Memoires 1973-1974

[p. 12]

Amsterdam

2 november 1973

Amerbos 205

Om 08.40 uur wandelde ik mijn huis binnen om bij de post een convocatie te vinden dat mijn zaak tegen De Telegraaf om 09.30 uur in hoger beroep op de Prinsengracht zou worden behandeld.

Showered and shaved naar de rechtbank gesneld. De krant ging in hoger beroep, want Peter Zonneveld was te mijnen huize uitgenodigd en werd ‘dus’ onjuist veroordeeld. Dat hij van die zogenaamde uitnodiging misbruik maakte en mijn privacy schond door tegen mijn uitdrukkelijk geuite wens foto's van mijn gasten te nemen en te publiceren schijnt ze te ontgaan. H. Goeman Borgesius, hoofdredacteur, was deze keer ook aanwezig. Henk Hofland en ik werden tijdens het verhoor van De Telegraaf-rotzakken gevraagd op de gang te gaan zitten.

Henk zei dat de hele affaire in mijn huis met De Telegraaf-journalist feitelijk om zijn vrouw, Mimi Hofland, draaide. Daarom was alles wat ik over de zaak zei gebaseerd op halve waarheden. Al in 1966 had ik ergens gezien ‘dat een meid’ bij Hofland in de auto stapte. Toen had ik ook al Mimi opgebeld. Ik luisterde in stomme verbazing. Nog steeds zat hij zijn eigen wangedrag tegenover Mimi Hofland en zijn gezin op mij af te wentelen. Nu was ook alles wat ik over juffrouw Coldewey van het Hilton zei maar half waar en onzin. Hij zei dat ik in deze zaak drie punten in de gaten moest houden: de rol van de bvd, vervolgens wat Goeman Borgesius - en niet Heitink over de zaak had geschreven, en ten derde het argument van Zonneveld dat hij gast was.¹⁸

Henk recht aankijkende zei ik: ‘Voor mij ben je onherkenbaar geworden. Je groeit krom als een boom. Je schrijft waardeloze bladvulling in de Haagse Post. Ik weet niet wat er met je aan de hand is.’

Mr. J. van Oranje hield een praatje voor de vaak voor zijn cliënten, de aanwezige Telegraaf-heren. Mijn relatie met Henk Hofland was mysterieus en daar kwam niemand helemaal achter.

18 Zie Memoires 1971-1972. Hofland smokkelde Zonneveld onder valse voorwendselen mijn huis binnen.

[p. 13]

Hofland en Oltmans waren merkwaardige lieden, die elkaar studentikoze streken leverden. Ik was lezingen in Amerika gaan geven omdat Luns bij de navo benoemd zou worden, met het doel hem te wippen, en meer van dergelijk gelul. Mejuffrouw Coldewey had ‘buitengewone fysieke kwaliteiten.’ Het klonk of meneer Van Oranje haar ook wel eens mee naar een partijtje zou willen nemen.

Ik maakte later tijdens een verhoor door mr. F. Dozy, de president van het Hof, duidelijk dat niet zo zeer Peter Zonneveld schuldig was, maar eerder de hoofdredactie van De Telegraaf, omdat die mij weer eens in een rode hoek heeft willen duwen, door dit verhaal rond de foto van de Russen te verzinnen. Niet Zonneveld heeft De Telegraaf getipt, maar de bvd. ‘En dit heeft de heer Hofland mij later verteld,’ benadrukte ik. Toen daarop president Dozy aan Hofland vroeg hoe hij aan die informatie was gekomen, antwoordde Henk: ‘In een café gehoord.’ Hierop riep ik - en zo werd het de volgende dag in Het Parool precies weergegeven¹⁹: ‘Dat is een leugen. Je hebt mij gezegd dat de hoofdredacteur van De Telegraaf, Goeman Borgesius, je dit had verteld.’ Hofland ontkende dit glashard op de zitting; het is duidelijk hoe de kaarten liggen. Onder ede of niet, om een of andere reden is Hofland bereid meineed te plegen. De avond na het incident in mijn huis dineerde hij met Goeman Borgesius. Deze lichtte hem toen zelf in dat hij de bewuste avond niet op de redactie is geweest, en dat Heitink de hele zaak tegen mij in elkaar had gezet. De bvd had De Telegraaf en Heitink geïnformeerd, waarop Heitink Anton Veldkamp naar mijn woning had gestuurd om een foto van een sovjet-cd-auto voor mijn huis te fotograferen.²⁰

's Middags ging ik naar mam in Bilthoven, nog steeds diep verontwaardigd over de houding van mijn voormalige Nijenrodevriend.

Er was veel post. Mevrouw Hartini Sukarno wilde weten of ik bereid was met haar een boek te maken. Sukmawati Sukarno legde zich na haar scheiding momenteel op Javaanse en Balinese klassieke dans toe. Oud-ambassadeur Djawoto schreef uit Peking dat hij de publicatie van Bung Karno's brieven aan Dewi schitterend had gevonden. ‘But what I don't understand Oltmans? Why didn't Madame Dewi publish them earlier? It would have been far better, if she had published them in 1968 or 1969.’ Toen Bung Karno nog leefde. Ik zal hem schrijven

19 Zie bijlage 1.

20 In 1991 vraag ik me af of Hofland zelf bij de bvd betrokken was.

[p. 14]

dat ik Dewi pas in 1970 leerde kennen en haar acties om Bung Karno te hulp te komen van na die tijd stammen.

André Spoor zette uiteen waarom hij niet wil overgaan tot het publiceren van mijn antwoord op Van Roijens briefje in de nrc. Misschien heeft André strikt formeel wel gelijk. Het is niet eenvoudig schuinsmarcheerders als Van Roijen op heterdaad te betrappen.²¹

Dewi Sukarno schrijft eindelijk Bapaks eerste brief ‘written October 1, 1965, the one I was looking for like mad’, te hebben gevonden. Zij begrijpt nu ook waarom ze moeite had die te vinden: ‘because it was put together with other important documents packed and send out to my friends already on that same day on October 1, 1965, you remember?’²²

De politie van Rotterdam heeft blijkbaar geen vinger uitgestoken om de foto's op te sporen die op de redactie van de nrc onder de hoede van Spoor zijn verdwenen. Schandelijk. Dewi wil Den Vaderland Getrouwe gebruiken bij een proces in Tokio. Zij vroeg onmiddellijk een exemplaar naar haar advocaat Masatoshi Yamamoto te sturen.

21 Pas in 1991 zou ik een aantal door Van Roijen gezonden codeberichten over mij te pakken krijgen die iedere beschrijving tarten. Zie bijlage 2.

22 Brief d.d. 3 oktober 1973. Zie bijlage 3.

3 november 1973

Gisteravond arriveerde Peter. Het was heerlijk weer samen te zijn. Had Rollo May's Paulus²³ voor hem meegebracht en Frye boots, die precies pasten. Zijn studiebeurs voor zijn psychologie colleges is rond. Sliep vrijwel meteen na een laatste blik op hem, op het hoofdkussen naast me, te hebben geworpen.

23 Rollo May, Paulus. Harper & Row Publishers, New York 1972. Het boek is in herinnering aan Paul Tillich geschreven

4 november 1973

Casper laat weten dat hij actief is in de jovd - de vvd-jongeren - en naar een congres in Oisterwijk moet. Maar hij komt ook hier.

Op weg naar Thermos kwam Henk Hofland uit een kroeg, als gewoonlijk, waar hij had zitten zuipen met een oudere man. Hij zei zich kapot te werken, want hij had 100.000 gulden per jaar nodig en had nu maar 40.000, implicerend dat dit het gevolg was van het incident in mijn huis. Hij blijft weigeren in te zien dat hij alle shit aan zijn eigen wangedrag had te danken. Hij zou een avondvullende film voor de vpro gaan maken. ‘Ik ben met niemand de afgelopen twee maanden zoveel bezig geweest als met jou,’ zei hij. Hij wilde weer eens als vanouds pra-

[p. 15]

ten. ‘Niet wanneer je zat bent en niet in een kroeg,’ antwoordde ik. Hij vond Goeman Borgesius van De Telegraaf ‘een beste man.’

‘Hoe kan dat?’ vroeg ik. ‘Je weet dat zijn blad met opzet en in samenspel met de bvd die artikelen tegen mij en de sovjetdiplomaten heeft geschreven. Jij weet dat er werd gelogen. Wanneer je een werkelijke vriend van mij was zou je me hebben verdedigd en zou je achter me hebben gestaan. In plaats daarvan loog je zelfs in de rechtszaal dat wat Goeman Borgesius je vertelde over bvd-inmenging, je in een café zou hebben gehoord.’ Hij antwoordde dat niets anders dan geldmaken hem nog tot iets kon bewegen. ‘Je bent een beklagenswaardige man geworden,’ waren mijn laatste woorden. Intussen heeft Ronald Gase tegen Hofland gezegd dat ik hem had besodemieterd door gegevens die hij had opgegraven in het Haagse politieke bos, in mijn nieuwe boek op te nemen. Wat waar is. Hier en daar heb ik dit onder vermelding van de bron, Ronald Gase, gedaan, maar met in achtneming van allerlei scrupules.²⁴

Drs. H.W.M. van Run van de hoofdredactie van De Tijd heeft professor Ernst Utrecht een briefje geschreven wat alles van die man zegt.²⁵ Utrecht zond het door aan mij, plus het door Van Run niet geplaatste artikel over het fameuze Widjanarko-rapport van de Indonesische generaals als tegenzet tegen de door Dewi en mij gepubliceerde brieven van Bung Karno. Van Run, die ik al bij de ontmoeting bij de Raad voor de Journalistiek als een slijmjurk identificeerde, is een ‘journalist’ die in het gevlei met de overheid wenst te blijven²⁶. Hij schreef Utrecht dat hij diens artikel niet wenste te plaatsen ‘omdat het te zeer een persoonlijke aanval op de heer Anthonie Dake behelst en te weinig zakelijk van aard is en bovendien te weinig nieuwe feiten naar voren brengt.’

Utrecht wijst er op dat meneer Dake in wanhoop naar Richard Löwenthal in West-Berlijn uitweek om op zijn boek te kunnen promoveren ‘omdat Wertheim, Schulte Nordholt, De Josselin de Jong en zelfs Verkuyl in Nederland nooit hun fiat zouden hebben gegeven aan een dergelijke studie over de procoupgeneraals.’ Utrecht: ‘Löwenthal heeft zich door zijn geschriften over het communisme zo volledig gedeclasseerd dat men zijn naam niet meer tegenkomt in gedegen politicologische studies, zelfs niet in het anticommunistische Amerika.’

24 Had ik dit maar niet gedaan; ik zou toen meer hebben kunnen bereiken.

25 Brief Van Run aan Utrecht d.d. 11 oktober 1973. Bijlage 4.

26 Van Run zou later hoogleraar worden voor den lande bewezen diensten en expertise op zijn vakgebied.

[p. 16]

Dake, gedreven door zijn pathologische haat tegen Sukarno (zie Kees van Dijk in de Haagse Post) probeert hardnekkig Sukarno verantwoordelijk te houden voor de moord op de generaals. Hij probeert dit te doen door gebruik te maken van ‘een hoogst ondeugdelijk bewijsmiddel, het door de Indonesische veiligheidsdienst opgemaakte proces-verbaal tegen een van Sukarno's adjudanten, de kolonel der mariniers Bambang Widjanarko.’ Ik moet er ten overvloede misschien op wijzen dat Ernst Utrecht in Leiden studeerde, in Indonesië lid was van het voorlopige Volkscongres en eveneens van de dpa, de Hoge Advies Raad, en ook periodes heeft meegemaakt dat hij in ongenade was gevallen, ook bij Bung Karno.

Het artikel van Utrecht wemelde van de informatie, die niemand hier kent.²⁷ Door de kletskoek die Hans Hoefnagels de lezers van De Haagse Courant had opgelepeld over de brieven van Bung Karno en de coup, en vooral over het schitterende boek van Anthonie Dake had Utrecht een soortgelijk artikel aan De Haagse Courant (en Hoefnagels persoonlijk) aangeboden. Van Run beantwoordde tenminste Utrecht nog. Hoefnagels gooide de zaak in de prullenmand en liet professor Utrechts aanbod verder onbeantwoord. Utrecht vraagt me wat hij nu met die Hollandse hengsten moet beginnen. ‘Die redacties nemen de schoft Dake uiteraard in bescherming,’ schreef Utrecht in de kantlijn van de brief van De Tijd (Van Run) met rode inkt.

Peters vriendje, Richard Hunter, duikt op in een advertentie van Playboy.

27 In 1991 heb een kopie van deze documenten met Utrechts artikel aan Wertheim gezonden voor plaatsing in zijn bibliotheek (origineel blijft in mijn dagboek). Zie bijlage 5.

[p. 17]

De beide artikelen, onder andere het gesprek met de Indiase communistische leider Mohit Sen die ik aan de nrc had gezonden vanuit New-Delhi, worden door Rob Soetenhorst geretourneerd met de mededeling: ‘Te midden van de middenoostelijke tankslagen komen we aan India niet zo erg toe (...).’ Geen wonder: Soetenhorst komt van een krantje uit Leiden...

5 november 1973

Autoloze zondag vanwege benzineschaarste als gevolg van de crisis in het Nabije Oosten, wat ze vanuit Delhi het Nabije Westen noemen. Peter en ik gingen met de bus naar de stad. Casper kwam ook. We waren allemaal in Thermos. Casper vertrok al om 07.00 uur vanmorgen, omdat hij bezig is met bodemonderzoek in Twente.

Igor Cornelissen belde om na te gaan of hij geduvel met Bruna kreeg wanneer hij in Vrij Nederland een voorpublicatie schreef over Den Vaderland Getrouwe. ‘Rommel maar lekker aan, Igor, ik vind alles goed.²⁸

Frank de Jong van De Telegraaf belt: ‘Als er een embargo op je boek is, houden wij ons daar natuurlijk aan.’ Hij laat zich zinnetjes ontvallen als: ‘Jij zit immers in de hoek van Wim Wertheim’, waarmee dan ‘links’ wordt bedoeld. Ik antwoordde dat ik nooit in de hoek van Wertheim heb gezeten of zou zitten, maar dat is voor dovemansoren gezegd, want ze ‘weten’ immers alles over mij bij die rotkrant.

Jan Buis van Bruna belde. Hij was op pagina 198. ‘Het is een goed boek, Willem.’ Hij werkt nu weer halve dagen na zijn hartoperaties.

28 Op 10 november 1973 publiceerde vn een voorpublicatie van één en 1/4 pagina door Igor Cornelissen.

6 november 1973

Peter zat de hele dag rustig aan mijn bureau te werken. Hij haat statistiek, waar ik ook het nut niet van inzie. We zijn in het Americain gaan dineren. Hij nam een late trein terug naar Tilburg. Peter blijft er onwezenlijk onbedorven uitzien.

Ben maar weer eens gaan zeuren bij de nrc waarom mijn Club van Rome-artikel over de vergadering die tien dagen geleden in Tokio plaatsvond nog altijd niet is geplaatst. ‘Het is een uitstekend verhaal,’ aldus Soetenhorst, ‘maar ik heb het even laten liggen tot André Spoor terugkwam.’ Dat gaat dus altijd weer over hetzelfde hete hangijzer: ‘Kan het onder de naam Oltmans in de krant?’

[p. 18]

6 november 1973

Gisteravond zat Luns zich bij avro's Televizier weer eens in bochten te wurmen toen hem werd gevraagd waarom hij meende wel op de weg te moeten gaan op de autoloze zondag. Hij was naar een zieke tante in Amsterdam geweest. Er waren wel meer zieken in Nederland op zondag dan de tante van Joseph Luns. En toen liet hij er weer een karakteristiek Luns' zinnetje op volgen: ‘Ik deed dit in een Belgische auto met Belgische benzine...’ Met zijn navo Rolls Royce dus. Het tekent de man ten voeten uit.

Heb Dewi Sukarno voorgesteld om op 13 november naar de persconferentie voor Den Vaderland Getrouwe in Nieuwspoort te komen. Ze was er toe bereid, mits door Bruna uitgenodigd. Eerst reageerde zij: ‘But I do not know what is in your book. We do not always have the same opinion.’ Ik voerde aan dat dit een uitstekende gelegenheid zou zijn om over de brieven van Bung Karno te praten nu zoveel journalisten aanwezig zouden zijn. Zij adviseerde de heer Joro Yamazaki op te bellen om voor haar kamer in het Okura Hotel te zorgen.

Dineerde met mam in Soesterberg. Broer Theo scheen opnieuw in de clinch te zijn gegaan met notaris Meijer in Amsterdam. Er is nu inderdaad sprake van dat mam overstapt naar notaris Van Rij uit Zeist, die de zaken voor grootmama Poslavsky regelde. Ik zal mam dan eveneens naar Zeist volgen.

7 november 1973

Ik geniet voortdurend, niet alleen van de nieuwe tr-6, maar vooral ook van de stereo-installatie en de muziek, zoals gisteren van Chopin en Dvorak. Terwijl ik langs 's heren wegen naar Bilthoven rijd roert me de muziek soms diep en makes me smile, of trekt soms door mijn hele wezen als een vorm van zonnebad. Ik doe dit nu al vele jaren en het moet een harmoniserende invloed hebben op mijn zielenroerselen. Zoals nu op weg naar Den Haag met het vijfde pianoconcert van Saint-Saëns op. Vrij Nederland is uit. Prima publicatie.

Je wordt doodziek van de kranten en het onheil dat dag in dag uit wordt verspreid. Vanmorgen werd weer een pistool tegen het hoofd van een Rode Khmer gedrukt. Executies in Marokko en Chili. Het gaat maar door. Wat vooral verontrustend is: de vrijwel totale stilte in de rest van de wereld over al deze wreedheden. Plus het afdrukken van dergelijke plaatjes ter verhoging van de verkoop van het aantal krantenexemplaren.

Woonde de 56e viering van de Oktoberrevolutie in Moskou bij op de sovjetambassade. De gebruikelijke affaire. Sprak even

[p. 19]

met Max van der Stoel en moedigde hem aan zich niet door de kritiek te laten afschrikken.²⁹ De Maharadja van Portela was ook aanwezig. Sprak veel mensen, zoals professor Marestany, de ambassadeur van Cuba. Vladimir Opalev zei dat ik eind november met mijn sovjetinterviews zou kunnen beginnen. Probeerde eveneens opnieuw het verfilmen van Spartacus aan te zwengelen.

Henk Bruna heeft Dewi Sukarno getelefoneerd om haar uit te nodigen voor de persconferentie.

Mijn vriendje Ralph Nijendorff kwam eindelijk weer naar Amerbos. Hij had vier maanden bij de abn in San Francisco gewerkt. Hij had het heerlijk gevonden, maar is toch teruggekomen voor zijn vriend Addi. Ralph is voor mij iemand in de Loet Kilian-klasse, lief ventje.

Den Vaderland Getrouwe is er. Bracht mam een eerste exemplaar. Zit er zelf in stomme verbazing in te bladeren.

André Spoor had gezegd op de receptie van de sovjetambassade te zullen komen. Maar hij bleef weg. We hebben hem nu uitgenodigd voor een diner met Dewi, aangeboden door Bruna.³⁰ Dr. Go belt om te zeggen dat de Suharto-ambassade in Den Haag een sabotagegroep heeft gevormd om op te treden tegen personen in Nederland, die tegen de generaals zijn. ‘Voor u ook gevaarlijk,’ voegde hij eraan toe.

29 Noteerde niet waarom ik Van der Stoel, out of all people, moed insprak.

30 Ook bij die gelegenheid zou Spoor schitteren door afwezigheid.

[p. 20]

9 november 1973

Wanneer ik in mijn boek lees erger ik me enerzijds aan weggevallen komma's en anderzijds denk ik: het is prima.

Jaap Jansen raadde sterk af om Dewi Sukarno uit te nodigen. Ik ben het daar mee oneens. Het hangt er vanaf hoe we de zaak aanpakken. Bovendien vijftig procent van de Haagse paparazzi komt nu om haar. Anton Koenen zou vast in De Tijd zetten dat Dewi erbij zou zijn. Henk Bruna vroeg of er extra maatregelen dienden te worden genomen om Dewi's veiligheid te garanderen. Hans Jacobs van Achter het Nieuws belde om te zeggen dat de vara niet in mijn boek was geïnteresseerd. Ed van Westerloo van de kro daarentegen zei het zeker te willen overwegen er iets op de televisie aan te doen. Henk van Stipriaan (vara) vraagt me weer in zijn radioprogramma.

De lijst van genodigden voor het diner is rond. Spoor blijft er lullig over doen. Na het wegraken van Dewi's foto's en het inschakelen van de politie durft hij haar niet onder ogen komen. Mijn reactie - in zijn positie - zou zijn geweest daarom juist naar Dewi te gaan, omdat ik iets had goed te maken. Types als Spoor hebben het achter de elleboog, wanneer het er eenmaal op aankomt.

Jan Buis begreep niet waarom ik ‘die vreselijke Bibeb’ voor het diner wilde uitnodigen. Ik hoop op een interview Bibeb-Dewi. Carel en Liny Enkelaar komen, evenals de Utrechts.

Ging met Peter naar een nieuwe show, De Planeet, van Annie Schmidt. We werden van a tot z door de Amsterdamse kudde aangegaapt. De Club van Rome kwam er wel viermaal in ter sprake. Gaf Peter Den Vaderland Getrouwe: ‘Oh, Willem, ik ben trots op je’.

Ronald Gase kwam langs. Nu André Spoor zich toch terugtrekt om de brief van Jan de Quay aan hem in de publiciteit te brengen bracht ik Gase in contact met Igor Cornelissen. Laten we dan maar Vrij Nederland proberen. Ronald dicteerde Cornelissen de tekst van De Quay's brief. Igor vond verder dat mijn boek zoveel informatie bevatte dat het onmogelijk was iets na te trekken. ‘Wanneer op 700 pagina's twee nieuwe feiten per pagina staan, moet ik 1.400 feiten gaan onderzoeken.’ Anton Koenen: ‘Waar ik me over verbaas is je enorme gedetailleerdheid. Ook je verantwoording is zeer sterk.’

11 november 1973

Ik moet iets via de televisie zien te regelen om de uitspraak van Luns (dat de dood van Sukarno ‘het’ hoogtepunt van zijn le-

[p. 21]

ven was) - die weer eens tussen wal en schip is gevallen - tot een belangrijke uitspraak maken.

Peter belde: ‘Wat is zo'n weekend op Amerbos kort...’ We hebben toch nog anderhalf uur in de polders gewandeld.

Willem Duys zegt tegen een Belgisch meisje dat uit het derde pianoconcert van Prokofiev speelde: ‘U hebt als een godin zitten spelen...’ Wat een misselijke kerel. En dat is dan de populairste televisiepresentator in Nederland.

12 november 1973

Volle maan. De vogels tjirpten. Heb ze eerst bruinbrood gebracht. Vond een slapende Atalanta in mijn werkkamer. Een hoekje van een vleugel was afgebroken. Er zat niets anders op dan haar naar buiten te laten vliegen en in de natuur te laten vergaan.

Was in Spitsuur van Henk van Stipriaan en lanceerde een aantal feiten over Luns. Henk leek te schrikken, want hij liet me steeds minder aan het woord. Bij thuiskomst waren er weer de bekende dreigtelefoons. ‘We zullen u wel weten te vinden in Amsterdam-Noord. Kom niet aan onze Luns...’ En dan: ‘Jij smerige broodschrijver!’ Ik denk dat ik er financieel totaal anders voor zou staan wanneer ik mij, zoals de rest doet, zou hebben neergelegd bij de praktijken van Luns en er het zwijgen toe zou hebben gedaan.

[p. 22]

Anton Constandse schreef dat hij verhinderd was mijn persconferentie bij te wonen. Dat is jammer. Ik begon mijn werk als journalist juist bij hem.³¹

31 Zie bijlage 6. Ik sluit het briefje in vanwege de roddel dat ik met Constandse geen contact meer zou hebben onderhouden.

13 november 1973

Dewi arriveerde om 19.10 uur op Schiphol vanuit Genève. Er was maximumpaniek geweest over haar reis. Om 13.00 uur belde ik Villa Rajada in Gland en kreeg te horen dat er iets niet in orde was met Dewi's visum. Zij moest niet alleen naar de prefectuur, maar ook op het consulaat-generaal van Nederland was iets mis. Ik belde met ene mejuffrouw Poort op het consulaat in Genève. Zij beloofde ook na 16.00 uur open te zullen blijven ten einde een visum aan Dewi te kunnen verstrekken. Vervolgens bleek dat Bruna tegen de toezegging in niet voor een vliegticket had gezorgd. Ik belde de manager van klm in Genève (Winkler). Hij zegde toe een auto met een ticket voor Dewi naar Cointrin te zullen sturen.

Bij mijn aankomst in mijn rode tr-6 met Dewi Sukarno bij het Okura Hotel, was er een vpro-ploeg, die opnamen maakte.

Er waren keurige menu's gedrukt. Behalve de reeds genoemde gasten was ook Ellen Thomassen aanwezig, dr. Go Gien Tjwan, Mario Bruna met zijn vriendin jonkvrouwe Harriet Gevers Deynoot en natuurlijk de ouders van Mario als gastheer en gastvrouw. Om 19.50 uur ging ik met Henk Bruna naar kamer 2103 van Dewi. Maar zij was nog niet gereed. De tv-ploeg had opnamen gemaakt in haar suite. Dewi zag er als gewoonlijk prima verzorgd uit. We ontmoetten elkaar allemaal in de bar op de 23e verdieping. Wim van Beusekom en zijn vrouw arriveerden eveneens. Liny Enkelaar zag er nogal huiselijk uit: ‘de huisvrouw ten top’ meende Ellen van der Ploeg van Bruna. Go vertelde dat zijn zwager Dewi's huis in Tokio had gehuurd, dus dat klikte meteen. De vpro-jongens schoten Carel Enkelaar aan, die buitengewoon aardig over mij, als initiatiefnemer van het gebeuren, sprak. Dat knippen ze er zeker uit.

Ernst Utrecht begon Dewi meteen te tutoyeren. Zij vroeg mij hem over te brengen dit achterwege te laten. Ik heb dit gedaan en het gebeurde niet meer. Intussen lanceerde Dewi tijdens het diner weer haar theorieën over generaal Nasution, wat me nogal irriteerde. Maar toen zij echter zei: ‘Bapak was made sick by people like Subandrio...’ en zij daarbij ook nog tegen haar hoofd tikte, had ik de allergrootste moeite haar niet ter plekke de mond te snoeren, want zij kletste alleen maar met anderen

[p. 23]

mee. Ik liet dit uiteraard duidelijk blijken. Zij vond dr. Go geweldig en, typisch Dewi, ging ze met hem aan de haal. Ze zei tegen me: ‘Hij kan me adviseren met mijn boek.’ Terwijl ik natuurlijk uitstekend weet hoeveel vraagtekens dr. Go zelf bij Dewi en haar rol in Indonesië plaatste. Ik had hem in de gelegenheid willen stellen de weduwe van Sukarno nu eens een avondje van nabij mee te kunnen maken. Zij liep echter weg met dr. Go en bewees hem waarschijnlijk precies de persoon te zijn, zoals hij haar inschatte.

Al met al is het een zeer geslaagde partij geweest. Om 01.00 uur zei Wim van Beusekom in ieder geval: ‘Ik ben trots op je. Je krijgt een tien plus.’³²

Vandaag verschenen foto's in de kranten van Dewi in Amsterdam. Zij had tegen de persfotografen gezegd in Nederland te zijn vanwege haar eigen voorgenomen boek. Typisch Dewi.

André Spoor had Den Vaderland Getrouwe doorgekeken. ‘Het meeste van wat ik heb gezien klopt,’ zei hij. Ik vroeg wat niet klopte, maar dat kon hij zich niet zo een, twee drie herinneren. Rob Soetenhorst zal mijn persconferentie voor Den Vaderland Getrouwe bijwonen. Frits Böttcher had Spoor te dineren gevraagd. Intussen wilden ze nog steeds mijn reportage uit Tokio over de Club van Rome onder de loep nemen. Ik vroeg aan Spoor dan in ieder geval Dewi Sukarno in het Okura Hotel op te bellen. Maar ook dat bracht hij niet op.

Peter belde nog uit Tilburg om me succes te wensen met de perspresentatie. Toen ik met Dewi bij House of Lords arriveerde zag ik Peter, Loet en Tieneke Kilian en Erik en Helga van der Leeden het restaurant binnen slippen. Nu zij er waren was voor mij de komende ‘show’ compleet. Het was prettig te weten dat professor Wertheim, professor Utrecht, oud-ambassadeur Zairin Zain en vele anderen er waren, maar deze vrienden kwamen voor mij in alle opzichten eerst. Casper had laten weten dat hij vond er niet bij te horen, ook niet bij het Okuradiner, maar ik denk toch eerder dat hij het tegenover zijn ouders achterwege liet, bij wie ik de door Luns en de bvd aangezwengelde controversiële reputatie heb.

Ik heb Dewi om 13.00 uur in het Okura opgehaald. We hebben nog even op televisie naar het huwelijk van prinses Anne van Engeland gekeken. Dewi hoopte dat Karina en haar verzorgster ook keken. We reden eerst naar de nos waar we door Joop van Os en Bob Nahuis werden opgewacht. Om 14.00 uur stormde Carel Enkelaar even binnen. We lieten Dewi het

32 Beusekom stapte over naar De Bezige Bij en zou nooit meer een boek van me uitgeven, want daar zwaaide Hofland de scepter.

[p. 24]

door Klaas Jan Hindriks in Parijs gefilmde interview zien. Dewi: ‘My God, my English is so bad; I cannot even understand it myself.’ Daarna wandelden we, begeleid door Harry Hagedorn, naar de werkkamer van Enkelaar.

When we left the building, later, liepen we tegen Ton Neelissen op die een aktetas bij zich had. Ik had in Spitsuur van de vara verwezen naar telefonades tussen de nos en Luns uit 1970, toen ik de Kennedy-medewerkers in Amerika had gefilmd om te bewijzen dat Luns over jfk en rfk en de kwestie Nieuw-Guinea loog. Toen sprak Luns immers de gevleugelde woorden: ‘Ik smeek u die film niet uit te zenden.’ Neelissen moest alle afschriften van de gesprekken onmiddellijk bij Enkelaar inleveren.³³

Ik ben vergeten te vermelden dat bij het einde van het diner Henk Bruna een geschenk aan Dewi aanbood om aan Kartika te geven, namelijk een zilveren trekschuit met een paard ervoor. Een charmante geste indeed.

Dewi vertelde dat Kartika rooms-katholiek wilde worden. Zij zit natuurlijk in Parijs met rk-kinderen in de klas. Bung Karno had indertijd 100.000 dollar aan Ali Bhutto van Pakistan gegeven om hem te helpen bij zijn campagne voor het presidentschap, nadat hij als minister van Buitenlandse Zaken was afgetreden. Kartika had in een van haar schriften geschreven: ‘My Father was the first President of Indonesia. He was disposed by the treason of Suharto,’ of woorden van die strekking. Dat heb ik haar in Villa Rajada ook met klem uiteengezet. ‘I think Karina will sooner or later go to Indonesia,’ zei Dewi.³⁴

Gisteravond, tijdens de maaltijd, vertelde ze dat prins Bernhard tijdens een diner bij Edmondo de Rothschild, - zij noemen Bernhard ‘son altess royale’ - had gezegd dat ‘he wanted to buy a new plane, and if there was anyone who wanted to buy his old one.’ Iedereen was geschokt geweest. Zij voegde er aan toe dat zkh een soortgelijke stunt had uitgehaald bij de verkoop van zijn boerderij in Tanganyika, en deze met een flinke winst aan het World Life Fund had overgedaan. Later, toen ik Casper bij haar bracht in het Okura vroeg zij met klem dit verhaal niet verder te verspreiden. Toen Casper in Dewi's suite binnen tien minuten aan een tweede scotch soda begon heb ik er wat van gezegd. Ik vind dat ongepast gedrag wanneer je ergens te gast bent.

33 Het belangrijkste afschrift had ik sedert 1970 in mijn bezit en heb ik in deze Memoires weergegeven.

34 Dewi zou later tien jaar in Jakarta wonen en Karina zou zich heel dikwijls bij haar voegen.

[p. 25]

We gingen vanavond met Dewi en de Bruna's bij Fred en Poek Zumpolle in Wassenaar dineren. Ik was woedend toen ik zag dat de Zumpolles - Loet Kilian had dit ook gedaan - twee presentexemplaren van mijn boek hadden genomen. Ik maakte dit dermate duidelijk dat Poek tranen in haar ogen kreeg. Zag het Erik trouwens ook doen. Ik begrijp zoiets niet. Tenzij je erom vraagt.

14 november 1973

Het is slechts mogelijk losse aantekeningen te maken. Er is te veel gebeurd.³⁵

Journalist Otto Kuijk meldde dat professor Lou de Jong hem had gezegd dat er inderdaad een parlementaire enquête naar het beleid van Luns inzake Nieuw-Guinea nodig was. Maar deze types zeggen zoiets natuurlijk niet in het openbaar. Ik heb Geert Mak er echter over ingelicht, opdat hij Fred van der Spek (psp) op de hoogte stelt.

Rob Soetenhorst heeft André Spoor gezegd dat de persconferentie met Dewi's aanwezigheid een ware happening was. Een journalist van Het Parool (Heyboer) zei tegen Ronald Gase dat Paul van 't Veer niet naar mijn persconferentie ‘durfde’ te gaan en dat hij het met deze houding oneens was. Oud-ambassadeur J.H. van Roijen heeft Otto Kuijk meegedeeld mijn boek te zullen lezen en pas dan te kunnen besluiten of hij erop zou reageren.³⁶

Het schijnt dat Wim van Beusekom tegen Carel Enkelaar heeft gezegd dat ik van Max van Rooij de informatie had gekregen dat Luns tijdens de opname van het nos-portret over hem antwoordde dat de dood van Bung Karno ‘het’ hoogtepunt van zijn leven was geweest. Enkelaar belde onmiddellijk Max Appelboom, de producent van de film op. Dewi refereerde prima op de persconferentie aan deze uitlating van Luns en voegde eraan toe: ‘That man is mad!’ Enkelaar schijnt hemel en aarde bewogen te hebben en uren aan de telefoon gezeten te hebben om dit alsnog uit de pers te houden. Het schijnt hem te lukken, want ik heb de opmerking van Dewi, noch de door de nos opzettelijk weggeknipte uitlating van de oud-minister ergens gezien. De zaak werd verder via een nos-communiqueetje

35 Bij de aanbieding van mijn boek richtte Henk Bruna het woord tot Dewi en mij, zie bijlage 7.

36 Ik had in Den vaderland getrouwe vermeld dat hij en baron Van Voorst zich bij mijn lezingenbureau W. Colston Leigh in nyc hadden vervoegd om te proberen mijn contract ongedaan te maken. Hij ontkende binnenskamers tegen journalisten dat dit waar was, maar in 1991 kwam ik in het bezit van codetelegrammen die deze smerige praktijken bevestigden.

[p. 26]

vervalst, namelijk dat Luns met een ernstig gezicht zou hebben gezegd ‘de dood van Sukarno’ en vervolgens was hij luid gaan lachen. De uitspraak was ironisch bedoeld en was maar een grapje geweest. Maar Dewi zei later zelf terecht tegen Enkelaar: ‘That makes it even worse...’ Zij had uiteraard gelijk. Uiteindelijk liet Carel de gedachte aan een communiqué varen. De informatie was kennelijk niet meer tegen te houden want wijd en zijd zou later alsnog in de pers worden vermeld dat voor Luns de dood van Sukarno ‘een hoogtepunt’ in zijn leven was geweest.

15 november 1973

Mam belde om te zeggen dat er geen letter over mijn boek, de persconferentie of de uitlatingen van Dewi Sukarno in De Telegraaf stond. Het zegt opnieuw alles over de krachten die deze krant feitelijk misbruiken. Dewi had gezegd: ‘If De Telegraaf attacks you again, I really will give a press-conference myself...’

De nrc publiceerde gisteravond inderdaad een foto van het diner ter ere van mijn nieuwe boek in het Okura Hotel waar Dewi bij aanwezig was. Peter belde nog om 00.30 uur en had in de pers de foto's gezien. Hij was uitgesproken lief. Het roerde me zo met hem te spreken.

Dewi belde tweemaal midden in de nacht vanuit het Okura op. Zij had door mijn boek gebladerd. Het was haar opgevallen dat ik bijvoorbeeld op pagina 91 in een voetnoot aan madame Fatmawati Sukarno had gerefereerd, evenals aan madame Hartini terwijl ik haar had omschreven als Ratna Sarah Dewi. Het was waar, maar mevrouw Fatmawati ken ik helemaal niet en Ibu Hartini ook veel minder van nabij dan Dewi. Bovendien is Dewi een generatie jonger en op een andere manier een persoonlijke vriendin geworden. Daar viel ze over. Wat haar ook stoorde was dat ik had geschreven dat mevrouw Hartini zo verdrietig was geweest aan Bapaks sterfbed. ‘She was not sad at all,’ riep Dewi midden in de nacht door de telefoon. ‘She was waiting for his death...’ Dat was onwaar en schandelijk om te zeggen. ‘Ik heb de foto's gezien,’ antwoordde ik, ‘waarop mevrouw Hartini rouwt.’ Ik wilde niet benadrukken wat Ibu Hartini mij persoonlijk over haar verdriet bij herhaling heeft geschreven, dan zou Dewi helemaal door het dolle heen zijn geraakt. Wat bezielt haar toch ten aanzien van Hartini?

Dewi had gisteren ook langdurig gesproken met dr. Go, de vriend van Wertheim. Zij zei zich nu pas helemaal te realiseren dat zij Bung Karno in 1965 niet had moeten tegenhouden om

[p. 27]

naar Madiun te vliegen. Dr. Go had tegen haar gezegd: ‘You would not now have sat here if Bung Karno had gone to Madiun.’ Ik weet niet of ik dit kan onderschrijven. Om te beginnen was Madiun de stad van de eerste pki-coup in 1948. Dan zou het odium in 1965 opnieuw pas goed op de pki hebben gelegen. Ten tweede: indien Bung Karno naar Madiun was gegaan, zou dit een bloedige burgeroorlog hebben betekend. Maar dr. Go stelt zich op het standpunt dat nu eveneens door Suharto en zijn medeplichtigen honderdduizenden mensen in koelen bloede werden vermoord.

Dewi zei verder dat haar aangepaste analyse van de coup in 1965 tijdens dit bezoek aan Amsterdam haar als een bliksemslag had getroffen. Wat zou er gebeurd zijn als Suharto zich bewust was geweest dat er een coup zou worden gepleegd tegen Bung Karno en hij het juist uitstekend vond dat Untung, Latief en anderen een aantal generaals oppakten om dan als een eerste klap die een daalder waard is de coup te helpen voorkomen, opdat hij dan zelf de macht kon grijpen en eigenlijk nog maar alleen met president Sukarno had af te rekenen? ‘Toen generaal Nasution aan zijn arrestatie ontkwam en wist te ontvluchten en niet werd gedood, was Nasution feitelijk de laatste bondgenoot die Bung Karno nog over had aan de top van het militaire apparaat,’ zo redeneerde Dewi.

Zij vervolgde: ‘Nasution tried through letters to me, also letters written by his wife, to regain Bapak's confidence. Suharto was the traitor in all this. He betrayed Nasution as well. Everyone underestimated him. Colonel Latief was later never touched by Suharto's men, so-called for health reasons.’ Ik adviseerde Dewi althans voorlopig haar bijgestuurde analyse over 1965 voor zichzelf te houden. Ook probeerde ik haar uit te leggen dat het, gezien Bung Karno's karakter, onmogelijk was dat hij weer vertrouwen in Nasution zou hebben. Nasution was sedert de onafhankelijkheid voortdurend met couppogingen bezig geweest, terwijl hij al sedert 1961 in het buitenland door zijn persoonlijke afgezant Ujeng Suwargana liet vertellen dat hij uiteindelijk de macht van Bung Karno zou overnemen.³⁷

37 Zie vorige Memoires, te beginnen met 1961.

[p. 28]

Een Indische dame, mevrouw E.A. Lamberigts-Abrahami de Melverda had me namens de heer Herbert Jochems uit Wassenaar gebeld met het verzoek een ontmoeting met Dewi te organiseren: ‘Opdat de heer Jochems een door hem vervaardigde schildering aan mevrouw Sukarno ten geschenke zal kunnen geven.’ Het was haar tweeduizend gulden waard ‘misschien wel meer ook.’ Ik heb dit gedaan. Gisteravond waren Ernst Utrecht en zijn vrouw bij Dewi op de kamer, maar nadat zij waren vertrokken bracht ik Jochems en mevrouw Lamberigts tegen 22.00 uur bij Dewi. Het werd een vreemde visite. Het gesprek meanderde van Emile van Konijnenburg, die Jochems blijkbaar ook had gekend, naar de lama's, die hij in zijn Wassenaarse tuin heeft lopen. Dewi vond het in hoge mate amusant. Later in de lift naar beneden overhandigde mevrouw Lamberigts mij een envelop met drie gloednieuwe biljetten van duizend gulden. Dat was een windfall die ik uitstekend kon gebruiken.

Heb ook Ronald Gase even bij Dewi gebracht. Na al zijn werk verdiende hij dit.

Haalde de bladen, inbegrepen de provinciale kranten. Om te beginnen was er een vierkolomsartikel op de opiniepagina van de nrc, geschreven door Rob Soetenhorst: oltmans heeft steentje aan onze geschiedenis bijgedragen. Hij noemt mijn boek ‘een rehabilitatie van Sukarno’ en een ‘requisitoir’ tegen Luns. ‘Oltmans schrikt er daarbij niet voor terug om de oud-minister van onbekwaamheid en bedrog te beschuldigen (...). Het lijkt steeds waarschijnlijker dat Oltmans gelijk heeft als hij vindt dat Luns in dit opzicht (Amerikaanse steun voor Nieuw-Guinea) een blinde vlek heeft vertoond (...). Oltmans hakt in op de figuur Luns en misschien zal de geschiedenis, waarmee hij graag schermt, hem in een reeks opzichten gelijk geven (...). Het is een van Oltmans' verdiensten dat hij bij Amerikaanse politici en adviseurs dat ongelijk (van Luns) redelijk heeft geverifieerd. Een verificatie overigens, die hem niet steeds in dank is afgenomen en die velen blind heeft gemaakt voor Oltmans' speurzin en nieuwsinstinct (...).’³⁸

‘Specialist’ Paul van 't Veer tapt uit een geheel ander vaatje. Waar Soetenhorst de naam Hofland niet eens liet vallen - terecht, omdat hij slechts a minor player in mijn Memoires was en altijd is gebleven - voert Van 't Veer op dat mijn boek anti-Luns, anti-Telegraaf en anti-Hofland was. Het Parool beweerde vervolgens dat Hofland al in Tegels lichten lichtelijk de draak

38 nrc Handelsblad, 14 november 1973.

[p. 29]

met mij had gestoken.³⁹ Van 't Veer noemt Sukarno, Luns en Hofland tot de meest genoemde personen in het namenregister achterin. Namen als De Telegraaf, Willem Drees, Dewi Sukarno, John F. Kennedy, Emile van Konijnenburg, ambassadeur Van Roijen, Paul Rijkens, generaal Suharto en generaal Nasution overtreffen Hofland echter vele malen. In tegenstelling tot Soetenhorst benadrukt Paul van 't Veer dat ik nooit enige moeite zou hebben genomen mij ‘grondig te documenteren.’ Ik ben juist de enige geweest die al in 1956 mij dermate grondig heb verdiept in de Indonesische kant van het Nieuw-Guinea-conflict door naar Indonesië en Sukarno zelf te gaan. In 1957 heb ik het initiatief genomen het parlement over mijn bevindingen in te lichten middels een adres aan de Staten-Generaal. Na de overdracht van de Papoea's in 1962 ben ik constant blijven hameren op nader onderzoek omdat alle bonzen in Den Haag elkaar bleven dekken en zo aan het collectieve bedrog inzake Nieuw-Guinea meewerkten. Hoe kon men anders serieus onderzoek doen dan door Luns voor de Hoge Raad te dagen zoals ik heb gedaan? Hoe kon men de zaak Nieuw-Guinea tot de bodem uitzoeken dan via een parlementaire enquête? In de commissie voor Buitenlandse Zaken heb een stemming om een dergelijk onderzoek te doen plaatsvinden erdoor weten te jagen? Wat deden Amsterdamse tegellichters van het slag van Paul van 't Veer? Ieder ander zogenaamd onderzoek naar de rol en het gelieg van Luns en consorten (inbegrepen Van Roijen) blijft geknoei in de marge en is daarom niet serieus.

Louis Sinner meldt vanmorgen in het Algemeen Dagblad⁴⁰ dat ik dermate overtuigd zou zijn geweest van de goedheid en genialiteit van Sukarno ‘dat hij mogelijk ziende blind is geweest voor de zwakke plekken, die ook de Indonesische politiek in die dagen heeft vertoond.’ Sinner haalt tenminste niet uit mijn boek dat ik er mee een vete tegen Hofland zou hebben willen beslechten. Hofland komt terecht niet in zijn bespreking van mijn boek voor. Paul van 't Veer schreef vanuit Amsterdam, waar Hofland de café's frequenteert, dat zal de reden zijn geweest.

Anton Koenen van de Tijd produceerde een schitterende (bijna) hele pagina. In vijf kolommen zette hij uiteen dat het onmogelijk was ‘de hele samenhang van het zo minutieus neergeschreven verslag in enkele zinnen samen te vatten.’ Hij zegt dat het namenregister 1248 personen en instellingen bevat. Koenen meent dat Den Vaderland Getrouwe een naslagwerk zal

39 Het Parool, 13 november 1973.

40 Algemeen Dagblad, 14 november 1973.

[p. 30]

worden: ‘wel een in een hele lange rij, en zeker een van de controversiëlste en hoogstwaarschijnlijk met de oorspronkelijkste informatie en bronvermelding. Weinigen hebben zo dicht bij het vuur van het verbreken van de relatie tussen Nederland en Indonesië gestaan en hebben het overleefd.’⁴¹ Met toestemming van Bruna liet hij er een gedeelte uit mijn boek op volgen.⁴²

De Gelderlander meldde dat ik op de persconferentie de vertrouwelijke brief van oud-premier Jan de Quay aan Ronald Gase ter sprake had gebracht, waarin de man schreef dat Van Roijen herhaaldelijk het kabinet had gewaarschuwd dat er niet op Amerikaanse steun op Nieuw-Guinea gerekend mocht worden.

Het Eindhovens Dagblad viste er de passage uit over Philips: philips is niet lief voor de russen. Jan Vos benadrukte wat ik schreef over de moeilijkheden die dr. Jermen Gvishiani had ondervonden om een bezoek aan het Philips-concern in Eindhoven te brengen.

Het Deventer Dagblad plaatste boven een hele pagina: oltmans: luns is een arrogante leugenaar, met als onderkop: ‘Sukarno's dood hoogtepunt in het leven van Luns’.

Kees Bastianen blijft een stille bondgenoot voorzover de Volkskrant hem dit toestaat. Hij wist vanmorgen te melden dat minister Max van der Stoel en de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken ‘binnenkort’ opnieuw zouden gaan praten over het beleid van de kabinetten-Drees en -De Quay inzake Nieuw-Guinea. Bastianen heeft verder de uitspraak van Luns dat Sukarno's heengaan het hoogtepunt van zijn leven was geweest tegenover de Volkskrant bevestigd gekregen van Max van Rooij, de filmmaker voor de nos. Carel Enkelaar had zich de moeite kunnen besparen de nek van Luns proberen te sauveren.

Toen ik met een aantal knipsels in het Okura Hotel arriveerde om deze aan Dewi te geven belde ik haar in haar suite op dat ik eraan kwam. Ze begon meteen uit te varen. ‘I have to hang you,’ begon zij. ‘I discovered on one page you speak four times of Madame Hartini and you call me only Dewi.’ ‘You are joking,’ was mijn eerste reactie. ‘You pay so much respect to her,’ raasde ze verder. Ik probeerde uit te leggen dat ‘madame’ afstandelijker was, en door aan haar als Dewi te refereren dit meer een bijklank van persoonlijke vriendschap had, op voet van gelijkheid, zoals de werkelijkheid zich liet vertalen. Ik

41 Deze Memoires zijn pas een echt naslagwerk voor het vaderlandse epoque van 1950 tot 2000.

42 De Tijd, 14 november 1973.

[p. 31]

herinnerde haar aan de uitspraak van professor Jiro Kawakita in Tokio over het barbarisme van Japanners, wat de botsing er echter niet beter op maakte. Tenslotte vroeg ik haar om 15.30 uur professor Wertheim te ontvangen, waarna ze maar moest zien hoe ze op het vliegveld kwam. Ik verdom het nog langer. Ben naar Thermos gegaan voor een langdurige sauna. Ik had na deze scheldpartij geen zin meer haar naar Schiphol te begeleiden.

Later had ik spijt. Zij leek zo onbeschermd en alleen. Ik belde naar haar kamer, maar er kwam geen antwoord. Dat loste dit probleem op. Het is jammer dat met Dewi dergelijke botsingen onvermijdelijk schijnen. Het heeft ook te maken met taal- en uitdrukkingsproblemen. Maar na zoveel moeite te hebben gedaan vond ik het welletjes. In haar Den Vaderland Getrouwe schreef ik: ‘In my heart I wrote this book for Bapak.’ Wat waar is, maar niet de hele waarheid natuurlijk. Over het geheel genomen is Den Vaderland Getrouwe een zuiveringsoperatie geweest ten aanzien van tal van onjuiste voorstellingen van zaken - en ook van personen. Ik heb een ooggetuigenverslag willen afleveren, in het belang van ‘de geschiedenis’. Ook al blijft het allemaal slechts ‘mijn bijdrage tot het geheel der gebeurtenissen,’ zoals Arthur Schlesinger jr. in zijn boek De Duizend Dagen over de regering-Kennedy noteerde. Hierin had hij te boek gesteld wat ‘hij’ had gezien en meegemaakt in het Witte Huis, als bijdrage om tot een oordeel over dat tijdperk te kunnen komen. Maar later zal mijn werkelijke dagboek de waarachtige bijdrage vormen die ik zal leveren.

Gisteravond zei Dewi Sukarno nog tegen me: ‘You brought me luck and fortune. If I had not come to Amsterdam for your book, I would have discovered all this perhaps in ten years from now.’ We beloofden elkaar plechtig, met een handdruk, wat we in de gesprekken met utrecht en dr. Go dezer dagen hadden gereconstrueerd over de coup van 1965 voorlopig voor onszelf te houden.⁴³ De pest is dat zij net als Peter moeilijk kan inslapen en dan ligt zij slaperig in mijn boek te bladeren en probeert het Nederlands te ontcijferen en vervolgens windt zij zich nodeloos op. Niets schijnt haar dan te kunnen afremmen. Jammer. Peter gelooft zijn oren niet wanneer hij hoort dat we zonder groeten uit elkaar zijn gegaan.

Max Appelboom, Enkelaars buzzy-body, heeft tegen de kranten gezegd: ‘Oltmans liegt...’ over het feit dat Luns gezegd zou hebben de dood van Sukarno als ‘het’ hoogtepunt van

43 Ik ben er niet zeker van dat ik zelfs in mijn dagboek nauwkeurig weergaf tot welke conclusies we kwamen.

[p. 32]

zijn leven te beschouwen. Appelboom liep even achter, hij zat nog in de fase dat Enkelaar en hij overwogen mijn komende onthulling ‘als leugen’ te bestempelen. Intussen heeft Max van Rooij naar eer en geweten - en ik vermoed uit minachting voor Luns - mijn mededeling glashard bevestigd, ook tegenover het anp. Luns zelf, de ‘klerelijer’, zwijgt in alle talen. Anders is hij altijd zo rap van de tongriem gesneden. De Telegraaf doet met hem mee en verzwijgt alles alsof het allemaal niet heeft plaatsgehad. Dat ‘men’ in dit land niet door heeft uit welke hoek de wind waait, wat betreft die krant, is mij absoluut een raadsel.

In de etalage van de Moderne Boekhandel staan vijftig exemplaren van Den Vaderland Getrouwe met de mededeling dat ik vanavond boeken zal signeren.

Minister Jan Pronk is in Jakarta om ontwikkelingshulp nader te bespreken. De afgelopen vijf jaar hebben de iggi-landen (Australië, België, Canada, Frankrijk, West-Duitsland, Italië, Nederland, Nieuw Zeeland, Zwitserland, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Japan) 3,8 miljard dollar aan het generaals- regime geschonken. Nederland deed voor 300 miljoen dollar mee. Wat zeiden we in de oorlog? Geen knoop van mijn gulp voor de Winterhulp.

Collega Toru Kuroiwa van de Mainichi Newspapers in Tokio zond me een artikel van één pagina over de Japanse editie van mijn Club van Rome-boek, plus een kaderinterview met mij.

[p. 33]

Andrei Sakharov wordt de ‘vader’ van de sovjet-h-bom genoemd. Hij kan op een lijn worden gerangschikt met J. Robert Oppenheimer en Edward Teller⁴⁴ in de vs. Binnen de Sovjet-Unie wordt hij vergeleken met de schrijver Alexander Solzhenitsyn als de beide voornaamste opposanten van het communistische regime. Eens had Sakharov toegang tot de hoogste regionen van het Kremlin. Hij werd beschermd door bodyguards. Maar sedert hij in 1968 zijn manifest Progress, Peaceful Coexistence and Intellectual Freedom naar het Westen liet uitlekken is zijn ster aan het sovjetfirmament in dalende lijn geraakt. Hedrick Smith wijdt een lang artikel aan Sakharov in de New York Times Magazine. Ik weet niet wat ik van die man moet denken.⁴⁵

44 Zie vorige Memoires 1973, waar ik Teller in Californië ontmoette.

45 The New York Times, Sunday Magazine, 4 november 1973.

16 november 1973

The show goes on. Vanmorgen wordt uitspraak gedaan in mijn klacht tegen De Telegraaf.

Vreemd dat Herbert Jochems uit de lucht is komen vallen op een moment dat ik dit geld uitstekend kon gebruiken. Hij bezocht Bung Karno op introductie van Emile van Konijnenburg. Alsof de ‘spirits’ van de dode vrienden hem inspireerden iets in mijn richting te doen op een moment dat ik hier voor hen opkwam.

Rechtbank, Prinsengracht

Peter Zonneveld kreeg een week voorwaardelijke gevangenisstraf en een proeftijd van twee jaar.⁴⁶ Hij zei dat zijn krant dit hoger beroep had gewild. Voor hem betekende het slechts een lullige beperking bij de uitoefening van zijn beroep. Hij zei in strijd met de wet zelfs foto's van mij te hebben genomen in de rechtszaal. ‘Die zou ik je ter herinnering moeten opzenden,’ voegde hij me toe. Hij had ook de uitzending van de vpro over mijn boek en het bezoek van Dewi gezien en meende: ‘Als je je socialer opstelt, Willem, heb je iedereen mee, wat dit ook moge betekenen’. Hij benadrukte dat ik de boot eigenlijk had gemist door niet tegen De Telegraaf zelf te procederen. Ik blijf er bij dat de werkelijk schuldige Henk Hofland is. Hij gaat vrijuit, omdat ik hem 25 jaar ken en emotioneel niet in staat ben hem voor te laten geleiden. Hij boft, want als ik die smerige zaak en de rol van de bvd werkelijk zou laten uitpluizen, komen we waarschijnlijk voor vreemde verrassingen te staan.

46 Zie nrc Handelsblad, 16 november 1973.

[p. 34]

Mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt belde na lange tijd op. Ze begreep niet waarom zij nooit meer van me had gehoord en zei: ‘Ik dacht, o, jee, er is iets.’ Ik heb het uit mijn keel gekregen tegen haar te zeggen: ‘Wanneer iemand, die je zo lief is, zo'n reactie geeft en niet genoemd wil worden...’ Dat was naar aanleiding van haar reprimande, omdat ik haar na mijn moeder had genoemd in het gesprek met Bibeb voor Vrij Nederland. Zij had foto's in de bladen met Dewi Sukarno gezien en waarschuwde opnieuw voor deze vrouw. Ik zei haar met Kerstmis te zullen bezoeken. Toch is de oude fleur tussen ons er voor mij af. Ik vergeet dit nooit meer. Zij leek ook gekwetst dat ik voor het eerst in dertig jaar haar stem niet meteen herkende. Maar zo gaat het; zij is zelfs al min of meer uit de ‘computer’. Letterlijk zei ze: ‘Ik vind toch dat je voor die juffrouw (Dewi) moet oppassen, dat voel ik in mijn vingertoppen.’

‘Dat is zeker waar zoals gisteren weer eens is bewezen. Maar als de meeste mensen heeft ook Dewi een lieve en een gevaarlijke kant. Als je dan de lieve kant wat accentueert maakt het de samenleving prettiger.’

‘Daar zit wel wijsheid in,’ zei juffrouw Boekhoudt.

Verlang naar Peter. Heb hem zelfs nodig.

17 november 1973

Peter en Casper - die zei in mijn boek te lezen - belden na elkaar. Peter arriveerde om 22.00 uur. Hij had de vpro-film niet in alle opzichten geslaagd gevonden, vooral de opname van Henk Bruna en ik wachtend tot Madame Dewi gereed was haar entree te maken had hij vervelend gevonden. Dat was ook wat Henk Hofland gisteravond in zijn nrc-televisierubriek eruit pikte. Hofland wijdde de volgende regels aan dit vpro- bericht uit de samenleving: ‘Waarin men de heer Bruna ziet oefenen in het antichambreren, en daarna de heer Sinner, die een geladen vraag aan de heer Oltmans stelt. Zeer belangwekkend.’⁴⁷

Nico Scheepmaker deed het anders. ‘De vpro had na acht uur - in een overigens erg overladen programma dat je de ergste televisiecriticus niet zou toewensen - belangwekkende programma's gestouwd. In Berichten uit de samenleving zagen wij bijvoorbeeld hoe Willem Oltmans de weduwe van Sukarno ontving om de doop van zijn boek luister bij te zetten (in het Okura Hotel: “de schrijver en de uitgever op zoek naar de suite van de weduwe” - als dat geen poëzie is dan weet ik het niet meer).

47 nrc Handelsblad, 16 november 1973.

[p. 35]

We hoorden hoe hij onthulde dat Luns een keer tijdens een interview een camera en bandrecorder liet afzetten alvorens hij de vraag wilde beantwoorden wat het hoogtepunt van zijn carrière was geweest: “De dood van Sukarno!” Toen het voor haar werd vertaald, zei mevrouw Sukarno: “He's mad!” “Dat roep ik al jarenlang,” zei Oltmans toen opgewekt.’⁴⁸

Ernst Ris schreef in het Vrije Volk: ‘Hoofdpersoon in Berichten uit de samenleving was Willem Oltmans, de schilderachtige publicist, van wie zojuist een nieuw boek is verschenen en die zijn jacht op oud-minister Luns onvermoeibaar voortzet. Bij een man als Oltmans komt de subtiele manier van registreren, die de makers van de vpro zich hebben eigen gemaakt, bij uitstek tot zijn recht. Oltmans ventileerde weer enige krachtige uitspraken - waarschijnlijk zien we hem op vrij korte termijn wel terug.’⁴⁹

Luns verscheen in een kro-radioprogramma. De eerste vraag ging over de vpro-uitzending en of hij inderdaad had gezegd dat de dood van Sukarno ‘het’ hoogtepunt van zijn leven was geweest. ‘Geen sprake van,’ antwoordde hij natuurlijk zonder blikken of blozen. Hij had meer iets gezegd in de zin van ‘de val van Sukarno om begrijpelijke redenen...’ Iedereen heeft hem altijd verkeerd begrepen of verkeerd verstaan, nu weer Max van Rooij en een nos-televisiecrew. Henry Kissinger werd als een ‘groot man’ bestempeld, die Luns al jaren had gekend voor hij op het Witte Huis terechtkwam.⁵⁰ Iemand belde uit Zeeland en vroeg Luns waarom hij zo dikwijls onwaarheid sprak. ‘Mijn geheugen is goed,’ aldus de oud-minister, ‘en toen ik jonger was exceptioneel goed. Ik ben bovendien tegen onwaarheid spreken. Het komt namelijk meestal uit. Een minister of een politicus vergist zich wel eens. Hij moet het ook niet te veel doen. Maar een beroepsleugenaar zou door de Kamer niet zijn geduld, want de taak van de Kamer en de pers is immers dat soort dingen te controleren,’ aldus meneer Luns. Ik belde naar de kro en vroeg mijn naam niet te noemen. Ze deden het toch. Ik vroeg Luns of hij kon bewijzen dat de Amerikanen, hetzij John Foster Dulles, hetzij jfk, toezeggingen inzake Nieuw-Guinea hadden gedaan. Luns: ‘Ik verwijs genoemde heer naar eerder afgelegde verklaringen op mijn persconferenties.’ De lafaard. Hij vermeed bovendien mij aan te vallen, zoals bij eerdere gelegenheden. Ik belde de kro terug

48 gpd-bladen, Televisierubriek, 16 november 1973.

49 Het Vrije Volk, 16 november 1973.

50 Kissinger was zo'n ‘groot man’ dat toen hij met Nixon mee ten onder ging hij letterlijk nooit meer aan de bak kwam in Washington.

[p. 36]

en daagde Luns uit in het Cleyndert Theater in Amsterdam-Noord een openbaar debat met mij aan te gaan. Hij ging op zijn strepen staan: ‘Ze zullen het zonder de secretaris-generaal van de navo moeten doen.’

Jan Vos van de Brabantpers zond me een pleidooi om de heer Schmelzer niet te hard aan te pakken. ‘Nauwelijks drie weken aan het werk op zijn departement laat Schmelzer “omgewerkte” telegrammen van Buitenlandse Zaken aan onze woordvoerder in de vn (Robert Fack) terughalen. Hij geeft nieuwe instructies. Tegen de zin van een van de invloedrijkste figuren op het ministerie (voormalige ambassadeur in Moskou, die na zijn pensionering, God betere het, door Van der Stoel en Den Uyl wordt belast met een “honorair” adviseurschap op bz) gaat Schmelzer Rood-China erkennen. Dit na een adembenemend gevecht.’ Waarom schrijft Jan Vos mij dit allemaal en zet hij dat niet in zijn krant? Hij vervolgt dat Schmelzer de briljante politicus was, die vervolgens Noord-Vietnam erkende, en na ‘eindeloze intriges’ ook de ddr.

Schmelzer bereidde de reis van Beatrix en Claus naar de Sovjet-Unie voor,⁵¹ ‘waaraan we op de Russische ambassade bijzonder veel napret hebben beleefd,’ wat dat ook moge betekenen. De brief van Vos komt er op neer dat hij me steunt wanneer ik het kamerlid Schmelzer zou bekritiseren, maar ‘het is onjuist Schmelzer als minister te diskwalificeren.’ Overigens een aardige brief. Dat overkomt je niet alle dagen van collega's.⁵²

Zo schrijft bijvoorbeeld Frans Peeters van Vrij Nederland me vandaag dat er bij de redactie ‘enige aarzeling’ bestaat ten aanzien van mijn gesprek met de communist Mohit Sen in India. Wat ik met Sen besprak was ‘niet oninteressant’, maar vn zucht onder een overvloedig aanbod van kopij, waarvan ze veel gezien permanent ruimtetekort moeten laten liggen. Mijn artikel zou zeker drie maanden op de zetterij liggen... Wim Klinkenberg verduidelijkte dat vn het Mohit Sen-artikel slechts terugzond omdat het te pro-sovjet (van de heer Sen) was.

Dewi Sukarno merkte in gezelschap op, toen zij in Amsterdam was: ‘I had no enemies in Holland, but suddenly I discovered all Wim's enemies to be mine too.’ Later, toen we alleen waren zei ik tegen haar: ‘Bapak's enemies became my enemies and in a roundabout way yours.’ In ieder geval wisten de

51 Wat inderdaad een positieve demarche was, en lang overtijd. Gorbachev zond koningin Beatrix een uitnodiging in 1985. Met Van den Broek op bz moet zij in 1991 nog naar Moskou reizen.

52 Zie ook wat de Volkskrant over de onthulling van Luns schreef plus de anp-bevestiging van Max van Rooij. Bijlage 8.

[p. 37]

meeste vijanden van Bung Karno, of van mij, vooral hier in Holland niet waarover zij spraken.

De Libische leider Kadaffi is razend op Anwar Sadat die zonder Libië te raadplegen een oorlog tegen Israël voerde en een bestand sloot en daardoor de grondwet van de Federatie van Libië, Syrië en Egypte schond. ‘Qadaffi is much too pure for Sadat’ zei Dewi toen ik met haar over die rel sprak. Zij had haar pareloorbellen bij de kapper laten liggen. Daar was ik blij om, want ze staan haar niet en nu verscheen ze tenminste zonder juwelen op de persconferentie. Om die reden trok ik een coltrui aan. Des te beter.

18 november 1973

In Athene zijn ramptoestanden uitgebroken, die iedere beschrijving tarten. Tanks verpletteren daar studenten. Melina Mercouri spoedde zich terug uit Parijs.

Zoals Peter al voorspelde telefoneerde Dewi tegen middernacht. Ze was in Genève. Ze had in het Okura op me gewacht en had in de coffeeshop beneden gekeken. Ze had me vervolgens verwacht met de Wertheims. Het Okura had haar, ofschoon ze de gast van Bruna zou zijn, 580 gulden voor twee nachten berekend, inbegrepen vijftig procent korting. Zij had drie poppen gekocht, een had ze zo mooi gevonden, die hield zijzelf. De andere twee waren natuurlijk voor Karina.

Fred de la Bretonnière: ‘Je wordt beroemd, ik kan geen krant opslaan of je staat erin.’⁵³

Ik verliet de Moderne Boekhandel met de staart tussen de benen, toen ik hoorde dat ondanks de schitterende etalage letterlijk niemand Den Vaderland Getrouwe had gekocht. Ik moest aan Gerard Croisets waarschuwing denken: ‘Je dagboek leest niemand...’

Bracht mam croissants, bloemen en een eerste banketstaaf van het seizoen. Zij was gelukkig in high spirits. We lunchten in Soesterberg, waar aan een tafel verderop Cila Schimmelpenninck met tien dames zat. Jeugdherinneringen borrelden weer op.

Ik word 25 november in Moskou verwacht. Reisbureau Vernu had weer moeilijkheden om voor die datum een hotel te vinden. Bracht mijn paspoort bij Vladimir Opalev op de sovjetambassade.

Gerard Croiset dacht dat de weggeraakte foto's bij de nrc, eigendom van Dewi, terecht zouden komen. Hij had mijn boek

53 Dierbare vriend: schoenenontwerper, schilder van Peters eerste levensgrote schilderij.

[p. 38]

op het station zien liggen en had gedacht: ‘Dat lees ik niet, het is te dik.’ Hij meende dat koningin Juliana ambassadeur Van Roijen naar Saoedie-Arabië had gezonden omdat de voornaamste belegging van de koninklijke familie de koninklijke Shell was. Om die reden werd een persoonlijke brief van Juliana naar koning Feisal gebracht. Waar het verder om ging was een gevecht tussen oliemaatschappijen met messen op tafel om Rotterdam haar prominente plaats als haven te doen kwijt raken. Bij Bruna probeerde ik een regeling te treffen voor Dewi's hotelrekening omdat zij tenslotte onze gast was geweest. Jan Buis zei dat ik hem ‘als vriend’ geen dank was verschuldigd voor Den Vaderland Getrouwe. Hij had uit zuiver financieel-economische overwegingen gehandeld.

Daarna ontmoette ik Wim Meiners bij De Gooi en Eemlander, die ook met Carel Enkelaar had gesproken en een pagina gaat schrijven over de bemoeiingen van Gerard Croiset met de moord op jfk in Dallas.⁵⁴

Vanavond kwam Pierre Heyboer van Het Parool naar Amerbos. Hij dronk vijf glazen bier en made little sense.

Mevrouw Mursid, de echtgenote van generaal Mursid, Bung Karno's laatste ambassadeur in Manilla, belde dat zij Den Vaderland Getrouwe had gelezen en of ik haar wilde bezoeken. Ook de brt uit Brussel belde. Ze komen hier in verband met een speciaal programma ter ere van Joseph Luns.

Ik heb Cila Schimmelpenninck, nu mevrouw Dolleman, in Bilthoven gebeld. De zoon van Gerard Schimmelpenninck⁵⁵ zwerft over de hele wereld. Hij lijkt sprekend op zijn op Java gesneuvelde vader - officier van de Huzaren van Boreel - maar doet eigenlijk weinig. Zij kent ook zijn adres niet. ‘Moeder mocht jou graag’, zei ze nog. Ze vroeg veel groeten aan mam te doen.

Collega Pierre Heyboer gaf een beschrijving van hoe meneer Sandberg - ‘die in het verleden lief voor Luns was om in de buitenlandse dienst te komen (of terug te komen)’ - de redactie feitelijk terroriseert om haar in de hand te kunnen houden. Ook zou Sandberg hebben gehoopt zijn carrière via D66 te kunnen bevorderen. ‘Paul van 't Veer werkt gewoon niet tegen, omdat hij heel goed weet dat hij het zou afleggen.’ Heijboer vond vooral de kritiek van Paul van 't Veer op mij en mijn boek ‘oneerlijk’, ook omdat ik duidelijk in de verantwoording vooraf heb gesteld wat het doel van Den Vaderland Getrouwe was.

54 Zie Gooi en Eemlander, 20 november 1973.

55 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 39]

Hemelrijk van de brt uit Brussel belde dat Luns had afgezegd. Dat deed hij waarschijnlijk toen hij hoorde dat ik zou deelnemen aan het programma. Ze gaan het 15 december opnieuw proberen.

Carel Enkelaar: ‘Liny leest iedere avond een uur in je boek en vindt het adembenemend.’

Julius de Goede, maker van de Bruna-omslag: ‘Je boek leest lekker weg, maar je bent ook zo'n dominerende figuur.’

Eindelijk is Casper van den Wall Bake weer hier. Prima. Hij kan zich geen echte keet tussen Dewi en mij voorstellen.

21 november 1973

Prachtig herfstweer.

Igor Cornelissen heeft een schitterend verhaal over Den Vaderland Getrouwe in de boekenbijlage van Vrij Nederland geschreven. ‘Luns is natuurlijk niet de enige verantwoordelijke voor het Nieuw-Guinea-drama, maar Oltmans maakt wel duidelijk en aannemelijk dat hij de hoofdschuldige is,’ aldus Igor. Zo is het precies. Zijn verhaal hangt al voor de ruit van de Moderne Boekhandel.

Mam gaf me vandaag op een speciale manier een zoen. We gingen ook even langs bij onze voormalige dienstbode op De Horst, Marie van Zoeren, in Den Dolder. ‘Haar heb ik het langst van allemaal gehad,’ zei mam. Zij komt mam in Bilthoven helpen.

Harisanto⁵⁶ zond uit Indonesië een serie artikelen over Bung Karno's brieven aan Dewi, tijdens de coup van 1965 geschreven. Dat is nu dus ook daar bekend. Ik telefoneerde haar om dit te vertellen. Ze wist van niets.

De televisie laat een sensationele film zien over hoe Nederlandse militairen in Indonesië en op Java te keer zijn gegaan. Gewonden werden op de spoorrails Batavia-Klender gelegd. Men laat zelfs zien hoe ‘extremisten’ - zoals de vrijheidsstrijders werden genoemd - met een schot in het hoofd werden geëxecuteerd. Bedenk wel: dit is wat de televisie laat zien; de rest is eenvoudig in te denken. Bij het fusilleren van Indonesiërs - acht - bleef er één overeind staan. Hij viel niet in het voor hem gegraven gat. Hij draaide zich om en zei: ‘Ampun tuan’.⁵⁷ Onze landgenoot vertelde: ‘Toen schoot ik hem in zijn voorhoofd. Hij viel, maar hij was niet dood. Ik moest nog vier schoten lossen. Later bewoog het zand over de lijken nog een beetje. Hij moet nog niet helemaal dood zijn geweest...’

56 Mijn Indonesische roommate in nyc. Zie Memoires vanaf 1959.

57 Vergeef mij mijnheer.

[p. 40]

Daar zit je dan in je werkkamer bij een kopje koffie vijfentwintig jaar later naar te luisteren als de gewoonste zaak van de wereld. Het is onvoorstelbaar triest en wreed.

23 november 1973

Life is a fluff of air, een windzucht. Vandaag, tien jaar geleden, werd president John F. Kennedy vermoord. Ik vind in mijn bureaulade de pas die mij door het Witte Huis werd verstrekt ter gelegenheid van zijn begrafenis. Hoeveel bloed is er sedertdien niet gevloeid, bijvoorbeeld in Vietnam. Helaas heeft Washington geen last van iemand die sterker is en die de Amerikanen van tien jaar oorlogsmisdaden in Azië zou hebben kunnen afhouden. Oorlogen zijn op de eerste plaats botsingen in onbegrip en misinterpretatie van de nieuwe werkelijkheid.

Sam Nilsson van de Nobel Symposia belde op vanuit Stockholm. Hij had dr. Jermen Gvishiani in Genève gesproken. Hij zal materiaal toezenden voor een mogelijk gezamenlijk te maken film.

Officier van justitie Abspoel zegt dat ik een beroep kan doen op het Hof en wanneer dit ‘ja’ zegt, ‘dan kunt u zoals u hebt gemerkt zich op mij verlaten.’⁵⁸ Ik vertelde hem dat zijn requisitoir in De Telegraaf-zaak als appendix in Den Vaderland Getrouwe stond. Abspoel: ‘Mijn budget is van dien aard dat ik uw boek niet kan kopen.’ Bruna zal het hem toezenden.

Bapaks brieven zijn in Indonesia Raya gepubliceerd. En wel op de volgende manier. ‘Sukarno was die dagen onrustig en schreef een stroom brieven aan Dewi. Het is eigenaardig dat andere mensen mogelijk iets van onze geschiedenis afweten, zonder dat wij in Indonesië over meer begrip beschikken over wat zich in 1965 heeft afgespeeld. Het feit dat Dewi nu reeds is verloofd met een Spaanse bankier en met hem samenleeft, verhindert ons niet in herinnering te brengen de tijd, die zij met

58 Ik kan niet terugvinden welke vraag ik Abspoel stelde.

[p. 41]

haar vroegere echtgenoot doorbracht en ervoor te ijveren zijn naam te zuiveren indien dat nog mogelijk is. In deze poging wordt zij geholpen door een Nederlandse journalist die zoals wij weten buiten alle proporties pro-Sukarno is, te weten Willem Oltmans (...).’⁵⁹

‘De brieven,’ vervolgt de Indonesia Raya-serie, ‘zijn met veel ophef in nrc Handelsblad en De Standaard gepubliceerd en hebben de aandacht van het publiek in Europa en de hele wereld getrokken.’ De krant vraagt zich af waarom Dewi nu pas met die brieven is gekomen en met welke bedoeling. Er wordt niet gezegd zoals door idioten hier dat de brieven vervalst waren, maar wel wordt gevraagd of Bung Karno ze met een bepaalde bedoeling geschreven kan hebben. Sukarno had het niet achter de ellebogen. Het zou niet in zijn hoofd zijn opgekomen deze brieven met voorbedachten rade naar Dewi te zenden. Bovendien twijfelde hij er geen ogenblik aan dat zijn bewind zou worden voortgezet.

Bij een ander artikel in de serie staat dat de zaak door mij in elkaar is gezet en geschreven, wat uiteindelijk André Spoor heeft gedaan, zonder mij zijn artikel eerst nog te laten lezen. Ik word opnieuw Sukarno's public relations officier in Nederland genoemd. Dit hebben ze van meneer Paul van 't Veer overgenomen, of misschien wel van de inlichtingendiensten, wie zal het zeggen? Ze zijn er gek genoeg voor. In ieder geval citeren de Indonesische pro-Suharto-bronnen zowel Paul van 't Veer als Frank de Jong, dan weet je het verder wel. Wilde Dewi zichzelf rehabiliteren of Bung Karno vraagt Indonesia Raya zich af. De krant babbelt verder dat de nrc nota bene werd misbruikt om de verhouding Indonesië-Nederland te helpen vernietigen. Eigenlijk is het geklets van deze Mochtar Lubis-krant uit Jakarta verder geen letter waard.

Ontmoette bij de nos Klaas Jan Hindriks en Bob Nahuis. 's Winters heeft Panoramiek 17.500 gulden voor een uitzending beschikbaar, 's zomers 7.500. Klaas Jan wilde eigenlijk Nixon filmen. Daar gaan we weer. Ik ken diens speech-writer Raymond Price al vele jaren. Ik heb hem nu namens de nos opgebeld om een deur voor hen te openen. Price stelde voor dat ik Ron Ziegler zou benaderen. We kwamen bij de nos tot de conclusie dat na een witboek over Luns, een witboek over Hilversum zou moeten worden samengesteld. Verder gaf Klaas Jan mij een kopie van een artikel van Hofland in de Haagse Post getiteld

59 Ik heb eerder duidelijk gemaakt (Memoires 1973) waarom ik Dewi overhaalde die brieven vrij te geven. Natuurlijk om de blaam van Bung Karno te helpen zuiveren, dat hij generaals zou hebben laten vermoorden.

[p. 42]

zwarte weken, waarin hij vrijwel hetzelfde betoogt als ik op pagina's 488 en 489 in Den Vaderland Getrouwe heb geschreven. Ik liet het artikel later aan Ronald Gase lezen. Zijn eerste reactie was: ‘Dat is uit jouw boek.’

Vanavond kwam ik op de gedachte dat ik met Henk Hofland een boek over de omroepwereld zou moeten schrijven. Ik belde hem op en begon met: ‘Hang even niet op.’

‘Zeker niet,’ antwoordde hij. Hij voelde wel voor een dergelijk plan maar het grootste probleem zou gebrek aan tijd zijn. Dan schrijf ik het met een introductie van Hofland. Daar heb ik zin in.

Professor Wertheim belde: ‘Ik heb geboeid in je boek gelezen.’ We spraken weer over het feit dat ik altijd het accent op personen leg. ‘Ik ben socioloog en de sociale consequenties tellen voor mij ook mee,’ zei hij. ‘Ik zou bijvoorbeeld willen weten wat de belangen en machten achter de groep-Rijkens en Luns zijn geweest. De olie?’

Ernst Utrecht vertelde dat uitgeverij Mouton 50.000 gulden aan Anthonie Dake had betaald voor onderzoek in verband met zijn boek. Aan Utrecht had Mouton 500 gulden gegeven om een advies over Dake's boek uit te brengen, wat negatief was geweest.

Robert Ammerlaan belt op en zegt dat mijn boek hem boeit ‘en zeer goed leest.’⁶⁰ Hij had een exemplaar aan de heer Schmelzer cadeau gedaan. Tegen zijn vader had Ammerlaan opgemerkt dat ik iedere keer dat ik zijn boek over Schmelzer had gebruikt, ik zeer correct de referentie had gegeven.

George en Priscilla McMillan Johnson blijven om een of andere reden de jfk-affaire monopoliseren. Op 18 november schreven zij samen een review over Daniel Belins boek You are the Jury. Drie dagen later verscheen een ander artikel op de opiniepagina van dezelfde New York Times, waarin mevrouw McMillan opnieuw stelde dat het Warren Rapport heeft vastgesteld dat Oswald ‘alleen’ Kennedy vermoordde en dat nooit werd aangetoond dat het anders was geweest. Hoe iemand zoiets in alle ernst in een krant als de Times kan beweren tart je verstand. Mevrouw bazelt over neuroses en Oswalds oedipale emoties, maar waar het om gaat is dat bijvoorbeeld de Abraham Zapruder-film laat zien dat van twee kanten op jfk werd geschoten en dat komt natuurlijk niet in haar kletsverhaal voor. Hoe kan de Times zich lenen dergelijke stukken te publiceren?⁶¹

60 In de jaren tachtig zou Ammerlaan zich inzetten om de publicatie van mijn Memoires te saboteren.

61 The New York Times, Op-Ed page, 22 november 1973.

[p. 43]

Theodore Sorensen en Anthony Lewis wijdde op dezelfde pagina aardige beschouwingen aan Kennedy, maar gaan eveneens aan de kern van de zaak voorbij. De daders zijn nog altijd op vrije voeten. Dat is in de Amerikaanse rechtstaat normaal.

25 november 1973

Om 10.00 uur werd Peter wakker en zei: ‘Ik heb als een os geslapen.’ Ben altijd blij, wanneer hij dit zegt omdat hij van kinds af aan, net als zijn vader, slaapproblemen heeft. Hij gaf zijn moeder een in Japan vervaardigde gordel met magneetjes erin dat zou helpen tegen de reumatiek. Hij heeft er nu zelf ook een aangeschaft en denkt er beter door te kunnen slapen.

Wanneer hij zegt: ‘Willem, wat hebben wij het toch goed samen,’ gaat er wat door me heen. Hij gaat nooit (naast mij) slapen zonder me te hebben aangeraakt. Dan lig ik te denken: ‘Waarom pak ik hem niet, zoen ik hem niet, met passie, zoals ik het voel?’ Toch doe ik het niet. Vreemd. Een overblijfsel uit mijn verleden? Gisteravond, voor we naar de film gingen, omhelsden we elkaar. Ik merkte dat ik tegen hem zei: ‘Ik had een visioen.’ Hij schrok. ‘Nu moet je het ook zeggen.’ Maar ik aarzelde, omdat ik ineens voor me zag hoe hij bloemen op mijn graf strooide. Wat ik zag, maar vooral voelde, was zijn pijn, zijn verdriet van dat moment.

Later spraken we in bed over onze moeders, die misschien nog maar enkele jaren hadden te leven.⁶²

Anton en Sue Koenen, hij van De Tijd en zij van de London Times, hebben twee hele dagen met Dewi Sukarno in Parijs gesproken. Ook dat werd voor hen geregeld.

De Wertheims hadden een uitstekende indruk van Dewi gekregen bij hun bezoek aan het Okura. ‘Wij vonden haar ingénu en oprecht,’ aldus Wim. Dit zijn haar momenten, die ik ook prima ken en waardeer.

Ambassadeur Zairin Zain belde om te zeggen dat ik goed over hem schreef, maar niet zo goed over Sri Hatta. ‘Jij bent altijd subjectief,’ zei hij.

‘Wanneer het om Bung Karno gaat wil ik graag subjectief zijn,’ antwoordde ik. Ik vervolgde: ‘Ze praten in de pers en op televisie alleen maar over de energiecrisis en benzinedistributie, maar waar het om gaat is dat de zionisten de Arabische gebieden moeten ontruimen.’ Hij was het ermee eens.

‘Ze begrijpen er hier niets van,’ zei hij. Ik sprak er met Wim

62 Mijn moeder zou in 1974 overlijden: Peters moeder geniet in 1991 op 86-jarige leeftijd nog een goede gezondheid.

[p. 44]

Klinkenberg over, die dit in Boemerang van de vara aan de orde wilde stellen.

Casper Bake luistert iedere zondag naar mr. G.B.J. Hiltermann. Dat doet mam trouwens ook. Kan je je een rampzaliger polluter of minds voorstellen? Ze hebben er dan ook geen idee van dat meneer Papadopoulos eertijds cia-verbindingsman in Athene was, wat dan ook wel het laatste is wat Hiltermann duidelijk maakt. Casper is van plan een jovd-symposium te organiseren met vijf fractievoorzitters om de regering-Den Uyl door te lichten.

De consul-generaal van Indonesië, de heer Thajeb, belde om te zeggen dat hij Den Vaderland Getrouwe had gelezen. ‘Ik ben blij dat u dit allemaal genoteerd hebt, want ik kan het niet doen. Dat moet een orang lain⁶³ doen.’ Hij had vijf exemplaren meer besteld. Of ik generaal Adjie een boek had gezonden? Hij corrigeerde dat ik ergens Sjarif en Ismail Thajeb door elkaar had gehaspeld. Jammer.

Danser Juan Antonio is uit New York gearriveerd. Peter haalde hem van Schiphol op en belde mij om te zeggen: ‘Ik houd van je.’ Het overviel me. Zei hij het ooit eerder? Ik weet het niet. Ik antwoordde: ‘I feel it. And, I treasure it.’

63 Dit was een buitengewoon naïef advies, want Luns, bz en de bvd konden immers na al jarenlang met hun moordend werk bezig te zijn geweest de zaak niet meer terugdraaien?

26 november 1973

Nog altijd heeft de nrc mijn artikel uit Japan over de Club van Rome niet afgedrukt. Maar weer eens een scherp briefje aan Rob Soetenhorst geschreven.

Carel Enkelaar was negatief over een boek inzake Hilversum. Hij had Klaas Jan Hindriks al gebeld om niet te veel tegen mij te zeggen ‘om de delicate onderhandelingen die het volgend jaar gaan komen niet in gevaar te brengen.’ I got his number. Ik antwoordde Enkelaar dat mijn plan voor een boek over ‘de troep’ in Hilversum niet van hem afhing, noch zijn goedkeuring behoefde.

Ik legde Gerard Croiset mijn plan uit. Hij zou er met Enkelaar over spreken. Intussen adviseerde Croiset met klem ‘een verzoenende brief’ aan Joseph Luns te schrijven in de geest van: mijn boek is nu geschreven, ik zet een punt achter de controverse. Peter vond het geen al te best advies. ‘Moet die brief Luns er dan van weerhouden op te houden tegen jou te ageren?’ vroeg hij zich af. Ik vroeg aan Croiset of dit zijn reden was, maar kreeg er geen antwoord op.

[p. 45]

Ik heb de brief van 10 oktober 1965 van Sukarno aan Dewi naar De Waarheid gebracht. Tenslotte bevestigt deze andermaal dat het geen anti-Bung Karno pki-coup was. Ze hebben er in die politieke hoek recht op. Dit is democratisch denken.⁶⁴

Er zijn 3000 studenten in Griekenland gearresteerd. Niemand schijnt precies te weten wie er achter deze coup zit.

De Saoedische en de Algerijnse minister voor de olie-industrie hebben in Parijs gezegd, niet verbaasd te zullen zijn als Europese troepen de Israëli's uit de bezette gebieden zouden komen verjagen. Dat zal natuurlijk nooit gebeuren.

64 De Waarheid, 28 november 1973 (groot opgemaakt gepubliceerd).

27 november 1973

Las in bed het hoofdstuk Advice from a Caterpillar uit de memoires van de voormalige Amerikaanse ambassadeur in Jakarta - die ik ook nog in Jakarta heb meegemaakt - John M. Allison.⁶⁵ Hij trad in 1958 af uit protest tegen een cia-inmenging in Indonesië, gesteund door Dwight Eisenhower en John Foster Dulles, die tot bloedige gevechten tussen Indonesiërs onderling zou leiden. De man bestaat het in zijn boek te zetten dat zijn eerste indruk toen hij, in 1957, in Jakarta arriveerde was: ‘that Indonesians weren't worth shooting.’ Hij laat er weliswaar op volgen dat hij het bij het verkeerde eind had. Dit is dan het soort tuig dat Washington als ambassadeur de wereld inzendt. Hij geeft een gedetailleerd inzicht in de aanloop tot de opstand van 1958, die door de cia in elkaar werd gezet, althans voorzover hij niet werd tegengehouden meer geheimen prijs te geven. Schandelijk relaas. En wie wil dan volhouden dat in 1965 de cia van de prins geen kwaad wist?

Peter en Juan kwamen pas om 04.15 uur uit de stad thuis. Ik lag natuurlijk wakker tot ze binnen waren, als een echte kloek. Ze waren muisstil, maar zo werkt mijn mind nu eenmaal. Peter reed mee tot Utrecht, waar hij de trein naar Tilburg pakte. Ik ging naar Bilthoven. Later, bij thuiskomst, zat Juan achter mijn bureau internationaal te telefoneren, wat me razend maakte. Later bracht hij bloemen mee. Overigens had mevrouw Bruna tegen haar man gezegd: ‘Ik vind Willems vriend, Peter, een keurige jongen. Hij was de enige die in Nieuwspoort bij de persconferentie zich aan me voorstelde en me kwam groeten.’ Henk Bruna had het hele weekeinde aan een brief aan Dewi gedokterd. Ik kreeg de kopie.⁶⁶ Wie doet dit nu zo? Hij bood

65 John M. Allison, Ambassador from the Prairie, or Allison Wonderland. Houghton Mifflin Company, Boston 1973. Zo'n titel was iets voor ambassadeur H.N. Boon om te bedenken.

66 In mijn dagboek bewaard.

[p. 46]

aan wat zij te veel in Okura had betaald te restitueren. Waarom zei Henk Bruna niet gewoon dat zij alles terug zou krijgen of dat zij anders een aantal boeken gratis zou kunnen bestellen? Hij liever dan ik.

Ik had André Spoor een kopie van een artikel van Paul Samuelson gezonden. Hij gebruikt de informatie vanavond in een hoofdartikel.⁶⁷

Loet Kilian: ‘Ik lees in je boek, maar ben je niet toch af en toe te emotioneel geweest?’

‘Zonder emoties is niets echt in dit tranendal.’

‘Ja, maar je hebt in de terminologie van nu geschreven. Was dat de weg, juist omdat je voor iedereen wilde schrijven?’ Loet sprak weer in raadselen. Ik wil precies weten wat hij bedoelt. Verschillende ontwerpen voor een brief aan Luns bevielen me niet. Belde Croiset opnieuw. ‘Je moet alleen schrijven dat je geen persoonlijke strijd voert en de zaak met dit boek wat jou betreft nu is afgelopen. Doet hij dan straks iets tegen jou, dan heb je die brief.’

Professor dr. W.H.C. Tenhaeff (79) lanceerde in De Telegraaf een aanval op zijn opvolger, de Zweed M.U. Johnson, die hij wetenschappelijk ‘onbekwaam’ had genoemd.⁶⁸ Dat was niet mis. Het gaat om zijn opvolging bij de leerstoel in de parapsychologie in Utrecht. Zijn secretaresse had me reeds gebeld dat ook de studenten in Tilburg tegen de aanpak van kwantitatieve experimenten hadden gedemonstreerd. Nu belde Tenhaeff mijzelf en stelde voor elkaar te tutoyeren. ‘Daar ben ik te ouderwets voor professor’, heb ik gezegd. Hij zocht met de studenten in Tilburg contact. Ik heb hem de telefoonnummers van Peter gegeven. Dat regelt hij dan wel op de faculteit waar hij studeert. ‘Wat zal hier weer uit voortkomen,’ zei Peter.

Mevrouw An Evers van reisbureau Vernu belde: ‘U kunt weg.’ Ik dacht: Het is je geraden. Maar ik moest wel morgen tussen 10 en 12.00 uur naar Den Haag om mijn paspoort en visum terug te halen. Ik zei dat ik langzamerhand geen zin meer had om naar de ussr te gaan met al die problemen. Er waren bovendien slechts first-class of luxe kamers beschikbaar geweest (in heel Moskou). Dat is dan een super-power!

Ik heb via de bloemenman op de hoek een nieuwe interieurverzorgster gevonden, mevrouw E.C. Hornkamp uit de Marnixstraat. Aardig mens.

Peter belde nog tegen middernacht. ‘Het is nu echt winter en koud. Ik draag je wollen mutsje...’ Had hem een van mijn

67 Newsweek, 26 november 1973.

68 De Telegraaf, 23 november 1973.

[p. 47]

Amerikaanse kopbeschermers meegegeven. Hij vroeg zich af of ik wel lief genoeg voor Antonio was geweest. In principe wel, maar het ongevraagde getelefoneer had de klad erin gebracht.

Briefkaart van Bibeb uit Frankrijk.

28 november 1973

Heb Joseph Luns, op advies van Gerard Croiset, als volgt naar Brussel geschreven:⁶⁹

Excellentie,
Na alles wat er door mij is gezegd en geschreven heb ik er behoefte aan u persoonlijk nog eens te doen weten dat mijn acties en pogingen de geschiedenis van de gebeurtenissen rond Nieuw-Guinea, president Sukarno of de Kennedy's gecorrigeerd te krijgen en in een zuiver en waar licht te plaatsen, door u absoluut niet moet worden opgevat als zou ik tegen u persoonlijk een campagne voeren of worden geleid door antipathie of gevoelens van minachting voor uw persoon. Dit is allerminst mijn primaire drijfveer, laat staan het geval. Ik heb echter ernstig bezwaar tegen uitlatingen welke u als minister van Buitenlandse Zaken van Nederland hebt gedaan en waarvan ik als gevolg van mijn eigen contacten en de uitoefening van mijn beroep weet dat zij onwaar zijn. Dit is dan ook de enige reden van mijn felle reacties op geschiedvervalsing, zoals deze naar mijn mening, door u bij herhaling is gepleegd. Het is de taak van iedere journalist die zichzelf respecteert, de feiten naar waarheid te achterhalen en vervolgens te publiceren. Daarom heb ik in mijn boek Den Vaderland Getrouwe een en ander nog eens op een rij gezet. Voor mij is daarmee deze affaire afgesloten. Weest u er verzekerd van, dat wat ik ook betreffende u heb gezegd of geschreven, allerminst op de eerste plaats was geïnspireerd op persoonlijke aversie jegens u. Had een andere autoriteit met uw gezagsniveau hetzelfde gedaan, zou ik precies even fel in opstand zijn gekomen, omdat ik pertinent weet, dat u de Nieuw-Guinea-kwestie en de hele problematiek er omheen niet naar waarheid behandelt en u de pesidenten Sukarno en Kennedy zelfs opzettelijk en bezijden de waarheid hebt bezoedeld. Hoogachtend, Willem Oltmans

69 Deze brief werd aangetekend naar Luns in Brussel verzonden.

[p. 48]

Terugkijkend begrijp ik - ook na het vrijkomen van een aanzienlijk aantal codetelegrammen van Luns en zijn trawanten uit 1957 en 1958 - dat al had hij (of zijn medeplichtigen) de klok alsnog willen terugdraaien, het kwaad al voldoende was geschied. Ik stond reeds in brede kring dermate ongunstig aangeschreven dat in een beperkte burgermans gemeenschap als die van Nederland en haar buitenlandse dienst, er niets meer te redden viel. Eenmaal gebrandmerkt, altijd gebrandmerkt. Pas recent heb ik ontdekt op welke misdadige wijze Luns en zijn handlangers sedert 1956 zich hebben beijverd mij zowel bij het publiek als bij de pers, en in het vak waarmee ik mijn brood moest verdienen, op de meest schandalige manieren verdacht te maken. Dit kwaad is nimmer uitgewist. Pas in 1991 zou ik een begin kunnen maken met het lichten van de betreffende tegels aan de hand van de Wet Openbaarheid van Bestuur. Met behulp van de afdeling Rechtspraak van de Raad van State wist ik een aantal onoirlijke telegrammen (door de juristen van Buitenlandse Zaken uitgekamd) te achterhalen.

[28 november 1973]

Schreef een artikel over het boek van ambassadeur Allison voor De Nieuwe Linie.⁷⁰

Henk Hofland was in gesprek met Hans Keller en andere vpro-medewerkers over een film, toen ik arriveerde voor onze afspraak. Hij begon met me te zeggen dat hij Den Vaderland Getrouwe ‘een goed boek vond, uniek voor Nederland. Zo'n boek is nog nooit geschreven. Het is helemaal uit jou geboren...’

Ik dacht, dat weet ik ook, maar vermeed hem er op te wijzen dat ik het op prijs zou stellen, wanneer hij dat eens ergens zou schrijven.⁷¹

Hij herhaalde overigens H. Goeman Borgesius van De Telegraaf ‘een behoorlijk man’ te vinden. Hij legde uit dat, nadat Heitink - Goeman Borgesius' deputy - de rel was begonnen en dat Goeman Borgesius, toen hij de volgende dag op kantoor kwam en het slagveld overzag, niet meer terugkon. ‘Dat had ik ook niet gedaan,’ aldus Hofland. ‘Trouwens,’ vervolgde hij, ‘het kan hem niets schelen of je alsnog een klacht tegen hem indient. Ikzelf heb ook Goeman Borgesius duizendmaal liever dan de Russen...’ Ik ben het hiermee oneens. Ik heb liever Kouznetsov, Opalev en Izwekov, ook al zijn het communisten in dienst van Moskou dan een Goeman Borgesius - om niet te

70 Gepubliceerd 5 december 1973: de nl was langzamerhand, naast de Typhoon uit Zaandam, de enige plek waarin ik nog kon publiceren.

71 Na het incident met De Telegraaf in mijn huis heeft Hofland mij - tot 1991 - doodgezwegen.

[p. 49]

spreken over Heitink - die in samenwerking met de bvd een totaal verzonnen en onware rel in elkaar zetten, om via krantenkoppen mensen zwart te maken, die niets hebben misdaan en zo het slachtoffer te laten worden van klinkklare leugens. Maar Hofland opteert voor landgenoten-bedriegers, nee, collega-bedriegers. Hij liever dan ik. We spraken nog even over het plan betreffende een boek over Hilversum. Hij had er geen tijd voor, maar als ik het schreef zou hij er een beschouwing bij voegen. Hij vroeg weer of ik Célines Reis naar het einde van de nacht nu had gelezen. Toen ik de kroeg bij het Concertgebouw verliet heb ik daarom eerst dit boek gekocht.⁷²

C.L. Sulzberger schreef in de Herald Tribune over wat ik ook altijd heb gedacht van China. ‘I know I am a fool to write about China, a land whose language I don't speak, whose books or newspapers I can't read, whose immense history I cannot pretend to know, and where I have no well-informed Chinese friends given to frank confidences.’ Ik denk er net zo over. Na een poging met de schrijfster Pearl Buck naar China te gaan heb ik het land voorgoed laten varen als too big to handle voor mij. Iemand van het vpro-team zei dat ik eens een portret over Sukarno moest schrijven. Ik geloof dat ik dat niet moet doen en niet zou kunnen. Ik denk dat ik het over Peter of Casper ook niet zou kunnen, noch over Emile van Konijnenburg of Aurelio Peccei. Over mam al helemaal niet. When affection or friendship is strongly involved, the subject looms too large.

Haalde toch maar mijn visum en paspoort op de sovjetambassade af, tegen betaling van acht gulden. De consul had zeven jaar in Jakarta gewoond als tolk van de sovjetambassadeur. Hij had Bung Karno goed gekend.

In Zoetermeer ontmoette ik mevrouw Mursid, de echtgenote van de generaal-ambassadeur, ten huize van haar schoonzoon en dochter. De jongeman is protocolofficier op de ambassade van generaal Alamsjah. ‘Ik ben de vrouw van een staatsgevangene,’ zei ze niet zonder enige trots. Zij zag er als een vorstin uit in sarong en kabaja. We hebben zeer intens anderhalf uur met elkaar gesproken.⁷³ Zij vertelde bijvoorbeeld dat Suharto in het boek The Smiling General had gelogen toen hij zei dat generaal Mursid op 1 oktober 1965 op Halim was geweest, de basis van de Untung-beweging, terwijl hij juist gewoon die dag in het hoofdkwartier (kostrad) van Suharto was geweest.

72 L.F. Céline, Reis door het einde van de nacht, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1968. Heb er nooit doorheen kunnen komen.

73 Het was anders: haar dochter woonde in Zoetermeer en zij was getrouwd met Gunawan, protocolbeambte van de ambassade.

[p. 50]

Op een gegeven moment liet zij zich ontvallen: ‘Wanneer u scherp schrijft tegen Suharto valt u feitelijk ook het Indonesische volk aan, want hij werd immers gekozen!’ Ik antwoordde: ‘Dat hebben ze van Papadopoulos ook gezegd, terwijl ook hij door de cia naar voren werd geschoven. Suharto's verkiezing was toch immers geen echte verkiezing? Hij eigende zich via een coup de staatsmacht toe en regeert onwettig. Papadopoulos was eens de machtige man van Griekenland. Nu zit hij in de gevangenis.’

‘Gelooft u in “karma”? Wanneer Bung Karno een goed mens was zullen zijn vijanden worden gestraft. Ik hoor hem immers nog zeggen “laat mij maar lijden voor het Indonesische volk”.’ Mevrouw Mursid herinnerde zich ook nog dat Bung Karno had gezegd: ‘God zij dank hebben wij een Javaan als president. Daarom ben ik blij dat we Suharto nu hebben.’ Ik geloofde deze uitspraak echter helemaal niet. Misschien was Sukarno inderdaad tevreden dat tenminste niet Nasution aan de macht was gekomen, maar ‘blij’ met Suharto leek me uitgesloten. Bung Karno wist immers precies wat voor vlees hij in de kuip had.

‘Suharto zelf heeft nooit één woord ten ongunste van Bapak uitgesproken...’ Ook dit was pertinent onwaar. Mevrouw Mursid vertelde zelf met Bung Karno bevriend te zijn geweest. Na de benoeming van generaal Mursid tot ambassadeur in Manilla had de president haar gevraagd: ‘Schrijfje me gauw mijn kind?’ ‘Hij noemde me soms zo. Hij wilde weten of we goed waren aangekomen. Ik schreef Bung Karno en mijn brief werd prompt in Selecta afgedrukt.’ Ik dacht: Vaste prik, dat overkwam een brief van mij aan president Sukarno eveneens. Nadat Selecta de brief van mevrouw Mursid aan Bung Karno, via Suharto's inlichtingendienst, in handen had gekregen werd onmiddellijk in Jakarta geroddeld dat zij een verhouding met de president had gehad. Kan me overigens uitstekend indenken waarom hij op deze vurige schoonheid gesteld was.

Henk Hofland vertelde dat Anton Koenen van De Tijd de drukproef van Den Vaderland Getrouwe, die ik Koenen had toevertrouwd, had doorgegeven aan hem. Ik stond perplex. Hij herhaalde trouwens: ‘Hoe heb je in godsnaam kunnen denken dat ik jou een kool heb willen stoven.’⁷⁴ Hij probeerde me er ook van te overtuigen dat het me niets moest kunnen schelen wat De Telegraaf schreef. Hij heeft gemakkelijk praten. Hij denkt er niet eens bij na, wanneer hij dergelijke onzin ventileert. Hij herhaalde eveneens: ‘Je ziet er goed uit.’

74 Ik denk dit eigenlijk in 1991 nog steeds en in nog sterkere mate dan in 1973.

[p. 51]

Peter is er vandoor met Juan Antonio, zijn nieuwste vlam. Ik tel even niet mee. Zo gaat dat.

29 november 1973

Gisteravond publiceerde de nrc mijn artikel van een maand geleden over de Club van Rome in Tokio. Ik protesteerde in een brief bij Spoor en Soetenhorst over het weglaten van mijn naam. Hoe kan ik ooit mijn reputatie als journalist gedegen vestigen?⁷⁵

Officier van Justitie Abspoel heeft mij geschreven - in een overigens aardige en bemoedigende brief - niet tot vervolging van H. Goeman Borgesius op eigen houtje te willen overgaan. Ja, ja, De Telegraaf, gelieerd met de bvd blijft een machtig apparaat.⁷⁶ Maar ik kon een beroep doen op het Hof. Ik ben bij mr. Helder van de Raad voor de Journalistiek binnengestapt, die uitstekend advies gaf hoe de brief gericht aan den Edelgrootachtbare Heer de President en Raadsleden moest worden opgesteld. Ik sprak ook met Gerrit Jan Wolffensperger over de zaak. Ik vond hem aardig.

Lunchte met Carel Enkelaar. Ik ontdekte vrijwel meteen dat hij het was die achter Croisets plan had gezeten om Luns een verzoenend briefje schrijven. We lunchten samen in Hilversum. Het eerste wat hij doet wanneer hij binnenkomt, is kijken wie er van de Hilversumse meute aanwezig is en hem in gezelschap met mij kan zien. Waarom doet een man als Enkelaar het uiteindelijk in zijn broek voor Luns of wie dan ook in Den Haag? Welke zijn de contacten tussen hem en mijn vijanden daar, inbegrepen de bvd? Ik ben er gedeeltelijk ingetrapt, ook al sta ik wel achter de tekst van mijn brief aan Luns.

Jaap Jansen leek me koel. Den Vaderland Getrouwe stond bij Van Gennep niet in de etalage. Die was gewijd aan een nieuw platenboek over Amsterdam. Het stond wel in de etalage bij Pegasus, de communisten in de Leidsestraat. Typisch. Jansen merkte op dat De Waarheid de Van Gennep-groep ‘als verdeelzaaiers’ had omschreven aangezien juist eenheid onder alle progressieve krachten geboden was. Rob van Gennep, Jaap Jansen en Co. zijn op zijn best gederailleerde marxisten. Jaap vond wel dat als Hofland een vriend was hij ‘dan maar eens zijn nek voor jou moet uitsteken.’ Daar wacht ik ook al jaren op.⁷⁷

75 Ik wist toen nog niet met welk zwaar geschut Luns en de overheid bezig waren geweest dit voor altijd onmogelijk te maken.

76 Zie tekst brief Abspoel, bijlage 9.

77 Dat zou dus nooit gebeuren. Hij spande zich juist tot het uiterste in om bijvoorbeeld te voorkomen dat mijn Memoires zouden verschijnen en dreigde zelfs mijn uitgever met een proces.

[p. 52]

Lieve brief van Conny Stuart die ook altijd met affectie aan Peter de groeten doet.⁷⁸

Frits Böttcher publiceerde vanavond in de nrc een eigen verhaal over de Club van Rome in Tokio. De man is en blijft een onsympathieke streber.

De telefoon gaat. Een stem met een Indo-accent: ‘Mijn naam is Klerenkoper uit Zaandam Ik heb op mijn verjaardag uw boek gekregen. Ik bel op met hoeveel plezier ik zit te lezen, langzaam, om het niet te gauw uit te hebben.’ Hij was in Jakarta ten tijde van het Adres aan de Staten-Generaal in 1957⁷⁹ en werkte toen voor de kpm.

Dewi Sukarno telefoneerde uit Gland. Zij had het Indonesische consulaat-generaal nodig gehad om power of attorney te geven aan Guntur Sukarno over zijn halfzusje Karina. De ambassadeur had de kwestie persoonlijk willen behandelen. ‘He accompanied me to my car,’ zei ze, ‘and treated me like a queen.’ Ze had verder ontdekt dat Anthonie Dake had gelogen dat zij een winkeltje had in het Okura Hotel in Tokio: ‘I am becoming so angry, I will take him to pieces.’

Het sneeuwt. De winter is een maand te vroeg.

78 Peter trad in de musical Met Man en Muis met haar op.

79 Zie Memoires 1953-1957.

30 november 1973

De mussen en spreeuwen vechten als gewoonlijk om beschuit en brood.

Ed van Thijn heeft tegen Bibeb gezegd: ‘Het kapitalisme hebben wij de oorlog verklaard.’⁸⁰ Was het Stalin die zich afvroeg hoeveel divisies de paus bezat? Ik denk dat die zwever nooit politicus had moeten worden.

Henk Hofland had geadviseerd Reis naar het einde van de nacht (Céline) te lezen, maar dat wordt niets bij mij. Hij noteerde ook nog een ander boek van Céline.

80 Vrij Nederland, 29 november 1973.

[p. 53]

Jan Pronk is elf dagen in Indonesië geweest en kondigt met veel bombarie in De Telegraaf aan dat hij van de noodzaak tot voortgezette hulp aan het moordende generaalsregime overtuigd is. Terwijl Pronks partijgenoot Van Thijn tegen Bibeb babbelt over: ‘Verdomme, laat men om zich heen kijken. Overal moeten de sociaal-democraten hun strijd voor de democratie met bloed betalen. Allende is vermoord, in Chili zijn ze over de kling gejaagd...’ En in Indonesië? Hoeveel mensen zijn daar om linkse ideëen door de militairen ge-tjintjangd? Eén miljoen? Nee, zegt amateur Pronk (33 jaar), die van Indonesië of de sociaal-politieke achtergronden daar van toeten noch blazen weet: ‘Ondanks zijn afschuw van het generaalsregime (vult Frank de Jong nog in ook) moeten we Suharto bijpompen ad infinitum.’⁸¹

Wim van Beusekom van Bruna biechtte nu op dat Anton Koenen inderdaad twee drukproeven van mijn boek had meegenomen, één voor Hofland, die te achterbaks was om mij er zelf om te vragen. ‘Toch maar niet rot doen tegen Koenen, Willem,’ zei Peter later, ‘want hij schrijft altijd sympathiek over jou.’

Er is weer eens een scheldbrief gekomen, getekend C. Moors, Rotterdam. Ik heb verdraaid wat Luns tegen Max van Rooij zou hebben gezegd (door Van Rooij bevestigd), voor 99 procent van het Nederlandse volk ben ik ‘een volkomen onbekend journalistje’, arrogant en bekakt, Sukarno heeft Indonesië tot de bedelstaf gebracht en heeft zelf miljoenen op Zwitserse banken (onzin), Dewi was een bardanseres geweest (onwaar), bekende journalisten noemen mij ‘een lachertje’, te vrouwelijk en lid van het coc (wat ik ook niet ben), Sukarno kon niet in de schaduw staan van Luns: ‘Laat je vrienden de Russen zich maar terugtrekken uit Oost-Europa (...). U bent een beklagenswaardig mens, zonder echte vrienden, want achter je rug lachen ze je allemaal uit, mietje (...) van harte hoop ik dat Joseph Luns heel, heel oud wordt in goede gezondheid.’ Daan van Rosmalen van Elsevier schrijft een brief, die ik bijvoeg.⁸² Ik doe hetzelfde met een brief van dr. Go Gien Tjwan omdat het om informatie gaat, die bewaard moet blijven.⁸³

's Avonds kwam mevrouw Mursid in een auto van de Indonesische ambassade naar Amerbos. We hebben tot middernacht geanimeerd zitten praten, toen zag ze dat ik moe werd en vertrok. Ik moest me ook nog voorbreiden voor mijn reis naar Moskou.

81 Tot op de dag van heden (1991) miljarden en miljarden.

82 Zie bijlage 10.

83 Zie bijlage 11.

[p. 54]

1 december 1973

Zonnig en koud.

Sam Nilsson van de Nobel Symposia heeft me geschreven over een mogelijk gezamenlijk te maken ‘feature tv program for world-wide distribution.’ Heb direct Aurelio Peccei van de Club van Rome op de hoogte gebracht en eveneens met Klaas Jan Hindriks gesproken bij de nos.

Ronald Gase: ‘Vertrouw je Henk Hofland dan toch voldoende om een boek met hem over “Hilversum” te gaan maken?’ Ik hoorde mezelf tegen Gase zeggen: ‘Ik vertrouw niemand.’

2 december 1973

Prachtige ochtend. Zeker vijftig vogels vechten om een heel brood dat ik voerde.

Schiphol

De marechaussee vroeg of ik een visum voor de ussr had. ‘Lijkt me wel handig,’ antwoordde ik. Om te pesten schreef hij zich vervolgens het lazarus. Moet ik Max van der Stoel toch een briefje over schrijven. Dit is 1973.

Heb toch maar niet Céline meegenomen maar Gorky's My Childhood.⁸⁴ ‘In recalling my childhood,’ schreef hij, ‘I like to picture myself as a beehive to which various simple obscure people brought the honey of their knowledge and thoughts on life, generously enriching my character with their own experience. Often this honey was dirty and bitter, but every scrap of knowledge was honey all the same...’⁸⁵

84 Maxim Gorky, My Childhood, Penguin Classic, Londen 1966.

85 Idem, p. 132.