te spreken van het feit dat mijn eigen aantekeningen van een in hoge mate vertrouwelijk, belangrijk gesprek met Anak Agung - die ik Spoor leende - eveneens spoorloos zijn verdwenen. Voor mij onvervangbare informatie.

[p. 105]

Oltmans) na de rel over de brieven van Dewi.’ Waar waren de stukken en foto's weggeraakt, op Amerbos of in het kantoor van Spoor? Ook beklaagde Van 't Veer zich tegenover Gase dat ik niet over de anti-Indonesische stemming in Nederland ten aanzien van de politieke gevangenen zou hebben geschreven. Ik wees Ronald de betrokken pagina's aan. We waren al beneden, maar ik besloot terug naar mijn werkkamer te gaan en Van 't Veer op te bellen. Ik zei hem dat hij oneerlijk bezig was en dat ik hem dit zelf in zijn gezicht wenste te zeggen. ‘De meesten laten bezwaren tegen je boek varen,’ antwoordde hij, ‘omdat je gelijk hebt.’

Piet Dankert zou tegen Van 't Veer hebben gezegd: ‘Wat moet ik nou met die Oltmans?’ Helemaal niets. Dankert moet gewoon zijn plicht doen als volksvertegenwoordiger. Punt. Collega Van 't Veer was ook gekwetst, omdat ik had geschreven dat hij het type journalist was die om 17.00 uur thuis kwam, zijn pantoffeltjes aantrok en bij moeder de vrouw televisie ging kijken. Dat is Van 't Veer immers ten voeten uit!

Mam is op Amerbos. Ik heb Dierbare Wereld van Henriette van Eyk voor haar gekocht. Zij zit geboeid te lezen. De honden worden erg oud. Koko valt van tijd tot tijd om met zijn snoet op de tegels in de keuken, wat me door merg en been gaat. Maar mam zegt: ‘Als ik de honden niet had, zou ik helemaal alleen zijn. Ik bood haar een Cointreau of een Grand Marnier aan. ‘Ik heb nooit likeur gedronken,’ zei ze en las verder. Ik doe ook jaren met een fles want ik raak ook nooit drank aan. Ik prepareerde een heerlijk maal. We aten samen op Amerbos bij kaarslicht.¹⁵⁹

Ik miste Peter natuurlijk en dacht veel aan hem. Ook denk ik dat als Peter niet naar New York zou zijn gegaan, ik nu met Kerstmis niet met mam samen zou zijn geweest. Misschien komt Peter nog wel tot inkeer. Later ergerde ik me zo aan het gekrab van Keke aan zijn rug, die een kale plek heeft, dat ik boven op de slaapkamer een interview ben gaan uitwerken. Later had ik er spijt van en hoopte maar dat ik mam niet had gekwetst. Zij is hier maar een paar nachtjes.

159 Wat een zegen dat ik toen niet heb geweten dat het de laatste Kerstmis in mams leven zou zijn.

Kerstmis 1973

Om 09.15 uur hoorde ik dat mam wakker was en dat zij probeerde met de honden van de tweede naar de eerste verdieping te gaan. Schrok me een ongeluk. Ik heb gisteren de hele dag interviews voor deel twee van Grenzen aan de groei zitten uit-

[p. 106]

werken. Waar hebben we eigenlijk over gesproken? Mam had al de helft van haar nieuwe boek uitgelezen. Wanneer ze intens las worden de randen van haar oren rood. Het was aandoenlijk. Om 10.30 uur ben ik haar jeugdvriendin Meta de Vries gaan halen. Ook zij was oud geworden. Ik trof een veel kleiner dametje aan vol rimpels in haar gezicht. Ze leek niet zo verzorgd als vroeger. De beide dames omhelsden elkaar en zaten naast elkaar op mijn zitbank te keuvelen en foto's te kijken, die tante Meta had meegebracht. Ik verzorgde een lunch. Tante Meta wilde een ei met schil en al op een boterham smeren. Mam en ik schrokken er allebei van, omdat ze niet scheen te begrijpen dat er iets mis was. Maar beide dames waren zo dankbaar bij elkaar te zijn. Mam zei later: ‘Vroeger waren we even groot. Maar nu is zij veel kleiner geworden dan ik. Vind je dat niet gek?’

Later merkte ik dat een van de honden op een kussen van mijn bank had gepiemeld. Ik zei geïrriteerd: ‘U kunt echt niet meer met de honden op bezoek.’ Het was zo unfair om dat tegen haar te zeggen! Mensen worden immers ook oud? Deze honden zijn dertien jaar. Ik geloof dat mam zich van mijn geïrriteerdheid niet veel aantrok. Ze bedankte me vooral voor de gezelligheid. Ik geloof ook dat ze deze paar dagen echt heeft genoten. Wanneer zij ‘Wimmes’ zegt zijn we close.

27 december 1973

Meestal als ik van Peter droom ben ik hem aan het zoeken of ergens op hem aan het wachten, dit dan uit angst dat hij er vandoor is. Nu droomde ik dat hij in Engeland op school zat, een uur buiten Londen. Ik berekende hoe ik er per auto vanuit hier zou kunnen komen.

Sprak bijna twee uur met dominee Landman van het nos-bestuur. De kaft van het boek zou een aardbol moeten krijgen met een Hilversumse televisietoren.

Harry Diemel, van de klm, reed vanmorgen mee naar Amstelveen. De hoeveelheid problemen die er in korte tijd uit zijn koker kwamen over de klm, zijn moeder en zijn vriend Max, was onvoorstelbaar. Hoeveel mensen broeden niet 24 uur per dag de verkeerde sentimenten uit, inbegrepen in hun slaap?

In Jakarta hebben twee studenten geprobeerd tot president Suharto in het paleis door te dringen. Ze zijn gearresteerd. Studenten hebben zich georganiseerd in de Beweging voor het Nationale Geweten. Zij protesteren tegen de huidige politieke en economische gang van zaken. Er zijn nog maar een paar lefgozers over in dat land.

[p. 107]

Kerstkaart van Vladimir Kouznetsov.

Willem Drees heeft de Nieuwe Linie geschreven er geen behoefte aan te hebben op mijn Open Brief te reageren. Vaste prik, de Haagse dooddoener par excellence.

Dominee Landman gaf te kennen in de tijd dat hij hoofdredacteur van Hervormd Nederland was ‘meerdere malen met uw vriend Luns in de clinch te zijn gegaan.’

28 december 1973

Vreselijk van Peter gedroomd. Hij was ergens in een hotel met een eng klein ventje, een kapper.¹⁶⁰ Bij een bioscoop wachtte ik hen op. Ik vroeg Peter met klem please met mij mee te gaan. Maar het ventje zei: ‘Ik vind het erg belangrijk om deze film te zien,’ en Peter ging met de jongen mee. Huilde hartstochtelijk in mijn slaap.

De agressie op straat wordt steeds opvallender. Bij een afslag vond een juffrouw dat ik te dicht op haar zat. Zij stopte helemaal. Ze stapte uit en wilde door mijn raam met me gaan staan praten. Er kwam een jongen met een bril er zich mee bemoeien. Ik bleef naar muziek luisteren en verroerde geen vin. Hij gaf een klap op de auto en uiteindelijk dropen ze af. Hij riep nog ‘hufter’. Prachtig, Ravel.

Vrij Nederland had voor het aangenaam verpozen een pagina ingericht onder de kop waar gebeurd. Ik stond er ook op met een imaginair kletsverhaal dat ik Luns in Brussel mijn boek zou zijn gaan aanbieden: verkwisting van geld en papier.

Zie je wel, nu heeft Japan de generaals in Indonesië weer eens 700 miljoen dollar gegeven om de gasindustrie tot ontwikkeling te brengen.

Zag een klein stukje van de Barend Servet en Fred Haché show.

160 Wel een laatste type waar Peter zich aan zou verslingeren.

[p. 108]

Hoe durven ze het uit te zenden? Henk Hofland schreef in de nrc zijn hele televierubriek erover vol. Meneer Bank van de Volkskrant was ook al in de wolken over het tweetal.

Ronald Gase hoorde van Willem Drees per telefoon dat diens zoon gedeelten uit Den Vaderland Getrouwe aan de bejaarde oud-premier had voorgelezen en dat hij niet van plan was op het boek van Anak Agung of van mij te reageren. Gase zei dat Drees senior en Luns nooit op al deze zaken hadden gereageerd juist omdat ik degene was geweest die ze aan de orde had gesteld. Dat is de nieuwste tournure van de flessentrekkers in Den Haag. Hij had tegen Gase gezegd het ‘te min’ te hebben gevonden op mijn Open Brief in De Nieuwe Linie een reactie te geven.

Ronald stelde Drees senior de vraag: ‘Wanneer Luns echt aan geheugenverlies zou hebben geleden, waarom herhaalde hij dan kort daarna hetzelfde verhaal voor de Leidse studenten? Waarom herriep hij zijn mededelingen over het telegram van Sukarno dat er nooit is geweest niet?

[p. 109]

Waarom herriep hij niet dat de Amerikanen toezeggingen hadden gedaan over Nieuw-Guinea? Gase zegt nu eindelijk ook: ‘Het begint op kwade trouw te lijken...’

29 december 1973

Joop den Uyl heeft weer opgeroepen tot ‘een vrij Chili.’ Op mij maakt dit een belachelijke indruk, te meer daar ik hem nooit heb horen roepen ‘Indonesia Merdeka,’ vrijheid voor de Indonesiërs, die nu onder het juk van fascistische generaals zitten. Moderne politici missen ieder historisch gevoel. Wat hebben we met Chili te maken? Nederland en Indonesië waren 300 jaar verbonden. Ik heb Den Uyl geschreven: ‘waarom hoor ik u nooit eens iets zeggen over een nog veel misdadiger en uitgebreider bloedbad van deze Suharto die nog altijd meer dan de helft van alle politieke gevangenen in de wereld achter tralies heeft zitten? Uw ministers Van der Stoel en Pronk reizen er maar vrolijk naartoe en wanneer je dan deze Pronk bij terugkeer uit Jakarta hoort spreken over “oprechte Indonesische officieren” dan is dat een beschamende vertoning. Reeds eerder heb ik moeten signaleren wat voor soort mens u eigenlijk bent. Als oppositieleider zei u tegen André Spoor en mij dat u uitstekend begrijpt dat Luns de zaak belazerd heeft. U adviseert mij de zaken nog eens uitvoerig in de kranten te zetten. Dan zou u, en de politiek, aanhaken...’ Den Uyl is nu premier en doet geen moer. Hij komt in het geweer voor de marxist Salvador Allende. Eigenlijk een compliment voor Bung Karno dat ze niets voor hem deden van de kant der socialisten.

Zag de film Paper Moon.

30 december 1973

Dr. Zairin Zain belde dat hij Den Vaderland Getrouwe had gelezen en het een goed boek vond. Van hem komende zei me dit veel. Hij zeurde nog wel over mijn behandeling van Moham med Hatta - zijn Sumatraanse bloed sprak - maar ‘Paul van 't Veer is een klootzak,’ aldus de ambassadeur, ‘en hoe heet die ander vent, ja, Hiltermann, die begrijpt er ook niets van.’ De lobbyist Martojo was met de noorderzon vertrokken. Dr. Zain zei dat niemand wist waar hij uithing. Zijn huis stond leeg. Het gesprek begon zo. ‘Ik zat net over je te denken en wilde je opbellen.’¹⁶¹

Ik ben een ‘dukun’,’¹⁶² reageerde ik.

‘Ja, een bijzondere vent’, aldus dr. Zain. Hij wil een boek

161 Niet hij had mij, maar ik hem opgebeld.

162 Medicijnman: bedoelde eigenlijk een Gerard Croiset.

[p. 110]

schrijven. Zijn zuster gaat als Indonesische afgevaardigde naar de vn. Zijn broer is nog steeds gouverneur van Padang.

Het jaaroverzicht van de nos was uitstekend. Eef Brouwers presenteert dit steeds met verve.

Ben een lange wandeling door de polders naar Zunderdorp gaan maken. De lucht is daar veel zuiverder dan tussen de legbatterijen zelf. Ik zou het vaker moeten doen. Ik zit altijd maar in de auto. Liep over Peter na te denken. Zal ik proberen hem zondag te vinden op Schiphol?

Roel van Duijn sprak op televisie met de procureur-generaal G.E. Langemeijer, de man die mijn klacht tegen Luns aan het parlement doorgaf. Het is me nu volmaakt duidelijk. Wat een man.

31 december 1973

Met zon is het een geheel andere dag. Eindelijk maakte ik Chopins etude no. 12 Opus 25 eens af. Klonk heerlijk. Nu heb ik een vleugel. Nu moet ik ook doorzetten.

Bracht twee rozen op het graf van mijn vader. Voelde me verloren toen ik daar stond. Wat is toch de betekenis van een laatste rustplaats? De twee bloemen van Kerstmis lagen er nog redelijk bij. De tuin rook naar aarde en naaldbomen. De zon overgoot de dauw. Een mooi moment.

Lunchte met mam en tante Jetty. Het is niet te beschrijven wat er allemaal in me omging, wanneer ik naar beide dames keek. Broer Theo had voor Kerstmis een boek gezonden. Ik wilde dat ik alles wat werd gezegd op tape had staan. Dan herinner je je misschien nog later iets meer van de sfeer.

Casper belde. Daarna heb ik de telefoon er afgelegd.

1 januari 1974

De eerste telefoon vandaag was van Gerard Croiset: ‘Heb je het gezellig gehad gisteravond?’ Hij ‘wist’ kennelijk van niet en wilde me opbeuren.

Gisteren vroeg ik nog de groenteboer op de hoek van de Prinsengracht hoe het met zijn vrouw was. Hij trok me aan mijn ski-jack en fluisterde: ‘Weggelopen mijnheer, zij heeft me met alles laten zitten.’

‘Hoe lang was u samen?’

‘35 jaar...’ No one knows the secret of enjoying what one is given.

the moment of truth is approaching is een artikel van tien pagina's van Aurelio Peccei in het decembernummer van Successo. Hij beoogt aan te tonen: ‘that our ideas must be reor-

[p. 111]

dered and placed on a totally different plane if we are to understand present trends and then act to prevent them from climaxing into something beyond our capacity either to live with or eventually modify (...). I think I demonstrated that the changed and continually changing condition of man in the technological age calls for entirely new thinking and new approaches (...) something fundamental should be changed in the conduct of human affairs (...). The real world is a lot more complicated than we can comprehend and describe. For one thing it has become quite different from that on which our forefathers based their intuition and experience and built their value system and their wisdom (...). The more we change reality (through an explosion in science and technology) the more we risk losing contact with it (...). Man has been mesmerized by the idea of quick benefits, but mindless of longer-term consequences and costs (...). Another essential aspect of our predicament is Man's Inner Mismatch.¹⁶³ His ambivalence has always been described as the origin of innumerable ills. Today his personality is deeply sundered. There is a wide gap between our collective capacity, on the one hand, to create entirely new situations in every sector and sphere of the world, and our capacity or willingness, on the other hand, to control our conduct and grasp its possible implications beyond the immediate consequences (...). Heedless of the acceleration of history, we have even failed to prepare the instruments necessary to define and pursue mutually compatible medium-term goals. In the political and societal spheres, we go on defining goals and policies disregarding those of the others, who act with similar egocentric stupidity - causing a permanent state of contrasts and waste among and within nations. The sad conclusion is that of a schizophrenic society, which, for all its science and information, is so confused that its behavior is disjointed from the perception of its effects (...). The situation had to be radically changed and the Club of Rome felt that probably nothing short of shock treatment could do the job.’ Er staat nog zoveel meer in van betekenis en waarde. Frits Böttcher heeft er een handje van zijn neus voor Aurelio op te trekken, maar deze Haagse professor zou nooit in staat zijn geweest een artikel als het hier, te hooi en te gras, geciteerde geschrift van Aurelio Peccei, voorzitter van de Club van Rome, te produceren.

163 Man's Inner Mismatch is ook bij mij sedert mijn Club van Rome-participatie een veld van steeds intensievere studie geworden.

[p. 112]

Zoals de aandachtige lezer heeft kunnen constateren gebruikt Peccei hier met nadruk de argumenten die zouden moeten leiden tot een totaal andere globale benadering van de problemen in de wereld. Hij spreekt over de noodzaak van ‘nieuw-denken’. Ik ga later in 1984-1985 aantonen dat de aanloop tot Mikhail Gorbachevs opzienbarende campagne in de ussr van het ‘nieuwe-denken’, perestrojka en glasnost, bij de topbesluitvormers in het Kremlin een krachtige stimulans heeft gekregen van de zijde van de Club van Rome.

2 januari 1974

Was vanmorgen bij mam een kopje koffie gaan drinken. Ze sprak veel over vroeger, over haar jeugd: tijdens een autotocht van Luxemburg naar Esneux hadden ze eens 31 keer een lekke band gehad. Vooral voor de Eerste Wereldoorlog kwamen lekke banden nogal eens voor omdat paarden dikwijls spijkers uit hun hoeven verloren. Grootmama, mam, tante Jetty en de kinderjuffrouw waren toen per trein maar naar Maarssen doorgereisd.¹⁶⁴

Probeerde Erik van der Leeden te vinden. Niet thuis. Daarna Frits van Eeden. Hij zag er slecht uit. Hij heeft nu een Saluki, een Afghaan en een Barzoi, drie jonge honden met perfecte stambomen. Frits speelt nog altijd met de gedachte een boerderij te beginnen. Hij had het over Groningen, maar ik adviseerde Brabant.

Vervolgens liep ik bij dr. Zairin Zain binnen die nu kankerde op Den Vaderland Getrouwe en tot in den treure herhaalde: ‘Jij bent nooit objectief, altijd subjectief.’

De laatste stop op deze toer was Loet Kilian. Ook hij zag bleek en had kringen onder zijn ogen. Zijn jongste zoon loopt nu. De oudste, bijnaam Monk, ziet er leuk uit, als het hele gezin trouwens. Hij vroeg me iets in zijn exemplaar van mijn boek te schrijven. Hij had al heel wat over Den Vaderland Getrouwe gehoord: ‘niet allemaal gunstig.’

Voorbij Schiphol ter hoogte van het motel op de Sloterweg kreeg ik een klapband bij een snelheid van 130-140 kilometer. De auto begon zwaar te slingeren - het was ook nog glad - maar ik hield de zaak in bedwang. Ik was zeer geschrokken. De band is aan flarden. De Wegenwacht kwam en de chauffeur, de heer Bouwmeester, zei tot mijn stomme verbazing: ‘Er zit een gaatje in, het lijkt wel een kogelgat.’ Nadat hij het reservewiel had aangebracht ben ik doorgereden naar Amerbos. Ik zal er morgen naar kijken. Misschien moet ik de politie inschakelen. Of moet ik Croiset vragen wat er is gebeurd?

164 In Maarssen staat de Kininefabriek.

[p. 113]

3 januari 1974

Generaal Alamsjah dondert op uit Den Haag. Er zal wel een andere generaal komen. Ze hebben geen beroepsdiplomaten meer als vroeger.

Bracht de rampband naar garage Keijer in Blaricum. Toen ik hem op de terugweg uit Bilthoven ophaalde zei de heer Keijer: ‘Ik heb in het leger gezeten. Dit was een vreemd gaatje. Volgens mij is het een kogelgat geweest.’ Moet ik naar de politie? Of Croiset?

Lunchte met mam in Soesterberg. In de late middag kwam Casper van den Wall Bake. Het jovd Congres zou in het teken staan van ‘de tolerantie in de democratie’. Tolerantie is natuurlijk maar een facet van een gedragspatroon. De kern van de crisis in de democratie ligt elders. ‘Waarom organiseren jullie geen symposium rond Wilhelmina's beroemde uitspraak “De laatste vijfenzeventig jaren hebben weinig werkelijke staatslieden opgeleverd”.’¹⁶⁵ Het is eigenlijk nadat Wilhelmina haar memoires schreef alleen maar erger geworden. Mindscapes van staatslieden zijn uitgestorven gelijk met de eekhoorns op ons buitengoed De Horst in Bosch en Duin. Politici zijn vandaag aan de dag nog slechts een middelmatig genre commis voyageurs in sociaal-economische vraagstukken gedreven door een streberige jacht naar een positie en een salaris als in alle sectoren van de samenleving. Kennis van zaken, laat staan van geschiedenis of internationale betrekkingen, komt er duidelijk niet meer aan te pas. ‘En uit dat soepzooitje van Haagse portretten zoeken jullie zogenaamd de leidende figuren uit, die jullie niets nieuws komen vertellen. Jullie, jongeren, zouden moeten willen leren. Jullie moeten wetenschappers en specialisten vragen om te komen spreken. Uit Haagse klootzakken komen alleen nog maar meer klootzakken voort,’ zei ik tegen Casper. Hoop dat hij luisterde.

Dr. Justus M. van der Kroef van de faculteit van Political Science aan de University van Bridgeport had ik een uitvoerige brief geschreven over alle onzin die hij vanuit Connecticut, usa, over Bung Karno en Indonesië - als Indonesië-specialist - in het boek van Robert O. Tilman had geschreven. Ook liet ik hem Den Vaderland Getrouwe toezenden, omdat hij Nederlands leest. Op 4 december antwoordde hij: ‘I am most grateful to you for sending your new book on Sukarno and Luns. After having read this, I will give you my views and I am honored by your request that I do so, as I have always read your writings with

165 W. ten Have, Eenzaam maar niet alleen, Amsterdam 1959, p. 198.

[p. 114]

great interest and profit.’¹⁶⁶ Hij vroeg ook om de artikelen over de brieven van Bapak aan Dewi tijdens de coup van 1965.¹⁶⁷ In een tweede brief van 17 december bedankt hij voor de toezending van het materiaal. Hij vraagt om nadere informatie inzake mijn clashes met Luns.

166 Ben me niet bewust dat professor Van der Kroel mij ooit in zijn schrifturen zou hebben geciteerd.

167 Brief van 4 december 1973.

5 januari 1974

Ronald Gase kwam om 09.30 uur naar me toe met de nieuwste brief van Willem Drees aan hem. Er was een artikel van P.M. Smedts onder het pseudoniem janus in Vrij Nederland uit 1966 bij ingesloten, waarin Smedts schreef: ‘Oltmans is niet eens bij het proces van dr. Subandrio in Jakarta geweest!’ Hiermee wilde de oude Drees tegenover de student Gase illustreren hoe ‘een oud-hoofdredacteur van Vrij Nederland feitelijk over mij dacht.’ Ik kan het natuurlijk niet helpen wanneer de vrij regelmatig pimpelende Smedts, die in Zuid-Frankrijk is gaan wonen, er niet meer van op de hoogte is dat ik in 1966 in opdracht van de nos als chef d'équipe naar Jakarta ben gereisd en met cameraman Loed Hentze en regisseur-filmer Jan Romeijn een aantal malen in de rechtszaal, waar Subandrio werd berecht, heb gefilmd. Waar windt de oude Drees zich eigenlijk tegenover een student in Amsterdam over op? Moet ik de man nu opnieuw schrijven en duidelijk maken dat hij in commissie onwaarheid spreekt? Ook schreef Drees aan Gase dat hij prins Anak Agung Gde Agung toch niet kwalijk kon nemen dat hij ‘fatsoenlijk’¹⁶⁸ was geweest en de letterlijke citaten van diens gesprek met Drees uit zijn boek had gehaald?

Casper zag er in hoge mate aantrekkelijk en fris uit toen hij later gepoedeld beneden kwam. We ontbeten met Ronald. Hij droeg een Amerikaans legerhemd dat ik al enige tijd miste, maar ik was vergeten dat ik het hem had gegeven.

Vervolgens ben ik Bambang Sastromuljono, die uit Hamburg kwam, gaan ophalen.¹⁶⁹ Hij was nerveus en wilde naar een coffeeshop, maar ik nam hem natuurlijk mee naar Amerbos en omhelsde hem. Soon the cards came on the table. Hij wilde vooral foto's van Peter zien, over wie Dewi hem had verteld. Hij was al jarenlang een vriendje van Sumartono in Moskou, maar kennelijk onzeker en in verwarring over wat homoseksualiteit precies is. In Azië gaan jongens nu eenmaal, vooral in hun

168 Fatsoenlijk betekent in Den Haag draaikont.

169 De Indonesische diplomaat die ik in Gland bij Dewi had ontmoet

[p. 115]

jeugd, heel anders met elkaar om. Dat vond ik in Jakarta juist zo plezierig. Bambang had in zijn jeugd elf jaar lang pianoles.¹⁷⁰ Gisteravond ben ik bij Gerard Croiset geweest. Toen ik vertelde van het vreemde gaatje in mijn achterband, zei hij: ‘Verrek.’ Hij vond dat ik de band naar de politie moest brengen en daarna wilde hij er ook best zelf naar kijken. Indien er op me was geschoten diende de politie de daders te vinden. ‘Ze hebben je slechts willen afschrikken,’ zei Croiset, ‘want iemand die goed schiet had je voor hetzelfde geld in je kop geschoten.’ ‘Moet ik dit in de publiciteit brengen?’ vroeg ik.

‘Dan wordt het moeilijker om de daders te vinden,’ meende Croiset. Bij Bruna besprak ik het voorval met Jan Buis en Wim van Beusekom. Ze vonden het maar griezelig. ‘Underplay nu,’ zei Wim, ‘dan is het later des te groter nieuws.’

Omdat ik wist dat mam contant geld nodig had, heb ik nog na middernacht 250 gulden in haar brievenbus gestopt, heel stil zodat ze niet wakker zou worden van de auto. Ze belde vanmorgen: ‘Kind wat heb je een hoop moeite gedaan.’ Ze was erg dankbaar.

Theo arriveerde tegen 23.00 uur uit Lugano en logeerde op Amerbos. Hij zag er uitstekend uit. Het gaat hem kennelijk voor de wind. Hij heeft geld in Florida geïnvesteerd om als de situatie in Europa zou verslechteren naar Amerika te kunnen verhuizen. ‘Het is er goedkoper dan in Californië en heeft een beter klimaat,’ zei hij. Hij voorziet dat Duitsland wordt ingelijfd bij Oost-Europa, waarna men Europa als geheel kan afschrijven. Hij is overigens wel overtuigd dat de ussr niet van plan is West-Europa te bezetten, wat mij langzamerhand in Moskou ook duidelijk is geworden.

Vanmiddag belde Croiset of ik al naar de politie was gegaan betreffende het gat in mijn achterband. Vertelde dat broer Theo had geadviseerd eerst de Consumentenbond te raadplegen. Croiset insisteerde dat ik naar de politie moest gaan. Begaf me naar het politiebureau bij de IJ-tunnel en nam de band mee. Eerst was brigadier Brink tegemoetkomend. Ik vertelde de achtergrond. Hij verdween om elders te telefoneren. Maakte ook melding van tal van dreigtelefoons in verband met mijn boek en mijn gevecht met Luns. Het ging erom of ik een flits zou hebben gezien. Hoe kan dat wanneer ik op afstand van achteren een schot in mijn achterband zou hebben gekregen? Ook het woord ‘de geheime dienst’ viel. Na het gesprek over de geheime dienst en de bvd veranderde de houding van de heer Brink to-

170 Helaas houden hier mijn notities over hem op. Zou hem graag nog eens terugzien.

[p. 116]

taal. Hij werd eigenlijk grof en vijandig. Er was toch niets meer te bewijzen en meneer Bouwmeester van de Wegenwacht was geen getuige in deze zaak, naar zijn mening. Ik moest maar een briefje schrijven en zou ‘misschien’ antwoord krijgen. Ik vroeg om een papiertje om wat aantekeningen te maken en namen op te schrijven. Dit weigerde hij. ‘Ik vind u vrij onbeschoft’, zei ik tegen hem. ‘Deze zaak begint pas.’ Hij draaide zich gedegouteerd om.

Belde Gerard Croiset die zei: ‘Geloof maar dat ze bezig zijn. Ze willen je echter niet met een nieuwe rel in de kaart spelen.’ Hij vroeg of ik hem de band wilde brengen. Ik ben allerminst tevreden met de houding van de politie. ‘Jou gebeurt niets, jij wordt honderd jaar man,’ zei Gerard Croiset.

We zijn naar Middelbeers gereden waar Croiset ten huize van Nettie en Enkie Feldhaus van Ham een avond zou geven, die broer Theo zo graag had willen bijwonen. Croiset vroeg minder snel te rijden, omdat hij van zijn operaties twee open wonden had overgehouden. Ik moet toegeven dat het de hele rit moeilijk was het gesprek gaande te houden. Was zelf moe na de logeerpartij van Casper. Hein van de Mortel van Buitenlandse Zaken, die op een buitengoed in de buurt woonde, had gezegd er te zullen zijn, maar zegde later af toen hij ontdekte dat ik aanwezig zou zijn. Daar heb je het weer. Er waren een verscheidenheid aan gasten, zoals de Schaapvelds van daf en een hoogleraar in perceptieleer verbonden aan Philips. In totaal een 25 mensen. Croiset was zeer op dreef. Helder, en niet te veel mysterieuze theorieën, een prima verhaal. Een van de aanwezigen, een chemicus, attaqueerde hem met een enorme dosis kak en het overwicht dat zulke mensen denken te hebben vanwege kennis uit de boeken die ze hebben gelezen. De man sprak over Croisets experimenten als ‘proefjes’. Peter zou hebben gezegd: ‘dit soort mensen verraadt zich zelf’. Ze doen het niet eens opzettelijk. Dergelijk gedrag komt voort uit een jarenlang opgebouwd en ingekankerd zelfbeeld dat totaal incongruent is aan de werkelijkheid is. Wanneer iemand waarachtige levenservaring heeft, dan is het Croiset. Wat deze man van het leven, het lijden, het verdriet en ook van blijdschap heeft gezien en intens heeft beleefd heeft weinig van doen met een 32-jarige blaag die chemie heeft gestudeerd. Of met een nogal ordinaire tandarts - ik geloof zelfs dat hij de broer was van de directeur van De Telegraaf - die tegen Croiset een toon aansloeg alsof hij tegen een ex-kruidenier sprak, die ‘all of a sudden became a magician’. Wie is het meeste in contact met de werkelijkheid?

Iemand vroeg Croiset over het leven na de dood. Croiset ge-

[p. 117]

loofde dat er zulk een leven was, maar dat er nooit werkelijk contact met de levenden kon zijn. Hij zei later in de auto terug naar utrecht: ‘De dood is totale blijdschap, niets meer wensen.’ Hij sprak erover hoe kleuren bij stervenden verfletsten en eigenlijk pastelkleuren werden en gedeeltelijk uit het lichaam opstegen terwijl bepaalde andere kleuren bij de stervenden, dus de doden, achterbleven. Philip Nasta, Peters oude vriend, was ook aanwezig. Ik keek soms naar zijn handen en dacht aan de vele malen dat hij ermee liefde had bedreven met Peter. Hij gedroeg zich nogal stil en onopvallend. Deed eigenlijk wel aardig. Peter is op de terugweg naar Holland.

6 januari 1974

Om 06.00 uur ging de telefoon. Even later weer. Ik ben er bijna zeker van dat Peter op Schiphol stond. Kon hij geen woord door zijn keel krijgen? Legde de telefoon eraf.

Ik heb nu dus officieel aangifte gedaan van de vreemde affaire van het gaatje in mijn achterband.¹⁷¹

Broer Theo nam mijn boek Cybernetics of the Mind mee.¹⁷² Ik ben nu achtenveertig en weet nog altijd niet hoe bepaalde emoties te hanteren. God mag weten wat er in Peters mind and soul omgaat voor hij de moed bijeenschraapt om mij na zijn New Yorkse escapade weer op te bellen. We weten helemaal niets van hoe onze emotie ons denken en handelen, beïnvloedt en vervormt. The Nature of Emotion¹⁷³ staat ook in de kast te wachten om uitgelezen te worden. Heb er het volgende in aangestreept: ‘Seen from a psychological point of view, the individual is a microcosm. Seen as a body, he is part of the universe. As part of the universe he has two different possibilities of living: either he gives in to innumerable temptations and disturbances from outside, or, he isolates himself as far as possible’ (p. 124). Eigenlijk is wat erop volgt ook belangrijk. ‘As a universe in himself, a microcosm, he has two possibilities: he can participate in the universe outside, or live within his own microcosm.’ Ik denk erin te zijn geslaagd beide te doen: my own microcosm intact te hebben gehouden en having participated in the universe.¹⁷⁴

171 Zie bijlage 24.

172 Walter R. Fuchs, Cybernetics of the Mind, Macmillan, New York 1971. Moet tot mijn schande bekennen het nog altijd niet te hebben gelezen.

173 Ed. Magda Arnold, The Nature of Emotion, Penguin Books, 1968.

174 Deze laatste zin is in 1991 bijgevoegd.

7 januari 1974

Ik zou Suharto eigenlijk willen schrijven om dr. Ruslan Abdulgani ambassadeur in Den Haag te maken.

[p. 118]

Prins Anak Agung Gde Agung zendt mijn briefje van 24 december terug met een begeleidend schrijven. Hij gaat zijn gang maar. De man zal me een worst zijn.¹⁷⁵

Uitgever Peter Gottmer belt dat zijn lezers laaiend enthousiast zullen zijn indien ik een boekje over ‘Hilversum’ zou samenstellen. Maar Hilversum lijkt me steeds meer een bibelebonseberg van ‘drek’, waar ik toch weinig zin in heb om in te gaan roeren. Gottmer wil een synopsis hebben.

André de Sonneville van de journalistenopleiding in Lille kwam langs. Hij is nogal conservatief in zijn denken en werkte bij de Limburgse Telegraaf.

Mevrouw C.E. Hornkamp, mijn nieuwe interieurverzorgster, brak het herinneringsbord van de Stockholm Milieu Conferentie. Het maakte haar erg zenuwachtig. Ik vind haar veel te aardig om me over zoiets op te winden. Het doet er niets toe. De avro presenteerde een nieuw programma, een samenspraak tussen de heren Hiltermann en Hoogendijk. Het is weer in hoge mate frappant het verschil te zien hoe Nico Scheepmaker erover heeft geschreven en het nare geklets van Henk Hofland. Ik begin te geloven dat hij subtiel met het establishment flirt, zoals praten over het openen van ‘de jacht op Max van der Stoel’ en de heer Anne Vondeling, een gepatenteerde lamstraal, ‘die een trapje na kreeg.’ Iemand die matig over het Haagse gedoe is geïnformeerd zou het toegejuicht hebben dat ze achter de broek van een mediocre, halfslachtige ideologische prutser als Van der Stoel zaten, of dat meneer Vondeling eindelijk eens zou worden ontmaskerd voor zijn hoogst onduidelijk rol inzake de inlichtingendiensten en de cia. Maar Hofland achtte natuurlijk dr. J.R.M. van den Brink ‘veruit het beste’ van iedereen. Dan te weten dat deze heer aanzienlijke invloed heeft bij Elsevier, waar Hofland al sedert jaren aan de bak probeert te komen. Zeer onfris, want zo is het helaas.

Peter belde eindelijk. Hij was gisteren teruggekomen. Hij herhaalde de wijze van vertrek vreselijk te hebben gevonden ‘maar ik durfde niet want ik was bang de wind van voren te zullen krijgen.’ Ik heb mezelf afgevraagd of ik eigenlijk op die leeftijd niet precies hetzelfde was. Maar de relatie met mijn vader was dan ook wel anders als de relatie tussen Peter en mij. Voor Peter misschien niet. Hij heeft in ieder geval een geweldige tijd gehad in New York. Heb er niet te veel over doorgevraagd, want onze relatie lijdt momenteel te veel aan het Büringh Boekhoudt-syndroom. Hoewel ik zijn vlucht naar New York uit-

175 Zie bijlage 25.

[p. 119]

stekend begrijp heeft dit me toch met de neus op de werkelijkheid gedrukt.

9 januari 1974

Herman Kahn is bezig eenzelfde soort boek als mijn Club van Rome-interviews samen te stellen. Deze wereld is feitelijk a big nasty zoo.

Poem schrijft lief uit Jakarta.¹⁷⁶

Peter Schumacher is in Peking geweest en schrijft over oudambassadeur Djawoto, secretaris-generaal van de Afro Asian Journalist Association, met wie hij een interview heeft gehad.¹⁷⁷

176 Mijn jarenlange vriendin in Indonesië.

177 Vrij Nederland, 5 december 1973.

10 januari 1974

Iedere dag, wanneer ik een krant koop, denk ik: jammer, want al die pagina's papier geven in de verste verte niet weer, laat staan een inzicht, in wat er in de wereld aan de hand is. Wanneer senator Thomas Eagleton in The New York Times wijst op het dodelijke gevaar van de War Powers Bill, waarmee de Amerikaanse president vrijwel in zijn eentje het land in de ellende kan storten, dan heeft de gemiddelde burger in Nederland daar absoluut geen weet van. Heb over dit onderwerp een column voor De Typhoon geschreven met het dringende verzoek aan Cees Meijer het verhaal op te nemen.

Krestyanov schrijft namens Georgii Arbatov uit Moskou dat er tot februari geen interview kan plaatshebben.¹⁷⁸

Nieuwe rel rond Luns in de afgelopen dagen. Hij schijnt een idioot contract voor aardgasexport naar Italië te hebben afgesloten. Hij greep in 1968 al zogenaamd in en legde de prijs voor twintig jaar vast. Erg handig natuurlijk nu we in een energiecrisis zitten. Daar gaan de centjes van de belastingbetaler voor de zoveelste maal down the drain. onverantwoord aldus een hoofdartikel in Het Parool.¹⁷⁹ Luns had het contract uitsluitend aldus afgesloten om de Sovjet-Unie als mogelijke leverancier buiten spel te zetten. ‘Op zijn zachtst gezegd een wonderlijke zaak, die Nederland nu lelijk dreigt op te breken...’

Heb benzinebonnen gehaald. Mij is tachtig liter per week toegezegd.

Dewi deed koel toen ik haar belde. Ze viel met de deur in huis. ‘Did you have a marvelous time with Rachmawati Sukarno?’ Ik wist niet dat Rachmawati op de terugweg uit Mekka in Hol-

178 Zie bijlage 26. Heb jarenlang voor die interviews moeten knokken.

179 Het Parool, 8 januari 1974.

[p. 120]

land was geweest. Typisch Dewi jumping to conclusions. ‘I was told you left my name out of Rachmawati's article,’ verweet Dewi me door de telefoon. Maar ik had het stuk immers niet vertaald omdat ik geen Behasa Indonesia ken. Zij wilde weten wat Rachmawati over haar precies had geschreven in de brief die Ernst Utrecht indertijd voor Vrij Nederland uit het Indonesisch had vertaald. Utrecht bevestigde later dat Rachmawati inderdaad aan Dewi had gerefereerd als ‘die Madame’, wat hij er ter wille van de lieve vrede maar uit had weggelaten.

Het Gat van Nederland vertoonde een uniek filmpje over Suriname.

11 januari 1974

Opland trok weer eens prima van leer tegen Luns.

Gisteravond arriveerde Oeroeg, mijn oude vriend. Ik moet zeggen: ik was blij met zijn telefoontje: ‘Ik wil vanavond bij jou overnachten: mag wel hè?’ Hij blijft een favoriet.

Dronk koffie bij mam in Bilthoven. De honden lagen samen in hun mand met hun snoeten op elkaar. Natuurlijk kan mam nog geen afscheid nemen van die beesten. Lief gezicht.

[p. 121]

Ging met de fatale autoband naar Gerard Croiset die in na oogopslag zei: ‘Er is een stuk ijzer in gekomen, dat is alles.’ Bij garage Keijer hadden ze vanmorgen ook al gezegd dat het vrijwel onmogelijk was bij een snelheid van 130-140 kilometer zo exact in een achterband te paffen.

Ben blij met Djawoto's brief uit Peking met een reactie op Den Vaderland Getrouwe. Hij is tenslotte een der belangrijkste Indonesische journalisten van na de oorlog.¹⁸⁰

Vind het opmerkelijk dat de studiereis van Beatrix en Claus naar Indonesië niet doorgaat. Ze zijn blijkbaar beter ingelicht dan ik dacht. Ook een privé-bezoek van Pieter en Margriet van Vollenhoven is uitgesteld. Valt me zeer mee.

Wim Wertheim adviseert Justus van der Kroef links te laten liggen. Hij zou professor zijn geworden via falsificaties en het plegen van plagiaat. Zou wel eens waar kunnen zijn.

Heb anderhalf uur op etude 12 opus 25 van Chopin gestudeerd.

180 Zie bijlage 27.

12 januari 1974

Peter kwam gisteravond, omhelsde me en we hielden elkaar een tijdje vast. Hij leek onzeker. Ook tijdens het gesprek dat volgde. Vandaag hadden we een ontspannen kalme dag. Peter las in Carl Rogers. We hebben een wandeling in de polders gemaakt. We prepareerden snoekbaars. Hij maakt altijd alles heerlijk klaar.

Twee studenten uit Utrecht zijn op eigen kosten vijf maanden in Indonesië geweest, mejuffrouw A. Veldkamp en P. van Dijk. Zij schreven één pagina in de Volkskrant over de vergeten gevangenen van Suharto. Het totaal wordt geschat op 90.000: in de A-categorie 5.000, de B-categorie 1.500, de C-categorie 30.000 en de X-categorie nog eens 30.000, help het je allemaal maar geloven. Een hoge Suharto-functionaris (een militair) had hen gezegd: ‘Politieke gevangenen zijn geen mensen. Het zijn verschoppelingen, die ongestraft vervolgd en gedood mogen worden.’ Dit is het allooi medewerkers van Suharto. Dit zijn de basterds die al jaren de dienst uitmaken in Indonesië en waar Den Haag H.M. de Koningin op heeft losgelaten en waar prins Bernhard, zogenaamd vanwege zijn olifantenhobby, de deur plat loopt (en met meneer Suharto gaat golfen). Droevig, wat Veldkamp en Van Dijk over hun tijdgenoten in Indonesië meldden:

[p. 122]

Van studentenzijde is weinig te merken van kritiek. Voor de meeste studenten die wij spraken leek het probleem nauwelijks te bestaan. Zij hebben het afgeschreven. Ze houden zich bezig met wat bedekte kritiek op het regeringsbeleid, waartoe echter het gevangenenprobleem niet behoort. Andere buitenparlementaire acties zijn verboden in het belang van de staatsveiligheid. Als men klachten heeft kan men die uiten via parlement of via pers, aldus de redenering van de regering. Maar als parlement en pers zelf niet warm lopen voor het probleem, lijkt de kwestie uitzichtloos.
De pers oefent nauwelijks kritiek uit op de regering en als het gebeurt, is dat in zeer indirecte termen. Bijvoorbeeld door uitgebreid een situatie in een ander land te bespreken, die analoog is met de toestand in Indonesië, zoals de bloedige opstand van studenten in Bangkok tegen het corrupte militaire bewind. Soms haalt men uitspraken aan uit de buitenlandse pers. Er zijn gevallen bekend, dat informatie eerst wordt doorgegeven aan de buitenlandse pers, waarna men diezelfde informatie in eigen blad herhaalt, maar dan tussen aanhalingstekens. In naam is de pers vrij.
De belangrijkste kritiek op de toestand der gevangenen komt dan ook van buiten. Amnesty International heeft er veel aandacht aan geschonken. Er zijn door deze organisatie twee bezoeken afgelegd aan Indonesië, er zijn gesprekken gevoerd met de verantwoordelijke autoriteiten, er is gewezen op de rechten van de mens en er is hulp en geld aangeboden. Het resultaat is echter bedroevend als men kijkt naar het huidige aantal gevangenen.

Merkwaardig eigenlijk dat de Volkskrant twee studenten van buitenaf aan het woord laat in plaats van de eigen Indonesië-redacteur, Hans Beynon. Veldkamp en Van Dijk benadrukken dat het Suharto-regime het politieke wapen van het zogenaamde communistische gevaar blijft exploiteren om politieke tegenstanders uit te schakelen. Wie dat zegt kan in de toekomst een visum voor Jakarta op zijn buik schrijven, ook Hans Beynon.

13 januari 1974

Gisteren kwam Ronald Gase hier met een zojuist ontvangen brief van oud-premier Jan de Quay. De Quays deur stond voor de student altijd open. Alles wat werd gepubliceerd was allemaal waar geweest, dus er was niets aan de hand. Deze reactie had ik hem eveneens kunnen voorspellen.

De tweede brief die Peter naar Tokio schreef is eindelijk teruggekomen. ‘Bedankt voor al die lieve brieven die ik elke morgen bij 'n kopje koffie en op een vast tijdstip lees. Het is zo'n zalige gewoonte.’ Na informatie over zijn studie: ‘Ben eigenlijk buitengewoon rustig geweest. Heb niemand ontmoet die me iets zei. Ik knap steeds meer af (tragisch eigenlijk) en word ook steeds stiller. Misschien kun je je nu iets ervan voorstellen hoe ik naar je gezelschap verlang. Vond in Oostelbeers in een oude doos nog wat dagboeken terug, die ik nu eens heb doorgebladerd. Ik kan me nu jouw verbazing voorstellen als jij je klappers openslaat. Gewoon niet te geloven... Schat, pas op jezelf. Ik zie je gelukkig weer gauw, zoen Peter.’¹⁸¹

181 Brief van 26 oktober 1973 van Tilburg naar Tokio.

[p. 123]

14 januari 1974

De eerste dagen dat Peter hier was verliep alles weer als vanouds. En toch. Voor mij is het niet meer als vroeger. Gisteravond merkte hij dat ik naar hem keek. Hij vroeg wat ik dacht. Mijn gedachte was: het enige wat ik nu nog voor hem kan betekenen in zijn leven is een soort tweede aanloophaven zijn, want als puntje bij paaltje komt zal hij altijd weer in handen vallen van deze of gene uit de slijmkudde, die op hem aast. Wat hij over New York vertelde sprak boekdelen: van de ene party naar de andere. Op mijn vraag hoe hij daar zin in kon hebben antwoordde hij: ‘Als ik high ben kan het me niets schelen en vind ik het leuk.’ Iedereen had zijn adres in New York. Siegfried zond een telegram uit Düsseldorf. Het model Georg belde hem op. He smoked grass en dronk veel wijn, maar gelukkig heeft hij ook veel in de boekenwinkels gesnuffeld naar nieuwe titels.

Eindelijk een brief van Jonathan Raymond. Hij woont nu in Guilford, Connecticut, waar zijn ouders wonen en is timmerman geworden.¹⁸² Hij wil het vak leren ‘so that vocationally speaking, I'm not a complete asshole. After all, I am not exactly a kid anymore. The guy I work for, an architect, is pretty interesting. I live in a dynamite little house right down by the ocean and cruise around town in an old pickup truck. Still no girlfriends or boyfriends yet. I don't know what is wrong with me. I seem to have a lot of difficulty to get close to anybody. Mostly, I think, because I can't talk about myself. I guess, everybody is fucked up in one way or another, so I try not to get too depressed about myself... In the meantime, Willem, do well and take care not to get caught with your britches down, take care, Jonathan.’¹⁸³

Guruh Sukarno was jarig. Ik bracht hem Den Vaderland Getrouwe. Maar het was rokerig en vol hasj op zijn studentenkamer. Ben niet lang gebleven. Dat was gisteravond.¹⁸⁴

Vriend Willaert van de brt belde. ‘We hebben ontzettend veel positieve reacties op de uitzending met Luns van luisteraars gehad. Hij was gewoon bang om de mensen te ontmoeten. Hij wilde al om 13.00 uur weglopen. Hij heeft zich dermate in de kaart laten kijken.’ Ik wil met Willaert in contact blijven.

Lunchte met mam in Soesterberg. Zij geniet daar altijd volop van, evenals van het opgediende voedsel. Gisteren had zij een

182 Jonathan had een graad in filosofie in Boulder Colorado gehaald.

183 Zond hem in 1991 de kopie naar Chicago.

184 Ik sla sommige passages over, zowel over Peter als mezelf, niet om iets te verbergen, maar ik moet bekorten.

[p. 124]

blik nasi goreng opengemaakt, ‘met een ei en een gefruit uitje.’ Ze had een brief ontvangen van een jeugdvriend Van Regteren Altena. ‘Zij hebben hun gouden bruiloft gehaald. Wij niet, doordat je vader...’ en toen vielen haar woorden weg. Mam doet me steeds meer aan haar moeder denken. Ik denk altijd weer hoe anders haar leven nu zou zijn geweest, had vader nog geleefd. Ik speelde Chopin voor haar. Ze zei: ‘Ik zie voor jou nieuwe mogelijkheden. Je zou lessen van een crack moeten nemen.’ Nooit aan toegekomen.

Brief van George de Mohrenschildt uit Dallas, Texas.¹⁸⁵ Hij vroeg of ik gehoord had dat Lee Harvey Oswald 23 november uit zijn graf was opgestaan en geroepen zou hebben: ‘Goddamn it, I killed the wrong President!’ Hij vervolgde: ‘For the time being, the love for Israel is costing this country one trillion dollars (oil reserves of us companies in the Arab world) and a hell of a lot of people unemployment. I don't think the dummies understand it (and the media are all Jewish controlled) or may be, they are brainwashed by the Bible! Would also like to have your impressions of the ussr...’ Het was tenslotte de aanleiding - nieuwsgierigheid naar het land van zijn jeugd - wat hem in aanraking met de Oswalds had gebracht.

Ben vanavond weer zeer upset geraakt van een film op televisie over het opjagen van olifanten in Rhodesië. Het gebeurde vanwege de droogte. De beesten werden vanuit de lucht met helikopters opgejaagd en door scherpschutters opgewacht. Ik moest naar een ander kanaal switchen. Zoiets ongelijks en onrechtvaardigs windt me onbeschrijflijk op. Hoe kan je op zo'n dier schieten. Wat is het verschil tussen het doden van mensen en dieren? Er is geen verschil. Dieren zijn met deze moderne vuurmiddelen weerlozer dan blinden en doofstommen.

Heb een enorme meevaller: 4.000 gulden van Herbert Jochems voor het arrangeren van een ontmoeting met Dewi Sukarno in Genève. Er moet weer een cadeau worden aangeboden. Wat wil hij werkelijk? Durf er nauwelijks aan te denken. Gisteren gaf Dewi Kartika ook even aan de telefoon. Ik heb het kind een briefje geschreven. Dewi heb ik een reportage uit het Algemeen Dagblad¹⁸⁶ toegezonden en de relevante passages vertaald. Een Britse callgirl, Norma Levy, beweert 80.000 gulden per avond van Bung Karno te hebben ontvangen door met hem de koffer in te duiken. Het zou zijn geschied toen hij een bezoek aan Londen bracht, waar hij nooit is geweest, want de hevige pro-

185 Het was een brief van vier pagina's, maar omdat George onduidelijk schrijft reproduceer ik één pagina. Zie bijlage 28.

186 Algemeen Dagblad, 2 januari 1974.

[p. 125]

testen van Luns maakten een bezoek van Bung Karno aan de Engelse koningin onmogelijk. ‘Sukarno was erg plezierig en zeer charmant. Hij had duidelijk veel gedronken¹⁸⁷ maar hij hield zich goed. Zijn manieren waren perfect. Na het diner gingen we met onze partners naar afzonderlijke kamers. In bed was hij zachtaardig en zeer zorgzaam. Ik bleef tot twee uur in de ochtend...’ Zelfs de Suharto-ambassade in Londen ontkende dat Bung Karno ooit een stap in Londen had gezet. Hoe denkt zo'n juffrouw eigenlijk met dergelijke leugens niet ontdekt te zullen worden? Dewi, hiertoe door mij met verve aangemoedigd, zou deze dame voor het gerecht moeten slepen, ook in Japan, want de serie is daar ook verschenen. Dewi vermoedde dat de callgirl Bung Karno met oud premier Abdul Rahman van Maleisië had verward. In ieder geval wordt die roddel rechtgezet.

Speelde een Chopin-etude voor mam, maar zij zei dat er iets in de maat niet klopte. Ik reageerde me meteen af door te zeggen dat haar koffie ondrinkbaar was. Stom. We hebben toch hoogst genoeglijk in Lage Vuursche gegeten. Later heb ik haar van hieruit opgebeld dat ik de muziek erop had nageslagen en dat zij volkomen gelijk had. Hoe weet zij zoiets? ‘Ik vond het daarom jammer dat je het fout deed,’ zei ze ook nog, ‘omdat ik wist dat je het wel in het juiste ritme zou kunnen.’ Ook heeft mam een gouden Justinianus-munt van mijn vader gevonden. Die ga ik voortaan tot het einde der dagen om mijn nek dragen in plaats van souvenirs van Peter en Casper.

187 Sukarno dronk absoluut nooit en rookte zelden.

16 januari 1974

Casper kwam gisteravond. Ik zit hem steeds op zijn donder te geven. Waarom eigenlijk? Hij wil nu naar Zuid-Afrika gaan en vroeg zich af of hij in Rhodesië kon gaan werken. ‘Kan je nog lulliger plekken uitzoeken?’ vroeg ik. ‘Waarom ga je niet knokken in Mozambique voor de Portugezen?’ Hij had met zijn jovd-vrienden een avond georganiseerd met de heer H.W. Tilanus en meer van dergelijke zakken. Hij gaf toe dat veel jongeren om die reden wellicht niet zouden komen. ‘Waarom neem je niet G.A. Wagner van de Shell, of Gu Krayenhoff van akzo?’ riep ik. Nee, het ging erom de periode Joop den Uyl te bediscussiëren. Op zichzelf al een non-onderwerp.

Sydney Schanberg is in Jakarta en maakt in een lang artikel in The New York Times duidelijk dat de onvrede tegen Suharto op allerhande wijzen toeneemt. Het wordt de hoogste tijd. Er staat

[p. 126]

verder zoveel onwaarheid in over de regering en persoon van Sukarno dat er geen beginnen aan zou zijn dit te corrigeren. Iedere keer sturen Amerikaanse bladen wer andere ongeïnformeerde verslaggevers naar Jakarta, die noch hun huiswerk hebben gedaan, noch hun geschiedenis kennen, en uit gesprekken met Suharto-dienaren en enkele opposanten, die hun mond open durven te doen, wordt dan een concoction gebrouwen, waar de honden geen brood van lusten. Weet de man, die in de subway van Long Island naar Manhattan in de ochtend zijn krantje opslaat, veel. Bijvoorbeeld: de economische ramp, die Sukarno zou hebben veroorzaakt door ‘flaboyantly’ te lenen in het buitenland en vervolgens een ‘huge amount of foreign money’ te hebben verspild. Dergelijk geklets valt niet bepaald onder factual reporting. Anderzijds slaagde Schanberg erin generaal Ibnu Sutowo als ‘de olie-tsaar’ van Indonesië te omschrijven. Sutowo had voor een dochter een partijtje gegeven ter gelegenheid van haar huwelijk dat een miljoen dollar had gekost. Misschien was Bung Karno flamboyant, maar ik weet zeker dat de grondlegger van de Republiek Indonesië nooit over één miljoen dollar heeft beschikt, laat staan voor een partijtje. De schrille tegenstelling tussen Sukarno en Suharto komt bepaald niet uit de verf bij collega Schanberg.

17 januari 1974

Ben nog steeds zeer close met Casper.

Gisteravond organiseerde ik een etentje, waar behalve Casper, Guruh Sukarno, Maurits Mulder (Indische jongen), Ernst utrecht en zijn vrouw (ik vind haar aardig) en Ellen van der Ploeg van Bruna bij aanwezig waren. Ik vertelde Guruh dat in Jakarta zeven studenten bij anti-Suharto-rellen waren doodgeschoten. Hij reageerde met: ‘That gives me goose-pimples’. Hij vertelde me geen belangstelling te kunnen opbrengen voor archeologie, omdat de meeste colleges zich met India, en niet met Indonesia bezig hielden. Hij was nu meer gericht op politieke wetenschappen. Hij schreef aan mijn bureau een briefje aan Dewi, dat ik mee zal nemen. Ik vind dat hij meer en meer op zijn vader begint te lijken. Soms zet hij grote ogen op zoals Bapak dit kon doen. Zijn haar is nog steeds zeer lang, maar het was prettig hem zo te zien.

Ernst utrecht, die in no-time alle bakken met noten had leeg gevreten, wilde een wedstrijd Ajax tegen Milaan zien, die op 6-0 uitliep. Hij gaf een paar fraaie cadensen over de situatie in Indonesië weg. Hij deed dit voortdurend alleen mij aankijkende, maar alles was kennelijk voor Guruh bedoeld, want de helft

[p. 127]

van de tijd sprak hij Behasa Indonesia, waar de rest van de aanwezigen niets van begreep.

Aardig briefje van Bambang uit Genève.

Willem, I know that our last meeting was too brief. Both you and I had our minds elsewhere. Nevertheless, I am very happy that I managed to see you and especially that I could visit you in your private surroundings. I am looking forward to be able to stay somewhat longer with you. That way I could enjoy your rich mind which I have found extremely interesting. If you ever come this way, don't forget to give me a ring.
Today it feels like springtime. It's warm and very pleasant. Last night I had dinner with the Thajebs. We chatted about lots of things, but especially about his trip to Mecca where he just came back from. I also told him that we met in Amsterdam and he gave me no indication that he was displeased. So, whenyou are in town next time, I'll arrange for a meeting between you and him. Okay?
I must stop now. Sorry for this seemingly unfriendly typewritten letter, but if I wrote you by hand you would probably not be able to read it. Too many already complained about my handwriting. Say hello to all and I wish you all the best. Once again, thank you for making it possible that we met.
Sincerely,

18 januari 1974

Genève, Hotel Richemond

Bambang Sastromuljono haalde me gisteravond op van Cointrin. Ik bracht eerst de tekst van het gesprek met ambassadeur H. Santa Cruz van Chili naar diens woning. Hij moet het goedkeuren. Daarna gingen we naar Bambangs flat. Hij was nerveus. Hij vertelde morgen een afspraak te hebben met een miljardair in het Petit Palais en was onzeker of de man zou komen opdagen. Ik bleef bij hem slapen. Bambang is zo Javaans. Heer-

[p. 128]

lijk. We hebben lang gepraat. Voor hem is een vriendschap voor altijd. Ik weet waar hij het over heeft. Ambassadeur Thajeb voelde zich niet zo goed, dus dat bezoek moest worden uitgesteld.

Vanmorgen ontmoette ik Herbert Jochems om 10.00 uur in Hotel Richemond. We hebben tot 12.30 uur zitten babbelen. Vreemde vogel. Hij vindt het heerlijk om tweemaal per week in de Kloosterkerk te gaan fluitspelen. Andere hobby's van hem zijn wielrennen en schaatsen. Maar uit zijn verhaal blijkt zonder twijfel verwarring. Hij heeft drie dochters: een is bij een autoongeluk omgekomen. Hij stemt steeds op een andere politieke partij, vooral wanneer hij zich over bepaalde politieke redevoeringen heeft opgewonden. Hij is een supporter van Henk van der Meyden. Dan weet je eigenlijk al genoeg. Hij kan goed luisteren naar Surinamers en praat graag met mensen uit arme gezinnen. Hij houdt van avontuur. Eindelijk kwam het hoge woord eruit: hij zou een wereldreis met Dewi willen gaan maken. Hij is naast mevrouw Jochems bevriend met een half Chinese dame ‘die het niet erg vindt dat ik naar Dewi ben gegaan en daarom ook niet meteen met een ander aan de haal zal gaan.’ Hij had tegen mevrouw Jochems bij vertrek naar Genève gezegd: ‘Als je morgen in de krant leest dat ik met Dewi ga trouwen, wees niet boos, het is maar een publiciteitsstunt.’ Nu begrijp ik wat hij in zijn schild voert. Daarom vroeg hij zich laatst af of Francisco een jaloers ingestelde man was. Jochems is cruising Dewi en betaalt mij 4.000 gulden voor het arrangeren van een rendez-vous. Ik ben a glorified pimp. Dat is het nieuwste! De man is veel gekker dan ik vermoedde. Hij dacht bovendien aanvankelijk dat ik communist was, de stakker. Komt ervan als je De Telegraaf leest. Toch heeft die rotkrant me heel wat meer schade berokkend dan ik ooit in de verste verte heb vermoed. Misschien hoopt hij wel dat ik een rel over zijn huwelijksplannen met Dewi zal ontketenen. He is mad!

Ik belde Villa Rajada. Het personeel zei dat Dewi vanavond naar Genève zou komen. Later werd duidelijk dat Dewi nog in Parijs was en helemaal niet kwam vanwege de aankomst van belangrijke mensen uit Japan. Ze zou pas maandag in Zwitserland zijn. Francisco was met gasten naar Gstaad. Jochems begreep dat dit een geval van force majeur was.

Intussen zag hij kans een expositie van zijn schilderijen in november aanstaande in het Petit Palais te organiseren. Maar hij moet hiervoor vier van zijn doeken aan de eigenaar (hij zei ‘de jood’) van de galerie afstaan. Die heer schijnt reeds 6.000 schilderijen op die manier in bezit te hebben gekregen.

[p. 129]

Dineerde met Jochems. Heerlijk: mijn favoriete crudité's met een visje. Hij liet van alles de helft staan, zoals tegenwoordig ‘uit deftigheid’ de mode is. De nrc was een krant die hij nooit las en niet kende. De Telegraaf was ten minste ‘gezellig’. Over Nietzsche. ‘Wie zegt dat hij genialer was dan ik?’ Of de vraag, ‘Ben je wel eens geroerd geweest? Ik ben het dikwijls, bijvoorbeeld als ik muggen 's avonds zie dansen.’ Over zijn schilderkunst: ‘Ik schilder mijn doeken buiten mezelf om.’ Ik wees er op dat zijn schilderijen aan ‘rijkdom’ zouden winnen, indien hij zich de moeite zou getroosten zich over a wide range of subjects te oriënteren. Ik zei de indruk te hebben dat hij zich te weinig met ‘het geheel’ (invloed van Gerard Croiset) scheen te bemoeien en dat je ook te veel op de eenlingtoer kon gaan. Maar deze man is zoals hij is. Er valt niets aan te veranderen. Hij lijkt nogal kinderlijk gebleven. ‘Ik ben in ieder geval overtuigd van mijn werk,’ zei hij. Toen we om 23.30 uur eindelijk de eetzaal uitwandelden zei hij: ‘Ik heb in geen jaren zo interessant gepraat.’ Schreef een briefje om te bedanken voor zijn gastvrijheid.

19 januari 1974

Genève, Cointrin

Suharto is cracking down on the students. Wacht maar, het zal hem slecht vergaan. Intussen heeft Anwar Sadat de heer Henry Kissinger niet alleen een vriend, maar ook a brother genoemd en hem op beide wangen gezoend. Bij de volgende fase in het Nabije Oosten zijn ze deze brotherhood weer prompt vergeten. Hoorde niets meer van Bambang. Ik was ook niet echt onder de indruk toen hij in bed lag te praten over levenslange love and friendship. Hij is nog steeds puzzled, vooral over gay-life. Hij zei ook omdat Den Vaderland Getrouwe in Jakarta niet op de zwarte lijst stond hij acht exemplaren naar verschillende mensen had gezonden. Het duurde drie weken om meer exemplaren in Nederland te bestellen. Waarom?

Bij aankomst in Amsterdam was het bij uitzondering prachtig weer.

In de quiz van Berend Boudewijn moet men iets vertellen over een filmclip. Hij heeft vijfentwintig spaarvarkens, die door dames in avondtoilet worden rondgebracht en waar lichtjes in branden. Men krijgt ook een hamer om het ding aan diggelen te slaan. In een spaarvarken zit iets, ‘een leuk blaadje’! Boudewijn zegt tegen een kauwgum kauwende dame dat hij het blaadje wil ruilen. Achter de rug van de dame verschijnt een Indisch meisje dat een kleurentelevisie torst. Wil ze ruilen? Ja. Dan mag

[p. 130]

zij zich omdraaien. Oooooh! Boudewijn zegt erg blij te zijn met de ruil, bedankt haar met een handdruk, of, wil zij zich nog bedenken. ‘Nee, houdt u het blaadje maar,’ aldus de dame met de kauwgum. Boudewijn herbevestigt zijn blijdschap. Beschamende vertoning. Het andere kanaal is al even erg. Televisie anno 1974.

Wijnand X. kwam een paar uur langs. Hij lifte mee en woont hier in de buurt. Hij is 21 jaar en studeert rechten. Hij gebruikt het door vader uit het Latijn vertaalde boek van keizer Gaius.¹⁸⁸ Wanneer de professor erover spreekt ligt vaders boek open voor zich tijdens zijn college. Hij is vier jaar verliefd geweest op een meisje uit Cherbourg, dat uiteindelijk lesbisch is geworden. Maar Wijnand is zelf een nicht in optima forma.

Met mam geluncht. Speelde Chopin voor haar. Zij zei de muziek nu te herkennen. Ik vertelde haar over Wijnand en de Instituten van Gaius. Ze zei altijd tegen die vertaling van vader te zijn geweest en hem te hebben gezegd: ‘Je maakt het die jongetjes te gemakkelijk. Nu weten ze helemaal niets meer van Latijn, wat betekent dat ze nog minder hun hersens gebruiken.’ Ze verduidelijkte dat vader het oude Romeinse recht in zijn boeken had proberen te verklaren in voor het Nederlands recht acceptabele termen, wat om die reden inderdaad een enorme klus was geweest. Ik herinner me dat in mijn hele jeugd vader aan die twee boeken werkte aan hetzelfde bureau waar ik nu aan schrijf.¹⁸⁹

Professor Justus van der Kroef schrijft uit Bridgeport, Connecticut: ‘I've gone through Den Vaderland Getrouwe rather rapidly and am now repeating the process more slowly in sections of particular interest. It is “keihard” in many aspects and extremely informative and useful. I would strongly urge publication in the United States or at least in the English language.¹⁹⁰ I am not sure that the “dagboek” format is desirable, however there will have to be some pruning and editing. But you are to be congratulated for lifting the tip of the veil: certainly some of my own views require rethinking, for this I am grateful to you!’¹⁹¹ Student A. Boermans is genoeg gefascineerd geraakt door Den Vaderland Getrouwe dat hij zijn doctoraalscriptie politicologie eraan wil wijden. Of ik zou willen meewerken. Natuurlijk.

188 Mijn vader A.C. Oltmans vertaalde, De Instituten van Justinianus, Tjeenk Willink, Haarlem 1946 en De Instituten van Gaius, Tjeenk Willink, Haarlem 1958.

189 En in 1991 in Johannesburg aan dit dagboekdeel schrijf.

190 Dat had ik heel lang proberen te bereiken met de Indonesische uitgever Masagung via zijn bedrijf in Singapore.

191 Brief van 11 januari 1974.

[p. 131]

22 januari 1974

Lieve kaart van Richard Thieuliette uit Nepal.

Hij zou de ban van het Oosten nooit meer kwijtraken.¹⁹²

Het is duidelijk dat in Indonesië een pandemonium is uitgebroken over het bezoek van premier Kakuei Tanaka van Japan. Hij en zijn dochter Makiko zijn nagenoeg drie dagen de gevangenen van razende demonstranten geweest, waarna ze met een helikopter Istana Merdeka hebben moeten verlaten. Wat bedoeld was als een goodwill tour aan vijf Zuidoost-Aziatische landen is uitgelopen op een aaneensluitende anti-Japanse demonstratie. Ook in Thailand en Maleisië is de zaak behoorlijk uit de hand gelopen. Indonesische studenten demonstreerden met borden tanaka arrives and the sellers of the nation are glad. Zo is het natuurlijk ook precies, al doen de Amerikanen minstens even intensief mee aan de uitverkoop van indonesië via generaals en hun handlangers. De imperialistische plundering zet zich gewoon voort. Sukarno en de zijnen stonden the rape of Indonesia in de weg. Dat is alles. De London Observer meldde dat omdat vooral Japanse doelwitten door demonstranten werden aangevallen, van Japanse auto's tot commerciële instellingen, suharto bekend liet maken het leger opdracht te hebben gegeven iedereen die zich aan vandalisme ten aanzien van Japanse

192 Deze informatie is in 1991 toegevoegd.

[p. 132]

eigendommen schuldig maakte ter plaatse zou worden doodgeschoten.

Telefoneerde gisteravond met Wim Wertheim over indonesië. Hij zei binnenkort Den Vaderland Getrouwe te zullen gaan bespreken. ‘Ik denk dat ik zal schrijven dat toch de vraag overblijft, waarom Luns tegen iedere prijs aan Irian-Barat heeft vastgehouden. Deed hij dat uit naam van het Vaticaan dat een rooms-katholieke ring om China wilde trekken?’ Ik begrijp zulke gedachten niet. Het zegt alles over Wertheim. Ze zijn allemaal hetzelfde. Ze interpreteren alles in lijn met eigen theorieën en idealen. Luns hield gewoon aan Nieuw-Guinea vast om sukarno te pesten. Hij zal zelfs nooit in de gaten hebben gehad welke psychologische kronkels en massale misinformatie aan die Sukarno-haat ten grondslag hebben gelegen. Luns is gewoon, wat ze in Amerika noemen, een con-artist, iemand die de zaak chronisch besodemietert met mooie woorden en smerige daden.

Ronald Gase gaat volgende week naar oud-premier Jan de Quay met een lijstje met veertig vragen. Vooruit maar.

Lange brief van oud-ambassadeur Djawoto uit Peking. Hij zegt niet geweten te hebben dat Peter Schumacher bij hem kwam voor een interview, zoals dit in Vrij Nederland is verschenen. ‘I met him for the first time,’ aldus Djawoto, ‘and in fact since I did not know him socially I only gave round-about or general answers on his direct questions. He did not make notes when I talked. After reading his vn report I came to the conclusion that he has taken some fragments of what I said for the completion of his own understanding of a subject he is interested in. He thus put some words into my mouth, which I did not say...’ Djawoto denkt niet dat Schumacher dit met opzet heeft gedaan, wat nog vernietigender is als oordeel over diens journalistieke kwaliteiten.¹⁹³ Verderop schrijft Djawoto me zelfs dat Schumachers artikel eigenlijk de propaganda van het Suharto-regime in de kaart speelt, en verder dat hij ongelukkig in Peking zou zijn en naar huis wilde.

As an Indonesian I love my country and people. Therefore, it is quite natural that, emotionally, I long for them. But I do not want to go home as long as the situation there is what it is now. This is more due to my political position than my ‘fear’ for the (Suharto) regime's prosecution. I am an old man, Oltmans. The Indone-

193 Peter Schumacher zou tot zijn pensioen werkzaam zijn bij de nummer één kwaliteitskrant: NRC Handelsblad. Hij wel.

[p. 133]

sian fascist military regime has killed, imprisoned and terrorized millions of patriots, communists and noncommunists alike, it is continuing to do so and has sold out our fatherland. Another man killed, jailed, or prosecuted doesn't change the matter. In this respect I do not think so much of myself. What matters is the continuation and growth of people's patriotic struggle against that vicious regime. For this I am willing to give my humble contribution. That was my position in the past, it is so now, and it will be so in the future as long as I live and as long as the present fascist regime, or any other similar regime, is in power in Indonesia. I have always expressed my political position openly as reflected, for instance, in the article carried in the Afro-Asian Journalist Magazine. In my talk with Schumacher, I constantly called the Suharto regime a fascist military regime. I thought this was enough for showing my political position. I repeated it several times, but Schumacher's report doesn't reflect anything of it. I, myself, as an individual, cannot be considered as important. But curiously, Schumacher stressed this aspect. (...)
(...)
I am glad to know that 5,500 copies of your book have been sold and a number of them brought to Indonesia. I have read a great deal of it already, and I am glad and grateful to you. It is an excellent work for you have extensively exposed the ugly nature of Suharto's fascist military regime by basing all on concrete facts. Allow me to congratulate you. Suharto & Co will be furious. Why not translate it into English?

Besprak Djawoto's brief met Joop van Tijn.¹⁹⁴ Hij vertelde gisteren in een trein met Herman Eetgeringk van De Telegraaf te hebben besproken hoe hij, Van Tijn, mij waardeerde en van mij hield. Het klinkt als Jaap Jansen. Ik geloof er helaas geen

194 Djawato zou in de tachtiger jaren zich in Nederland terugtrekken en isoleerde zich volkomen à la Solzhenytsin in de vs.

[p. 134]

woord van. Daden spreken sterker dan woorden. Ik zal Van Tijn een kopie van de brief van Djawoto zenden, die aangaf dat ik zijn positie en standpunten als tegenover mij uiteengezet kon publiceren, met andere woorden het geklets van Schumacher corrigeren.

Een zekere Wilbert Vaessen stuurt me een tekening van Luns.

23 januari 1974

Krankzinnige droom. We waren op Soestdijk om te zwemmen. Er stonden een paar auto's. Ik dacht, ik zal maar niet bij de koningin in de auto stappen nu ik Den Vaderland Getrouwe heb gepubliceerd. Daarna raakte ik in een openbare shouting-match met mam over het feit dat zij Keke en Koko, die mee waren, van Soestdijk naar Bilthoven wilde laten teruglopen. Het laatste wat mam ooit zou doen natuurlijk, maar zo was het wel in de droom.

Ik zit naar de foto van Emile van Konijnenburg te kijken. Foto's om je heen hebben een functie. Ik mis hem. Ik heb Emy de Vries-Foltinsky, zijn vroegere secretaresse gebeld. Ik wilde

[p. 135]

over hem spreken. Hij is meer dan een jaar geleden overleden. Een danser van het Kirov ballet is naar het Westen gevlucht. Dat zou ik nu eens met professor Leontiev willen bespreken. At met mam in Soesterberg. Ik kan me geen dankbaarder partner om mee uit te nemen voorstellen dan mam. Zij geniet van ieder uitje alsof het de allereerste keer is dat we dit samen doen. Nadat we hadden gegeten bleef zij zitten, omdat zij duidelijk nog wat wilde praten. Oergenoeglijk eigenlijk. Soms speelt zij met de gedachte een appartement in Lugano te kopen om bij Theo en Nel te wonen en vooral om van het heerlijke klimaat daar te genieten. Ik vroeg of zij die gedachte wel eens tegen tante Jetty had geopperd. Daarop trok zij een gezicht om absoluut nooit te vergeten. Met Theo had zij dit echter wel besproken. Zij wil nog steeds naar Vance de Pau 30 kilometer van Nice. Zij las er een artikel over. Ik vroeg me af of ik op de grens van 77 en 78 ook zo levendig in allerlei zaken geïnteresseerd zou zijn.

Mijn komende boek in Amerika met Club van Rome-interviews staat in Publisher's Weekly.¹⁹⁵

André Spoor schrijft uitvoerig over het gedonder met betalingen voor geleverde artikelen. Ze willen alles op een koopje hebben. Een artikel, exclusief uit Japan, zeker, maar meebetalen in de kosten, ho maar.¹⁹⁶

Bulletin no. 7 van de Club van Rome is uit. Het wordt steeds lijviger en is nu 24 pagina's dik.

Sydney Schanberg begint zijn laatste reportage vanuit Jakarta: ‘The head of the Government's oil corporation¹⁹⁷ rides around Jakarta in a Rolls Royce Silver Cloud passing by tar-paper slums where the masses live in filth and disease, earning 25 cents a day or less...’¹⁹⁸ Opnieuw spreekt deze Amerikaanse ignoramus over ‘the decadent Sukarno regime’. Je vraagt je af hoe ze het durven, en dat voor de gezaghebbendste krant van het invloedrijkste land ter wereld. Adam Malik wordt geroemd als ‘the respected Foreign Minister’. Op een vraag waar precies de ‘rampant corruption’ van Suharto's regime getraceerd diende te worden antwoordde Malik ‘everywhere.’ Meneer Schanberg weet natuurlijk geen moer van de door mij al zes jaar gelden aangetoonde corruptiepraktijken van Malik zelf. Ook al beginnen Newsweek en Time nu te schrijven dat mevrouw Suharto

195 Zie bijlage 29.

196 Zie bijlage 30.

197 Waarmee die stinkende generaal Ibnu Sutowo wordt bedoeld, die ik in 1966 in het weekblad De Spiegel in zijn hemd zette, met veel kabaal maar zonder enig resultaat.

198 The New York Times, 20 januari 1974.

[p. 136]

de bijnaam ‘mevrouw 10 percent’ heeft gekregen, en al zegt Schanberg dat de corruptie zich uitstrekt tot de presidentiële familie, er gebeurt helemaal niets, want de plundering van Indonesië door belangstellende imperialisten vindt gewoon doorgang.

Andere cijfers van verslaggever Schanberg zijn in Nederland beslist geen voorpaginanieuws. Negentig percent van de 120 miljoen Indonesiërs beschikt niet over zuiver water. De gemiddelde Indonesiër leeft van 1.600 calorieën per dag, precies de helft van waar de gemiddelde Amerikaan van leeft. Volgens Schanberg blijven vierenvijftig procent van de Indonesiërs analfabeet. Slechts de helft van de kinderen gaat naar school. Miljoenen kinderen verlaten school voor zij de zesde klas hebben bereikt. Er is één arts op iedere 23.000 mensen. Zestig percent van de behuizingen vallen in Indonesië onder slums. Wie weet zijn Schanbergs cijfers even onbetrouwbaar als de rest van zijn geklets.

Wilbert Vaessen kwam langs. Hij is gehuwd en heeft een zoontje van anderhalf jaar. Hij zei dat ik wel eens in ‘die rode sportauto van je’ op hem had getippeld, wat best mogelijk is. Toch had het hem als niet-nicht goed gedaan, zei hij. Hij leeft van wat de regering iedere maand uitkeert aan ‘noodlijdende kunstenaars.’

Mam gaf mij vandaag de gouden Justinianus-munt die altijd aan vaders horlogeketting was bevestigd en nu permanent tot in lengte van dagen om mijn nek zal zijn. Ik heb mam er eigenlijk niet extra voor omhelsd. Maar ik zal in plaats daarvan een pelgrimstocht met haar naar Vance de Pau maken. Ik ben in dit soort emoties nog altijd geremd, ten aanzien van iedereen eigenlijk. Ik moest bij mejuffrouw Boekhoudt ook iets overwinnen, toen ik haar voor de eerste maal omhelsde. Ik zal haar vanuit Moskou trouwens een kaart sturen en zal haar daarna maar weer gaan bezoeken.

Erik van der Leeden belde: ‘Ben jij dat Wim?’ Klonk me als muziek in de oren. Hij komt. Ik moet hem veel meer laten praten dan ik doorgaans doe. Met iedereen ben ik nog altijd te veel zelf aan het woord.

24 januari 1974

Loet Kilian stond in mijn dromen tegen me te praten. Hij was dikker geworden. Verder was Beatrix met de kinderen op het gras voor De Horst¹⁹⁹ bij de zonnewijzer aan het zingen. Ik sprak met haar vanaf het balkon bij de speelkamer en zij zei:

199 Het huis van mijn jeugd.

[p. 137]

‘Doe de groeten aan uw ouders.’ Daarna was ik ergens in een hotel, haalde kleurenfoto's van mam af. Dichtbij waren jonge katten. Ik stond voor een kassa te wachten want als ik niet eerst betaalde zou ik uit mijn kamer worden gezet.²⁰⁰ Later ontdekte ik voor de verkeerde kassa te hebben gewacht (van een kousenfabriek). Intussen hadden de jonge katten al mijn foto's vernield met bloed en dus veel ellende. Mensen hielpen me alles in een kartonnen doosje te doen. Op de terugweg liep ik onder een spoorviaduct en was bang voor een paar zware jongens die er aankwamen. Waar komen zulke visioenen in Godsnaam vandaan? Ben er vandaag moe en slaperig van.

Casper zond me een aandoenlijk curriculum vitae op zijn 24ste verjaardag. Ik heb het doorgezonden naar de heer Tripathi van de ambassade van India om na te gaan of er in zijn land een opening voor hem zou zijn.

Theo Schaapveld van daf was op een autosalon in Genève, maar Martin van Doorne vertelde via Amerikaanse contacten te hebben vernomen dat wat de Sovjet-Unie wilde voor daf een onhaalbaar groot project zou zijn. Ik bepleitte dat daf dr. Jermen Gvishiani - niet de eerste de beste in Moskou - formeel had uitgenodigd en dat je niet een uitnodiging kon doen uitgaan en dan later doen alsof het nooit was gebeurd. Bovendien zou de situatie in de ussr over twee jaar anders kunnen zijn. Ik hield staande dat ik niet empty-handed naar Gvishiani toe wilde. Wat een lamzak eigenlijk om mij niet eerder van daf's desinteresse voor een bezoek van Gvishiani aan Eindhoven te verwittigen. Of eigenlijk was dit een geluk, want nu kon ik volhouden dat het te laat was de zaak terug te draaien.

Heb de straatveger binnengehaald voor een kopje koffie, na met één oog gekeken te hebben of het kon. Vrouw en één kind. Had eerder van vijfhonderd gulden uitkering WW moeten leven en was verplicht geweest drieduizend gulden van de bank te lenen. Zijn werk begint om 07.30 uur. Hij eet dan een appel. Er zijn 3.400 straatvegers in Amsterdam. Wanneer er klachten worden gezonden dat hij zijn werk niet goed doet in Amerbos kan hij worden geschorst. Ik luisterde en nam hem in me op en stelde mezelf vele vragen.

Ben vanmorgen op Duindigt bij Herbert Jochems langs gegaan. We spraken in zijn werkkamer. Een taperecorder stond gereed. Dit om zijn fluitspel van vorige week in de kerk te laten horen. Ik adviseerde hem om Debussy met viola en harp te gaan spelen.

200 Had dit te maken met mijn hotelproblemen in Japan in december?

[p. 138]

Frits Böttcher zei Aurelio Peccei te hebben getelegrafeerd dat de tekst voor een verklaring van Salzburg voor de komende Club van Rome-vergadering concreter diende te zijn. Aurelio had geantwoord dat het te laat was om er nog veel aan te veranderen. Frits had gisteren met Joop den Uyl over die tekst gesproken, want de premier komt ook naar Salzburg. Er zijn honderd journalisten uitgenodigd. Ik moet een telegram naar het Bundeskanzleramt sturen want Bruno Kreisky is de gastheer.

Bezocht vervolgens Vladimir Kouznetsov op de sovjetambassade. ‘Of course, the bvd knows exactly when you come and visit me.’

‘They never ever tried to interfere or approach me.’

‘No, they know you too well...’ André Spoor had hem nu toch gebeld. Goed zo.

Omdat premier Lee Kuan Yew van Singapore naar Salzburg schijnt te komen heb ik premier Den Uyl een briefje geschreven over mijn eigen bezoek aan Lee Kuan Yew en diens gedachten over de eeg.²⁰¹

201 Zie bijlage 31.

25 januari 1974

daf belt dat een hernieuwde uitnodiging aan dr. Jermen Gvishiani ‘misleidend’ zou zijn, althans naar de mening van Martin van Doorne. Ik besprak de daf-zaak gisteren trouwens met Kouznetsov, die meende dat Schaapveld of Van Doorne een gesprek met ambassadeur Romanov diende te hebben. Hij vertelde dat na mijn tip aan Peter Zonneveld²⁰² De Telegraaf-mensen 's ochtends waren gekomen met de vraag of ze plaatjes mochten maken. Ze hebben daarna de hele dag in een auto voor de ambassade gewacht. De ambassade had ze gezegd geen informatie te kunnen verstrekken. ‘Since you told them the prince and princess was coming here, the palace must have discovered that the leak was from our side, which could have been unpleasant.’

Max van der Stoel is nota bene op dit moment naar Jakarta gereisd. Hij schijnt er nu te zitten. Er waren op zijn lijstje onderwerpen, die zich beter leenden voor een conversatie onder vier ogen, zei de man ook nog.²⁰³ De gesprekken duren vier dagen en gelden als ‘een beleefdheidsbezoek’. Tegen de achtergrond van wat premier Den Uyl allemaal over Chili roept is de reis

202 Namelijk dat Beatrix en Claus met de ambassadeur zouden dineren. Ik had hem gezegd: ‘jij die zo graag Russen fotografeert...’

203 De Telegraaf, 25 januari 1974.

[p. 139]

van zijn partijgenoot en minister van Buitenlandse Zaken natuurlijk volmaakt belachelijk. In Den Haag schijnt dat verder nauwelijks een hond te merken.

Stapte in Bilthoven bij mam en tante Jetty af. Ze hadden een strijkkwartet in Zwolle gespeeld. Die bezoekjes zijn altijd uniek. Toen Keke een wind liet, verliet tante Jetty gedegouteerd de kamer voor enige tijd. Mam zei tegen de hond met een volkomen ernstig gezicht: ‘Je moet niet denken dat je leuk bent.’

Haalde Erik van der Leeden op. Hij ging mee naar Amerbos. Wanneer onze ogen elkaar raken is het altijd weer opnieuw in de roos. Onverklaarbaar. Ik heb hem de affaire van het gaatje in mijn achterband verteld. Ik liet hem de plek zien waar het was gebeurd. Nu zagen we pas dat er inderdaad bosjes langs de weg stonden. Erik hield het voor mogelijk dat er twee schutters waren geweest. Hij vond dat indien ze het een keer hadden geprobeerd, er een tweede keer zou kunnen volgen. Minder opwekkend.

We hebben uren gepraat. We zagen Bettina Culp op televisie Chopin spelen, wat eigenlijk niet meer gaat. Zij wordt nu toch erg oud. Later lagen we uren in bed bij alleen het schijnsel van de radio heel intiem te parlevinken. Zijn gezicht was zo Indonesisch met zijn gladde huid en donkere ogen. Zelden heb ik hem eigenlijk zo mooi - in alle opzichten - gevonden en dat zei ik hem ook. Maar vanmorgen werd hij om 08.00 uur wakker, wilde weg, was onrustig eigenlijk. Hij ging aan zijn auto sleutelen.

26 januari 1974

Peter kwam gisteravond om 22.00 uur. Ik was agressief. Afgeknapt. Moeilijk om te verklaren. We kwamen nauwelijks tot een gesprek, want hij voelt zoiets feilloos aan. Ik was inderdaad doodmoe van een avond en nacht met Erik. We zagen samen Future Shock op televisie en pas later in bed kwamen we eigenlijk tot werkelijk praten.

Vanmorgen things were back to normal.

27 januari 1974

Schiphol

Tears appear at moments in life, when you least expect them. Ik sliep eigenlijk helemaal niet en toen Peter beneden kwam en we afscheid moesten nemen, I cried and cried. Ik was vroeg opgestaan en had hem een brief van vijf pagina's geschreven, maar plakte die dicht en stopte hem in mijn dagboek.²⁰⁴ Om 23.10

204 Die brief zit er in 1991 nog in, gesloten.

[p. 140]

uur belde Juan Antonio gisteravond. Ik probeerde er vrolijk over te doen, maar ik zag dat Peter wit wegtrok. Hij had me verteld dat hij nog veel vaker als model wilde werken om meer te verdienen ten einde terug naar Juan in New York te kunnen gaan. Meer wil ik me er niet van herinneren om me niet onnodig te pijnigen. Kreeg het er erg warm van en het bloed steeg naar mijn hoofd. Ik zei niets meer en ben naar bed gegaan.

Hier zit ik dan, opnieuw op weg naar Moskou. Voel me ellendiger dan ooit. Telefoneerde mam en Casper.

Peter vroeg vanmorgen: ‘Waarom ben je zo triest? Vanwege het gesprek met Juan in New York?’ Ik zei niets. Kon geen woord uit mijn keel krijgen. Niets zou kunnen uitdrukken wat ik werkelijk voelde. ‘Er is geen reden voor jou om zo verdrietig te zijn,’ zei hij.

De zonneschijn boven de wolken is mooi.

Vriendschap en affectie betekenen altijd pijn. Maar om geen emotionele banden met niemand te hebben doet ook pijn. Hoe je het ook wendt of keert: life is an unending tunnel of pain. Or, live like a hermit, without warmth and feelings. Mijn ogen doen pijn van hoe ik me momenteel voel.

Overgestapt in Frankfurt op een Lufthansa-toestel op weg naar Tokio. Tot de laatste plaats bezet. Afschuwelijk.

Peter houdt me bezig. Ik wil niet, en mag hem niet voor mezelf alleen willen hebben. Dat zou niet reëel zijn. Maar ik ben zo zeker geweest van een speciale band, waarbij ik in ieder geval zijn favoriete vriend en grote broer zou zijn, wat boven alle andere vriendschappen voor ons allebei zou uitstijgen. We hadden zoveel plezier tot die fatale telefoon uit New York kwam. Misschien maak ik wel ergens een denkfout. Op dit moment voel ik me dermate emotioneel over alles en gekwetst: I cannot think straight. Toen ik hem ten afscheid omhelsde kreeg ik gevoelens, die me herinnerde aan een omhelzing van mam. Een gevoel van deel zijn van, total care, onverbrekelijke mutual affection, no matter what ever happens. Ik belde hem op vanaf Schiphol: ‘lief van je’.