Logo DBNL
Memoires 1973 (2004)

Memoires 1973

(2004)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

New Delhi

8 oktober 1973

Janpath Hotel

In het vliegtuig ontmoette ik een oud-Nijenrodiaan op weg naar Bangkok. Hij was in de herverzekeringsbusiness. Dit betekende het verzekeren van verzekeringsmaatschappijen. We kregen vrijwel onmiddellijk keet. Uit alles wat hij zei bleek dat hij een verwoed Telegraaflezer was. Hij had de onzin die daarin werd geventileerd door Heitink, De Jong en andere ingehuurde broodschrijvers als de absolute waarheid in zijn brein verwerkt. Sukarno was een man die alles had gedaan om de Hollanders voor het hoofd te stoten, die grillig en gevaarlijk was, een politieke avonturier en wat dies meer zij. En dit werd allemaal verkondigd met de heilige overtuiging van een echte (dominee) Wawelaar.321 De man wist vooral pertinent zeker dat Luns niet loog. Ik legde eerst nog met enig geduld uit dat ik zelf soortgelijke gedachten had gekoesterd ten aanzien van Sukarno tot ik hem op 10 juni 1956 in Rome ontmoette en dat ik hem de jaren daaropvolgend van nabij had meegemaakt. Misschien leert Nijenrode aan jonge mensen hoe zij moeten boekhouden en staffelen, maar deze jongeman wist niet wat ‘projecteren’ betekende: je eigen misconcepties, gedachten en attitudes in anderen leggen. Maar met deze in zijn eigen modderpoel van waandenkbeelden roerende zelfverzekerde verzekeringsagent was geen land te bezeilen.

Een van de ondingen die de vrije wereld heeft geschapen is het concept van een vrije pers die de burger, zoals dagelijks in De Telegraaf wordt vermeld: ‘met onpartijdig nieuws, zonder gebonden te zijn aan enige staatkundige partij, kerkelijke richting of belangengemeenschap, uitsluitend in dienst van 's lands belang’322 zou voorlichten. Bijna niemand realiseert zich wanneer men De Telegraaf koopt dat dit juist een krant is die door de bvd wordt getipt en gebruikt voor wat de bvd en andere idioten in Den Haag als 's lands belang zien. Het was blijkbaar in het belang van het koninkrijk dat Henk Hofland een fotograaf in mijn huis smokkelde om een bezoek van drie sovjetdiplo-

maten voor koudeoorlogsdoeleinden aan te wenden. De vrije pers in vrije westerse landen is vergelijkbaar met het toevertrouwen van een antitankraket aan een Papoea- koppensneller. De vrije pers vergroot de verwarring alleen maar meer, waar deze Nijenrodiaan althans het bewijs van was.

Een ander voorbeeld. Tussen Amsterdam en Athene, waar we vanwege veiligheidsmaatregelen niet mochten uitstappen, en vervolgens tijdens de vlucht naar Beiroet heb ik een nieuw meesterwerkje van Harry Mulisch - die K.L. Poll een der grootmeesters van de Hollandse schrijverij noemt - ingekeken: De Toekomst van Gisteren.323 Het geschrift wordt als een ‘Literaire Reuzenpocket’ gepresenteerd en draagt de ondertitel Protokol van een schrijverij. Nou, een schrijverij is het zeker geworden. ‘Nadat mijn roman De toekomst van gisteren zichzelf eind 1962 had vernietigd (hoe gebeurt zoiets?), ging ik in het geheim bellen blazen. Maar het verband tussen die twee feiten (?), dat deze zin suggereert, zag ik op dat moment nog niet,’ aldus begint Mulisch zijn 253 pagina's tellende verhaal. Omdat men hier te lande boeken nooit van een index voorziet moest ik even zoeken en ja hoor. Ik stond erin.

‘13. Intermezzo: de werkelijkheid als medewerker.’324 Mulisch legt de lezer uit hoe hij ‘de werkelijkheid’ zou vermengen met zijn romanfiguren. Hij had Henk Tuinland, een agent van de Abwehr, gemodelleerd naar de habitus van Henk Hofland ‘die mij ook met een scenario over Duitslands overwinning had verzorgd (?). Voor Wim Oudemans, agent van de sd (Sicherheits Dienst), had hij mij als voorbeeld gekozen: ‘die ik op oppervlakkig kende.’ Haal je de duvel. Ik leerde Mulisch begin jaren zestig kennen. Dat was voldoende, mede gezien mijn persoonlijke ervaringen met de man - zelfs aangevuld met ervaringen van Peter -, hem bewust links te laten liggen. Mulisch zag de keuze van Henk Hofland en mij als figuren in zijn boek als ‘mogelijkheden literair (vergeet vooral dat woord niet om in een literaire reuzenpocket terecht te kunnen komen) productief te worden.’

Vervolgens schildert hij mijn gevecht met Luns, wat hij juist weergeeft, maar dan glijdt Mulisch uit. Hij brengt de avond voor de sovjetdiplomaten op Amerbos ter sprake en schrijft: ‘Enigszins aangeschoten belde Hofland van tevoren op en vroeg of hij een vriend mee mocht brengen. Wie dat dan wel was wilde Oltmans weten. Een heel aardige jongen, zei Hof-

land en hij bracht hem mee en de volgende dag stonden zijn foto's in De Telegraaf.’

Ik wil graag toegeven dat het hier om een roman gaat, maar deze passage verscheen onder de kop De werkelijkheid als medewerker. Mulisch' Telegraafachtige benadering komt voort uit amateurisme bij het verwerken van de werkelijkheid. Mij heeft hij over het voorval op Amerbos niet geraadpleegd. Hofland was absoluut niet aangeschoten, zoals uit alle getuigenverhoren bleek. Hij wist uitstekend dat het meebrengen van Peter Zonneveld verregaande gevolgen voor mij zou hebben. Het is zelfs mogelijk dat de stunt met voorbedachten rade is uitgevoerd.325 Mulisch vervolgt dat Hofman op mijn persconferentie over het incident van een papiertje zou hebben voorgelezen en dat hij niet geweten zou hebben dat Zonneveld een Telegraaf-journalist was. (p. 169) Ook dat was niet zo gebeurd. Dit is de werkelijkheid gezien door het brein van Mulisch die ikzelf kan controleren. Werkelijkheid en fictie vormen zozeer een cocktail in zijn bovenkamer dat ik in ieder geval de Toekomst van gisteren niet verder lees. Nu moet ik dit boek meeslepen naar Tokio voor ik het in Amerbos in de kast kan opbergen.

Mijn gedachten zijn bij Peter en de heerlijke laatste dag op het strand bij Zeezicht. Broer Theo waarschuwde nog op zijn Afrikaans: ‘Ik zou liever bij die huis blij’, want hij vond het gevaarlijk via het Nabije Oosten te vliegen. Het luchtruim boven Syrië en Irak was inderdaad gesloten. We vlogen via Turkije, Iran en Pakistan. Ik dacht ergens in de verte boven Syrië een vuurgloed te zien, maar misschien was het wel het begin van het ochtendgloren.

Ik zag in ons toestel een Sikh met een kleurige hoofdband langslopen. Ik zou hem een zoen hebben kunnen geven, zonder omwegen, en zonder een woord te zeggen. Zo maar. Later zag ik kans met hem te spreken. Hij was van huis uit boer, enige zoon en was tweede luitenant in het leger. Hij gaat straks 10 uur lang met de bus naar huis in Punjaab. Hij wil vijf jaar in dienst blijven. Hij is totaal een echt mens, vol vitaliteit, een aantrekkelijke mond en prachtige ogen. Hij was op bezoek in Canada geweest. Ik vroeg hem in welk hotel ik zou moeten verblijven in New Delhi en of hij niet eerst een douche bij mij wilde nemen. Dan gaat hij voor de bijl.

Heb een ontsteking aan mijn hand die verder opzwelt. Had een nachtmerrie dat het syfilis zou kunnen zijn.

Eerste indrukken. Ik zag een oude man met benen als luciferhoutjes, zoals de poten van Koko (de ene beetje invalide Malthezer van mam). Er kwamen twaalf Sikhs, die vuurrode tulbanden droegen, langs op paarden. Daar zou ik wel eens tussen hebben willen zitten. Het is 21 graden, volop zon, alles staat in bloei. De bekende koeien sjokken op straat en worden ongemoeid gelaten. En prozaïsch tenslotte: mijn kamer kost tien dollar per nacht. Maakte een urenlange wandeling en keek als altijd in dit land mijn ogen uit. Wat een oneindige rijkdom aan mensen, variaties, leven. Ben tenslotte naar dr. Brijmohan Bajaj gestapt, die het hotel mij adviseerde. Ik heb antibiotica voor de infectie gekregen. Voelde me zieker en zwakker worden. Hij heeft de zaak verbonden.

Een huisjongen klopte op mijn deur: ‘I am your boy, Sir, any service you want.’ Ik dacht: ze zijn in dit land al 25 jaar onafhankelijk, maar your boy zit nog altijd meegebakken. Nam een taxi naar het ministerie van Buitenlandse Zaken, wat een halfuur duurde. In het chaotische verkeer claxonneerde de chauffeur als een gek.

De geur van het Oosten, de bomen, de aarde het is voor mij allemaal zeer herkenbaar. Indonesië komt helemaal bij me terug, maar daar kan ik niet naartoe, ondanks Aurelio Peccei's pogingen bij Sudjatmoko, of Zains introductie bij ambassadeur generaal Alamsjah. Ik verdom het ooit van mijn leven een compromis te sluiten of mijn overtuiging te verzaken ter wille van een visum. Ik ontmoette meneer S.K. Singh, die zich mij herinnerde van de vn. Ik zal mevrouw Indira Gandhi donderdag om 16.15 uur ontmoeten. Prima. Een uitstekend begin van deze reis. Sliep zes uur lang. Mijn energie komt terug. Ga eerst Peter schrijven.

De regeringsgebouwen zijn statig. Bij het avondlicht stak het paleis van de Indiase president schitterend tegen de avondlucht af. De president zelf is volgens de Times of India in Praag.

9 oktober 1973

New Delhi

Wandel me een ongeluk, maar ik weet niet van ophouden. Ben gisterenavond nog een choleraprik gaan halen - de prik van de vn was verlopen - en wandelde terug naar Janpath door lanen en villawijken. Ik probeerde me the good old colonial days voor te stellen met als knipmessen buigende Indiase boys all over the place. A la recherche du temps perdu.

Bij toeval kwam ik langs de Communist Parliamentary Headquarters. Ik ben naar binnengegaan en heb gevraagd met wie

ik het nuttigst een gesprek kon hebben. Later heb ik telefonisch een afspraak gemaakt met een politbureaulid Mohit Sen. Ik ben nieuwsgierig de man te ontmoeten.326

Daarop kwam de Sikh uit het klm-toestel me bezoeken. Hij heet Parminder. We spraken een vol uur over eigenlijk niets. Hij was nog even appetijtelijk en toch was de vonk nu weg.

Lees een prachtig boekje.327 ‘De tijd zal spoedig komen dat de wetenschap van de levensverschijnselen de enige schakel zal zijn tussen de man van het laboratorium en de man van de straat (...). De vreugde van het leren kennen ligt vooral in het contact krijgen met een nieuw stuk van het onbekende (...). Is “de natuur” tenslotte iets anders of meer dan “een oude gewoonte” (Pascal) (...)? Een toestand van morele gewichtloosheid (...). Het wezenlijke van de mens is wellicht kwetsbaarder dan we denken (...). Baudelaire had de psychochemie voorzien (...). Niets meer om lief te hebben, om te respecteren, om verdriet over te voelen. Het enige wat we nog zullen kunnen is (...) kunnen - wat een Ellende!’

Cairo is gebombardeerd door Israël. The basterds. Het leidt alleen maar tot meer verzet bij de Arabieren. De Egyptenaren knokken in de Sinaï beter dan was verwacht.

Wanneer je hier honderd roepies betaalt voor het avondeten leg je een salaris van een halve maand van een regeringsambtenaar vierde klasse op tafel. Er is namelijk bekendgemaakt dat deze ambtenaren nu 196 roepies per maand zullen ontvangen. Gisteren wisselde ik voor veertig dollar driehonderd roepies in. Hoe is het Gods ter wereld mogelijk?

Mijn Sikh-vriend Parminder redeneerde als volgt: ‘If you do not marry again, Willem, even now you are older, who will look after you when you are old if you have no children?’ Een reden te meer om vooral niet te trouwen. Stel je voor. Ik moest denken aan grootvader328, die vlak voor zijn dood nog een glas sinasappelsap dronk, omdat hij bereid was dit van mij te drinken. Omdat ik het was, zijn kleinzoon, nam hij het tot zich. Ik denk ook met zorg aan de tijd dat mam misschien erg oud zal zijn, als grootmama, die 92 werd, en hoe er dan voor haar moet worden gezorgd. En ikzelf? Wat zal er met mij gebeuren als ik stokoud ben? Zal ik dan - zonder kinderen en kleinkinderen - geen vrienden meer hebben?

10 oktober 1973

New Delhi

Allerbelabberdst geslapen, door een stijve arm van de choleraprik, door time-lag en door een man die je hiernaast via een kartondunne muur kon horen snurken. Ben tweemaal opgestaan en heb op zijn deur geklopt. Hij belde de receptie. Hopeloos. Maar daarna was het tenminste stil.

Het oorlogsnieuws is in zoverre opmerkelijk dat het lijkt of Egypte stand weet te houden. De rol van Richard Nixon en zijn joodse paladijn Henry Kissinger is natuurlijk duidelijk. De Amerikaanse rotzakken hebben een vn-resolutie met hun veto getroffen. Op die manier vinden de vs zich geplaatst tegenover de hele wereld. Het zal ze een zorg zijn. Ik ken het denken in Washington langzamerhand. China probeert nog meer perikelen te veroorzaken. De wereld is in a very bad shape. Ik wil er met dr. Philip Handler329 over spreken. Wetenschappers zouden veel meer moeten doen dan protestnota's uit doen gaan over de behandeling van Andrei Sacharov.

Bezocht de zoon van de Indiase ambassadeur in Washington, de jongeman Parthasarathi.330 Hij was van mening dat ik meer specialisten over Azië in mijn boek zou moeten opnemen. Hij adviseerde dat dergelijke gesprekken maanden van tevoren dienden te worden afgesproken. Hij bekeek de vragen, die ik naar mevrouw Gandhi had gezonden. Hij vond dat wij in het Westen geobsedeerd waren door vragen over bevolkingsexplosies, terwijl we tezelfdertijd problemen als grondstofbronnen, het milieu en aanverwante zaken grotendeels veronachtzaamden. Ik bestreed dit. Hij kleineerde de Indiase afgevaardigde naar de Stockholm-conferentie van vorig jaar, mevrouw Krishna Puri, als een sociale werkster en niet als iemand met firsthand kennis der vraagstukken. Geloof wel dat ik in januari een tweede reis naar Azië zal moeten maken om meer informatie in te winnen.

Bezocht mevrouw Puri om 12.00 uur. Zij bleek een dame, behangen met juwelen, in een vrij rommelig kantoor. Zij noemde family planning een globaal probleem en verkondigde dat een man in tien minuten een vasectomie kon ondergaan en daardoor niet meer ‘gevaarlijk’ zou zijn. Terwijl ik naar haar zat te luisteren dacht ik, zoals Parthasarathi had voorspeld: deze mevrouw kan niet in het boek, too lightweight. Gelukkig ontmoet-

te ik Kunio Waki, een Japanner die hier voor unicef Children's Fund werkt. Hij was op de hoogte van de Club van Rome en kende zelfs Saburo Okita, de voorzitter van de Club in Tokio. Deze ontmoeting maakte het mislukte bezoek aan mevrouw Puri weer goed.

Kunio haalde een graad in economie aan Pittsburgh University. Hij werkte negen maanden in Suharto's Indonesië voor een electronics firm. ‘We, Japanese do go to invest in Indonesia, but look at India, Japan does practically nothing here. We can influence them in Indonesia.’ Zo is het niet. In Indonesië kunnen de Japanners samenspelen met een kliek corrupte generaals onder een militaire dictatuur. Het is daar quite a different ballgame. Daarna werd Waki door een Amerikaan naar unicef gehaald. Hij is nu de verantwoordelijke man in de noordelijke regio. unicef heeft zeventig miljoen dollar beschikbaar om 200 miljoen kinderen in India te helpen. Nu komt het: ‘Voor een periode van vijf jaar. De meeste van deze kinderen zijn ondervoed. Hij besteedt voornamelijk aandacht aan kinderen vanaf de geboorte tot 5 jaar. Velen zullen doodgaan. Waki heeft 14 miljoen dollar per jaar voor 200 miljoen kinderen, dat is nog geen 15 dollar per kind per jaar. Wat kan je er in hemelsnaam mee doen? Miljarden en miljarden voor bewapening en gigantische oorlogsverkwisting in Vietnam, maar dat is een oud liedje.

Waki wees op de ontwikkelingen in Japan, een land dat na een geschiedenis van isolatie van de overige wereld snel was overgeschakeld op de modernste westerse technologie. Hij noemde het een resultaat van ‘a historical accident’ dat Japan nu ‘on top of the world’ was. Hij adviseerde me de Japanse Margaret Mead, Chie Nakane, in mijn boek op te nemen.331 Ik moest ook proberen een interview met de president van Honda te maken.332

Ik vlieg vrijdag rechtstreeks met Japan Airlines naar Bangkok en dan door naar Singapore. Ik heb mijn voormalige room-mate in Kew-Gardens, New York, Binu Saha in Calcutta geseind op deze reis een bezoek helaas over te moeten slaan. Jammer. Ik heb nu eenmaal een afspraak met de premier van Singapore, Lee Kuan Yew.

Probeer het nieuws te volgen. Ik verheug me in de militaire successen van Egypte. Eindelijk. Wanneer de Arabieren maar eenheid zouden kunnen bewerkstelligen zouden ze zonder meer Israël kunnen dwingen to come down from its high horse. Het

is de onderlinge Arabische verdeeldheid en jaloezie die Tel Aviv in de kaart blijven spelen. Zonde. Maar wat zal er gebeuren als de sovjets eens zouden ophouden wapens te leveren aan de Arabieren, zoals Moskou nu met prins Norodom Sihanouk van Cambodja schijnt te doen?333

Europeanen, en vooral Amerikanen, die als Indiërs poseren, vind ik belachelijk. Zoals Amerikaanse dames in sari's. Net zo idioot als Aziaten in Volendammer kostuums. Richard Thieuliette is in Katmandu en is waarschijnlijk onderweg om een quasi-oosterling te worden: bespottelijk. Bovendien, de meeste Europese hippies die hier zijn blijven hangen en die je op straat ziet slenteren, zien er vel over been en meer dan abominabel uit.

Konio Waki was er van overtuigd dat het een onmogelijke taak zou zijn te proberen Hindoes ooit te disciplineren. Vandaar dat volgens hem de bende en chaos in India alleen maar erger en onoverzichtelijker zouden worden.

Rostand: ‘De geest weigert een schipbreuk van gedachten toe te laten (...). De wetenschap vindt gemakkelijker geneesmiddelen dan antwoorden (...). Laten we de kleine ronde bal die ons draagt maar respecteren. Als fatsoenlijke huurders mogen we de ruimte waarin we ademhalen niet degraderen. De mensheid is geen eendagsvlieg.’ Dit laatste is voor mij een open vraag. Zijn we dit niet eigenlijk wel.

Ik zou deze ervaringen allemaal met Peter willen beleven en met hem willen praten over alles wat ik zie en denk. Enfin, vader zei altijd: ‘Man denkt zu schieben aber man wird geschoben.’

Wanneer je hier een hors d'oeuvre bestelt kan je niet anders dan denken aan de honderden miljoenen buiten de deur van dit restaurant, die nog nooit een hard ei met ansjovis hebben gezien. Rostand: ‘Ik tracht mijn wanhoop een slecht geweten te geven (...). Ik zou met genoegen de diepte van de menselijke geest willen afmeten aan de mate van wanhoop over zijn onwetendheid (...). Hoe minder men in God gelooft hoe beter men kan begrijpen, dat anderen in Hem geloven (...). Wie de geest in eigen dienst stelt heeft niets wat hem werkelijk meer kan dienen.’

Terwijl ik zit te dineren lees ik verder in Rostands prachtige gedachtenuitspattingen. ‘Over een historische gebeurtenis zal men pas iets waars te weten komen als de zaak niemand meer interesseert.’ Dit is Den Vaderland Getrouwe ten voeten uit.

Hoewel, als er maar een periode is verstreken die lang genoeg is, komt er toch een moment dat men het verleden weer onder de loep neemt. Multatuli werd pas werkelijk populair en zou mensen pas gaan boeien een eeuw nadat hij zijn waarheid neerschreef. Nu is niet belangrijk. Later-en-altijd is belangrijk in relatie tot hoe het werkelijk was, en niet ‘werkelijk’ à la Harry Mulisch, die met de pet naar de realiteit gooit, maar werkelijkheid gebaseerd op bijvoorbeeld een halve eeuw gedisciplineerd bijgehouden dagboeknotities. ‘Evenals de meeste vergiftige dieren is ook de schrijver immuun voor zijn eigen gif,’ zegt Rostand. Is dat zo? Waar ik het wel mee eens ben is: ‘Het toppunt van onoprechtheid: zich voordoen als een onechte cynicus, die zijn gevoeligheid probeert te verbergen.’ Hofland is niet een onechte cynicus en doet zich ook niet als zodanig voor. Hij is een cynicus, die zijn gevoeligheid verbergt. Trouwens: wanneer je nagaat wat Hofland mij flikte is het de vraag of er überhaupt nog gevoeligheid in die man leeft.

11 oktober 1973

Wanneer de manager 's ochtends beneden komt staat het personeel in de houding aangetreden en salueert.

De man in de kamer hiernaast zette om 06.00 uur het nieuws keihard aan. Spiro Agnew is alvast afgetreden, de basterd. Het is overigens maar een zegen dat het Bung Karno bespaard is gebleven te moeten toezien dat Indonesië in de Verenigde Naties steun verleende aan het Amerikaanse standpunt.

Opnieuw het prachtigste weer van de wereld. Schreef Peter en zag het couvert met lede ogen in de gleuf van de brievenbus verdwijnen, het papier benijdend, dat eerder bij hem zou arriveren dan ikzelf.

Franz Kafka's brieven aan Felice334 zijn in New York verschenen, 592 pagina's. Helaas zijn ze door Erich Heller en Jürgen Born bewerkt. Christopher Lehmann-Haupt zet boven zijn artikel in de ny Times Kafka's Neurotic Love. Morris Dickstein zegt in het Times Literary Magazine: ‘A record of Kafka's love for a girl and hate for himself.’ Het is de vraag hoe beide heren Kafka's oorspronkelijke brieven hebben behandeld (of gemaltraiteerd?). Om te beginnen gaf Kafka instructie het hele zaakje te verbranden. Gelukkig heeft zijn vriend Max Brod dit verdomd.

Dickstein constateert dat de brieven Kafka terugbrengen tot ‘the contours of his personality’. Dat is prima. Zo hoort het.

Het verhaal dat Kafka heet, moet de werkelijkheid en de waarheid zoveel mogelijk benaderen. Dickstein: ‘If read with care, this book not only unfolds a sad and remarkable story but also furnishes new insight into the most enigmatic writer of the century.’ Om de totaliteit van Kafka te doorgronden zal het nu verschenen document onmisbaar, onontbeerlijk zijn. Ik denk dat de honderden brieven die ik Peter schrijf en heb geschreven feitelijk bij dit dagboek horen. Ik vraag hem steeds er zuinig mee te zijn en ze te bewaren.

Senator Edward Kennedy heeft de regering gevraagd zo snel mogelijk de door Israël verloren oorlogsvliegtuigen en ander materieel te vervangen, dat in de strijd met Egypte en Syrië werd vernietigd. Die man is niet goed bij zijn hoofd.

Was om 08.50 uur al in Ajoy Bhawan, het moderne gebouw waar de communistische partij van India haar hoofdkwartier heeft. Vrijwel iedereen liep in sarong. Sommige Sikhs zijn werkelijk smashingly beautiful. Er zit er één niet ver van me af, met een goddelijke bek, zwarte laarzen, en ogen! Ongelooflijk. En jong!

Heb een uur met Mohit Sen gesproken. Hij is 44 jaar, in Calcutta geboren en studeerde geschiedenis in Cambridge. Even als Tissa Wijeyeratne, de ambassadeur van Sri Lanka in Parijs, sloot hij zich tijdens zijn studiejaren bij de Communist Youth League in Engeland aan. Hij is journalist geweest en zit nu in de National Council van de cpi. Mohit Sen maakte op mij een aardige, intelligente, lucide, plezierige, niet-fanatieke indruk. Ik maakte uitvoerig aantekeningen. Ik zou er voor de nrc over moeten schrijven. Ben blij mijn instinct andermaal te hebben gevolgd en deze man te hebben gevonden.

Het valt op dat er hier in Delhi steeds over West-Azië wordt gesproken, terwijl wij over het Nabije Oosten reppen. De situatie schijnt daar steeds meer kritiek te worden. Nixon weet niets beters te bedenken dan de zesde vloot op oorlogspad te sturen. Francisco Paesa zag een volledige oorlog uitbreken. Zal dit nu inderdaad gebeuren? Wanneer ik eerst naar Cairo was gegaan om professor Mohammed Kassas te ontmoeten, zoals ik van plan was, zat ik daar nu in de tang. Ik heb dr. Ruslan Abdulgani een briefje geschreven over de absurde positie van Indonesië in de vn ten aanzien van het Arabisch-Israëlische geschil. Het grootste Islamitische land ter wereld kiest partij voor Amerika en Tel Aviv. Dat heb je ervan wanneer je een sukkel als Suharto, die van toeten noch blazen weet, zijn gang laat gaan. Ze doen in Chili precies hetzelfde als in Jakarta in 1965. De coup-militairen in Santagio zeggen te hebben moeten handelen,

want Salvador Allende en zijn mensen hadden een geheim ‘Plan Zeta’ waarbij 17.000 rechtse mensen in Chili zouden worden vermoord. Dit soort infantiel geklets achteraf kan alleen maar afkomstig zijn van de idioten van de cia, die maar één scenario voor dit soort anticommunistische coups hebben, zoals zij het noemen.

Eindelijk ga ik mevrouw Gandhi ontmoeten. Ik werd eerst naar de Office van haar press officer H.Y. Sharada Prasad gebracht. De premier had mijn vragen ontvangen en haar antwoorden gedicteerd tijdens een vlucht in haar toestel toen zij uit Assam kwam. Zij had daar voor het eerste de arbeiders op de thee-plantage toegesproken. Ik ontving de tekst. Zij had uitvoerig en - wetende dat het gesprek voor een boek was bestemd - met zorg antwoorden geformuleerd. Maar ik pikte meteen uit de tiende vraag het aspect: ‘Wat zeggen we over de toekomst aan de kinderen?’335

Samen met de heer Prasad wandelde ik naar de ante-room van het bureau van de Prime Minister. Hier zat een assistent met een rond, vriendelijk gezicht achter een enorm bureau, waar drie telefoons op stonden. De ramen stonden allemaal open. Aan het plafond draaiden langzaam enkele windwaaiers. Op een bijzettafeltje lag het tijdschrift Indian Socialist.

Om precies 16.30 uur gingen er belletjes en mocht ik naar binnen. Daar stond zij, deze tengere vrouw, veel kleiner dan ik me haar had voorgesteld, met een vrij hoge stem en helemaal zonder de legendarische hooghartigheid waar dikwijls over wordt gesproken en waar ik me feitelijk een beetje op had voorbereid. Zij was vriendelijk en volmaakt informeel in haar houding. Ik ging tegenover haar aan haar bureau zitten en de heer Prasad nam aan de zijkant plaats.

Zij wilde zelf de tekst van haar antwoorden nog eens doorlezen en nagaan of bepaalde wijzigingen die zij had gewenst waren aangebracht. In de negende vraag moest our villages staan en independent moest weg en vervangen worden door industrial en nog een paar kleine correcties. Daarop zette ik mijn taperecorder aan en stelde de vraag over wat we de kinderen moeten vertellen. Zij dacht erover na en wilde eerst vraag 10 nog een keer lezen. Daarna sprak ze tegen mij, wat ik op de band opnam en wat later in het boek zal verschijnen. Zij had bijna lieve ogen, maar haar gezicht kon op ieder moment in een heel ern-

stige, bijna pijnlijke uitdrukking veranderen. Ik bedankte haar en zei niet meer van haar tijd te zullen opeisen, wat haar blijkbaar verwonderde, want 99 van de 100 journalisten probeert zo'n bezoek tegen iedere prijs te rekken. ‘That's quick,’ zei ze trouwens zelf, en ik vertrok.

Schreef mam en Peter over dit bezoek en zond een kaart aan de heer Tripathi van de ambassade in Den Haag om hem nog eens extra te bedanken.

Wankelt het Syrische front onder Israëlische druk? Wanneer Damascus zou vallen hebben de Israëli's de handen vrij om richting Cairo te gaan. Afschuwelijk.

Bij een wandeling werd ik door twee guys in tandem gevolgd. Ik reageerde niet. De Sikh, die de activiteit had aangezwengeld, begon een gesprek. ‘I can see your body. You can see my body. We can have your cock, you can have our cock, are you passive or active? Only half an hour, let's not waste time.’ Dat was niet wat ik zocht.336 Later bij het hotel reed een Sikh taxichauffeur achteruit en zei dat hij bereid was voor 30 roepies (vijf dollar): ‘I make sex to you.’ Ik liep verder en zat later ergens anders op een steen naar mensen te kijken, toen de taxichauffeur er weer aankwam, het voetpad opreed en zei: ‘Sit down’, waarmee hij bedoelde om in te stappen. Daarop liet hij zien dat hij veel geld bij zich had. Wilde hij mij soms vijf dollar betalen? Ik zag me al. No dice!

De Indiase televisie brengt om 22.30 uur nieuws in het Engels en tot mijn verbazing is er klassieke muziek. Vanavond een strijkkwartet. Gisteren of eergisteren het vierde pianoconcert van Rachmaninov. Vier dagen New Delhi lijken een eeuw geweest.

12 oktober 1973

Indira Gandhi heeft twee uitgesproken gezichten die als een knop van een tv-toestel van het ene naar het andere mind-station kunnen verschuiven; van zacht, van vrouw en van waarschijnlijk natuurlijk, naar dat andere, de mindscape van de politica, de premier van de op een na grootste groep mensen ter wereld die binnen de grenzen van een land een natie proberen te vormen. Zij straalt daarbij het product uit van de political rat-race waar zij in zit, met alle nare, onbehagelijke ervaringen en verantwoordelijkheden, die het premierschap van dit immense land en haar honderden miljoenen elkaar het licht in de ogen niet gunnende bewoners, met zich meebrengt. Wonderlijk waar deze kleine,

tengere vrouw toe in staat is met haar programmering, haar positie en haar brein als dochter van Jawaharlal Nehru. En wat zij heeft weten te bereiken. Zij staat tenslotte aan het hoofd van de Indiase chaos. Amazing.

Japan Airlines, vlucht 452 naar Bangkok

Lees een Economic Survey van Japan uitgegeven door The Economist.337 Eerder deze week publiceerde Newsweek een gesprek met Chie Nakane. Nu kom ik haar opnieuw tegen. Kunio Waki had gelijk. Zal haar gaan ontmoeten.

De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken van Chili heeft in New York met een brief van Fidel Castro aan Salvador Allende gezwaaid - ‘Dear Salvador’338 - waarin Fidel toezegt dat de werkende klasse van Cuba gereed staat om de fascisten te bestrijden, ook in Chili. De Algemene Vergadering van de vn gaf deze verrader van de democratie daarop een applaus van 45 seconden.

Ik lees dat de Army Reserve en de National Guard in de vs moeilijkheden ondervinden bij het ronselen van rekruten vanwege de geldende regels dat ze hun haar zullen moeten laten afknippen. Creighton Abrams, de oude vos en commandant van die eenheden begrijpt natuurlijk niets van wat jongeren op dit punt beroert. Straks beschikt hij helemaal over uitschot, omdat de anderen hun neus optrekken.

Bangkok, Siam Intercontinental Hotel

Herinneringen aan 1966, toen ik op weg naar Indonesië met een nos-televisieteam hier een weekje logeerde.

Schreef Peter dat ik zonder hem toch niet echt van deze reis geniet. Ook bedankte ik mevrouw Gandhi schriftelijk voor het interview.

Het vreemde is dat ik niets herken, totaal niets. Noch van de stad, noch van dit hotel. Ja, het puntige pendopo-dak, maar verder niets. Dit is het vakantieland voor rijke Amerikaanse taarten. Je merkt het meteen al op het vliegveld. De douane is vlot, alles is schoon en klinisch, airconditioned limousines, veel buitenlandse automerken, up-to-date. Nam een kamer in het Manohra Hotel, wat nergens op slaat. Ik had aan zee moeten gaan zitten. De benzinestank en de vervuiling van het centrum zijn onvoorstelbaar. Hier ga je niet voor je genoegen naartoe. De tegenstelling met India is schril. Hoe komt het dat je hier niet die schrijnende armoede vindt en dat hier van alles in

overvloed is? Ook de Thaise bodies zijn aanzienlijk zuiverder en meer naar het oorspronkelijke model gemaakt dan de noordelijker. Een veel kleinere tribe zal gemakkelijker hanteerbaar zijn. Maar de te verdelen koek lijkt hier meer uitgesmeerd dan in India. Een toeristische pest zijn de goedkope chartergroepen, die ook hier restaurants, lobby's en vliegvelden ‘verstoppen’. Mochtar Lubis is drie maanden op een beurs in Aspen, Colorado geweest bij het Institute for Humanistic Studies, waar Joe Slater de scepter zwaait.339 Hij heeft ook een Nobelprijswinnaar ontmoet. Lubis comes to town. Maar, het is een behoorlijk artikel wat hij in Newsweek presenteert.340 Hij heeft zich verbaasd over ‘the pattern of gross overconsumption. The amount of wastepaper, plastics, tins, newspapers, bags; bottles, leftover food, and so on that went into the garbage in the condominium where we lived in Aspen could easily give a comfortable living to several families of rag pickers in Jakarta or Calcutta.’ Een tweede observatie onder een tussenkop is always more, waarbij Lubis onderstreept de ziekte van nooit tevreden zijn met wat men heeft in de vs. Je kunt rustig zeggen dat dit het kenmerk van de ‘vrije, westerse wereld’ is. Zo is het inderdaad. Van de Amerikanen die dit artikel lezen zullen een op de tien misschien tegen zichzelf zeggen: ‘Er zit iets in wat deze Indonesiër schrijft’ om vervolgens over te gaan tot de orde van de dag.

13 oktober 1973

Bangkok

Ontmoette een Amerikaan, Sam, een uil als een paard, die liftend op weg is naar Singapore. Hij zag er smerig uit, in geen dagen gewassen, in een korte broek met jungle-boots en met een Thaise strohoed op. Ik liet hem douchen en in het andere bed in mijn hotelkamer slapen. Na zijn bad, met een handdoek om zijn middel, zag hij er schoon en lekker uit. Hij belde zijn vriendin die in Tokio was en vroeg haar naar Singapore te komen. Hij gaf toe haar aan het lijntje te houden uit verlangen naar ‘companionship’ en had haar dan ook nog steeds niet ten huwelijk gevraagd. Heb hem maar niet uitgelegd dat er ook andere vormen van kameraadschap waren, die zelfs de mogelijkheid van spelen-in-de-koffer in zich droegen zonder dat je valse verwachtingen schept en verantwoordelijkheden accepteert, die verder strekken dan je kunt hanteren. Toch was het

wel aardig die kerel om me heen te hebben. Het enige nadeel, dat we veel te laat sliepen.341

Las in Hermann Hesse342, dat ik van Peter cadeau kreeg, toen hij deze zomer naar Californië ging. Hesse's moeder werd in India geboren als dochter van een missionaris. Van vaderszijde is hij van Russische afkomst. Geen wonder dat hij Siddharta schreef. Ook zijn wortels gaan terug naar Azië. Hij zegt het - net als ik - met zoveel woorden, al zijn de bindingen van mijn voorouders met Nederlands-Indië tienmaal zo verspreid, waarbij twee van mijn vier grootouders op Java werden geboren die zelf weer afstamden van in Indië geborenen. In 1905 richtte Hesse mede een tijdschrift op gericht tegen het bewind van keizer Wilhelm II. Toen brak de Tweede Wereldoorlog uit. Nadat zijn vlammende protest tegen de leugens en het prediken van haat door de Duitse leiders in twintig kranten werd afgedrukt, werd Hesse voor een verrader uitgemaakt. Ik ken dit symptoom. Schrijven deed hem geen plezier meer. Hij ging schilderen. Ook over zijn jeugd en relatie tot zijn ouders presenteerde hij herkenbare gedachten.

Hesse beschrijft hoe hij na een droom ontdekte ‘dat bemind worden niets is maar beminnen alles is (...). Liefde is wijs geworden begeerte. Liefde wil niet hebben. Liefde wil alleen maar liefhebben (...).’343 Dat mag op papier zo zijn, maar dan zit je vervolgens met de vraag: ‘How to keep the plumbing running?’ Met andere woorden: hoe hanteer je in deze vermeende toestand van gelukzaligheid - met de afstand van een wijde oceaan tussen twee lichamen - je seksuele drift, de pure noodzaak om klaar te komen? De productie van hormonen gaat onverbiddelijk door, zelfs al eet je geen eieren meer. Het kind heeft voldoende aan een teddybeer, maar wat doet de jonge hengst - of oudere hengst als ik - die naar een teddybeer van vlees en bloed verlangt met de noodzaak om zaad te lozen zoals een maag om dagelijkse vulling vraagt?

Vliegveld, Bangkok

Hesse blijft onduidelijk over begeerte. Het gaat dieper, lijkt mij. Is bij liefhebben, weer liefhebben werkelijk weg te denken? Of doelt Hesse op liefhebben zonder het lichaam van de ander te willen bezitten als prettige bijkomstigheid en oplossing voor hormonale problemen, zoals Sam dit met zijn vriendin re-

gelt? Geretourneerde affectie is onmisbaar bij liefhebben, tenzij men zich in de voetstappen van een Jezus door de wereld ziet gaan. Maar dan tippel je ook over water (...).Verder is er als factor van liefhebben, dat verlangen constant samen te willen zijn, waarvan Peter zegt dat ik nooit genoeg krijg. Misschien komt dit omdat ik al bijna een halve eeuw ‘ontheemd’ heb geleefd, zonder een werkelijke eigen partner. Amerbos is zo'n oase. Maar daar wordt geen liefde gecombineerd met seks beleefd. Af en toe legt een onzichtbare hand een ‘koekoeksei’ in bed - zoals die lieve Oeroeg - maar dat is een emotie en belevenis op uurbasis.

Bangkok-Singapore, Singapore Airlines

Prettige atmosfeer aan boord. Heb het nieuws uitgespeld. De toestand aan het Syrische front is nog steeds kritiek. Twintig-duizend Marokkanen willen gaan knokken tegen Israël. Jordanië zit nog steeds de kat uit de boom te kijken. Er schijnen 100.000 Egyptenaren in Syrië mee te vechten. Wat moet er gebeuren als ze verliezen? Zelfs James Reston in de Times helpt mee om de onderhandse steun van Washington voor Israël te vergoelijken en onder tafel te werken. Ook hij ziet niet hoe de kaarten werkelijk liggen in West-Azië. Of hij doet maar alsof. Ik ben tevreden dat ik Sam een nacht van betrekkelijke luxe en een hot shower heb kunnen bieden.

Hesse noemt het een principiële fout dat er altijd is gepredikt ‘Bemin je naaste’. Dat is een vervalste les. Het zou juister zijn om te stellen: ‘Bemin jezelf als je naaste.’ Het is altijd een misvatting geweest dat men met zijn naaste heeft willen beginnen. Heb jezelf lief, dat is de enige manier om harmonie en geluk te kennen. ‘Voor ieder is het enige belangrijke ter wereld zijn eigen innerlijk, zijn ziel, zijn vermogen om lief te hebben.’344 Wanneer je deze stelling doortrekt komt het er op neer dat je een leven lang seks uit het vuistje - of de vuist - zou moeten bedrijven uit verliefdheid op het Zelf. Dat werkt misschien voor monniken en kluizenaars op de berg Athos aan de Aegeïsche Zee, maar hoe hanteer je seksuele impulsen, die vanuit je brein flitsen naar je seksuele organen zenden, wanneer men met open ogen door het leven gaat? Hesse spant zich in om via double-talk tegen iedere prijs een aanvaardbare formule voor ‘geluk’ te vinden. Het is zelfbedrog en vruchteloos, want we zitten nu eenmaal allemaal met de drift opgescheept een ander lichaam te willen voelen en betasten. En wanneer we corre-

sponderende trillingen en ‘warmte’ ontmoeten willen we omstrengelen en er één mee worden en zijn. Iets anders is dat ik inderdaad denk dat die imaginaire opperste vervulling van geluk in total embrace niet van deze wereld is. Wat Kant het kromme hout noemt waar we uit zijn vervaardigd staat dit opperste ‘geluk’ pijnlijk in de weg. Iedereen beschadigt constant iedereen en aan de vicieuze cirkel waarin we gevangen zitten komt geen einde.

Singapore, Hotel Supreme

Ik vind het hier heel prettig. Schoon, geen noemenswaardige verkeersopstoppingen, niet al te duur en op het eerste gezicht, niet te corrupt; in de roos. Hier wil ik een keer met Peter naartoe. Wolkenkrabbers lijken als paddestoelen uit de grond te rijzen. Het Singapore van 1957 lijkt vergeleken bij dat van nu een plezierig dorp. Ik heb een paar nummers uit advertenties van massage salons gebeld, maar de meeste beschikken over masseuses. Een echter had een tukan pi tjiet die voor negen Singapore dollars naar mijn hotelkamer komt. Ben eraan toe. Sorry Hermann Hesse. I do love myself too: I need sex. Ook al zal dit dan een veredelde masturbatie met de hand van een ander zijn. Misschien zal ik als ik eenmaal oud ben gedwongen zijn op zelfhulp over te stappen. Nu is het nog niet zover.345

Om 17.40 uur wandelde een krempeng346 Chinees mijn kamer binnen - na van beneden te hebben gebeld. Hij had een tas met poeder, olie en handdoeken bij zich. Hij was eigenlijk nog lelijk ook. Ik lag klaar, zoals Peter dat noemt, op mijn rug ‘met de poederdoos open.’ Maar hij vroeg om eerst op mijn buik te gaan liggen. Of ik bepoederd of beolied wilde worden? Koos voor de olie. Hij is één uur non-stop met me bezig geweest. Als een wentelteefje347 draaide hij me een paar maal om, van mijn buik op mijn rug en weer terug en iedere keer kwam hij dichter bij mijn genitaliën, waardoor ik een erectie op volle toeren kreeg. Toch raakte hij steeds noch mijn penis, noch mijn ballen niet echt aan. Wel masseerde hij de spier onder mijn balzak. Het was buitengewoon opwindend en eigenlijk zalig. Eerst dacht ik dat de massage voorbij was zonder ejaculatie. Ik concludeerde reeds dat het beter was voor mijn keel als ik niet klaar kwam. Maar op het laatste ogenblik vroeg hij of hij me zou masturberen. ‘Okay’, zei ik. Die man was een professional. Hij gooide er nog een flinke kwak olie tegen aan en hemeltje:

hoe hij zijn vingers gebruikte mag Joost weten, maar het werd een hemelsnummer. ‘And now the tongue,’ zei hij ook nog, maar gebruikte uitsluitend zodanig zijn vingers dat je dacht dat de penis in zijn mond zat. Hij wist bovendien niet van ophouden. Hij bracht zijn geldje werkelijk op. Hij vergat zijn horloge, wat ik bij de receptie voor hem achterliet.

Zou Hermann Hesse, die zoveel in het Oosten is geweest, wel eens een masseur naar zijn kamer hebben laten komen? Waarschijnlijk niet, want dan zou hij andere theorieën hebben verkondigd.

Wisma Indonesia, Singapore

De Indonesiërs hebben dit gebouw hier neergezet, blijkbaar met gelden van de Pertamina Oliemaatschappij. Het heeft wel iets, al is het nogal kitscherig. Het zogenaamde Indonesische restaurant is niet best. Op het vliegveld had ik een moment het gevoel door een Indonesiër te zijn gevolgd. Het flitste door mijn hoofd. Krantenkop: Oltmans in Singapore door agenten van Suharto vermoord. Ik moest hieraan denken, want verderop zit een Indonesische jongen, lang haar, goede stijl van bewegen en lopen, met een goddelijk lijf, te wippen op zijn stoel terwijl hij eet. Af en toe valt er licht op zijn gezicht. Hij is ongetwijfeld het mooiste wat ik deze reis heb gezien.

Jordanië heeft zich in de oorlog gemengd, aan de kant van Syrië. Het werd tijd. Dat is goed nieuws.

14 oktober 1973

Singapore

Droomde dat ik met een andere jongen bij Casper thuis sliep. Zijn vader ontdekte dit en was razend. Ving ook een glimp van zijn moeder op. Ik kleedde me aan en verliet het huis via een tuin waar twee grote herdershonden in een kennel zaten. Casper liep niet mee. Schrok er wakker van.

Werk aan het komende gesprek met premier Lee Kuan Yew. Hij heeft in 1968 twee Indonesische mariniers laten ophangen, die tijdens de ‘verpletter Maleisië-campagne’ van Bung Karno gevangen waren genomen, ondanks verzoeken van Suharto om clementie. Nota bene: Suharto die zelf iedereen rechts en links laat neerknallen. In Jakarta werd de ambassade van Singapore geplunderd, maar sedertdien zijn betrekkingen toch genormaliseerd.348 Lee schijnt niet wars te zijn van dictatoriale methoden om Singapore tot ‘een klein Zwitserland’ om te

bouwen, aldus meldde The New York Times in een artikel. Newsweek wees er op dat Singapore de op drie na grootste havenstad ter wereld is. Er gebeurt hier veel. Het staatje is maar 225 vierkante mijlen in oppervlakte groot. Lee is sedert 1959 aan de macht. In 1965 is het land zelfstandig geworden.

Gezichten. Hoe komt de wereld in godsnaam aan zoveel verschillende smoelwerken? Ik loop overal naartoe en kijk mijn ogen uit en ‘praat’ veel tegen Peter en soms Casper. Singapore is een plezierige stad. Ondanks alles voel ik me wezenlijk triest, en niet omdat ik alleen ben maar om wat er door mijn hoofd gaat. Mam is ook alleen in Bilthoven.

In Bangkok zijn 200.000 studenten en scholieren de straat opgegaan om te protesteren tegen de arrestatie van dertien van hen. Er zijn twintig studenten om het leven gekomen en honderden gewond. De koning is op televisie verschenen en heeft de rector van de universiteit tot premier benoemd. Grappig, dat ik een dag eerder ben vertrokken en zodoende die chaos ontliep.

15 oktober 1973

Joseph Luns heeft de voorpagina van de Straight Times gehaald. Hij heeft verklaard dat een Arabische olieoorlog een vijandige daad tegenover de navo dicht naderde. Wel ja, ook dat nog.

Hermann Hesse hield een dagboek bij. Hij schreef: ‘Ach, tien en meer dagboeken zou ik moeten bijhouden. Ik ben er al met een stuk of drie, vier begonnen. Een heet Dagboek van een woesteling. Een ander Oerwoud van de kindertijd weer een ander Droomboek. Daar zou nog een schildersdagboek bij moeten komen, een muziekdagboek, een over de oude strijd tussen levensdrang en doodsverlangen, een dagboek van een zelfmoordenaar, misschien ook een dagboek van bezinning, van het zoeken naar maatstaven...’ En vervolgens: ‘Mijn hand zou twintig vingers en een dag van honderd uren moeten hebben.’349

Ontmoette de persvertegenwoordiger van de premier, de heer Li Wei Chen, een conservatieve man, die bubbelde van propaganda. Zijn kantoor is in het Municipal Building. Hij gaf me enige redevoeringen van Lee Kuan Yew om te lezen. Zag dat de premier had gezegd dat er vooruitgang zat in Indonesië. ‘Ja, door een stroom dollars en buitenlandse hulp die grotendeels in verkeerde zakken terechtkomt,’ zei ik, wat hij kennelijk niet had verwacht, maar ook wel zal weten. Ik stelde voor dat we met de nos een film over Singapore zouden maken, als zijn bureau kon zorgen voor tickets van Singapore Airlines.

Ik belde de Nederlandse ambassade. Waarom moeten zij zich altijd zo bekakt opstellen op zulke kantoren, waarom toch? Ambassadeur is mr. P.W.H. Schaapman. Hij vroeg meteen te komen. Dit verwonderde me aangezien men meestal vanaf het begin veel vijven en zessen maakt of gewoon lullig doet. Ik nam een taxi. We hadden een gesprek van een uur. Eindelijk een ambassadeur die normaal deed.

Hij wist kennelijk iets van mijn antecedenten en ging op de affaire-Luns vrij uitvoerig in. Hij stond tot mijn verbazing aan mijn kant en sprak erover alsof het vanzelfsprekend en een bekend feit was dat prins Bernhard de heer Luns een onuitsprekelijke zak vond. Hij ging vlug door de redevoering van Lee Kuan Yew heen, die ik zojuist had gekregen en vond dat de premier in feite zei: ‘Doen jullie in Europa toch niet zo decadent; waar is de geest van avontuur en vernieuwing gebleven?’ Hij meende dat ik een vraag zou kunnen stellen als: ‘dat is belangrijk voor ons land’ of ‘Bent u Holland niet vergeten?’

Hij sprak met aanzienlijke bewondering over Hermann Hesse, hij had Siddharta onlangs gelezen. Ik liet hem zien wat Hesse schreef: dat hij Siddartha zijn held, zijn zonnebloem noemde. Dat had ik juist vanmorgen gelezen.350 De nrc keek hij zelden in. Hij kende mijn Club van Rome-boek niet. Elsevier lag op tafel. Hij vertelde met een dochter vanuit Katmandu een tocht met een botter te hebben gemaakt. Daar had men een proef met 1.000 ooievaars gedaan door de dieren enige tijd veel te veel te eten te geven. Prompt zette de decadentie in. De schipper van de botter had daarop de vraag gesteld: ‘Amerika geeft ons nu nog hulp, maar zal het in de toekomst niet anders zijn?’ Ambassadeur Schaapman scheen gefascineerd te zijn door Lee Kuan Yew. Ik testte hem een beetje door president Suharto de Papoudopoulos van Indonesië te noemen. Maar als rasdiplomaat ging hij daar niet op in en deed of hij Oost-Indisch doof was. Trouwens, ik nam bij Li Wei Chen ook de proef op de som. Die zei alleen maar: ‘ For the next five years Suharto will still be there; may be after that we can change our policy.’ Eigenlijk is premier Lee voor mij al een tegenstander, want in zijn rede valt hij Bung Karno aan voor diens beleid en ‘narrow nationalism’ wat natuurlijk klinkklare nonsens is.351

Om 14.00 uur was ik op het paleis, het Government House. Ik tekende het gastenboek. Saburo Okita was op 3 oktober bij de premier geweest. Nergens asbakken. Meneer Lee wil niet dat er

gerookt wordt. Zijn werkkamer was enorm groot. Hij droeg een grijs windjack, goedkope sokken en schoenen. Ik vond de premier traag en bedachtzaam in zijn antwoorden. Hij had geen onvriendelijke ogen, maar ik was niet op mijn gemak bij deze man. Om vijf minuten voor drie stond meneer Li Wei Chen op maar ik ging rustig verder. Ik denk dat ik een gesprek van achttien minuten heb gemaakt. Bij het afscheid was de premier even vormelijk en koel als toen ik binnenkwam. Ik neem aan dat zijn manier van doen nu eenmaal zo is. Ik deed even vervelend en die manier schijnt men het prettigst te vinden. Ik zei toen ik hem een hand gaf: ‘My ambassador, Mr. Schaapman hopes you do not forget Holland.’ Nee, dat zou hij niet doen. Heb trouwens ook in het interview zelf de ambassadeur genoemd. De premier sprak over het mitt-rapport in plaats van mit. Mooie slip. Li Wei Chen had me in het hotel laten afhalen, maar hij liet me teruglopen. Typisch, dat gebeurt altijd. Ze halen je graag en verder zoek je het maar uit.

Vervolgens had ik in het oude koloniale Raffles Hotel een ontmoeting met de Australische journalist Denis Warner. Had een paar appeltjes met hem te schillen. In 1966 kwam zijn boek Reporting Southeast Asia uit352, dat ik toen meteen heb gelezen en waar veel geleuter in stond. In 1961 schreef hij (met een vraagteken weliswaar) of Indonesië een tweede Cuba zou worden. Eenieder, die Sukarno's leiderschap vanaf de jaren twintig bestudeert, zijn schrifturen en speeches leest en kent, weet dat zolang Bung Karno in Jakarta de scepter zwaaide iets dergelijks uitgesloten kon worden geacht.353 Twee hoofdstukken over de kwestie Nieuw-Guinea waren van ongekende oppervlakkigheid. Je begrijpt niet dat hij ze in die vorm durfde te presenteren. In 1964 schreef Warner een hoofdstuk vanuit Jakarta hoe Bung Karno de revolutie nieuw leven zou hebben ingeblazen met zijn campagne tegen Maleisië. ‘Sukarno is a frustrated demagogue,’ aldus Warner. En dan te bedenken dat als er iemand in Jakarta in 1964 niet gefrustreerd was dan was het juist Bung Karno. De Indonesiërs hoopten, althans volgens Warner, dat de sultan van Yogja het land zou redden als Sukarno eenmaal van het toneel zou zijn verdwenen. Op 17 augustus 1964 kondigde Sukarno A Year of Living Dangerously aan, een titel die later voor een walgelijke film is gebruikt. Warner wijdde pagina 33 tot 112 aan Indonesië. Kan hier niet regel na regel zijn visie gaan uit-

pluizen en tegenspreken. Later voegde zijn vrouw zich bij ons met wie hij samen een studie van 1.000 pagina's schreef over de geschiedenis van de Russisch-Japanse oorlog. Ze zijn in Singapore om het manuscript naar een uitgever te brengen.

Hij was het eens dat de Nederlandse politiek op Nieuw-Guinea ‘waanzin’ was geweest, ‘van ons Australiërs eveneens.’ Hij vond dat je Sukarno en Suharto niet met elkaar kon vergelijken. ‘Sukarno was a great nation-builder...’ en wat hij van Suharto vond liet ik hem niet afmaken, want ik weet genoeg over die meneer. Toen ik aan de 500.000 doden tussen 1965 en 1966 refereerde zei Warner: ‘Much more. It might have been one or two million slaughtered. I drove throughout Java at the time and I got the figures from outstanding people.’ Ik vroeg of hij dit dan ook had geschreven. ‘Yes, it was, I think’ - en hij aarzelde eerst - ‘in 1969.’ Dat was nadat hij bovenstaand boek had uitgegeven. Hij zal Lee Kuan Yew morgen ontmoeten. Ik vertelde een boek met vijfenzeventig gesprekken over Limits to growth te hebben geschreven en nu met het tweede deel in de Derde Wereld en socialistische landen bezig te zijn. Nogal overdreven zei hij: ‘That's an idea of a genius.’ Hij vroeg ook om Dewi's telefoonnummer, dat ik hem gaf. Hij zei het niet eens te zijn met Ruth McVey dat de coup in 1965 ‘an inter-Army affair’ was geweest. Maar hij was zeer verbaasd over Bung Karno's brieven aan Dewi te horen, waar hij niets vanaf wist. Ook dat Sukarno op 3 oktober schreef niet te weten waar generaal Yani was, verraste ‘Azië-kenner’ Warner.

Tweede gesprek met ambassadeur Schaapman. ‘Het is hier inderdaad niet democratisch. Er wordt met harde hand geregeerd. Maar de afgelopen week zijn er enkele vijanden van premier Lee Kuan Yew vrijgelaten. Kunt u zich voorstellen,’ aldus de ambassadeur, ‘wat er zou gebeuren wanneer hier een democratie zou worden getolereerd? Deze samenleving in aanmerking genomen? Moet u zien,’ en we liepen naar een landkaart van Zuidoost-Azië, ‘Singapore is noch een land, noch een staat. Het is een stoommachine aan de voet van een gigantisch achterland.’

Schaapman: ‘Lee had een botsing met de premier Whitlam van Australië. Deze wijzigde de forward strategy van de verdediging van het fort Australië en trok, met Nieuw-Zeeland trouwens, de strijdkrachten uit dit gebied terug. Premier Lee gelooft in de dominotheorie. Als je ziet wat er nu in Thailand gebeurt. Wat zal het gevolg zijn als het communisme verder naar het zuiden doordringt?’ Ik zei dat het me was opgevallen dat de televisie van Singapore Cambodjanen, die tegen de verrader

Lon Nol strijden, als ‘rebellen’ omschreef, terwijl dat toch de Cambodjanen zijn die achter prins Norodom Sihanouk staan. In Bangkok wordt intussen inderdaad amok gemaakt. Ook de radio van Maleisië rapporteert dagelijks botsingen met wat genoemd wordt ‘communistische opstandelingen’. Kuala Lumpur-televisie spreekt vandaag van acht omgekomen guerrilla's. De Maleisische tv houdt zich meer met West-Azië bezig en biedt meer informatie over het gevecht van islambroeders tegen Israël. Kuala Lumpur-tv verzorgt vooral veel godsdienstige uitzendingen, niet van een paar minuten maar werkelijk grondig. Geen wonder dat er mensen in Maleisië zijn die daar tegenin gaan. Wie weet gebeurt dit nu ook in Indonesië. Li Wei Chen liet zich tijdens ons gesprek ontvallen: ‘Suharto is doing his best. At least the present Government of Indonesia is by far not as corrupt as the Sukarno Government was...’ Dat zegt dan de woordvoerder van premier Lee Kuan Yew anno 1973 in Singapore, 45 minuten vliegen van Jakarta. Het is om te huilen. Li had pech dat hij mij tegenover zich had en zijn kletskoek niet ongecorrigeerd bleef. Ik friste de informatie van de voorlichtingsofficier van Singapore met verve op.

Schaapman zei ook nog dat als premie Lee Kuan Yew een ambassadeur uit Peking binnen zou laten: ‘Van wie denkt u dan dat de 76 percent Chinezen, die hier wonen, hun orders zouden krijgen? Hij heeft dan ook gezegd: laat iedereen Peking maar erkennen, wij zullen de laatste zijn.’

16 oktober 1973

Singapore Airport

Telefoneerde ambassadeur Schaapman ten afscheid.354 ‘Ik ben hier pas zes maanden. Ik heb premier Lee nog nauwelijks gezien. Je ziet hem alleen als er iets bijzonders aan de hand is.’ In ieder geval heb ik benadrukt dat de Nederlandse ambassadeur onder de indruk was van zijn redevoeringen. ‘En hebt u niet vergeten te zeggen dat hij Holland in gedachten moest houden...? Heel goed.’ Hoe lang is het niet voorgekomen dat een Nederlandse diplomaat normaal en gewoon deed? Ik herinner me het niet. Of hij kent mijn dossier niet, of hij trekt zich er geen bal van aan. Mr. P.W.H. Schaapman is een witte raaf indeed. De Thaise studenten ageren massaal tegen de regering. De legerleiding wordt gewoon het land uitgejaagd. Een teken aan de wand voor Indonesië? Indonesische studenten zouden hetzelf-

de kunnen bereiken, maar tegen welke prijs? Suharto zou schieten, dat staat vast. Trouwens, er zijn in Bangkok reeds driehonderd doden gevallen.

Singapore-Hongkong, Japan Airlines

Het toestel waarin ik vlieg komt uit Jakarta. Indonesische ogen kunnen een zalige innerlijke rust hebben.

Ik zie in een Indonesische krant, dat super-corruptor generaal Ibnu Sutowo gisteren bij Suharto op bezoek was en gebruik maakte van een Rolls Royce. Toe maar! Maarschalk Lon Nol heeft iemand met een boodschap naar Suharto gezonden, twee verraders van hetzelfde laken een pak, die worden gesouffleerd door nitwits en de cia. Er is gedonder over wie Cambodja in de vn moet vertegenwoordigen, Sihanouk of Lon Nol. Suharto moet Lon Nol ondersteunen. Geen wonder dat Bung Karno op 6 juni 1970 tegen zijn dochter zei dat Suharto ‘de Lon Nol van Indonesië’ was, veertien dagen voor zijn dood.

Hesse: ‘En met al deze tien dagboeken zou alleen nog maar genoteerd, alleen nog maar geschreven zijn! Nog niet geslapen en gedroomd, nog niet geschilderd en gemusiceerd, nog geen vriendschap, liefde, honger, seksualiteit (eindelijk valt dit woord), volheid des levens geleefd - nee, de dag zou duizend uren moeten hebben (...).’355 Iets verder vraagt hij zich af: ‘Heeft het eigenlijk wel zin om je voor het mogelijke in te zetten? (...) de chaos in een notendop scheppen! Dat is het leed van de kunstenaar.’ Dwars door Hesses verwarring heen, zoals ‘Wanneer ik in een behoorlijke religieuze traditie was opgegroeid, bijvoorbeeld als rooms-katholiek (...)’, zijn mijn gedachten bij Peter en ben ik met hem bezig. Hij is meer en meer in mijn levensrichting omgebogen. Het gaat er om dat ik de tijd die mij rest zoveel mogelijk gebruik om hem zo sterk mogelijk te maken. We vliegen boven Zuid-Vietnam. Onvoorstelbaar om vanuit deze machine je ook maar één moment in te leven in wat zich daar op de grond aan hartverscheurende drama's afspelen.

Japan Airlines besteedt meer aandacht aan de lunch dan de klm, dat is zeker. Heb opnieuw last van fluitende en luidruchtige Amerikaanse proleten, die denken dat de hele wereld hun toebehoort.

Richard Nixon schijnt premier Kakuei Tanaka van Japan te hebben beloofd eraan mee te zullen werken dat Japan in de Veiligheidsraad komt. India en Japan zouden in ieder geval En-

geland en Frankrijk als permanente leden van de v-Raad moeten gaan vervangen. De samenstelling van dit kletscollege is nog altijd gebaseerd op machtsverhoudingen uit 1945. Het slaat nergens op. De vn zal een paskwil blijven tot zij ook in haar Handvest aan nieuwe realiteiten zal zijn aangepast. Eigenlijk zou men wereldwijd vanaf de eerste klas van de lagere school de oriëntatie van kinderen op deze gewijzigde realiteiten van de wereld moeten richten. Ik weet nog precies hoe mijn vader op De Horst - mijn broer Theo en ik zaten ieder op een knie - ons voorlas over Wi en Ti uit Het Hazenboek. Maar er komt een moment dat we van een sprookje over een bos vol hazen over moeten zien te stappen op de werkelijke wereld. Psychologen, behavioristen en kenners van de mind zouden de koppen bij elkaar moeten steken en een curriculum uitstippelen dat kinderen begeleidt van de zesde klas naar de werkelijke wereld. Ze zullen dan tenminste beter raad weten hoe die te hanteren.

Lees een fascinerend verhaal van Chujiro Fujimo, president van de Mitsubishi Corporation over diens denkbeelden en beleid. Premier Lee Kuan Yew had gelijk toen hij Japan ‘the industrial dynamo of the Western Pacific’ noemde in diens redevoering van 4 oktober voor een conferentie in het Shangri-La Hotel georganiseerd door de Financial Times. Ook Piet Schaapman refereerde hieraan. Hij liet er meteen op volgen: ‘But the country with the greatest potential growth is the People's Republic of China. I also have a table which shows how ridiculously small China's trade was in 1970. With a population of 760 million, an area of 9 1/2 million square kilometres, a gnp of nearly 100 billion us dollars, China had in 1970 an external trade of 4.2 billion dollars, compared with Hong Kong's 5.4 billion for the same year, with a population of 4 million on 1.000 square kilometers and a gnp of 2.5 billion dollars.’ Dat is natuurlijk ook treurig. Zo zie je wat Mao en het Maoïsme eigenlijk hebben veroorzaakt. Maar premier Lee Kuan Yew gaf aan dat Peking bezig was moderne technologie van Japan, de vs en West-Europa aan te trekken. Ingrijpende veranderingen in deze wanverhoudingen zijn op til.

De Times of Indonesia kleineert wat er in Bangkok aan de hand is, terwijl de Straight Times van Singapore vanmorgen meldde dat de maarschalk van het Thaise leger is gevlucht. Ik zie Suharto al er als een dief in de nacht tussenuit knijpen...

Tenslotte heb ik de Amerikanen gevraagd of het nodig was zich dermate luidruchtig te gedragen, waarop ze blijkbaar hun plezier in het kaarten verloren. Het werd eindelijk rustig.

Het duurde maar liefst een uur en twintig minuten om de douane in Hongkong te passeren. Het lijkt Moskou wel. Opnieuw waren het Japanse hordes, die voor traffic jams zorgden. Maar Hongkong is warm en prettig. Blijf twee dagen voordat ik naar dat andere rat-hole, Tokio, vertrek.

Gabriel Marcel is op 8 oktober overleden. In 1967 las ik De Ondergang van de Wijsheid356 dat grote indruk maakte. Marcel was het die zich afvroeg hoe mensen in de toekomst, met een andere cultuur, andere maatstaven en nieuwe technologische middelen, dus met een andere ziel, andere hartstochten en een andere mindscape zich misschien zouden gaan afvragen hoe het mogelijk is geweest de oorspronkelijke natuur aan het wankelen te brengen en, wie weet, zodanig te vernietigen dat ‘de grond’ (de conceptie is van Marshall McLuhan) onder onze voeten geen ‘houvast’ meer zal bieden. Marcel legde verband tussen de materiële verwoestingen die we aanrichten op de planeet en de geestestoestand van de mensheid in het algemeen.

Marcel signaleerde het verdwijnen van dankbaarheid van de mens ten opzichte van de natuur en de schepping - de wereld, ons planetaire huis - zoals ‘het verdwijnen van gevoelens van dankbaarheid en eerbied.’ Hij noemde ook een ander voorbeeld: ‘(...) de toenemende waarde die aan de jeugd als zodanig wordt gehecht en het diskrediet waar de ouderdom het lijdend voorwerp van is. De grijsaard wordt hoe langer hoe meer beschouwd als degene, die nergens meer voor deugt. Dit is trouwens eenvoudig een uitvloeisel van het algemene feit dat rendement hoe langer hoe meer wordt beschouwd als het enige aanvaardbare criterium voor de menselijke waarde.’ Verderop behandelde Marcel het vraagstuk van het in onbruik raken van ‘het erfgoed’ naarmate de gedachte van de geest uit het bewustzijn gaat verdwijnen. Marcel verbindt dit aan het begrip ‘de toename van goddeloosheid.’
Maar ik vraag me juist af: drijven we niet juist nog verder het moeras in door een point d'appui te zoeken in illusionaire metafysische systemen in plaats van verbindingen te leggen met de onvermijdelijke realiteiten van ons ‘er-zijn’ op een kleine planeet in een oneindig universum? Ik onderstreepte met vette rode lijnen (p. 83) wat Marcel zei: ‘Wordt wie gij zijt.’ Okay, maar dit geldt niet alleen voor de psyche in het omhulsel waar ik in rondloop, maar ook voor het milieu, the environment, waar ik van geboorte tot de dood in meedraai. Psyche en universum zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Juist omdat ik wil zijn wie ik ben, zoals ook
Marcel adviseert, zie ik het als tegendraads, onwerkelijk en self-defeating om me in zijpaden van religieuze afweermechanismen te begeven. Dat brengt ons slechts verder van huis. Hierin hadden mijns inziens Marx, Nietzsche en Freud gelijk. Maar wat zien we: dat na een aanvankelijke beweging in de richting van de werkelijkheid zoals deze is, de klok na het mislukken van het Marxisme-Leninisme in belangrijke delen van de wereld weer wordt teruggedraaid. Marcel krijgt zijn zin; de kerken in Oost-Europa gaan weer open. De afleidingsmanoeuvres krijgen weer de overhand en we raken opnieuw verder van huis.357

Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums