Memoires 1973

[p. 195]

[Amsterdam (vervolg)]

Dr. Subandrio verlaat voor het eerst in zes jaar de gevangenis om te getuigen in een proces tegen generaal Sutarto van de politie, een vriend van Bung Karno. Het getreiter van Suharto houdt niet op. Wat zal het die man op een dag slecht vergaan.

17 augustus 1973

Achtentwintig jaar Indonesische vrijheid.

Akelige droom over Peter. Hij had een nieuw vriendje, een grimeur denk ik. Ik ging naar zijn kamer in een studentengebouw in Yale. De deur stond open. Hij was alleen wat me weer geruststelde. Maar ik kon niet meer slapen. Wanneer ik nu naar Mahler luister ben ik in tranen. Komt dit door die droom?

18 augustus 1973

Bezocht vanmorgen Piet Dankert thuis. Het verwonderde me dat er een Telegraaf lag. Die kochten ze soms op zaterdag. Ik vertelde hem een aantal details over zogenaamde off the record-informatie inzake Luns, zoals de strikt geheime brief van professor Jan de Quay aan de 22-jarige student in de chemie, Ronald Gase in Amsterdam. Hij vond dit een gewichtige en belangrijke brief. Op 11 september komt de Kamercommissie opnieuw bijeen. Hij wil dan een stap verder kunnen gaan in de richting van een onderzoek naar Luns. ‘Ik moet de heren er dan toe zien te brengen dat na mij gehoord te hebben,’ aldus Dankert, ‘er gerede aanleiding bestaat om een onderzoek naar Luns te doen instellen.’ Het leek me een aardige man.

19 augustus 1973

Werk nog aan het nawoord van Den Vaderland Getrouwe.

Gisteravond hing er een onheilssfeer in het Vondelpark. Ik ontmoette een Finse jongen die nogal vrij deed en later door zeven jongens en een paar meisjes die met ijzeren staven bewapend waren, in elkaar werd geslagen. Ik hoorde in de verte schreeuwen en er kwam een politiemacht op de proppen. Het is misschien niet langer veilig in die contreien.

Bracht een bezoek van een uur aan oud-ambassadeur dr. Zairin Zain. Hij had stukken van mijn boek gelezen waar volgens hem veel te veel personen in voorkwamen, terwijl ik Dewi als even belangrijk als Bung Karno had behandeld. Sorry, dit is onzin. Hij heeft trouwens maar een klein gedeelte gezien en dit is geen boek over Sukarno alleen. Hij vond dat ik niet moest schrijven dat dr. Mohammed Hatta ‘onbruikbaar’ was gebleken, wat gewoon een vaststaand feit is en dat ik gewoon laat staan. Hij verdedigde Hatta (als mede-Sumatraan natuurlijk) en

[p. 196]

zei dat Hatta branie²⁵² was geweest in de Japanse tijd en ook in de dagen van de republiek in Yogja. Goed. Ik zal de passage van Hatta wat afzwakken, want dat is misschien ook eerlijker. Misschien heb ik me toch te veel met Bung Karno's mening vereenzelvigd op dit punt. Ook wilde hij dat ik uit het boek zou halen dat Mohammed Hatta tegen dr. Zain had gezegd dat Suharto er een grotere bende van maakte dan Bung Karno ooit had gedaan. Hij vond het prima dat ik Luns kraakte, maar de kwestie-Werner Verrips was te veel een rehash. Hij benadrukte: ‘Je had veel beter over vier of vijf personen kunnen schrijven. Je wordt bingung²⁵³ van wat jij er allemaal bijhaalt.’ Ik dacht: Ja, meneer, niet iedereen leest zo moeilijk als jij na een ernstige hersenbloeding. Overigens had hij geen enkele aanmerking over de plaatsen waar ik hem citeerde of over hem sprak. Hij vond dat ik ambassadeur-generaal Alamsjah nu maar eens moest spreken en ontmoeten. Hij wilde zich inzetten voor een ontmoeting. Men had ook een gesprek voor Joop van Tijn voorbereid met Alamsjah, maar hij was door de telefoon dermate onbeschoft geweest tegen de persattaché, de heer Hatta, dat het niet was doorgegaan. Ik zei dat ik de man best wilde ontmoeten, maar wist dat hij op paleis Bogor ruzie met Bung Karno had gemaakt en zich had gepermitteerd portretten die op een tafel stonden ervan af te slaan. Bij een ontmoeting zou ik optreden als vriend - en met affectie - voor Bung Karno.

Ik zei tegen dr. Zain dat het duidelijk was hoe de kaarten in Zuidoost-Azie lagen: Bung Karno en Sihanouk versus Suharto, Lon Nol en Thieu, deze laatsten gesteund door de cia en een half miljoen Amerikaanse soldaten met b-52 bommenwerpers. Nou dan sta ik aan de Sukarno-Sihanouk-kant. Zain reageerde karakteristiek. ‘Spreek er maar met Alamsjah over. Maar doe het fijntjes, allemaal in vragende stijl.’ Zo had Zain het immers als student-diplomaat van dr. J.H. van Roijen geleerd. Ik piekerde daar niet over. Als ik meneer Alamsjah, de corruptor met Pertaminah en meneer Louis Worms, ‘in mijn vingers krijg’ gaat hij verbaal voor de bijl. Ik belde op advies van dr. Zain persattaché Hatta, die reageerde (en loog) dat hij al lange tijd contact met me had willen opnemen. Een dienaar van Suharto contact met mij opnemen? Ik vroeg een gesprek aan met ambassadeur-generaal Alamsjah. Hij zou het bespreken.

Aardige brief van de voormalige secretaris-generaal van de vn, U Thant, ook om te zeggen dat hij uitziet naar de Amerikaanse editie van mijn Club van Rome-interviews.²⁵⁴

252 Moedig.

253 Dolgedraaid.

254 Brief d.d. 13 augustus 1973.

[p. 197]

20 augustus 1973

Mam belde, ongerust omdat zij een paar dagen niets had gehoord. We dineerden samen in Lage Vuursche. Zij was blij dat ik er was, dat weet ik.

Belde nogmaals Geert Mak²⁵⁵, om duidelijk te maken dat ik van mening was dat het absurd was dat zkh in een regeringsfellowship zijn gouden arken ging uitreiken en dan nog wel aan de Suharto van Zaïre, Mobutu.

255 In die tijd de assistent van Fred van der Spek (psp)

21 augustus 1973

Ronald arriveerde. Henk Hofland had hem al driemaal opgebeld.²⁵⁶ ‘Als hij wat wil, dan moet hij me maar schrijven,’ aldus Gase. Hij heeft nu de heer Schermerhorn op zijn programma staan. Hij is onvermoeibaar.

Casper belde, maar ik zag geen kans te veinzen dat ik blij was. Hij is zolang weggebleven en heeft zoveel andere dingen te doen en andere mensen te zien. Ik verplaats zijn foto naar de slaapkamer, bij die van juffrouw Boekhoudt. Hij is in prima gezelschap.

Dr. Zain belde of ik al van Alamsjah had gehoord.

256 Henk Hofland zat in zijn rikketik over Den Vaderland Getrouwe wat onnodig was. Hij heeft alle reden om tegen mijn Memoires op te zien en die saboteert hij dan ook met man en macht, de stumper.

22 augustus 1973

Het is vreemd om eindelijk niets meer te doen te hebben aan Den Vaderland Getrouwe. Het boek is nu echt gereed.

Lunchte met mam in het Zwaantje in Soesterberg. Ik keek op een afstandje naar mijn moeder die in de tuin bij de vijver stond of zij de kikker Kalimero misschien ook zag. Ik zou er stiekem als verrassing een paar kikkers bij moeten kopen. En als ik dan naar haar kijk denk ik: God, als zij eens ziek wordt dan is het of er niets meer om me heen is. Zou zij het misschien voelen dat ik met die blik soms naar haar kijk? Ik vertelde haar van mijn vrienden het meeste naar Peter te verlangen.

Persattaché Hatta belde. ‘De ambassadeur vindt u aardig,’ zei hij. Ik dacht wat een stomme streek zoiets onzinnigs te zeggen. Ik zal hem morgen om 10.30 uur ontmoeten. Ik informeerde dr. Zain. Hij zei: ‘Ik heb de hele dag op de ambassade voor jou gelobbyd, van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat.’ Nog gekker.

Ik keek naar een gesprek op de ikor²⁵⁷ met een vrijgelaten

257 Deze omroep heet sinds 1977 ikon.

[p. 198]

Griekse verzetsstrijder. Hij pleegde een aanslag op Papoudopoulos, die hoogverraad pleegde tegenover Griekenland en de koning - met de fijne cia samen natuurlijk - en die terechtgesteld zou moeten worden. Ik zou eigenlijk minstens eenmaal in mijn boek inzake Suharto de term ‘hoogverraad’ moeten gebruiken.²⁵⁸

Ook Chou En-lai en sovjetgeleerde Andrei Sacharov kwamen aan het woord. Zij waarschuwden voor de ontspanningspolitiek tussen Moskou en Washington. Het lijkt ook inderdaad riskant. Sacharovs woorden beangstigden mij: hij is een zwaargewicht.²⁵⁹ Ook dr. Anton Constandse zei laatst al dat de Koude Oorlog bezig was aan alle kanten weer op te laaien. Mensen zijn knots.

258 Later kwam generaal Mursid mij op Amerbos vertellen dat ik eigenlijk doorlopend voor Suharto hoogverraad had moeten gebruiken.

259 Later, toen ik me eenmaal me in de ussr had verdiept, zag ik hem anders: als een bezeten lastpost.

23 augustus 1973

Amsterdam-Genève

Prachtig, stralend weer. Het zou met de auto heerlijk geweest zijn, maar niet alleen. Het is te ver.

Geen woord of levensteken van Peter.

Ik maak deze trip op de eerste plaats voor Bapak.

Bij Ravenhorst in Bilthoven heb ik een naaimandje voor Kartika gekocht met allemaal gereedschap als vingerhoedje, schaartje, rolletjes zijden garen, alles.

Villa Rajada, Gland

Kartika is meteen begonnen met naaien. Zij wil een kous voor Kerstmis maken om cadeautjes in te krijgen.

Sliep een uurtje voor de lunch. Later vond Dewi dat ik al pratende Peter en Casper niet door elkaar moest halen, wat me inderdaad vaak overkomt. Ik verwissel ook altijd broer Theo met Peter. Onbegrijpelijk. Waarom?

Dewi had vanuit Japan langs vertrouwde kanalen stapels brieven en foto's laten overbrengen opdat niets zou wegraken. Zij bezit letterlijk ontelbare brieven van Bung Karno en honderden foto's met bijbehorende documenten. Er waren bijvoorbeeld brieven aan haar gericht door mevrouw Nasution tijdens de coupdagen in 1965. Zij gaf me de nummers van drie auto's die door generaal Alamsjah uit haar huis waren weggehaald, dus feitelijk gestolen. Soms vraag ik me af of Alamsjah indertijd (in 1966) heeft verondersteld dat ik de gegevens rond Ibnu

[p. 199]

Sutowo, Cornelis Verolme, Louis Worms en de corruptie van die heren, via Bung Karno had verkregen en dat hij daarom nog steeds wraak op Bapak zat te nemen. Ik kreeg die informatie uit heel andere bronnen, zoals in mijn dagboek staat 1966 aangegeven²⁶⁰. President Sukarno had niets met mijn publicaties te maken. Ik zal zorgen, wanneer ik Alamsjah ontmoet, dat hij voor de rest van zijn leven een kwaad geweten aan zijn gedrag tegenover Bung Karno overhoudt.

Dewi en Francisco hadden ergens een swimming-pool party. Ik ging om 20.30 uur naar bed. Ik begrijp dat Dewi zich op haar manier heeft laten informeren, wat de nrc voor een krant was. Zij had te horen gekregen dat De Telegraaf de belangrijkste krant in Nederland was, maar wel dat nrc Handelsblad serieuzer was. Inderdaad iets serieuzer. Hoe krijgt De Telegraaf toch zo'n reputatie van belangrijkheid? Ze wil als André Spoor komt weer haar gebruikelijke spelletjes spelen, maar daar voel ik geen bal voor. Karina²⁶¹ wandelde mijn kamer binnen. Zij begon opnieuw over haar vader. ‘Ik zou een heel groot schilderij willen maken, in vele verschillende kleuren, met een zee, een strand en een ondergaande zon voor mijn Bapak.’ Ze wilde dit schilderij dan naar het paleis in Jakarta brengen. Ze sprak zelfs over Suharto. Ik vertelde haar dat hij de verrader van haar vader was. We spraken hier samen over.

Dewi heeft me de brieven van mevrouw Nasution uit oktober 1965 een voor een voorgelezen, waarbij deze dame sprak over Ibu Hartini Sukarno, als de ‘Nonja uit Bogor’. Ze ging uitvoerig in op de haat en nijd tussen de kampen Hartini en Dewi. Volgens Dewi heeft Bung Karno te duidelijk laten merken dat hij zowel Nasution als Suharto wantrouwde en wanneer hij dit niet zou hebben gedaan de geschiedenis van het moderne Indonesië anders zou zijn verlopen. Ik heb haar proberen uit te leggen dat toen zij in de jaren vijftig nog op de schoolbanken zat, Nasution Bung Karno al bedreigde door de kanonnen op het paleis te richten. Ik herhaalde voor de zoveelste maal dat Nasution en zijn groep jarenlang met afgezanten de westerse regeringen liet weten dat hij zou zorgen dat Bung Karno van het toneel verdween. Ik hield haar voor dat ik hier zelf de bewijzen voor had verkregen en niet afging op praatjes van anderen en bracht opnieuw Nasutions afgezant Ujeng Suwargana hiermee in verband. Mevrouw Nasution sprak ook in haar brieven aan Dewi over de misleidende inlichtingen die

260 Zie ook Memoires 1966-1967.

261 Ik wist toen niet of het Karina of Kartika was; uiteindelijk zou zij Karina worden genoemd.

[p. 200]

Subandrio aan Bung Karno had gegeven. Hier stond ik compleet achter. Dit wist ik eveneens uit de eerste hand, te beginnen uit eigen ervaring.

André Spoor belde. Hij was stomverbaasd dat het consulaat-generaal in Genève tegenover Dewi de Telegraaf voorrang had verleend op nrc Handelsblad. Hij komt morgenochtend om Dewi te ontmoeten en om het artikel te bespreken dat hij gaat publiceren bij Bung Karno's brieven en vliegt 's avonds terug.

25 augustus 1973

Gland, Zwitserland

Francisco Paesa vertrok naar Madrid, waardoor André en ik geheel over Dewi zullen kunnen beschikken.

Gistermiddag heb ik de draft voor het artikel over de brieven in het Engels vertaald. Dewi had aanmerkingen, dus ik herschreef alles voor het diner. Tijdens het avondeten las Dewi de nieuwste versie. Zij had kennelijk een meer letterlijke vertaling van ons eerdere verhaal verwacht, maar ik had er nog losse opmerkingen tussen geflanst en er ook wat materiaal van de vorige reis naar Gland in verwerkt om het zo ‘rijk’ mogelijk aan informatie te maken. Ik trachtte haar te verduidelijken wat ik als schrijver van het artikel had proberen te doen. Toen ze bleef zeuren dat het niet hetzelfde was - hoewel ze geen Nederlands kan lezen - ben ik geëxplodeerd, zoals me eigenlijk zelden overkomt, maar wanneer het gebeurt, gebeurt het helemaal. Er volgde een gigantische shouting match waardoor Kartika zelfs uit bed kwam om haar moeder te vragen ermee te stoppen. De botsing was opnieuw mean and nasty.

Ik had me van tevoren moeten realiseren dat zolang je met Dewi omgaat er altijd weer dergelijke gevechten zullen uitbreken op momenten dat je ze het minste verwacht. Vooral wanneer madame haar zin niet krijgt of denkt niet te krijgen. Ik dacht weer aan Bung Karno en vond het maar een trieste vertoning. We spraken tot 02.00 uur gisteravond, kalmeerden uiteindelijk en zijn weer aan het werk gegaan. Natuurlijk kwam ook ter sprake welke krant belangrijker was: De Telegraaf of de nrc en het duurde heel lang voor ik haar duidelijk kon maken dat het Consulaat-generaal in Genève haar niet de juiste informatie had gegeven. Trouwens, dacht ik, als deze mevrouw nu nog altijd niet door heeft dat ze mij kan vertrouwen, aangezien ik datgene zal doen wat in het belang van Bung Karno is - en daardoor van haar - dan leert zij het nooit meer. Begrijpen dat ze mij kan vertrouwen, daar zal zij wel nooit aan toe komen; in dat geval: to hell with her.

[p. 201]

Als ze niet dit oncontroleerbare temperament had zou haar boek over president Sukarno al drie jaar geleden gereed hebben kunnen zijn. Dewi heeft charmante kanten. Ik mag haar zelfs wel. Maar samenwerken met haar is onmogelijk, tenzij je van te voren strakke spelregels opstelt. Mij verwijten maken, na wat ik tot dusverre heb proberen te doen, is absurd.

Kartika is a living doll. Zij bracht me plaatjes van cockerspaniëls, die ik moest houden. Zij kwam opnieuw naar me toe met de vraag waarom Suharto méchant tegen haar vader was geweest. Dit laat haar niet los en vraagt om gerichte informatie. We wandelden naar het piertje van de villa aan het meer. We voerden de zwanen. Ik nam foto's van haar.

Dewi vertelde - na de begrafenis van president Sukarno in 1970 - drie dagen lang van 09.00 tot 12.00 en van 14.00 tot 18.00 uur te zijn ondervraagd door de inlichtingendiensten van Suharto. Een belangrijk deel van de vragen ging ook over de Open Brief, die zij samen met mij in 1970 in Vrij Nederland aan Suharto had gericht. Waarom had Dewi (en ik) geschreven dat Suharto's handen dropen van bloed? Dewi heeft toen geantwoord, zei ze, dat het haar streven is geweest de naam van Bapak van alle valse beschuldigingen te zuiveren. Ik vroeg haar of het waar was, zoals Ernst Utrecht in Indonesische kranten had gelezen, dat zij tegen journalisten had gezegd dat ik druk op haar had uitgeoefend om die brief aan Suharto te schrijven. Zij ontkende dit zeer overtuigend.

Ze begon ook weer pijlen af te vuren op Ibu Hartini Sukarno waarmee ze bij mij aan het verkeerde adres is. Hartini had in een artikel, dat zij met een Hollandse dame zou hebben geschreven, Bung Karno a sex maniac genoemd. Maar die dame had het er later uit weggelaten. Ik zei het verhaal absoluut niet te geloven en onderstreepte andermaal dat in ieder geval Hartini bij Bapak tot zijn laatste adem was gebleven. Ze zei: ‘It haunts me, that I still did not write the book about Bapak.’ Reageerde maar niet.

Sta op en ga slapen met de vraag wanneer ik Peter weer zal zien en in mijn armen zal sluiten. Ik denk dat ik deze keer mijn tranen niet zal kunnen bedwingen. Lag te berekenen hoe lang ik hem zou kunnen vasthouden, wanneer ik hem op Schiphol ga afhalen.

26 augustus 1973

Gland

Mistral, de collie, was op 1 augustus bij het afsteken van nog meer vuurwerk opnieuw gevlucht en op de snelweg te pletter

[p. 202]

gereden. Monsieur Auguste²⁶² legde uit dat het beest nooit buiten de villa kwam en erg trouw en dierbaar was geweest. Hij had aan de vorige eigenaars van villa Rajada toebehoord. De verzekering had Francisco en Dewi 2.000 franken schadevergoeding betaald. Hij was dermate verminkt geweest dat hij elders was verbrand. Auguste had zijn zondagse pak aan om André mee te gaan afhalen van Cointrin. Hij vertelde dat hij bijen hield.

André arriveerde on the dot, keurig in pak en met een leren koffertje. We dronken een kopje koffie in de stad opdat ik hem kon voorbereiden op de ontmoeting. Hij waarschuwde me voor Ronald Gase die een soort shuttle tussen Henk Hofland en mij was begonnen en kennelijk aanleg had voor intriges. Dat is wat ik van het begin af precies zo heb aangevoeld. Nu blijkt dat Gase inderdaad met de brief, die hij van professor De Quay kreeg (in het geheim) naar Piet Dankert is geweest, die de brief nu ook heeft gelezen. Ik herinner me dat toen ik Gase vroeg of hij De Quay's brief aan Hofland had laten zien hij geen open en rechtstreeks antwoord gaf. Ik moet gewoon op mijn hoede zijn.

Op villa Rajada kwam Dewi vrijwel meteen te voorschijn in een fantastische jurk met bloemmotieven. Zij zag er super uit. We namen een sherry en zetten ons aan de lunch met artisjokken en eend.

Na het eten begon ons gesprek over het te publiceren artikel. Ik had de grootste moeite hen beiden te overtuigen geen nadruk te leggen op bepaalde aspecten van Bapaks brieven. André wilde zoveel mogelijk opnemen, zoals ‘Why are you angry with me?’ of ‘I shall not arrest General Hartono,’ omdat dit zaken zijn die je niet zonder nadere verklaring naar buiten kan brengen. Mijn standpunt verwoordde ik aldus: ‘We should aim at clearing Bapak's name to serve history, correct circulating blatant lies, and we must not get lost in trivialities or personal nonsense.’ Bijvoorbeeld over Dewi die midden tijdens de staatsgreep zat te zeuren over Tjakrabirawa-soldaten, die zich niet hadden gedragen tegenover haar zoals zij dit wenste. Ik sprak voor dovemansoren, zowel wat Dewi betrof als André en slaagde er slechts gedeeltelijk in de grootste irrelevanties eruit te houden.

Sprekend over het publiceren van haar brieven in de Herald Tribune zei ze: ‘All my friends read it.’ Ik zei: ‘You should have your priorities right. Don't betray yourself. Why are you doing this for, to impress your friends who read the Herald Tri-

262 Manusje-van-alles op villa Rajada..

[p. 203]

bune, or to bring the truth about Bung Karno to the world? You will never get the coverage in the Tribune that the nrc and André will give you.’

Ik slaagde erin een foto van Bung Karno met Nasution en Suharto uit een van Dewi's albums te lichten en beschikbaar gesteld te krijgen voor de nrc.²⁶³ Tevens kon ik André helpen aan twee exclusieve foto's van Bung Karno en Dewi voor de voorpagina.²⁶⁴ Dewi benadrukte bij André dat zij, en niet ik, die foto's had uitgekozen wat niet waar was.

Samen met de Spaanse huisknecht reed ik André terug naar Cointrin. Hij sprak voor het eerst weer over Julian. Zij had hem op een dag niet lang geleden om 03.30 uur opgebeld en gevraagd te komen, wat hij had gedaan. Zij hadden weer seks gehad. Twee dagen later merkte een redacteur van Het Parool tegen André op: ‘Het gaat weer beter met Julian hè? Jullie hebben weer seks?’ Hij had ontdekt dat de psychoanalyticus die Julian raadpleegde dit had rondgekletst. André ging naar de man toe die vrijuit had toegegeven dit te hebben verteld: ‘En waarom niet?’ Waarom zou men over zoiets problemen maken? De sop was immers de kool niet waard? Er was ook geen enkel probleem met het feit dat André de koffer indook met babysitters, of dat hij bij een babysitter een kind had verwekt. Ik moet zeggen de hemel te danken dat ik anders met mijn pik omspring dan Spoor of Hofland.

Dewi heeft veel narigheid ondervonden van Indonesiërs die er tegen waren dat zij Bapaks derde vrouw was. Bij een bezoek van Bung Karno aan Tokio had de toenmalige ambassadeur, Harsono, opdracht aan zijn staf gegeven Dewi zoveel mogelijk te negeren. Op de dinertafel stonden voor iedereen naamkaartjes, behalve voor haar: zij werd aangeduid met alleen maar ‘nonja’. De Japanse vrouw van een Indonesische diplomaat had haar op alle mogelijke manieren geholpen, ook met kledingadviezen en de beste manier om om de klippen heen te zeilen totdat mevrouw Harsono haar verbood dit te doen. Dewi was toen naar mevrouw Harsono toegestapt die de zaak ontkende, maar er volgde uiteraard een scène, waar Dewi matador in is. Ik gaf haar gelijk. Indonesiërs kunnen zich intens burgerlijk opstellen en zich navenant gedragen. Zoals indertijd de chefprotocol, de heer Tamzil, tegenover mij. Dit was ook zo'n Indonesische burgermansukkel in de klasse van de Harsono's in Tokio. Ten-

263 Die belangrijke foto zou later bij de nrc zogenaamd wegraken nota bene, zoals jaren geleden een ander exclusieve foto van Sukarno met Khrushchev, die mij toebehoorde, bij Vrij Nederland.

264 Ze namen niet de uitgekozen foto's maar expres verouderde andere foto's op de voorpagina van 22 september 1973.

[p. 204]

slotte schijnt ambassadeur Harsono naar Bung Karno te zijn gestapt met deze problemen. Volgens Dewi zou de president met zijn landgenoten hebben ingestemd. Dit had Dewi begrijpelijkerwijs wanhopig gemaakt. Zij kon begrijpen dat hij als politicus misschien gedwongen was de zijde van zijn ambassadeur en zijn staf te kiezen, maar voor haar was het erg moeilijk geweest de houding van Bapak in deze te verwerken. Eens had zij zelfs vergif in genomen. Men had haar maag leeg moeten pompen. Zij gaf hier niet veel details over, maar ook toen was zij wanhopig.²⁶⁵

Dewi toonde mij mevrouw Hartini's artikelen die in Londen waren gepubliceerd. Uitgever Masagung had haar de oorspronkelijke tekst bezorgd, waarin zij gezegd zou hebben dat president Sukarno een sex maniac was. Ik geef toe dat mevrouw Hartini inderdaad slechte dingen over Bung Karno schreef. Ik zei dat ik alsnog enige punten van kritiek ten aanzien van Hartini in mijn boek zou opnemen. Dit scheen haar tevreden te stellen. ‘I, too, don't trust you when you tell me such things. Then, I blame you for not trusting me,’ zei ik tegen Dewi, ‘but I do the same.’ Nu heb ik het met mijn eigen ogen gezien. Als je dan bedenkt hoe mevrouw Hartini mij over Bapak schrijft, dan klopt er iets niet. Ik keur dit zeer af.

Ik nam het laatste vliegtuig terug naar Amsterdam. Reisde met Herman Eetgerink van De Telegraaf.

Dewi vertelde dat zij in 1964 had geweigerd naar Indonesië terug te keren. Eerst schreef Bung Karno haar brieven. Daarna werden het telegrammen. Ze werden in code verzonden. Het gevolg was dat de hele Indonesische ambassade in Tokio erover meekletste tot consternatie van Dewi. Begrijpelijk ook. Zij had werkelijk stapels met telegrammen op roze ambassadepapier. ‘Bapak wrote so many letters; of course, it moved me.’ Ze dacht na en zei: ‘My God, if I see now all these letters, saying I am desperate, please come back, I cannot live without you, you kill me, and so forth, she remarked: “I must have been a terrible wife to him”.’

Zij had de president bezworen te doen en laten wat hij wilde op zijn buitenlandse reizen: ‘But, please, do not sleep with Japanese women.’ Vervolgens was zij er achter gekomen dat hij toch een slippertje in Tokio had gemaakt. Zij was van de kaart geweest, want zij had hem gesmeekt ‘not to dishonour me’. Het gevolg was geweest dat haar moeder uit schaamte over haar was overleden: ‘While I said so often on Japanese televi-

265 Ik kan me dit voorstellen, want Bung Karno liet mij ook enkele jaren links liggen als gevolg van leugens die hem waren verteld.

[p. 205]

sion that Bapak was my God, and I lived for him.’ Zij vertelde dat ook haar broer Jaso²⁶⁶ zelfmoord had gepleegd om haar niet in de weg te staan in haar betrekkingen tot Sukarno. ‘Jaso went with my Mother, so I asked Bapak not to dishonour me, but he did.’

‘Do you know, that Hartini had the ambassador to Cairo recalled, because Bapak slept with a girl while he was there? Really, she is a bitch. On the way to Bapak's funeral in Blitar, she took a bunch of newly printed roepiah bills from her purse and started to count her household money. Can you imagine? She gave me one bill as a souvenir.’ Hartini had Dewi gevraagd: ‘Do not drag my name through the mud, when you write your book.’ ‘Allright’ had Dewi geantwoord. Maar, inderdaad, het was zeer onfris wat mevrouw Hartini uiteindelijk zelf heeft geschreven, weliswaar niet in een boek, maar in artikelen. Dewi vervolgde: ‘I made a big mistake, when I wrote Bapak in 1969 to give me a temporary divorce, so I could write my book.²⁶⁷ I wrote him two letters explaining, that it meant nothing. But Guntur Sukarno did not even give my letters to Bapak.’ Zij vertelde dat Guntur (in 1973) nog altijd weigerde bepaalde albums en ander bezittingen van haar terug te geven. Dineerde in Bilthoven met mam en broer Theo, die nu verbonden is aan een Amerikaanse staalfirma in Lugano. Het was allemaal buitengewoon plezierig. Vooral mam was kennelijk in haar nopjes dat we met zijn drieën waren. Toch begrijp ik weinig meer van Theo. Ik weet dat hij mijn broer is, maar verder herken ik vrijwel niets meer in hem.

266 Haar huis in Jakarta was naar hem ‘Wisma Jaso’ genoemd.

267 Waarom dit nodig was om een boek te schrijven dat er nooit zou komen, ontgaat me in 1991.

27 augustus 1973

Dewi aarzelde of zij zal trouwen met Francisco Paesa. ‘What is your opinion?’ vroeg zij.

‘Do it; but perhaps not yet.’

‘I think it is my destiny to carry the name Sukarno. At least, for the time being it will be.’ Wanneer eenmaal haar boek geschreven zou zijn kon ze nog altijd een broer of zuster voor Kartika overwegen: ‘Otherwise, if I die, she will be all alone.’ Toen zij zag dat ik tegen middernacht zat te knikkebollen zei ze: ‘You will have to keep me company.’ Daarop begon zij over homoseksualiteit. ‘What do boys do?’ vroeg zij. Wij kwamen steeds op onze uitgangspunten terug. Zij vertelde dat vrouwen in Parijs en New York steeds meer moeite hadden om es-

[p. 206]

corts te vinden: ‘Because all the nice and attractive guys are gay nowadays.’

Ronald Gase kwam kleppen. Hij meldde dat Willem Drees nu een brief van Anak Agung Gde Agung had ontvangen, waarin hij schrijft nooit gezegd te hebben dat Drees hem had verteld nu te beseffen door Luns te zijn misleid. Hij zou dit ook niet in zijn boek vermelden. We vroegen ons af hoe de ‘lange arm’ van Drees ook deze vervalsing van de waarheid heeft kunnen bewerkstellingen. We weten zelfs allemaal dat Drees het wel heeft gezegd en ook heeft geschreven dat Luns hem had bedonderd. Ik belde André Spoor die adviseerde Anak Agung er aan te herinneren dat de ambassadeur de opmerking van Drees ook aan hem had verteld. Spoor leek in een stemming Anak Agung not to let get away with murder. Wie weet heeft Drees de affaire van ‘de loslopende luitenant’ (door Anak Agung gebezigd)²⁶⁸ aangewend om de Indonesische diplomaat onder druk te zetten. Piet Dankert gaat een bezoek brengen aan Ronald Gase in diens flat om al zijn materiaal te bekijken. Dankert heeft Gase al gewaarschuwd dat hij misschien als getuige onder ede zou kunnen worden opgeroepen door de parlementaire commissie.

268 Die luitenant had volgens Anak Agung Sukarno moeten doodschieten.

28 augustus 1973

Dineerde in Asia met Ronald Gase. Dankert was langsgekomen en had alles gezien. Hij zou de geheime brief aan de Kamercommissie tonen. Dan is er helemaal geen reden meer om een onderzoek naar Luns uit de weg te gaan. Wat vreemd is dat Gase nu zegt nog slechts met André Spoor te willen samenwerken. Het zal me worst wezen. Hij is natuurlijk ook nog nauwelijks volwassen. Intussen zou Dankert zijn naam te berde brengen in het partijbestuur want Gase schijnt politieke aspiraties te hebben. Hij zou er wel voor voelen in de Amsterdamse gemeenteraad zitting te nemen. Wel ja. Zo hoor je nog eens wat.

Haalde in de Leidsestraat croissants, die mam zo heerlijk vindt. We lunchten in de tuin in Bilthoven. Ik viel in mijn stoel in slaap. Peter komt vannacht om 03.00 uur uit Californië terug. Maar het toestel was nog verder vertraagd tot 15.00 uur vanmiddag. Theo Cammann, Peters vriendje in Tilburg, belde dat zij samen in Tilburg psychologie gingen studeren. Dat was ook nieuw voor me. Het bracht me verder in verwarring.

Tegen 17.00 uur kwam Peter eindelijk door de douane. We omhelsden elkaar. Ik huilde.

We dineerden in de Cave. Hij moet een heerlijke tijd hebben

[p. 207]

gehad. Hij schijnt op weg naar Disneyland met Richard Hunter een klein stukje lsd te hebben genomen en was prompt way-out op de trip, wat hij een positieve ervaring noemde. Maar er volgden wel twee dagen van diepe depressie op. Het is onmogelijk om alles wat hij aan ervaringen vertelde te reconstrueren. Hij verbaast zich nog altijd over zijn succes bij de boys.

Na een cheque van een halve ton in Botswana aan Sir Seretse Kama te hebben overhandigd voor natuurbescherming is prins Bernhard in Zuid-Afrika aangekomen.

29 augustus 1973

Mevrouw Sukadi van de Indonesische ambassade deelde mee dat ik op 4 september een ontmoeting met generaal Alamsjah zal hebben.

Dewi belde. Toen ik zei dat er geen foto van mevrouw Hartini in mijn boek kwam, zei ze: ‘I give you a big kiss’ Ik begrijp zoiets niet.²⁶⁹

Ronald Gase is bij Andre Spoor op bezoek.

Ik schreef Piet Dankert dat het de hoogste tijd werd dat er een parlementaire enquête kwam over Nieuw-Guinea. En, ten tweede, dat het toch vrij pittig was dat prins Bernhard zijn gouden arkjes de wereld rondbracht in een regeringsfellowship.

We vertrokken om 14.00 uur naar Parijs en arriveerden om 19.00 uur. We hebben op ons elfendertigst gereden. We hebben over van alles en nog wat gepraat en ontspannen gedineerd in La Menandière, altijd uitstekend voer in Frankrijk. We kissed goodnight.

269 Uiteindelijk zou er één foto van mevrouw Hartini en twee van Dewi in Den Vaderland Getrouwe staan.

30 augustus 1973

Parijs, Hotel Vendôme

Toen we hier gisteren incheckten, gebeurde wat nooit eerder geschiedde: ons werd meegedeeld dat vanwege een wet uit de negentiende eeuw, het twee mensen van dezelfde sekse niet was toegestaan in een twijfelaar te slapen. Kamer 41 was dus niet zu haben. Het werd 35. Het kan ons niets schelen, maar wat een archaïsche mentaliteit in Parijs in 1973.

Ontmoette Bertie Hilverdink²⁷⁰ en moest erg aan zijn gezicht wennen, dat hij met plastische chirurgie had laten behandelen. Oorspronkelijk had hij een platte Javaanse neus. Hij heeft nu een puntneus. Ik vrees dat de plumbing niet helemaal juist werd aangesloten. Hopeloos.

270 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 208]

Zag een jongen lopen, helemaal Peter van Leeuwen Boomkamp, de schat.²⁷¹

271 Idem.

31 augustus 1973

Café de la Paix

We hebben hier twee absoluut heerlijke dagen doorgebracht. Hij vertelde hoe iedereen na het avondeten in Californië onrustig werd over waar naartoe te gaan: naar welke bar of club en met wie to fuck. Bertie had het er ook al over dat faire la court er niet meer bij was. Het ging nu alleen nog om wel of niet naar bed. Mensen zagen elkaar steeds meer als puur seksobject. Peter was vooral onder de indruk van de hoeveelheid agressie die in Amerika rondwaarde: ‘Het is al die zogenaamde vrijheid die deze agressiviteit veroorzaakt,’ zei hij.

Geert Mak heeft de vragen van Fred van de Spek aan de minister over het gebruik van de regeringsfellowship voor het Wereld Natuur Fonds prima opgesteld en mij toegezonden. Wanneer er niet enige controle is doen ze op den duur maar raak, ook op Soestdijk.²⁷²

272 Zie bijlage 29.

1 september 1973

Peter is, nadat we vijf dagen samen waren, naar Tilburg vertrokken. Was bijna in tranen toen hij beneden kwam om naar de trein te gaan. Hij liep naar mijn bureaustoel om me te omhelzen.

Ronald Gase belde om te vertellen dat hij anderhalf uur met André Spoor had gesproken. Hofland heeft zich vijftien minuten bij hen gevoegd. Henk had Spoor en Gase er weer eens van proberen te overtuigen dat Luns absoluut niets onrechtmatigs had gedaan of gezegd. Onbegrijpelijk voor een beroemde tegellichter! Gase heeft Spoor al zijn materiaal aangeboden als Den Vaderland Getrouwe eenmaal uit zou zijn. Ik zei maar niets, maar ik begrijp dan niet waarom ik geen gebruik mag maken in mijn boek van sommige van die zogenaamde geheime stukken van de geschiedenisvervalsers in Den Haag.

De avro liet als entertainment zien hoe een rinoceros met een jong door wolven werd aangevallen, compleet met het doods-gekerm van het weerloze jong erbij. Ik riep: ‘Oh God, turn off the damned poison-machine...’ Zo worden mensen 's avonds bij een kopje thee in de huiskamer op de zogenaamde werkelijkheid vergast. Wat er in feite gebeurt is dat je steeds verder afstompt voor dergelijke verschrikkingen.

[p. 209]

2 september 1973

Carel Enkelaar en Liny vieren hun zilveren huwelijksfeest. Ik heb geschreven liever niet in te gaan op hun vriendelijke uitnodiging want ik wil bij de huidige verhoudingen helemaal niets meer van doen hebben met Hagedorn en zelfs Klaas Jan Hindriks. Ik zal hun het borstbeeldje van John F. Kennedy als cadeau geven, want ik geef eigenlijk niets meer om de Kennedy's.

Piet Dankert verwachtte niet dat de commissie op haar besluit terug zou komen dat ze de kwestie geen parlementaire enquête waard vonden. Maar Dankert moet Spoor nog spreken.

Stan Huygens meldt dat prins Bernhard volgens het blad De Transvaler als een dief in de nacht Zuid-Afrika is binnengekomen en weer vertrokken.²⁷³ Ook de honorair-consul van Nederland in Bloemfontein, prof. dr. Ernst van Zinderen Bakker (66) is afgetreden uit protest tegen de politiek van het kabinet-Den Uyl ten opzichte van Zuid-Afrika. In 1951 is de prins in Zuid-Afrika met egards en veel luister ontvangen, maar die dagen zijn nu voorbij. De Telegraaf meldt ook dat er vragen over de Afrika-reis van de prins zijn gesteld in de Kamer.²⁷⁴

273 Hetzelfde zou in 1988, toen ik zelf in Zuid-Afrika was, nog eens gebeuren. Geen media in Nederland, ook niet Vrij Nederland, waren bereid hier melding van te maken.

274 De Telegraaf, 31 augustus 1973.

3 september 1973

Bracht Rinus Ferdinandusse een kopie van de vragen van de psp over prins Bernhard. Gaf ze eveneens aan Gerard van den Boomen van De Nieuwe Linie.

Mevrouw Sukadi van de Indonesische ambassade belde om te zeggen dat de ontmoeting met generaal Alamsjah morgen niet zou doorgaan. Een half uur later belde zij dat ik morgen toch om 10.00 uur werd verwacht.

André Spoor kon zich niet herinneren dat dr. J.H. van Roijen hem ooit vertelde dat de ambassadeur ten einde raad naar koningin Juliana was gestapt om haar te informeren dat Luns de zaak belazerde. Hij gaf wel toe onlangs een gesprek met Van Roijen te hebben gehad en dat dit onderwerp daarbij ter sprake was gekomen. Van Roijen heeft hem natuurlijk op het hart gedrukt dit belangrijke detail prompt ‘te vergeten’. Als ook Spoor nu aan geheugenverlies gaat leiden, wie houd je dan over?

Het rondspankeren van Ronald Gase in de affaire-Luns en - Nieuw-Guinea heeft zoals ik dit steeds heb gevoeld een belangrijk nadeel. Het heeft de heren verdoezelaars tijd gegeven de details, die ik zou gaan openbaren, verder bij te slijpen en te vervalsen. Het verrassingselement is weg, want Gase weet vrij-

[p. 210]

wel precies wat ik weet, ga doen of schrijf. Anderzijds kan het me niets schelen, want ik werk niet voor nu of morgen, maar voor later, veel later. Zelfs, toen ik tegen Gase zei dat hij te veel rondkletste en ik om die reden hem de drukproeven van Den Vaderland Getrouwe niet ter inzage gaf, antwoordde hij nota bene: ‘Dat is misschien ook beter.’ Ik besef steeds weer dat ik me niet met die jongen had moeten inlaten. Nu schrijft Willem Drees hem immers dat Anak Agung het uiterst belangrijke gesprek met Drees niet gaat publiceren? Wat denken ze toch met die onzin uiteindelijk te bereiken? Het is een bunch of basterds, allemaal.

Ik zie nu pas in De Journalist²⁷⁵ dat mijn klacht bij de Raad van de Journalistiek tegen H. Goeman Borgesius en Peter Zonneveld (fotograaf) niet behandeld kon worden, omdat beide heren weigerden voor de Raad te verschijnen. De heren bij De Telegraaf storen zich aan God noch gebod. Zij plaatsen zich boven de algemeen aanvaarde wetten en regels: hoe komt het toch dat niemand dit in de smiezen heeft en dit blad de populairste krant van Nederland blijft.

275 De Journalist, 15 juli 1973.

[p. 211]

4 september 1973

Tot mijn verbazing zei Spoor tegen het einde van ons gesprek: ‘Laat me dan nog eens horen wat je over ons gesprek in je boek schrijft, misschien herinner ik het me dan weer...’ Stel je voor je iets dermate belangrijks niet meer te herinneren! Spoor kwam met die informatie indertijd uit Londen terug, toen hij via mijn advies aan de nos in 1970 bij dr. J.H. van Roijen in Londen op verzoek van Carel Enkelaar meer informatie was gaan inwinnen. Het ging ook over de rol van de Kennedy's in de kwestie-Nieuw-Guinea. En nu zijn ze dit allemaal vergeten? Bullshit.

Ronald Gase kwam weer langs. Zijn optreden begint me te herinneren aan de bezoekjes van mevrouw Ráell begin jaren vijftig.²⁷⁶ Hij zei dat Hofland me bij alles voor gek uitmaakte en dat mijn voormalige vriend nu vervuld is van haat tegen mij. Henk Hofland zat hem aan te moedigen toch vooral zelf naar Joseph Luns te gaan om eindelijk tot andere inzichten te komen. Luns schijnt dit tot dusverre te hebben afgewimpeld. Na wat Hofland me geflikt heeft met zijn Telegraaf-lifter op Amerbos en de sovjetdiplomaten zou ik hem eigenlijk moeten haten, maar zover ben ik nog lang niet. Henk is tenslotte één van mijn oudste vrienden. Hij was het die me in de journalistiek haalde.

Ik verlang naar Erik van der Leeden. Maar eigenlijk had Immanuel Kant gelijk: het is beter niemand te zien en te ontmoeten. Kant zou nooit een love affair hebben gehad.²⁷⁷ Kant heeft mensen gekend die hij te hoog achtte om verliefd op te worden. Verliefd in de betekenis van: als een beest ermee omgaan. Ik denk dat dit kan, dat dit bestaat, zoals Epicurus in Samos.

Om 10.00 uur wachtte een jongen van het protocol van de Indonesische ambassade me op om me bij ambassadeur-generaal Alamsjah te brengen. We wachtten in de kamer van mevrouw Sukadi tot de ambassadeur binnenkwam.

Hij sprak niet tegen dat hij op 11 juli 1968 Bung Karno twee uur de tijd had gegeven om paleis Bogor te ontruimen. Hij voerde aan zowel mevrouw Fatmawati als mevrouw Hartini te hebben geholpen en eveneens te hebben beijverd dat Dewi haar huis Wisma Jaso terug zou krijgen, evenals de door hem eerder van Dewi gestolen auto's. Bung Karno had hem nooit gemogen. Ik keek de man nu eens goed aan en dacht: ik begrijp dat heel goed. Ondanks dit had Alamsjah zich ook ingespannen veel eerbetoon te organiseren bij Bung Karno's begra-

276 Zie Memoires 1925-1953.

277 Immanuel Kant, Observations on the Feeling of the Beautiful and the Sublime, University of California Press, 1960.

[p. 212]

fenis. Hij had Guruh Sukarno uit Amsterdam bij zich geroepen en hem gezegd: ‘Met Guntur is het niets geworden, zorg dat jij slaagt.’ Hij had op 15 augustus de Indonesische studenten in Nederland toegesproken en gezegd: ‘Vergeet nooit dat Bapak de stichter en de grote man van Indonesië is geweest.’ Zijn staf had gezegd: ‘Durft u dat wel te zeggen? Wat gebeurt er wanneer Jakarta dit ter ore komt?’ Ik werd een beetje misselijk van zijn geslijm.

Ik vroeg hem of hij van mening was dat Suharto Bung Karno was gaan haten. Die vraag bracht hem in aanzienlijke verwarring. Hij wist kennelijk niet wat hij moest antwoorden. Toen heb ik maar gezegd dat ik geen antwoord van hem verwachtte. Vervolgens sneed ik de in 1966 voorgevallen affaire-Verolme-Worms-Ibnu Sutowo aan. Hij deed alsof hij nooit van zijn leven een telegram van Worms had ontvangen, zoals deze immers had beweerd. Hij deed ook alsof hij niet wist wie de heer Darmadji²⁷⁸ was. Ook op dit punt kwam ik weinig verder.

Tenslotte trok ik van leer en zei me in gemoede af te vragen hoe men ooit had gedurfd Bung Karno op zijn oude dag te behandelen zoals men had gedaan. Hij begreep bijzonder goed dat ik hem ook bedoelde en hij boog zijn hoofd uit schaamte voorover. Ik was woedend. Ik zei dat het hele Suharto-regime me verder geen barst kon schelen en dat de enige axe I had to grind met de huidige regering in Jakarta de mensonterende behandeling van Bapak gedurende de laatste dagen van zijn leven was. ‘Indonesië interesseert me niet meer. Ik heb alle respect voor het Indonesische volk verloren dat geen hand uitstak om haar leider te helpen en de smerige leugens van de coupgeneraals en de cia blijkbaar geloofde.’ Hij liet er tot mijn verbazing schoorvoetend op volgen dat prins Bernhard een vriend van hem was. Ik dacht: die heeft inderdaad zijn hele leven aanleg voor verkeerde vrienden gehad, dus Alamsjah kan er ook nog wel bij. De thee die werd binnengebracht heb ik onaangeroerd gelaten. Ik zei dat meneer Sudjatmoko ook al had laten weten met mij niets te maken te willen hebben. Kon hij daar iets aan veranderen? ‘Kent u de uitdrukking play safe meneer Oltmans? Jakarta is een piramide. Ongeveer 99,8 procent doet wat de piramide doet. Dat was in Bung Karno's time al het geval.’ Bij vertrek uit zijn kantoor stond de staf gereed om naar binnen te gaan. Oud-ambassadeur Zairin Zain kwam uit een zijkamer en vroeg: ‘Hoe is het gegaan?’ De enige nuttige informatie die ik binnenhaalde was dat dr. Mohammed Hatta gisteren in Neder-

278 Zie Memoires 1966-1967.

[p. 213]

land was aangekomen. Ik kon per telefoon Rob Soetenhorst nog op tijd een bericht voor het avondblad doorgeven.²⁷⁹ Zain vroeg ook nog of ik nu niet te kritisch over Alamsjah in mijn boek wilde schrijven. Ik zal herlezen wat er staat. Ik kan mogelijk een of twee woorden nog veranderen maar de essentie van wat ik over die meneer heb te berichten blijft natuurlijk onveranderd.

Lunchte met Robert Ammerlaan en adviseerde hem een gesprek met Piet Dankert te hebben, wanneer hem werkelijk interesseerde wat er aan de knikker was met Luns en Nieuw-Guinea. Dolf Simons van voorlichting van Buitenlandse Zaken zou me bellen met gegevens over een aantal mensen in Den Vaderland Getrouwe. Hij zat in Nieuwspoort een glaasje te drinken.

Kaart van Gerda en Anton Constandse uit Oostenrijk. Ze zijn met neef en nicht per auto ‘lekker lui en als onnozele toeristen, die bos, heuvelen en burchten komen bekijken. Wij hopen dat je veel voorplezier hebt van je komende boek.’ Roeland en Mady Kerbosch schrijven uit Lusaka. Zij waren drie weken in Zaïre en meldden dat het land ‘onder de eenhoofdige leiding van de God Mobutu staat. Deprimerend om aan te zien.’ Ze hebben beter door wat Mobutu voorstelt dan prins Bernhard, tenzij de prins der Nederlanden van deze types houdt, wat er soms op lijkt.

279 nrc-Handelsblad, 4 september 1973 (voorpagina).

6 september 1973

Carel Enkelaar had bedacht dat het ‘aardig’ zou zijn de auto van koningin Juliana op weg naar de rai in Amsterdam door een helikopter te laten filmen. Jan Blokker noemt dit een onderdeel van ‘een golf van zwakzinnigheid’ en dat men ‘een paar ziekenbroeders op Enkelaar zou moeten afsturen (...) in een tamelijk streng bewaakte inrichting,’ en meer van dergelijke onzin.²⁸⁰ Meneer Blokker vergeet dat hij met zijn stukje genoeg over zichzelf vertelt om in de opinies van deze galspuiter nooit meer geïnteresseerd te zijn, wat bij mij al jaren het geval is.

Peter arriveerde. We zijn heerlijk naar het strand gegaan. Hij is vol van zijn eerste colleges psychologie en indrukken van de Universiteit Tilburg.

Bij Bruna had meneer Henk tegen Willem van Beusekom gezegd de proeven van Den Vaderland Getrouwe te willen lezen. ‘Als Oltmans iets van de koningin durft te zeggen dan krijgt hij het met mij aan de stok,’ aldus Henk Bruna. Hetzelfde scheen ten aanzien van De Telegraaf te gelden, Bruna's lijfblad.

280 De Volkskrant, 5 september 1973.

[p. 214]

7 september 1973

Om 02.45 uur belde Dewi uit Gland: ‘Do you know that Frank de Jong is writing a book?’ Zij voegde eraan toe: ‘I was so excited, I thought you should know.’ Ik zei, meneer De Jong kennende, absoluut niet geïnteresseerd te zijn in wat er mogelijk uit zijn koker zou kunnen komen. Ik kondigde aan dat de nos-televisie haar misschien zou filmen gelijktijdig met de publicatie van Bung Karno's brieven.

Er was op de conferentie in Algiers een botsing tussen Fidel Castro en prins Norodom Sihanouk. Castro noemde de Sovjet-Unie ‘de beste vriend’ van de niet-gebonden landen van Bandung, wat natuurlijk onzin is. Sihanouk bestreed dit dan ook en had gezegd dat wanneer dit waar was, Moskou eerst maar eens de betrekkingen met de verrader maarschalk Lon Nol moest verbreken. Hetzelfde geldt natuurlijk voor Suharto. Maar communistisch Cuba - en ook Joegoslavië - heeft nooit in de niet-gebonden groep van Bandung thuisgehoord. Ze hebben Cuba erbij gesleept om te proberen dat land uit het communistische blok weg te lokken. Maar als gevolg van de Amerikaanse chantagepolitiek ten aanzien van Havana bevindt Castro zich nu tot over zijn oren in een afhankelijke positie van Moskou wat lijnrecht indruist tegen Bung Karno's Bandung-concept.

8 september 1973

Om 07.00 uur reed ik door dichte mist naar Bilthoven. Mam was gereed voor vertrek. We gingen vrij snel naar Schiphol waar haar toestel voor Zürich enigszins vertraagd was. Zij scheen zeer ontspannen. Keek haar na tot zij de douanecontrole voorbij was en het gaf me een vreemd gevoel. Broer Theo wacht haar aan de andere kant op voor de rit naar Lugano.

9 september 1973

Ronald Gase kwam vertellen dat dr. Willem Drees, Gase negen brieven, samen vijfentwintig pagina's, had geschreven. De oud-premier had aangekondigd ermee op te houden. Ronald was het er mee eens dat hij door Drees was gebruikt om zekere zaken dicht gepleisterd te krijgen. Hij gaf me nu meer gelijk dan ooit. Hij zei van de man te walgen. Dat deed ik reeds sinds diens eerste brief aan mij in de jaren vijftig. Ik walgde niet van Drees, ik minachtte hem.

Peter is zojuist weer vertrokken met als gevolg het inmiddels bekende luchtzakeffect. Ik denk voortdurend hoeveel fouten ik ten opzichte van hem blijf maken. Zoals nervositeit over een aansteker die weg is en die dan in de auto blijkt te liggen. Of

[p. 215]

wanneer hij iets uit een krant wil knippen: ‘Ik heb die krant zelf nog niet eens gelezen.’ Zo is er zoveel wat niet aardig is en toch gebeurt.

Broer Theo belde om de goede aankomst van mam in Lugano te melden. Zij maakten vandaag een lange tocht. Mam geniet. Tante Jetty huist in Bilthoven. De kikker Kalimero is er ook nog.

Toch denk ik dat Peter hier een heerlijk weekend had. Ronald Gase kwam op Amerbos naar het nos-portret van Willem Drees in het programma Markant kijken. Dat was het werk van Henk Hofland als schrijver. Er werd absoluut niets gezegd dat niet al duizendmaal was verkondigd. Over de kwestie-Nieuw-Guinea werd met geen woord gerept. Drees kreeg weer de gelegenheid te herhalen dat Sukarno de heer Hitler had verheerlijkt en andere bakerpraatjes uit Anno dazumal. Laat ze maar, mijn beurt komt nog. Onbegrijpelijk dat dit het werk is van mensen die zichzelf journalist noemen, inbegrepen Hofland. Op die manier kan ik ook de goeie, brave meneer in Holland uithangen, maar het blijft een oneerlijke zaak. Naast me zat een jonge student met vijfentwintig pagina's brieven van Drees die ook niet wist wat hij zag bij deze vorm van ‘tegels lichten’ door de nos. Had Bram van der Lek gevraagd waarom hij nog altijd mijn boek Grenzen aan de groei niet besprak. Hij antwoordde.²⁸¹

281 Zie bijlage 30.

10 september 1973

Jan Koesen van het Audet-concern kwam langs vergezeld door een fotograaf voor een interview. Hij stelde vragen als: ‘Hoe vind je het om “gevaarlijk” genoemd te worden...’ Koesen wilde eigenlijk via dit gesprek een voorpublicatie over Den Vaderland Getrouwe in de wacht slepen. Ik heb hem eraan geholpen.²⁸²

Henk Bruna vindt dat ik toch nog te veel op De Telegraaf kanker in mijn nieuwe boek.

Piet Dankert heeft nog altijd niet met André Spoor gesproken. Klaas Jan Hindriks gaat met Spoor lunchen om te zien hoe een televisiegesprek met Dewi afgestemd kan worden op de publicatie van Bapaks brieven.

282 den vaderland getrouwe zet luns voor leugenaar was de kop van zijn 3/4 paginareportage in De Gelderlander van 14 september 1973. De reportage verscheen in alle Audet-bladen.

11 september 1973

Salvador Allende heeft het toch tegen de druk van Washington en God mag weten wat nog meer afgelegd. Voor de mensen in

[p. 216]

Chili breekt nu een Duitse bezettingsperiode aan. Allende zelf zal zijn dagen wel in Havana gaan slijten. Walgelijk. De man is democratisch gekozen, maar Amerikanen zijn alleen voor vrije verkiezingen die in hun eigen kraam te pas komen, of in hun straatje passen.

Liep het parlement binnen. Dries van Agt zat de zaak voor. Marcus Bakker was er en misschien acht andere Kamerleden. Het was een complete farce. Intussen vergaderde de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken. Om iets over 17.00 uur was Piet Dankert gereed om de pers te woord te staan. Er was letterlijk niemand. Ik ging geheel alleen tegenover hem aan de tafel zitten. Juist begon hij mij te dicteren wat er was gebeurd en besloten, toen er toch nog vier journalisten binnenkwamen, te weten het anp, Het Vrije Volk, De Stem en nog iemand. De nrc was er tot mijn ergernis niet, terwijl ik Spoor zo dringend had gevraagd iemand af te vaardigen.

De commissie stemde 14 tegen 2 stemmen - alleen de ppr en psp waren vóór - om geen parlementaire enquête over Nieuw-Guinea en Luns te houden. Hans van Mierlo vond het te vroeg om naar zo'n zwaar middel te grijpen, ‘maar hij helde er wel naar over,’ aldus Dankert. Maar de stemming om de Commissie voor de Vaderlandse Geschiedenis op te dragen de zaken uit te zoeken kreeg elf stemmen voor en zeven tegen. Dankert zei zonder meer: ‘Het is een feit dat Oltmans deze zaak opnieuw heeft aangezwengeld.’ Hij noemde ook Ronald Gase's onderzoek en werk in deze zaak. Ik vroeg de heer Dankert of ik de pers diens telefoonnummer mocht geven, wat ik deed. Zelf vroeg ik Dankert: ‘Heeft de door ons verschafte informatie nu tot het uiteindelijke besluit van uw commissie bijgedragen?’ Dat wilde Dankert niet toegeven. Hij zei keihard dat de commissie op basis van de brief van 17 oktober 1972 van minister Van Veen, dat een historisch onderzoek mogelijk was, opnieuw had gestemd.

‘Ik ben Joost,’ zei een assistent van Fred van der Spek die ik uitermate aantrekkelijk vond, goed gezicht, lang haar, in jeans, leren veter om zijn nek, een armband net als ik en niet zo ongewassen als Geert Mak. Hij nam me mee naar zijn baas. Van der Spek vertelde dat Piet Dankert de zitting opende met de mededeling dat er niet veel nieuws uit zijn onderzoekingen was gekomen. Dat loog hij. Fred, die beter wist, vond dit ook een zeer vreemde uitspraak. Fred overweegt de hele affaire in het parlement in stemming te brengen, ongeveer ten tijde van de publicatie van Den Vaderland Getrouwe.

[p. 217]

13 september 1973

Tegen middernacht belde Ronald Gase dat hij de hele avond met dr. Zairin Zain en dr. I. Salim had doorgebracht. Ben benieuwd wat daar uitgekomen zou kunnen zijn.

Kaart van Jan Cremer uit Mauritius.

De kranten berichten uitermate summier over het besluit van de Kamercommissie. Maar goed, de bal is aan het rollen.

Een chauffeur van de nrc kwam een set brieven van Bung Karno aan Dewi ophalen. Spoor schijnt nu de publicatie voor te bereiden.

14 september 1973

Ronald Gase kwam langs. Hij vertelde dat in verband met de bijeenkomst van de Kamercommissie de heer H.J. de Koster (Luns-trawant) naar dr. J.H. van Roijen was geweest en hoe Hans Hoefnagels van de Haagse Courant²⁸³ was ingeschakeld om een hoofdartikel te produceren. Over mijn klachten over Luns schreef hij: ‘Velen waren verrast. Het is immers hoogst ongebruikelijk dat er aan een klacht van een gewone burger²⁸⁴ zoveel aandacht wordt besteed. Bovendien was van deze burger bekend dat hij zelf in de Nieuw-Guinea-affaire een rol had gespeeld, tegengesteld aan Luns. Waarom dan toch een onderzoek?’

Hij geeft een overzicht van wat ik reeds, inbegrepen op televisie, had aangedragen om duidelijk te maken dat Luns de kluit bedonderde, maar dan schrijft hij: ‘Luns heeft gewoekerd met het weinige dat hij had om zo lang mogelijk te kunnen blijven streven naar het zelfbeschikkingsrecht voor de Papoea's (...). Achteraf²⁸⁵ kan men het met Luns' beleid oneens zijn. Historici mogen daarover oordelen. Een onderzoek dat Luns min of meer in de beklaagdenbank zou zetten, is staatsrechtelijk ongepast (kabinet en Kamerleden van toen zijn verantwoordelijk), en wordt door de bekende feiten niet gerechtvaardigd.’²⁸⁶ Het gesprek tussen minister De Koster en Hoefnagels had geen windeieren opgeleverd. Een dergelijk hoofdartikel kwam goed van pas aan de vooravond van de Kamercommissie om de pro-Luns-fractie een steuntje in de rug te geven.

283 Haagse Courant, 8 september 1973. Eens was Hoefnagels een collega op de redactie buitenland van het Algemeen Handelsblad, terwijl we ook klasgenoten op Nijenrode waren. Hij kon beter weten dan hij schreef.

284 Ik was geen ‘gewone burger’ maar een journalist.

285 Wat bedoelt hij met achteraf: ik heb het wijd en zijd sedert januari 1957 verkondigd dat Luns een failliete politiek voerde, maar dat was nadat ik in Jakarta mijn licht was gaan opsteken.

286 Zie voor tekst bijlage 31.

[p. 218]

Het verhaal van mevrouw Hortense Allende is een herhaling van de coupintriges in Indonesië. Er zaten zeventien kogelverwondingen in Salvador Allende. Tito beschuldigde de Chileense generaals die door Washington waren ingehuurd van de moord op de wettige president van Chili, wat een feit is. De grootscheepse razzia's in Santiago zijn huiveringwekkend. Duizenden mensen worden in een stadion als vee bijeengedreven met vuurmonden op hen gericht. Ik begrijp niet hoe militairen - vandaag de dag - zich voor deze doeleinden laten gebruiken, terwijl ze zelf uit de massa voortkomen. Chou En-lai wordt ook met de dag gekker. Hij verklaarde ‘a radiant future’ te zien voor de mensheid. Waar haalt zo'n man dit vandaan?

Een brief van George de Mohrenschildt²⁸⁷ uit Dallas begint aldus:

287 Ter herinnering: Lee Harvey Oswalds Dallas godfather.

15 september 1973

De nos schijnt nu besloten te hebben om een televisiegesprek met Dewi Sukarno te maken naar aanleiding van de publicatie van Bung Karno's brieven.

Professor Wim Wertheim zei vanmorgen dat wat in Chili was

[p. 219]

gebeurd opnieuw bewees dat alleen via oorlog en bloedvergieten de derde wereld zich uit het moeras van achtergeblevenheid zou kunnen trekken.

Peter was vandaag hier.

16 september 1973

Het is niet mogelijk te beschrijven hoe we samen een dag op het strand beleven. We zijn heel ver gelopen. Geen spanningen, helemaal super. Hij knippert weer iets met één oog. Ik weet niet waarom dit is.

Vannacht om 02.00 uur belde Dewi. Zij had een interview van drie uur aan Time gegeven die vooral hadden gevraagd niets aan Newsweek te zeggen. Zij had geen brieven van Bung Karno laten zien of weggegeven en vroeg of ze nu inderdaad Newsweek links moest laten liggen. Zij beklaagde zich dat Spoor de foto van Sukarno met Nasution en Suharto had teruggezonden in een gewone enveloppe, zonder stickers met het opschrift foto of niet vouwen, zodat zij deze verkreukeld en beschadigd had terugontvangen.

Spoor liet me opbellen dat de nrc-chauffeur om 12.15 uur met de tekst van het te publiceren artikel op Schiphol zou zijn. Ik ging erheen. Niemand. Zelfs Spoor verneukt je bij het leven. Eerst waren de aantekeningen (die ik van Anak Agung maakte) zogenaamd verdwenen, nadat ik ze hem ter inzage had geleend. Nu dit. Wat volgt?

17 september 1973²⁸⁸

Vloog naar Parijs en was om 17.30 uur bij Dewi Sukarno aan Avenue Montaigne. Kartika opende de deur van het appartement en wilde een typemachine laten zien dat zij van Dewi had gekregen. Dewi nam me mee naar de zitkamer. Zij wilde me voorstellen aan haar vriend, de ambassadeur van Sri Lanka, Tissa Wijeyeratne. De diplomaat droeg een zwart pak met tuniek en een felrode pochet. Voor de flat had ik een Volkswagen met cd-nummer zien staan. Hij stak een redevoering af over buitenlandse politiek en vroeg of ik de gedachte van nasakom²⁸⁹ onderstreepte. Hij zei zelf lid van de Communistische Partij op Sri Lanka te zijn. Aanvankelijk was hij vereerd geweest om tot ambassadeur in Frankrijk te worden benoemd, maar na twee maanden was de lol er toch af. Iedereen sprak hem nu met excellentie aan en het beviel hem helemaal niet.

288 Zie bijlage 32, een kaart van mam uit Italie; haar handschrift wil ik bewaard hebben.

289 Nationalism, Socialism and Communism als partnerconcepten voor de staat, zoals door Bung Karno gepropageerd voor Indonesië.

[p. 220]

Sprekend over Chili, zei hij gisteren aan mevrouw S.W.R.D. Bandaranaike, de premier, gevraagd te hebben welke stappen waren genomen om dergelijke gebeurtenissen in Sri Lanka bij voorbaat uit te sluiten. Hij vroeg of ik hem morgen op zijn ambassade wilde bezoeken.

Na zijn vertrek begonnen Dewi en ik verdere plannen te bespreken. In een andere kamer was Kartika met mevrouw Azuma met een pianoles bezig. Dewi had Robert Kroon het verhaal van Bung Karno's brieven voor Time gegeven, maar bedongen dat de nrc de primeur had. Zij vond Kroon overigens ‘slow and stupid’. ‘You and I are a disastrous combination, yet, we are the only team that can complete the book together,’ zei ze. Zij had er geen bezwaar tegen wanneer de nrc al op 22 september met het verhaal zou komen. Ik vroeg of ze zin had om naar Holland te komen. Zij aarzelde. Ik denk trouwens dat ze na de scène met de voordeur op Amerbos nog steeds geen visum voor Holland kan krijgen. Zij luncht morgen met dr. Mohammed Hatta en echtgenote. Zij vroeg of ze hen van de brieven zou vertellen. Ik zei: ‘Whatever you do, make sure you fight for Bapak.’ Ik vertelde haar dat meneer Hatta in 1966 had gezegd dat Bung Karno rijp was voor een psychiatrische behandeling. Wat meer over Hatta zei dan over president Sukarno, die ik in 1966 uitvoerig zelf meemaakte. Alleen al die uitlating van Hatta sprak boekdelen over die man.

18 september 1973

Parijs, Hotel Vendôme

De kastanjebomen verkleuren.

De nos-crew, Klaas Jan Hindriks, Ben van Meerendonk, Rudolf Spoor en consorten zitten allemaal in het poepdure Hilton Hotel. Ze doen maar. Ontmoette Klaas Jan vijftien minuten om het gesprek met Dewi door te nemen. Hij weet eigenlijk helemaal niets van de ins and outs van Indonesië of wat daar is gebeurd.

De opname verliep wel redelijk. Dewi kritiseerde het boek van Anthonie Dake en bracht zelfs de Cemsto (schoonmaakbedrijf) van deze ‘journalist’ in het geding, wat ze er bij de nos zeker uit gaan halen. Had haar dringend gevraagd de Cemsto er niet bij te betrekken, maar met Dewi weet je nooit wat er gebeurt. Ze roerde zelfs De Telegraaf-reportage over ‘de kijvende vrouwen’ van Sukarno aan, maar noemde gelukkig Frank de Jong niet. Zij bracht naar voren, waar ik altijd op hamer, dat de nationale schuld van Indonesië onder Sukarno 2,3 miljard dollar was en onder Suharto in vijf jaar tijd opgelopen tot 9 miljard.

[p. 221]

Ik vond Klaas Jan eigenlijk niet zo effectief in dit gesprek, vooral omdat hij niet in de materie thuis was. Toen ik na afloop herinnerde aan het feit dat ik vermeld zou moeten worden als producer, keek Klaas Jan hogelijk verbaasd, alsof dit nieuw voor hem was. Wie had het gesprek mogelijk gemaakt? We kwamen na veel geklets overeen dat vermeld zou worden ‘voorbereiding Willem Oltmans’.

Alles ging goed tot na de opname. Eerst lanceerde Ben van Meerendonk een soort halfslachtige opmerking over mijn twijfelachtige integriteit. Wat later verklaarde hij dat hij verwachtte dat ik de nieuwe premier van Nederland zou worden. Dewi hoorde dit allemaal aan. Ik kon zien dat deze uitspraken van een lid van het door mij binnengebrachte nos-team haar verbaasde. Van Meerendonk zat me gewoon in de maling te nemen. Ik besloot in te grijpen en verzocht hem zijn idioterieën achterwege te laten en zich voor een keer behoorlijk te gedragen, tenminste als hij te gast was van mijn vrienden, in dit geval mevrouw Dewi Sukarno. Klaas Jan probeerde te sussen: ‘Het was maar plagerij.’ Ik ken deze stunts van de boeren uit Hilversum. Niet in mijn aanwezigheid. De stemming was enige tijd gespannen. Even later kwam een Mercedes van de Pertamina oliemaatschappij Dewi halen voor de lunch met de Hatta's.

Bij thuiskomst in Amerbos belde Ronald Gase om te melden dat hij nu bij professor W. Schermerhorn was geweest. In het algemeen scheen de oud-premier mijn opvattingen over Luns en Nieuw-Guinea te delen. En toch, als gevolg van het constante doorvragen van Gase kreeg ik opnieuw het gevoel dat hij eigenlijk naar alle kanten spioneert. Het is namelijk verdacht stil van de zijde van de vijand.

Dewi belde om te vertellen dat de Hatta's er voor honderd procent van overtuigd waren dat 1965 een communistische coup is geweest. ‘Zij zijn nu zo door Pertamina in de watten gelegd’, aldus Dewi, ‘dat ze mij de indruk gaven dat het hen niets meer kon schelen wat er over Bapak werd gezegd of wie wat had gedaan bij de coup van 1965.’ Zij vond dr. Hatta ook erg oud geworden. Verder vroeg zij of we haar opmerkingen over Anthonie Dake maar liever wilden schrappen.

Joop den Uyl was vanavond bij Koos Postema op dreef over Chili en de moord op Salvador Allende. Hij noemde wat er was gebeurd ‘puur fascisme’. Hij was in vuur en vlam. Ik probeerde de vara te bellen om de vraag te stellen: ‘En wat is het verschil met Suharto en de coup in Indonesië?’ Ik kwam er niet door, maar heb Den Uyl een brief geschreven.

Rogier van Otterloo speelde prachtig.

[p. 222]

19 september 1973

André Spoor is ook schuldig. Ik had het kunnen weten, nadat hij de aantekeningen van mijn gesprek met Anak Agung zogenaamd was kwijtgeraakt. We zouden samen de tekst bekijken van de presentatie van Bung Karno's brieven. Toen ik hem belde zei hij dat dit niet meer nodig was. Hij kwam niet terug op het feit dat er nooit een nrc-chauffeur op Schiphol was verschenen, waar ik stond te wachten. Hij wilde misschien daar niet ook nog over liegen. Vaststaat dat ik Spoor ook niet meer kan vertrouwen.

De Sunday Times in Londen heeft aan vriend Lücker laten weten - die hiervoor naar Londen vloog - dat de brieven van Bung Karno ‘misschien niet authentiek zijn’ en dat ze niet aantoonden dat Sukarno niet bij de moord op de generaals betrokken kon zijn geweest. Lücker vond deze reactie zelf ook belachelijk. The Observer was in het geheel niet geïnteresseerd. Indonesië is ook zo ver weg.

Vanmiddag ontmoette Spoor Hofland blijkbaar toevallig, die verbaasd was geweest dat André en ik naar Genève waren gevlogen voor een bezoek aan Dewi. ‘Komt er wat van?’ had hij gevraagd. ‘Ja, kijk zaterdag maar in de krant,’ had Spoor gezegd. Bob Nahuis van de nos had André gebeld om na te trekken of de brieven echt werden gepubliceerd. Zondag komt de nos met het gefilmde gesprek met Dewi Sukarno. Spoor realiseerde zich eveneens dat de geplande uitzending over Luns die avond mooi in het gedrang komt. Ik had inmiddels vernomen dat Luns zich buitengewoon onheus had uitgelaten over de dood van Bung Karno tijdens de opname van zijn film. Dit zou eruit worden weggelaten, maar ik ben niet van plan hierover mijn mond te houden.

Tenslotte roerde Spoor toch de kwestie van de op Schiphol af te leveren enveloppe aan en zei dermate overtuigend dat hij niet heeft geweten dat ik die niet gekregen had, dat ik weer twijfelde. Hij zei in ieder geval dat die tekst ergens op Schiphol moest slingeren. De afspraak was intussen dat mij de Engelse tekst ter hand zou worden gesteld, opdat ik die in Parijs aan Dewi zou kunnen geven. Ik zei zo maar opeens tegen André dat ik het gevoel had dat terwijl hij met me sprak er iemand aan zijn knie zat. Het was niet zijn knie, maar hij zei wel verwonderd te zijn over mijn Croisetiaanse capaciteiten.

Hij wilde vlug een vijfentwintigtal regels van me hebben over de brieven van generaal Nasution.²⁹⁰ Ik vroeg aan Spoor: ‘Hoe wist Hofland dat wij naar Genève waren geweest?’

290 Vrijwel onmiddellijk na dit gesprek zond ik ze per expresse van cs naar hem toe.

[p. 223]

‘Ik dacht eerst dat hij het van Wout Woltz had gehoord. Maar vandaag zei hij me dat hij het via Ronald Gase wist. Iedere keer als Gase bij jou is geweest rent hij naar Hofland. Intussen beschouwt Henk deze Gase als een van zijn patiënten die psychiatrische assistentie nodig hebben...,’ aldus Spoor. André waarschuwde andermaal rekening te houden met geklier van Gase.

Ging naar Bilthoven om mam te verwelkomen bij haar terugkeer uit Lugano. Zij had een absoluut heerlijke tijd gehad en was in high spirits. Ze had twee kleine souveniertjes voor me meegebracht Zij was nogal geschokt door het feit dat broer Theo vanwege de onzekerheid over hun toekomst in Lugano de meeste spullen in kisten had laten zitten. Hij had zijn vrouw verboden iets op te hangen. ‘Je vader was heel anders. Al had ik het hele huis vol willen hangen.’ Op een dag had Nellie gezegd een klein schilderijtje uit Spanje aan de muur te willen ophangen. Maar nee, het moest terug in de kist.²⁹¹ Ik zou Theo willen schrijven om Nellie please haar gang te laten gaan, maar we moeten allemaal ons eigen kruis dragen. Ze hebben samen in ieder geval mam een goddelijke vakantie bezorgd die als een frisse wind door haar leventje is gegaan.

Bij Bruna vroeg ik aan Wim van Beusekom of ik het nos-incident rond Luns alsnog aan het boek kon toevoegen. ‘Wat was de verheugendste gebeurtenis uit uw carrière, mijnheer Luns,’ werd de basterd gevraagd. Hij keek om zich heen: ‘Staat er iets aan? Nee, okay: Dat was Sukarno's dood.’

‘Laat die informatie maar liever voor je persconferentie later,’ aldus Van Beusekom. Ongelooflijk deze man: de populairste persoon in Nederland voor prins Bernhard. Mam was ook flabbergasted. In de tros-radiobode stond deze week ‘Luns kan niets fout doen bij het Nederlandse publiek...’

Ik heb weer druk moeten uitoefenen bij Bruna dat Den Vaderland Getrouwe nu toch snel uitkomt. Misschien op 6 november a.s. Wat een ramp dat niets op normale wijze is af te spreken of overeen te komen, of dat ze weten wat toewijding is. Alles wordt tegenwoordig alleen maar bereikt via pressie en desnoods subtiele chantage.

Klaas Jan Hindriks begon ons telefoongesprek met ‘dag schat’. Dit was de inleiding tot de vraag waarom ik een declaratie van 6.000 gulden had ingediend voor het televisiegesprek - en de voorbereiding ervoor - met Dewi Sukarno. Ik antwoordde dat dit hetzelfde honorarium was als voor de uitzending met Dewi

291 Heb een klein innerlijk gevecht of ik deze passage wel moet opnemen. Ik was zelf ook niet zo'n lieverdje toen ik getrouwd was. Ja en nee.

[p. 224]

in 1970. Hij vond mijn gevoel voor humor uitmuntend. ‘Reken maar,’ antwoordde ik. ‘Jullie romen bij de nos alleen mijn primeurs af en verder krijg ik nooit meer een kans of een opdracht. Nu zullen jullie gewoon driedubbel betalen indien je wat van mij wilt hebben.’ Hij bood 2.000 gulden, waar ik niet over piekerde. ‘Misschien kan de nos uit een andere pot dan 4.000 gulden aanvullen,’ zei hij toen ik mijn poot stijf hield, ‘vooral uit morele overwegingen om jou toch ergens aan de nos te binden.’ Ook zei hij dat er niet veel nieuws uit het gesprek met Dewi was gekomen. ‘Ja, omdat jij het gesprek per se zelf wilde voeren. Ik zou het anders hebben gedaan. Jij hebt verder helemaal niet meer aan de brieven van Nasution gedacht en D.N. Aidit kwam bij jou niet eens ter sprake.’

Waar André Spoor ook voortdurend over klaagt is het aantal idioten waar hij mee moet samenwerken en met wie hij proberen moet compromissen te vinden. Ik weet er alles van. Hij liever dan ik.

Heb het helemaal warm en transpireer nadat ik gekeken heb hoe Aad van den Heuvel op televisie liet zien, bij het begeleiden van een documentaire over Latijns-Amerikaanse guerrillos, dat een jongeman, in rijbroek en laarzen wordt neergeknald, neervalt en zijn benen nog even op en neer gaan als hij op zijn rug terechtkomt. Van den Heuvel laat het zelfs een tweede keer zien. Dit beeld geeft me hartkloppingen. Ik transpireer nog steeds. Meer dan afschuwelijk.

20 september 1973

Een juffrouw van de nos belt: ‘U had uw diensten aangeboden om de montage van het gesprek met mevrouw Sukarno bij te wonen. Maar omdat meneer Hindriks zelf in Nederland is hoeft dit nu niet.’ Ik antwoordde slechts erbij te willen zijn, omdat de heren die de film moeten monteren niet voldoende op de hoogte zijn van de verschillende besproken onderwerpen. Telefoneerde Dewi. Robert Kroon zou het bericht over de brieven van Bung Karno a.s. maandag pas, na de nrc-primeur in Time onder People laten afdrukken. Intussen schijnt Kroon Dewi te hebben gevraagd of zij Bung Karno in de Copacabana Club in Tokio had ontmoet, wat haar woedend maakte. Zij had op het punt gestaan Kroon als een baksteen te laten vallen.

Ineke Jungschlaeger van de nrc belde. Er was iets misgegaan met haar rubriek Wekelijks-dagboek in het zaterdagbijvoegsel, of ik het nog voor elkaar kon boksen mijn eigen dagboek op tijd gereed te hebben. ‘Harry Mulisch heeft gewoon krantenberichten overgeschreven, toen we het hem vroegen. U hebt

[p. 225]

tenminste een echt dagboek,’ zei ze. De nrc had 1.500 woorden nodig.

Vervolgens belde dezelfde nos-juffrouw weer op, nu met de mededeling dat ik om 15.00 uur vanmiddag ‘van harte welkom was bij de montage van het Dewi Sukarno-gesprek.’ Intussen kwam om 15.00 uur precies een taxi namens de nrc het dagboekartikel van mij halen.²⁹²

Toen ik tegen 16.00 uur Studio 146 van de nos binnenkwam was die fijne meneer Joop van Os net bezig Klaas Jan Hindriks te overtuigen dat mijn naam niet in de aankondiging van de film zou kunnen verschijnen. ‘Waarom te lang,’ hoorde ik Klaas Jan zeggen, ‘het komt toch op de rol?’

Ik vertelde dat Dewi had opgebeld met het verzoek het schoonmaakbedrijf van Anthonie Dake (Cemsto) eruit te laten. ‘Ja maar dat heb jij haar verteld,’ zei Klaas Jan.

‘Zeker, maar ik heb haar ook op het hart gedrukt dit juist niet in de film te zeggen.’

Na afloop gingen Klaas Jan en Van Os nog even op de gang smoezen. Ik deed net of ik het niet merkte. Toen werd me gezegd: ‘Je weet het, je kunt van ons 2.000 gulden krijgen, anders kunnen we geen zaken meer doen.’ Ik legde uit twee reizen naar Zwitserland en twee naar Parijs te hebben gemaakt en dat ik als freelance-journalist ook rond moest zien te komen. Ik vond trouwens Falco, de jongen achter de montagetafel, met zeer lang mooi blond haar, een baardje en een lekkere bek verreweg de aardigste en meest ongeschonden figuur in Studio 146. Bij thuiskomst belde de nrc. Mijn artikel was leesbaar maar te lang. In een lang gesprek werd van alles nog geschrapt.

Vanmorgen had ik Ronald Gase, toen hij al vroeg voor mijn deur stond, voor het eerst niet binnen gelaten. Hij was er de hele dag kapot van geweest en stond vanavond opnieuw voor de deur. Jezus, als ik zo'n zoon had gehad, hoe zou ik met hem zijn omgesprongen? Ronald schijnt werkelijk zeer pijnlijk getroffen te zijn geweest. Na een lang gesprek kwam hij voor me zitten en zei: ‘Ik heb nog nooit in mijn leven een verhouding gehad als met jou. Ik ben werkelijk dol op je.’ Hij was kennelijk oprecht. Het roerde me eigenlijk. Maar wat moest ik doen? Mijn vader wist ook niet hoe hij met ons moest omspringen. Hoe hanteer ik Ronald, want mijn koelheid kan ik niet veranderen.

Dewi Sukarno belde. Ze was op eigen houtje naar Flora Lewis van de New York Herald Tribune in Parijs gestapt. Ik wist dat

292 Gepubliceerd 22 september 1973 Zaterdag Bijvoegsel.

[p. 226]

André Spoor het aanbod van Bung Karno's brieven via de Londense vestiging aan New York had gedaan, dus toen Dewi ontdekte dat Lewis van niets wist had zij zich weer eens opgewonden. Ik vroeg Dewi of zij intussen Bung Karno's brieven aan Lewis had gegeven, want dat we zodoende de kans liepen dat de primeur naar de Tribune zou gaan. Eerst zei ze dit niet te hebben gedaan, maar na wat meer heen en weer praten gaf zij toe dit wel te hebben gedaan ‘because she insisted so much’. Het is nodig dat Spoor onmiddellijk met Flora Lewis belt zodat we de zaak in de hand houden.

21 september 1973

Het regent cats and dogs. De zomer is voorbij.

Bracht mam bloemen. Zij was nog steeds opgetogen over haar reis naar broer Theo en Nellie in Lugano.

Wim Klinkenberg vindt Den Vaderland Getrouwe ‘een goed boek’. Dat zegt me wat, want hij is tenminste au courant. Jaap Jansen had gezegd, het niet zo goed te vinden, want het was een boek dat een marxistisch fundament miste. Wim Klinkenberg - als echte communist - vond die opmerking van Jansen ‘stompzinnig en dom’. Jaap Jansen was blijkbaar wel enthousiast over de wijze waarop ik schreef. Dat is tenminste iets van ‘een kenner’ komende. Jaap vond dat Willem Drees er het allerlulligst van iedereen afkwam. Hij haalde er intussen nuttige fouten uit. Casper belde om te benadrukken dat hij zeer veel had gehad aan het lange gesprek dat we in het weekeinde voerden. Hij had zijn laatste vriendin nu toch maar losgelaten: ‘I was not really involved.’ Dat wist ik ook maar al te goed. Ik zei dat we nog veel meer samen moesten praten.

Wat Wim Klinkenberg ook duidelijk en onomwonden stelde was dat hij steeds meer vermoedde dat Henk Hofland banden met de bvd, en zelfs de cia, had en dat de stunt in mijn huis met fotograaf Peter Zonneveld van De Telegraaf en de sovjetdiplomaten in opdracht en in enwerking met de inlichtingendiensten was uitgevoerd.

Ik vind deze aantekening in 1991 in Hillbrow, Zuid-Afrika bij het schrijven van dit deel Memoires. Pas eind jaren tachtig kwamen voor het eerst bij mij de gedachten op dat Hofland mij in 1972 met die affaire in mijn huis bewust een oor heeft willen aannaaien. In 1973 ging de opmerking van Klinkenberg het ene oor in en het andere uit. Het kwam gewoon in de verste verte niet bij me op dat Hofland tot iets dergelijks tegenover zijn beste vriend op Nijenrode in staat zou zijn. Maar bij het teruglezen van wat werkelijk ge-

[p. 227]

beurde vielen mij een aantal punten op. Bijvoorbeeld, dat Hofland wel degelijk tegen de fotograaf van De Telegraaf had gezegd bij mij thuis foto's te kunnen maken van sovjetdiplomaten. Als ervaren journalist en hoofdredacteur kan hij niet anders dan geweten hebben dat dit voor mij de zeer nadelige en onthutsende gevolgen zou kunnen hebben. Ook het feit dat Mimi Hofland mij later zei hem nog nooit zo zenuwachtig en van slag te hebben gezien als gedurende de week nadat het incident op Amerbos plaatsvond, heeft me achteraf te denken gegeven. Daarbij komt dat me pas sedert het begin van 1991 duidelijk geworden is hoe de Nederlandse overheid sinds 1956 tegen mij te keer is gegaan door het aanwenden van de onwettigste en leugenachtigste praktijken die te bedenken zijn, zowel van de zijde van Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken en de bvd. Helaas begin ik nu pas, bijna twintig jaar later, inderdaad te geloven dat Wim Klinkenberg al in 1973 het bij het rechte eind heeft gehad. Ik sta er dan ook op dat de zaak van Hofland-Zonneveld tot de bodem wordt uitgezocht.

22 september 1973

De Sovjet-Unie heeft de diplomatieke betrekkingen met Chili verbroken. Wim Klinkenberg legde nog gisteren uit waarom Moskou zoiets juist niet zou doen. Ze hebben het inderdaad niet in Jakarta gedaan, maar dat was om gunstig af te steken bij Peking. Wie zal het zeggen. Wim vroeg zich ook af wat De Telegraaf met Den Vaderland Getrouwe zou doen. ‘Ze wachten eerst tot jonkheer Van Ellemeet jou een proces aandoet en dan brengen ze het in grote opmaak.’ Ik denk zelf dat ze mijn boek zullen doodzwijgen.²⁹³

Het Algemeen Dagblad bij monde van Martin Ros spreekt over nieuwe boeken van freule Wttewaal van Stoetwegen, Michiel van der Plas, Erik Hazelhoff Roelfzema en mij. De man zegt het volgende:²⁹⁴

Oltmans
Van een geheel andere orde is natuurlijk de geschiedschrijving van Willem L. Oltmans, de ‘verschrikkelijke’ journalist, die de Nederlandse diplomatie de laatste jaren heeft leren vrezen. Deze aanbidder van Soekarno en verliefd op roddeljournalistiek met-niveau is in Het Gat van Nederland al eens te voorschijn gekomen met zijn gigantische dagboek.
In dat programma fungeerde hij als een hele deftige Kuifje, een dóór en dóór voorname Haagse meneer, die toch graag de glazen bij nóg duurdere hoge omes ingooit. Uit het dagboek heeft Oltmans nu eens een keuze gedaan. Journalistieke onthullingen en persoonlijke ontboezemingen - en wie is niet benieuwd naar Oltmans' privé-leven? - staan naast elkaar in het eerstdaags bij Bruna verschijnende Den Vaderland Getrouwe.

293 Dat is ook precies gebeurd.

294 Algemeen Dagblad, 22 september 1973.

[p. 228]

Waar haalt zo'n man de onzin vandaan? Ik heb hem nog nooit ontmoet of gesproken.

Lang telefoongesprek met André Spoor. Rob Soetenhorst was onder de indruk geweest van mijn dagboektekst voor de krant van vandaag. Henk Hofland had tegen Wout Woltz gezegd: ‘Moet dat nou? André laat zich door Oltmans voor diens karretje spannen.’ Woltz had geantwoord: ‘Als jij de kans had gekregen om naar Genève te gaan voor deze story zou je dan niet zijn gegaan?’ Het is duidelijk dat Hofland negatief zit te stoken. Waar dank ik dit aan? Het is toch helemaal aan zijn eigen houding te danken dat ik veel meer en regelmatig contact met Spoor heb en bezig ben alle contact met Hofland voorgoed te verliezen.

Had hier eerder een vreemde man op bezoek die zei Van Es te heten en uit Den Haag te komen. Hij belde zojuist met een nog krankzinniger mededeling dat hij een zet in de Koude Oorlog wilde doen via het Witte Huis. Hij vroeg of ik een brief wilde afgeven dat ik van zijn project kennis had genomen. En ook dat ik het tijdens mijn komende bezoek aan mevrouw Indira Gandhi²⁹⁵ ter sprake zou brengen. Prompt probeerde hij me uit te lokken met: ‘Of ziet u mevrouw Gandhi nu niet...’, waarop ik uiteraard niet reageerde. Hij meende dat we beter als goede vrienden uit elkaar konden gaan: ‘En voor u ben ik nog wel speciaal naar Amsterdam gegaan.’ Hoe komt zo'n man erbij zich hier binnen te dringen? Wat is zijn werkelijke achtergrond?

Vandaag zullen dus de brieven van Bung Karno aan Dewi in het nrc verschijnen.

Om 13.40 uur kwam Peter ermee van het Centraal Station. De zaak is prima gepresenteerd. Ik ben vooral ook blij met mijn Hollands Dagboek. Ik belde mam en zei ook een paar regels aan haar te hebben gewijd. Zij antwoordde à la mejuffrouw Btiringh Boekhoudt: ‘Dat waren dan nog een paar regels te veel.’ Er stond ook in dat ‘mijn vriend Peter zijn colleges psychologie in Tilburg’ was begonnen. Hij reageerde er gekscherend op: ‘Ik kan er toch niets tegen doen.’ Mam wilde weten of het waar was wat ik had geschreven over het vogeltje dat via de schoorsteen in het hok van mijn verwarmingsketel terecht was gekomen. Natuurlijk was het waar.²⁹⁶

Iedereen belt. Wim van Beusekom vond mijn dagboek in de

295 Voor mijn tweede boek interviews over de Club van Rome, een bezoek wat wel door zou gaan.

296 Eerder nam ik dit detail hier niet op omdat er al zoveel beesten worden genoemd; dan zie ik weer een doodgereden fazant langs de weg of droom ik van een hond van mijn moeder. Het was dus waar.

[p. 229]

nrc ‘een goed verhaal’. Ik had tenslotte maar een paar uurtjes om het te schrijven. Professor Wertheim vond mijn dagboek beter dan Spoors reportage over Dewi's brieven. Hij vond erg belangrijk dat ik had vermeld - wat bij Spoor en de nos was gevallen - dat het Indonesische leger tijdens de coup een aantal brieven van D.N. Aidit aan Bung Karno had onderschept, waarin de secretaris-generaal van de Partai Kommunis Indonesia in alle toonaarden tegenover Bapak ontkende dat de pki bij de coup was betrokken. Ook vroeg Aidit of het blad Harian Rakjat weer mocht verschijnen. Ik schreef dat Dewi de vraag stelde: ‘Als Bung Karno met de pki zou hebben samengespannen, waarom schreef (volgens Nasution zelf) Aidit dan deze brieven aan de president?’ Eigenlijk gebruikte ik uit nood de dagboekpagina om nog iets van de belangrijke informatie die de sukkels - uit onwetendheid en ongeïnteresseerdheid in de prullenmand hadden gedaan, te redden.²⁹⁷

Belde de journalist Eetgerink van De Telegraaf en zei hem dat hij beter Frank de Jong de tip zou kunnen geven dat als deze nu Dewi Sukarno in Parijs zou bellen - en ik gaf haar Parijse nummer - De Jong de kans had dat zij hem een prima interview zou geven. Overigens zou ik ontkennen hem gebeld te hebben. ‘Waarom doe je dit?’ vroeg hij.

‘Het gaat om de coup in Indonesië en wat er werkelijk is gebeurd in 1965. Dat is belangrijker dan persoonlijke animositeit. Ik ben op bepaalde punten tegen Frank de Jong, inderdaad, maar niet a priori.’ Hoop dat hij de nuance begreep. Hij zei met de redactie besproken te hebben of Grenzen aan de groei zou worden besproken. ‘Op een dergelijke bespreking zou de straf van ontslag staan,’ had hij als antwoord gekregen.

Dr. Go, vriend van Wertheim, belde: ‘We zijn je zeer dankbaar. Geweldige publicatie. Dit moet naar Ruth McVey en naar Monsh University. Kunnen jullie morgenavond geen verband leggen tussen de gebeurtenissen in Chili en Indonesië?’ Ik zei dat ik Dewi dit al vorige week had gevraagd en zij doet dit juist in haar nos-gesprek. Go vond het prachtig dat ik in Hollands Dagboek voor de nrc had onderstreept dat generaal Alamsjah in Den Haag zich een persoonlijke vriend van prins Bernhard had genoemd. Hij voegde eraan toe: ‘De inlander die zich optrekt aan de tuan besar.’²⁹⁸ Ik had het vermeld om andermaal aan te tonen dat zkh niet kieskeurig was bij het selecteren van zijn ‘vrienden’. In werkelijkheid denk ik: soort zoekt soort.

Peter en ik gingen naar Thermos II. Ik ontmoette er Hans Geer-

297 Hollands Dagboek, NRC Handelsblad, 22 september 1973.

298 Grote mijnheer.

[p. 230]

lofs met een Amerikaan. Hij vertelde dat mijn dierbare Richard Thieuliette nu in Kabul zat en om driehonderd dollar had gevraagd. Hans wilde de wintermaanden naar hem toe gaan.²⁹⁹

299 Zijn drang naar India en Afghanistan zou het begin van een totale - en mijns inziens noodlottige- verandering in zijn leven zijn.

23 september 1973

Luns werd geïnterviewd voor de nos door Max van Rooij, die me een aardig ventje lijkt. Luns heeft nu net zo'n te bonkerige gouden armband als prins Bernhard om. Hij had van te voren al laten weten dat hem niets gevraagd mocht worden over Nederlandse politieke verhoudingen; natuurlijk, de kwestie Nieuw-Guinea was nu taboe. Maar goed, volgens Luns was men in België veel vrijer dan in Nederland. Gelukkig trappen steeds minder mensen in de praatjes van die meneer. Hij spreekt elders anders, omdat men hem niet kent. Hier hebben ze hem langzamerhand door, de proleet. Hij kon natuurlijk niet laten om Sukarno als ‘de grootste politieke vijand van Nederland’ af te schilderen, wat hij in de verste verte niet was. Max van Rooij was in dit opzicht een door de nos naar voren geschoven interviewer, die voor deze gewiekste kletskont geen partij was.

Luns verklaarde zich bezorgd over de wijze waarop jongeren zich tegenwoordig opstellen en de slappe houding dienaangaande van de Nederlandse bisschoppen, die zich nooit publiekelijk afkeurend uitspreken over zedeloosheid en pornografie. Nederlanders - en let op de onzin - speciaal linkse Nederlanders en extreem-linksen hebben volgens Luns een totaal gebrek aan humor. ‘Het ging erom het oppergezag van de paus volstrekt te aanvaarden en zich hieraan te onderwerpen,’ aldus Luns en meer van dergelijke nonsens. Hebben Luns - of Max van Rooij - ooit de Future of an Illusion van Sigmund Freud gelezen?

Tenslotte waagde Luns nog op te merken: ‘Men moet een zekere discretie bewaren betreffende vertrouwelijke gesprekken.’ Ja, ja. Uit dat vaatje wordt maar al te graag getapt in Den Haag. Waarom liet de nos mij Luns niet interviewen? Bot bovenop Markant met Luns volgde de aankondiging van het gesprek met Dewi Sukarno. Prima.

24 september 1973

Vlak voor het gesprek met Dewi begon arriveerde ongevraagd Ronald Gase. ‘De aantrekkingskracht van jouw huis is te sterk,’ zei hij. Intussen schijnen zijn moeder en vriendin mij te haten.

[p. 231]

Dewi kwam prima over. Peter zag het in Tilburg. Hij belde meteen en meende dat zij oprecht was overgekomen. Professor Wertheim belde als eerste en zei twijfels over Dewi te hebben, maar over het geheel genomen was het ‘uitstekend’. Carel Enkelaar: ‘Goed werk, Willem.’ Dr. Go hetzelfde. Hij merkte nog over de opname bij Luns op: ‘Heb je gezien dat er geen portret van koningin Juliana in zijn huis stond?’ Ik weet heel goed dat Luns nooit een foto van de koningin en prins heeft gekregen, zoals bijna iedereen op dat niveau in de regering. Mij heeft het buitengewoon goed gedaan dat via Dewi ‘de stem van Bung Karno’ deze avond werd verwoord, terwijl ook Luns weer eens aan het woord was.

Willem Klinkenberg vond dat Klaas Jan Hindriks het daarom zo slecht had gedaan ‘omdat hij kennelijk niet wist waar hij het over had”. Wim zei: ‘Je moet voortaan weigeren je medewerking te verlenen als die man het doet.’ Ik kan geen ijzer met handen breken. Om verder niet aangeduide redenen willen ze niet dat ik het doe, dus je moet roeien met de riemen die je hebt.

Vanmorgen lanceerde Jan Bank - zat Joris van den Berg nog maar bij de Volkskrant voor de televisierubriek - een grootschalige aanval op Panoramiek en Klaas Jan Hindriks. Bank vond de presentatie abominabel. Waarom maakte Hindriks de authenticiteit van Sukarno's brieven niet zonneklaar duidelijk? Pluspunt vond hij dat Dewi van de gelegenheid gebruik maakte aandacht voor de politieke gevangenen in Indonesië te vragen. Bank begrijpt echter niet dat de redactie over dit alles boven haar theewater is geraakt. Van mij weet men dat ik bezig ben ‘met het onthullen van verborgen feiten uit ons koloniale verleden en onze postkoloniale geschiedenis.’ Wanneer werkelijke onthullingen worden gedaan is bijkomend lawaai aanvaardbaar. Mij dunkt, dit zijn nogal geen opzienbarende onthullingen, de brieven van Sukarno aan Dewi. Bank kan het kennelijk niet hebben dat ik deze aspecten van de coup van 1965 heb ontdekt en als werkelijke tegels heb gelicht.

Meneer Van Herwen spreekt vanmorgen in De Telegraaf uitsluitend over het Markant-portret met Luns en doet alsof Dewi Sukarno niet op televisie is geweest. Er gaat niets boven eerlijke, feitelijke voorlichting. Recensent Ernst Ris van Het Vrije Volk merkt terzake op dat Luns zich ‘natuurlijk’ in België vrijer voelt, want ‘in het buitenland zijn diens minachting voor de Kamer en zijn blunders in de Nieuw-Guinea-politiek minder bekend....’ Ris trekt een prima lijn naar mevrouw Hortensia Allende die evenals Dewi voor haar overleden man opkomt en

[p. 232]

de Chili-moorden en de coup worden exact in het kader van Jakarta 1965 geplaatst, zoals ik wilde en hoopte. En zoals het is. Dineerde met mam. Zij vond Klaas Jan Hindriks een desastreuze interviewer. Dat ik haar in de nrc had genoemd was verder geen punt. ‘Ik mag toch wel laten zien dat ik een moeder heb?’ zei ik.

‘Men weet heus wel dat je niet uit een kool bent voortgekomen,’ antwoordde zij.

De oranjebruine herfstasters op mijn bureau zijn een constante bron van beauty.

André Spoor belde. Hij had een woedende telefoon van de heer Louis Worms³⁰⁰ ontvangen die hem namens Pertaminaoliemaatschappij in Jakarta³⁰¹ een vlammend protest aanbood. ‘Hij zei werkelijk de meest verschrikkelijke dingen over je, Wim,’ aldus Spoor. André had hem geadviseerd met zijn relaas de nos ook maar eens te bellen. Worms had hem daarop geantwoord: ‘De nos-medewerkers worden door Moskou betaald...’ Verder had Rob Soetenhorst hem gealarmeerd dat Indonesië-deskundige Paul van 't Veer in Het Parool vandaag met een zeskolomsartikel (kon niet minder) als tegenzet was gekomen: geschiedvervalsing rond sukarno.³⁰² Spoor had het chef-d'oeuvre zelf niet gezien, want hij had die krant allang geleden opgezegd. Heb Het Parool natuurlijk zelf nooit in huis gehad. André wil alle stukken eerst verzamelen en dan antwoorden op alle kritiek in een groot stuk. De New York Times had een telegram gezonden niet in de brieven van Sukarno aan Dewi geïnteresseerd te zijn. ‘Daar houden ze altijd op zo'n moment rekening met hun betrekkingen met Suharto en nu is net Henry Kissinger minister van Buitenlandse Zaken...,’ aldus Spoor. De Britse bladen hadden geaarzeld uit vrees dat de brieven van Bapak ‘uit linkse hoek werden aangeboden’. In Japan had men echter alles opgevraagd. Hij had kritiek op mijn gebruik van het woord ‘besodemieterd’ in mijn Hollands Dagboek. Vreemd. Het wordt immers de hoogste tijd dat men over zoiets niet meer valt.

Ik heb de lap van Paul van 't Veer gelezen. Zijn verhaal slaat nergens op. Wie weet hebben Hofland en hij er wel contact over gehad, want Hofland kletst net zo, maar die weet echt helemaal niets van Indonesië, Sukarno of de kwestie-Nieuw-Guinea. Het Parool valt zowel de nrc aan voor het sensationeel publice-

300 De bekende handelaar in schroot die ik in 1966 in verband bracht met een gigantisch Indonesisch corruptieschandaal.

301 Pertamina, gerund door die andere notoire corruptor generaal Ibnu Sutowo, vriend van prins Bernhard, helaas.

302 Het Parool, 24 september 1973 met foto's van Sukarno en Dewi.

[p. 233]

ren van Sukarno's brieven als de nos over het gesprek met Dewi. Van 't Veer vraagt zich zelfs af of het nrc-stuk van ‘een redacteur’ van de nrc (dus Spoor) is of van ‘de journalist Willem Oltmans’. Wat kent die man mij slecht. Wanneer ik dit stuk zou hebben geschreven zouden de spatten eraf hebben gevlogen, dat kon hij toch zo langzamerhand weten. Maar zulke types wegen alles naar eigen maatstaven af.

Bij nadere lezing kan ik eigenlijk mijn ogen niet geloven. Collega Van 't Veer leest uit de brief van 3 oktober van Bung Karno aan zijn vrouw dat de president in die brief maar zou hebben gedaan of hij niet wist waar generaal Yani was. Van 't Veer behoort tot de journalisten die ‘weten’ dat het een pki-coup was en dat Bung Karno in het complot zat; daarom fingeert Sukarno ook tegenover Dewi van de prins geen kwaad te weten. Laat maar. Voor mij is Van 't Veer altijd een kletsmeier geweest. Ik ben nu ook Sukarno's voorlichtingsofficier. Dit drie jaar na diens dood en kennelijk onbezoldigd. Moet ik nu met die beschuldiging opnieuw naar de Raad voor de Journalistiek?

André stelde dat mijn rol uitsluitend bemiddelend was geweest en dat hij de brieven van Dewi had gekregen. Strikt genomen is dit niet waar. Ik bracht ze mee naar Nederland. Hij liet ze op Amerbos door een chauffeur halen. Ik moedigde hem aan meteen morgen op alle kritiek te antwoorden. ‘Teveel eer,’ antwoordde hij.

Dewi belde. Frank de Jong heeft haar - onmiddellijk na mijn tip aan Eetgerink - opgebeld. Hij vroeg haar naar corruptie in Indonesië voor een boek dat hij schijnt te schrijven. Dewi gaf hem informatie over de betrokkenheid van de sultan van Yogjakarta Hamengku Buwono IX. Zij fourneerde hem eveneens een aantal contacten in Japan. Eetgeringk zei het een witz te vinden dat ik hen de bal toespeelde, terwijl toch duidelijk was hoe De Telegraaf zich tegenover mij opstelde.

André Spoor: ‘Het lijkt wel, Wim, of we door spionnen worden omgeven. Ik heb wat naar Lücker verzonden. Het kwam niet aan. Ik heb zelf een enveloppe naar Dewi verzonden en nu blijkt dat ook die niet is aangekomen. Het begint mij nu toch wel te vervelen.’

25 september 1973

Na overleg met Wim Klinkenberg, bestuurslid van de nvj, zal ik een klacht tegen Paul van 't Veer indienen, als public relations officer van Sukarno, die er bovendien al drie jaar niet meer is. André Spoor zei alleen bereid te zijn het bericht op te nemen, wanneer ik het op het anp-net zou kunnen krijgen. Echte

[p. 234]

vechtjournalisten zijn er niet meer. Ging naar de heer Hemelrijk van het anp: ‘Wij zijn niet van plan u te helpen bij een ruzie met Het Parool,’ aldus deze collega, die zelf kon lezen dat het hier om een krankzinnige uitspraak van Van 't Veer ging. ‘Bovendien is Het Parool een klant van ons, en wat u tegen hen onderneemt is geen nieuws. We zullen wachten tot de Raad voor de Journalistiek uitspraak doet...’ Ik zei dat hij kennelijk helemaal geen journalist was en dat het anp in de botsing met Hofland en Zonneveld wel steeds alles op het anp-net had gezet. Ja, maar dat had men gedaan omdat ieder nummer van De Journalist met nieuwe uitspraken was gekomen. Ik zei dat het gewoon niet waar was wat hij zei. Hij ging naar een kast en haalde er een klapper met nummers van De Journalist uit. Hij sloeg deze open en kon zijn uitspraak niet bevestigen. ‘Ziet u wel dat het niet waar is.’

‘Dat komt, ik lees De Journalist ook nooit,’ zei hij.

Ik overhandigde mr. K. Helder van de Raad voor de Journalistiek mijn klacht over Paul van 't Veer. ‘Het Parool is mijn lijfblad’, zei hij meesmuilend.

‘Dat strekt u niet tot eer,’ antwoordde ik hem.

Harry Hagedorn, Klaas Jan Hindriks en Bob Nahuisen hadden besloten dat de film met Dewi in Parijs hen, wat mij betrof 2.000 gulden waard was, inbegrepen kosten, alles. Maar zei de heer Van Hofwegen: ‘u weet Carel is een redelijk man,’ dus aan Enkelaar werd een eventuele verhoging overgelaten. Dit is voor de publiciteit die ze met het programma hebben gekregen, uiteraard een meer dan schandelijke behandeling. Ik pik het dan ook niet.

Vervolgens belde ik Paul van 't Veer om hem mee te delen dat ik een klacht tegen zijn onzinpraat van ‘p.r. officier van Sukarno’ had ingediend, tenzij Het Parool - eveneens op pagina 3 - een rectificatie zou plaatsen waarin stond dat het 't blad niet bekend was dat ik ooit in dienst van Indonesië of Sukarno ben geweest en de krant ook niet over bewijzen beschikte dat dit wel zo was. Hij vond het een flauwe reactie. Hij had het slechts ironisch bedoeld. Hij slijmde nu het met me eens te zijn dat Sukarno een betere president dan Suharto was geweest. Hij ging zelfs zover Anthonie Dake voor getikt te verklaren. Hij zou de kwestie onmiddellijk met hoofdredacteur Sandberg opnemen. Gase belde dat de Volkskrant vanmorgen op de affaire was teruggekomen. Wie schets mijn verbazing dat mijn oud-Nijenrode ‘collega en Indonesië-redacteur’ Hans Beynon een duit in het zakje had gedaan. ‘Druipend van collegialiteit’ zag hij kans mijn naam in zijn reactie op Panoramiek met Dewi, en de brie-

[p. 235]

ven in de nrc van Sukarno aan Dewi, zorgvuldig weg te laten. De informatie in mijn Hollands Dagboek in de nrc over Nasution - waar professor Wertheim veel waarde aan had gehecht - liet Indonesië-specialist Beynon ook maar voor het gemak weg. Er hadden ‘wel wat krentjes voor liefhebbers’ in de brieven van Sukarno gezeten, maar Beynons persoonlijke indruk was.... Vraag me steeds af op wat een Indonesië-specialist van bijvoorbeeld de Volkskrant zijn persoonlijke indruk baseert, wanneer hij eigenlijk steeds vanuit Amsterdam de voornaamste spelers in het Indonesische drama heeft moeten observeren. Zeker: Beynon is een Indische jongen. Hij maakte een aantal reizen naar Indonesië voor en na de coup. Maar ik denk niet dat dr. Ruslan Abdulgani, een der nauwste medewerkers van Bung Karno, ooit tegen hem zal hebben gezegd dat hij, Beynon, het voordeel heeft gehad Bung Karno te hebben gekend ‘zonder masker’, zoals Abdulgani weet dat ik Bung Karno kende. Wat ze hier niet begrijpen is dat ik knok voor een man die ik werkelijk kende en als mijn vriend beschouwde. En nu het uit de mode is om Bung Karno te verdedigen, als gevolg van het verraad van Suharto en diens kliek - en het Indonesische volk zich als lafbekken gedraagt - moet er dubbel zo hard gestreden worden door de weinigen die hun indrukken op eigen ervaringen baseren, en niet op omong kosong³⁰³ in Amsterdamse journalistencafé's.

André Spoor zei een plezierig telefoongesprek met Dewi te hebben gevoerd. Er wordt naar het verdwenen materiaal koortsachtig gezocht.

Ik zie nu pas dat een andere brave journalist Han Hansen een vijf pagina's groot ‘Heil Luns’-reportage in de kro-radiobode produceerde als begeleiding van het Markant-portret van afgelopen zondag. De nos maakte negen uur opnamen om een programma van een half uur uit te zenden. Of was het een uur? Hansen: ‘Moeten we na dit alles concluderen dat Luns is omgeturnd tot een zwartgallige, wereldvreemde topambtenaar in internationale krijgsdienst? Dat zou een onjuiste stelling zijn. Want hoezeer hij geremd lijkt tegenover de onherroepelijke maatschappijveranderingen, een blijmoedige trek in zijn karakter is er onkwetsbaar voor gebleven: zijn gevoel voor humor...’³⁰⁴ Zou niet graag dergelijke flutstukken op mijn conto willen hebben, die volkomen voorbijgaan aan de kwintessens van deze meneer: liegen of het gedrukt staat met een huid van een olifant.

303 Roddel.

304 kro Radiobode 23-29 september 1973.

[p. 236]

Wim Wertheim is woedend over het artikel van Paul van 't Veer en heeft direct een tegenartikel geschreven, ondanks dat hij 38 graden koorts heeft. Hij las me er gedeelten uit voor. Het lijkt me uitstekend.

Ronald Gase zegt eveneens onmiddellijk Van 't Veer te hebben gebeld, zogenaamd om mij te helpen. Het zou me niet verbazen wanneer Gase juist aan Van 't Veer heeft gezegd dat Dewi en ik alles wat we deden als tegenzet op het Dakes boek en het stuk van Hans Hoefnagels hebben ondernomen. Ik interpelleerde hem hierover en kreeg het vervelende gevoel dat hij loog.

Suharto heeft de Sukarno-getrouwe generaal Sutarto (54) ter dood laten veroordelen vanwege zogenaamde betrokkenheid bij de coup van 1965. Generaal Sugeng Sutarto wist waarschijnlijk te veel.

Rowohlt in Hamburg gaat een selectie van mijn Club van Rome-interviews in een handzame pocket van 20.000 exemplaren uitbrengen en betaalt daar 5.000 D-mark voor.³⁰⁵

Time magazine brengt helemaal geen artikeltje over Bung Karno's brieven zoals Robert Kroon aan Dewi had toegezegd. Dat past immers ook niet in Times kraam?

Dr. Go belde om te zeggen dat hij vandaag tot niets in staat was geweest vanwege de artikelen in de Volkskrant en Het Parool. Nou ik wel: ik raak niet zo snel van de kaart van de rotzakken.

305 Willem L. Oltmans, Die Grenzen des Wachstums. Pro und Contra. Interviews über die Zukunft mit Noam Chomsky ua, Reinbek: Rowohlt 1973.

26 september 1973

De Telegraaf is wakker geworden. Terwijl voor vrijwel de hele Nederlandse pers de brieven van Sukarno en het televisieoptreden van Dewi tot het verleden behoren heeft ons grootste ochtendblad dit afgekloven bot vanmorgen nog maar eens opgepakt en ja hoor, een hoofdartikel is bedoeld mij andermaal in mijn hemd te zetten. Dit uiteraard onder de bekende banier:

[p. 237]

[p. 238]

Frank de Jong die ik tussen neus en lippen aan een nuttig contact - en bijbehorende informatie - met Dewi Sukarno had geholpen - ziet kans om in dezelfde uitgave, zonder mij te noemen (want mijn naam is taboe in De Telegraaf, mits in uiterst ongunstige zin opgevoerd) de brieven van Bung Karno aan Dewi volkomen anders te interpreteren. Hij spreekt in de kop van zijn analyse over ‘scheve conclusies’ en presenteert een aantal gezichtspunten synoniem aan beschuldigende interpretaties van het generaalsregime in Jakarta. De Jong citeert Sukarno die tegen generaal Supardjo van het paleis Tjakrabirawa regiment zou hebben gezegd: ‘Man, er is nu genoeg bloed vergoten. Nu moeten we er maar mee ophouden. Anders snijd ik jou nek ook nog eens door...’ Ziehier, De Jongs citaat om Bung Karno's schuld en mentaliteit te illustreren. Hij noemt geen bron. Hij geeft niet aan hoe hij aan zijn informatie komt. Wij citeren eveneens Bung Karno maar naar aanleiding (en uitsluitend) van diens met de hand geschreven brieven aan Dewi. Zo heeft ieder zijn eigen maatstaven om journalistiek te bedrijven. Ik voer ‘een privé-hetze’. De Telegraaf doet er vier dagen over om met een weerwoord te komen en dat doen ze dan via sukkels als Frank de Jong of een hoofdartikel van meneer Heitink uit Loenen aan de Vecht.

Om 10.00 uur was ik bij mam in Bilthoven op weg naar Parijs. We kregen milde keet. Het ging natuurlijk over het hoofdartikel in De Telegraaf, dat zij ook gisteren in de bus had gekregen en dat ze blijkbaar voor een reflectie van de waarheid had gelezen. Ik zei: ‘Maar mam, dat is pro de fascistische generaals in Jakarta-geklets.’

‘Wie zegt dat?’ antwoordde ze agressief.

‘Ik.’

Ik vroeg haar het artikel andermaal aandachtig en precies te lezen. Zij haalde haar bril, maar zei niets meer. Nu is mam toch werkelijk zeer intelligent en erudiet, maar ze reageert alsof De Telegraaf de het evangelie biedt.

Ik belde Wim Wertheim en luchtte mijn hart. ‘Ach, Willem, die krant heeft jaren achtereen haar gif gespuid. Je moeder beseft dat niet eens.’ Wertheim was het eens dat De Jong onzin schreef. In een telefoongesprek met Dewi had zij hem nog een belangrijke informatie over generaal Supardjo gegeven. ‘Jij mag Dewi niet zo,’ antwoordde ik, ‘maar zo zie je maar.’

Begaf me naar André Spoor op de krant. Professor Wertheim had hem al enkele malen proberen te bereiken. Wertheims tekst in reactie op het stomme stuk van Paul van 't Veer zou naar André worden gezonden. Hij zou dit ter beschikking wil-

[p. 239]

len hebben wanneer hij op de lawine van kritiek gaat antwoorden.

Mij valt de onaangename eer te beurt straks een brief, die vrij knullig is gesteld, van André aan Dewi te overhandigen, waarin hij aankondigt dat een onvervangbare foto van haar en president Sukarno is weggeraakt. De brief begint aldus:

Hij eindigt, en ik lees dit met stomme verbazing:

‘I hope very much you will not be too angry with me. If I could have helped it, the picture would have been safely returned to you. Please accept my apologies. And thank you very very much for all the help in publishing the story about the letters. I think that great justice was done to the historical truth about events in Indonesia in 1965.’

Ik haalde Peter in Tilburg op. We vertrokken meteen naar Parijs. Hotel Vendôme was voor een keer vol. We zitten nu in Hotel Garnier, niet om te gillen. We waren nog op tijd voor het avondeten in Bar des Théatres. Om 00.15 uur waren we bij Dewi's flat. Mrs. Azuma kondigde aan dat Dewi uit was. Niet

[p. 240]

zo aardig, maar om 01.45 uur behaagde het haar op te bellen en konden we vijftien minuten spreken. Peter sprak ook met haar en complimenteerde haar met de tv-film.

27 september 1973

Parijs

Was om 11.00 uur bij Dewi. Ik begon met de brief van André Spoor te overhandigen. Ik adviseerde haar bij de politie van Rotterdam aangifte te doen van diefstal uit de burelen van de nrc. Mrs. Azuma ging eerst fotokopieën maken. Peter vond Spoors brief ook slecht. Ik typte een brief namens Dewi aan de hoofdcommissaris van politie te Rotterdam, die ik morgen zelf ga afgeven. ‘Ik hoop alleen dat dit niet je goede verhouding met André verstoort,’ zei Peter.

Dewi deed formeel aangifte van de verdwijning van brieven en foto's uit Spoors bureau en sloot een kopie van zijn brief aan haar in. ‘Not only do I want the complete texts of these letters back³⁰⁶, but also the official portrait I gave on loan to Mr. Spoor. It is the only copy I had, the more important to me, since the present Indonesian Government has taken all my property from my villa in Djakarta including my precious photo-albums.’ Zij vroeg om ‘a full investigation’ en gaf aan hoe zij was te bereiken.

Terwijl wij bezig waren speelde Peter in een andere kamer met Kartika hocus-pocus. Ook liet het kind foto's van haar vader zien. Intussen wilde Dewi een persverklaring uitgeven, dat we samen opstelden. Zij kende William Hudson bij de Associated Press in Parijs. Haar verklaring ging om 18.00 uur op het net. Mrs. Azuma prepareerde met de kokkin een lunch. Er was niet voor Kartika gedekt, wat ik liet corrigeren.

We reden rechtstreeks terug naar Tilburg want Peter wilde aan het werk. Ik ging vervolgens naar het hoofdbureau van politie te Rotterdam waar een wachtmeester, Smethorst, de brief van Dewi namens de hoofdcommissaris in ontvangst nam.

306 Spoor had namelijk slechts gedeelten van Sukarno's brieven gebruikt, zoals overeengekomen.

28 september 1973

Amerbos 205

Ik had Wim Klinkenberg over de affaire van Dewi versus Spoor en de nrc gisteravond nog ingelicht. Ik bedoelde dat via hem de informatie naar de Volkskrant of andere media zou gaan. Vanmorgen las hij me de tekst voor die was uitgegaan en had hij mij er uitgebreid in gevlochten. Hij bedoelde het goed, maar

[p. 241]

ik had het lek via hem willen verspreiden juist om er zelf niet in voor te komen. Hij had er zelfs ingezet dat Dewi via mij een klacht had ingediend. Dat was erg jammer. Het stond al op de voorpagina van de Volkskrant. De onderkop: ‘Hoofdredacteur zou bvd verdenken’. Dat was inderdaad waar, maar het was uiteraard niet direct de wens van André dat dit, noch zijn brief aan Dewi bekend werd.³⁰⁷

Nauwelijks thuis belde Helga dat Erik van der Leeden op weg naar mij was. Hij arriveerde inderdaad tegen 01.00 uur. We hebben uren in bed liggen praten. Tegen het ochtendkrieken hadden we compleet seks. Dit is nu eenmaal altijd onvermijdelijk tussen ons geweest. Onverklaarbaar. ‘Altijd als ik bij jou ben geweest kan ik een hele dag helemaal niets doen.’ Ons samenzijn werkt dagenlang bij hem na. Het was weer even helemaal als vroeger en zoals het toen tussen ons is geweest. Ons contact is volkomen hersteld.

Zoals was te verwachten was André Spoor over alles des duivels. ‘Ik wilde Sukarno's brieven aan Dewi serieus behandelen en nu is er zo'n rare rel omheen...’ Hij heeft gelijk, maar daarom komt des te sterker de vraag op: wie er belang bij kan hebben gehad ons initiatief om nieuwe gegevens over de staatsgreep in Indonesië naar buiten te brengen, in een kwaad daglicht te plaatsen, of er een ordinaire rel omheen te weven. We bespraken hoe er van binnenuit de nrc diefstal van zijn materiaal mogelijk zou kunnen zijn, zoals ook gebeurd was met mijn aantekeningen van mijn gesprek met prins Anak Agung Gde Agung, dat ik Spoor had toevertrouwd. ‘Het wegraken van de notities van Anak Agung is wel veel mysterieuzer,’ zei André. Hij voegde eraan toe: ‘Ik hoop niet dat mijn brief aan Dewi Sukarno morgen ook in de Volkskrant staat.’

‘Over 25 jaar en geen dag eerder,’ verzekerde ik hem.

Nico Polak was al bij me geweest voor Het Vrije Volk. Hij belde later op dat André Spoor hem had meegedeeld dat de brieven van Sukarno terecht waren. ‘Ze zijn maar een tijdje weg geweest. Ze zijn tenslotte ook maar tijdelijk nodig wanneer de bvd ze wil kopiëren.’ Rob Soetenhorst had Lücker van de Volkskrant geïnformeerd dat de brieven terecht waren, de foto's nog niet.³⁰⁸ Anton Koenen belt. ‘André Spoor ontkent nu alles. De politie in Rotterdam zegt helemaal geen klacht van Dewi Sukarno te hebben ontvangen.’ Ik belde commissaris Smethorst in Rotterdam en zei: ‘Het lijkt me vervelend voor u wanneer u eerst de zaak ontkent en later uw ontkenning moet

307 Wat was de rol van de bvd in deze zaak? Zie bijlage 33.

308 De foto's zouden nooit terechtkomen.

[p. 242]

inslikken.’ Hij deed lullig en zat er blijkbaar mee in zijn maag. René van Eijck van Het Algemeen Dagblad belde om zich te beklagen dat ik hem niet had geïnformeerd.

Intussen staat de verklaring van Dewi zelf op het Associated Press-net en ligt nu eveneens bij alle kranten. Dat was een uitstekende zet. De politie te Rotterdam, bij monde van een politieman Bouman, zei nu dat de aanklacht van Dewi was gevonden. Haal je de duvel nu deze op het ap-net staat. ‘Ik ga nu eerst het anp bellen,’ zei meneer Bouman, ‘en dan de kranten.’ Amusant die verwarring, die andermaal aantoont dat iedereen liegt. De hoofdcommissaris was naar een begrafenis geweest, daarom had niemand er iets van afgeweten. Ja, ja.

Wim Klinkenberg kwam naar Amerbos. Ik had de bvd angle in ons verhaal niet bedoeld naar buiten te komen. Ronald Gase kwam even langs om tegenover Wim te bevestigen wat Van Roijen hem had meegedeeld over ‘contacten’ met Piet Dankert, voorzitter van de vaste Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken.³⁰⁹

André Spoor en ik voerden een gesprek van 45 minuten, nadat hij ook met Dewi Sukarno in Parijs uitvoerig had getelefoneerd. Hij was ziedend dat het anp nu blijkbaar beschikte over passages uit zijn brief aan Dewi.³¹⁰

Gerard Croiset belde tussendoor: ‘Wat een stunt. Geweldige reclame voor Sukarno's brieven. Nu heeft iedereen ze gelezen. Ook reclame voor je aanstaande boek.’ Ik deelde die mening maar ten dele. Een rel - die me door de tegenpartij leek uitgelokt - rond een doodernstige zaak is nooit ten voordele, maar zet alles in een verkeerd licht. Spoor had hierin gelijk.

Dr. J.H. van Roijen heeft het noodzakelijk gevonden een briefje in de nrc tegen mij te doen uitgaan. Dat is dan warempel de eerste maal dat hij zijn mond opendoet in reactie op wat ik doe of zeg:³¹¹

Wat was gebeurd? In mijn Hollands Dagboek had ik vermeld: ‘De voormalige rechterhand van Luns, oud-minister De Koster, zo blijkt mij thans, heeft zich vorige week aan de vooravond van de stemming in de vaste Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken naar de woning van zijn Wassenaarse buurman Van Roijen begeven. Daar werden de hersens gepijnigd hoe men Luns te hulp zou kunnen schieten. Te onbegrijpelijker, vooral in het geval van de heer Van Roijen, die beter dan

309 Weet niet precies hier wat Gase tegenover Klinkenberg heeft bevestigd.

310 Ik kan het niet bewijzen; mijn dagboek is er onduidelijk over, maar voorzover ik weet had ik geen contact met het anp toen.

311 Briefje verscheen 27 september 1973 terwijl ik in Parijs was.

[p. 243]

wie ook in Nederland weet, hoe “onze” Luns land en volk besodemieterd heeft. Maar goed, de heren waren in het bezit van een vertrouwelijk rapport van de Amsterdamse student Ronald Gase. Men besloot een en ander te laten botjor (het Indonesische woord voor “lekken”). Prompt verscheen hoofdredacteur H.A.M. Hoefnagels met een ellenlang hoofdartikel (15 september 1973) waarbij Luns opnieuw tot held werd verklaard en Oltmans tot vilain.’³¹²

Dr. Van Roijen, die als brave voetknecht van Luns, al die jaren het smerige spel had meegespeeld loog of het gedrukt stond. Wat was namelijk gebeurd? Zowel Piet Dankert als Fred van der Spek (psp) hebben mij, even als Ronald Gase, meegedeeld dat de heer De Koster zelf tijdens de vergadering van 11 september de voltallige Kamercommissie had meegedeeld aan de vooravond van die bijeenkomst de kwestie zowel met dr. Van Roijen als de huidige minister Schmelzer te hebben doorgesproken. Ik heb nu een briefje van drie alinea's met deze informatie opgesteld en per expresse aan de nrc gezonden in antwoord op het gelieg van Van Roijen ‘omdat het andermaal bewijst dat mijn aandringen op een parlementaire enquête over het Nieuw-Guinea-beleid in de periode 1949-1962 niet geheel ongegrond is geweest.’

312 Zie bijlage 34.

[p. 244]

André Spoor zegt dit alleen dan te willen publiceren, wanneer de tekst van mijn antwoord op Van Roijen ook op het anp-net verschijnt. Dit is klinkklare onzin. Waarom zou het anp een kwestie, die op de pagina's van de nrc speelt, op het net zetten? His Master's Voice heeft me immers als ‘ongewenst’ voor het anp-net geclassificeerd?

Intussen wijdt het licht, K.L. Poll, in het Cultureel Supplement van de nrc vandaag een pagina aan W.F. Hermans en ‘de beperkingen van de ironie’. Volgens Poll wemelt het langzamerhand in Nederland van ‘ironische schrijvers’ wat dit ook mag betekenen. Voorbeelden: Brandt Cortius, Hermans, Kousbroek, Gerard en Karel van het Reve, Krol, Heeresma, Hofland, Guépin, Komrij, Broekhuis, Campert, Scheepmaker, Blokker, Carmiggelt en dan velen die de stijlen van deze ‘meesters’ - laat me niet lachen - nabootsen en mengen.

Meneer Poll begint:

Dat is mooi. De ironische houding zal altijd een onmisbaar element blijven in een democratie die niet bezwijken wil aan slaande ruzies. Ironici vormen een kritisch tegenwicht tegen de taal en ideeën van de tienduizenden studenten en docenten in de onbestemde sociale wetenschappen. Tegen de alomtegenwoordige vergadertoon in bedrijfs-, verenigings- en overheidsleven. Tegen machthebbers die zich opblazen of door hun omgeving worden opgeblazen. Tegen het fanatisme der gelovigen, ongeacht het geloof dat zij aanhangen. Ironie schept afstand, en daarmee een gevoel van vrijheid. Ironie kan een middel zijn tot bestrijding van kwaad, zonder dat er bloed vloeit en zonder dat er gevangenissen en concentratiekampen aan te pas komen. Ironie veroorzaakt plezier, al gaat dat plezier bij de slachtoffers met kiespijn gepaard.
Wat is ironie? Volgens een definitie van Karel van het Reve: ‘Doen alsof men doet alsof.’ Eén keer ‘doen alsof’, of ‘veinzen’ zoals het woordenboek zegt, is niet genoeg, want daaruit blijkt niet dat het doen alsof voor toeschouwer, luisteraar of lezer als doen alsof herkenbaar moet zijn. Wanneer ik bijvoorbeeld zou schrijven: ‘W.L. Oltmans is een groot politiek denker’, moet uit het verband of uit mijn woordkeus duidelijk worden wat ik wil, anders bereik ik geen ironisch effect. Als ik er niet helemaal zeker van zou zijn of ik wel voldoende deed alsof ik deed alsof, kon ik beter schrijven: ‘W.L. Oltmans is een buitengewoon groot politiek denker’. Als ik dan nog eraan zou twijfelen of mijn bedoeling wel goed doorkwam, zou ik niet aarzelen zwaarder geschut te voorschijn te halen en te schrijven: ‘W.L. Oltmans is een politiek denker van een formaat zoals dat ons eens per duizend jaar door de Voorzienigheid wordt geschonken.’ Al liep ik dan natuurlijk het risico, dat hij weer met één van zijn vele processen zou beginnen.
Dit voorbeeld geeft aan, dat ironie een beroep doet op ingewijden. Hoe beter mensen elkaar kennen, hoe subtieler de ironie kan zijn. Dat is één van de beperkingen, en één van de redenen waarom de ironische toon in wet, wetenschappelijk betoog of krant zelden voorkomt. De mensen zouden de mededeling wel eens verkeerd, d.w.z. letterlijk, kunnen opvatten.
Het beroep op niet bij iedereen aanwezige voorkennis geeft ironie een exclusief karakter. Of, zoals Kierkegaard het noemt in Über den Begriff der Ironie - een boek waarin overigens ook veel vriendelijks over de ironie gezegd wordt -: het veelvuldig gebruik van ironie als stijlmiddel leidt gemakkelijk tot ‘Aristokratismus’.

Het is me niet duidelijk wat Polls brein ertoe kan hebben verleid mij in zijn ‘meesterwerk’ over Hollandse ‘grootmeesters’

[p. 245]

te verwerken, anders dan dat hem wellicht ter ore is gekomen dat Paul van 't Veer mij omschreef als public relations officier voor Sukarno, een uitspraak die Het Parool de volgende dag onder dreiging van een onderzoek door de Raad voor de Journalistiek terugnam onder vermelding dat het slechts ironisch was bedoeld. Poll meent dat je ironie moet gebruiken tegen machthebbers die zich opblazen of door hun omgeving worden opgeblazen. Ik vrees dat bellenblazer Poll niet in de gaten heeft dat hij slechts onze Hollandse meesters in de ironie een veer in hun achterste steekt, terwijl het bovendien lijkt of hij de gebruikte namen der ‘grootheden’ uit zijn adresboekje heeft gevist.

29 september 1973

Ik besprak het artikel van Poll vanmorgen met Joop van Tijn, die inter alia opmerkte het enige tijd geleden verschenen artikel van Paul van 't Veer juist uitstekend te hebben gevonden. Waar Van Tijn staat ten aanzien van de coup in Indonesië is me nooit duidelijk geworden. Hij weet er ook eigenlijk weinig of niets van.

Professor Wertheim zegt het opvallend te vinden dat Paul van 't Veer, Hans Beynon en Frank de Jong alle drie hebben geschreven dat reeds op 1 oktober bekend zou zijn geweest dat de generaals in Jakarta waren vermoord. ‘Ze kletsen elkaar na’, aldus Wim, waar hij gelijk in heeft.

De Tijd publiceert een getuigenis van een pagina van de voormalige adjudant van Bung Karno, kolonel Bambang Widjanarko, die mij persoonlijk steeds sympathiek was.³¹³ Het is inderdaad een voor president Sukarno deels bezwarende getuigenis. De Tijd zegt het rapport te publiceren omdat via de brieven van Bung Karno aan Dewi het debat over 30 september 1965 in Jakarta weer is opgelaaid. Bambang zegt op 1 oktober al om 13.00 uur kolonel Supardjo te hebben zien verschijnen op de Halim luchtmachtbasis met Bapaks uniform dat hij uit het paleis had gehaald. Zou Dewi hier meer over weten? En waar is het getuigenis van de inmiddels doodgeschoten generaal Supardjo.

Dr. Ruslan Abdulgani schrijft dat ambassadeur Howard Jones op Hawaï is overleden.³¹⁴ Dat wist ik niet. Ook W.H. Auden is aan een ziekte bezweken. Bewonderde hem.

313 Ik ontmoette hem in 1966 (één jaar na de moord op de generaals en Bung Karno's verblijf op Halim tijdens de coup) vrijwel dagelijks op het paleis. Hij was een jaar later gewoon nog altijd Bung Karno's persoonlijke adjudant.

314 Zie bijlage 35, brief d.d. 24 september 1973: dr. Abdulgani schreef mij toen nog uit veiligheidsoverwegingen onder mijn vriend Loet Kilian's naam.

[p. 246]

Het Parool publiceerde de brief van Wim Wertheim. Maar Paul van 't Veer voegde er een passage aan toe om het weer tegen te spreken en te verklaren dat Bung Karno op 1 oktober wist dat Yani dood was, dus de brief aan Dewi van 3 oktober bewees niets. Van 't Veer is - wat je hem ook onder zijn neus douwt - niet tot andere gedachten te brengen. Waarom zou Bung Karno opzettelijk iets anders aan Dewi hebben geschreven dan wat op 3 oktober om hem heen gebeurde. Die veronderstelling strookt in de verste verte niet met Bung Karno's karakter en persoonlijkheid. Adi, het vriendje van Guruh Sukarno, heeft me trouwens verteld dat Guruh tegen hem had gezegd - nu er zoveel kabaal is rond zijn vader - ‘ik weet erg veel, maar ik zal later pas kunnen spreken.’

De media maken maar heel summier melding van het antwoord van Joop den Uyl op de vragen van Fred van der Spek. In ieder geval betekent dit doorlichten van prins Bernhards activiteiten een waarschuwing. In mijn ogen hoort de prins niet bij de verrader Mobutu te worden gezien. Hij is de Suharto van Zaïre.

[p. 247]

1 oktober 1973

Ik droomde dat ik aan twee kleine tumors in mijn hersenen werd geopereerd. Mijn vader kwam me troosten.

Hans Hoefnagels heeft zijn overpeinzingen vrolijk voortgezet. Hij schaart zich in de rij van Paul van 't Veer, Hans Beynon, Frank de Jong, die tegen elke prijs willen vasthouden aan het verhaal van Sukarno als deus ex machina van het bloedbad onder zijn generaals. Dit alles ondanks Sukarno's achtergrond van veertig jaar leiding geven aan de Indonesische Revolutie, een leiding waarbij hij zich altijd schaarde achter de partijen die een vreedzame oplossing, zonder gebruik van geweld, trachtten te vinden. Hoefnagels betwijfelt zelfs of Bung Karno tussen 1 en 8 oktober 1965 wel openhartig aan Dewi geschreven zou kunnen hebben: ‘Op een moment waarop Suharto het heft in handen had.’ Hoefnagels fantaseert dan gewoon maar verder dat er nu ook geduvel is ontstaan bij de nrc over de verdwijning van Dewi's materiaal en André Spoor vermoedelijk het slachtoffer geworden is ‘van een slimme public relations campagne, want de journalist Oltmans zal binnenkort over de hele affaire een boek het licht doen zien.’ Ik had immers een rol gespeeld bij het publiceren van de brieven van Bung Karno. Hoefnagels is altijd een in-de-marge journalist geweest.³¹⁵

Zoals Dewi voorspelde - dat Suharto voorlopig zal blijven zitten - zo heeft prins Sihanouk van Cambodja nu gezegd dat verrader Lon Nol nog een aantal jaren in Pnom Penh zal regeren, vooral nu de Rode Khmer geen hulp meer krijgen van China en Noord-Vietnam.

Henk van Stipriaan vroeg me weer in zijn radioprogramma Spitsuur. Hij leidde het programma in met te zeggen dat ik een welkome gast was, ‘(...) althans voor mij is Willem Oltmans een welkome gast.’ Hij behoort tot de weinige rechtdoorzee journalisten die ik ken.

André Spoor zei bereid te zijn met dr. J.H. van Roijen over mijn antwoord op zijn brief in de nrc te spreken. Ik begrijp verdomme niet waar dit voor nodig is. Ik baseer mijn antwoord op geverifieerde informatie via Piet Dankert en Fred van der Spek rechtstreeks uit de vaste kamercommissie voor Buitenlandse Zaken. Wat bovendien de hier Koster daar nota bene zelf heeft verkondigd. Het typeert trouwens de man Van Royen ten voeten uit dat hij ontkend heeft wat er precies gebeurde.

315 Hij zou later, meen ik, de financiële zijde van de krant gaan leiden en nog later van het Sijthoff concern.

[p. 248]

2 oktober 1973

De namenindex voor Den Vaderland Getrouwe is eindelijk gereed. We moeten van het amateuristische gedoe in Holland af dat er boeken worden gepubliceerd à la Luns, Schmelzer, Rijkens en anderen, die geen register bijvoegen.

Om 08.00 uur vanmorgen belde Dewi Sukarno. Ze was woedend over Dakes boek waar zij in had gelezen. Ook de publicatie van het zogenaamde Widjanarko-rapport maakte haar razend. Ik vertaalde er passages voor haar uit. We spraken wel een half uur. Ze vond dat Bambang Widjanarko de kogel verdiende. We overlegden opnieuw over haar boek. Twintig minuten later belde zij weer om verder te praten. Dake en Widjanarko hielden haar bezig. Zij zou president Ali Bhutto een telegram sturen dat ik hem wilde interviewen. Dit had zij kennelijk nog steeds niet gedaan, dus drong ik er verder ook niet op aan.³¹⁶

Gisteren ontving ik een werkelijk idiote brief van ambassadeur Anak Agung Gde Agung uit Wenen.³¹⁷

Nu beweert deze Indonesische diplomaat opeens dat Willem Drees slechts tegen hem gezegd zou hebben dat Luns zich had vergist, terwijl hij juist met klem had onderstreept pas nu te beseffen door Luns te zijn misleid. En dan qui s'excuse s'accuse. Anak Agung benadrukt dat hij nog nooit voor pressie is gezwicht. Hij zal dit in de toekomst ook niet doen. Ook niet voor chantage. Maar Willem Drees heeft met de uitspraak van Anak Agung geschermd dat deze hem zou hebben gevraagd of hij geen loslopende luitenant had die Bung Karno kon neerschieten. Kennelijk heeft de chantage van Drees uiteindelijk vruchten afgeworpen. Nog niet zolang geleden beklemtoonde Anak Agung tegenover mij dat we juist nauw zouden moeten blijven samenwerken, vooral nu ook Emile van Konijnenburg er niet meer was, en voilà: hij gaat zijn boek vervalsen. Ik laat uiteraard alles over deze zaak in Den Vaderland Getrouwe staan. Zal de brief van de ambassadeur als bijlage toevoegen. Dat is de eenvoudigste manier om het gekonkel van de ‘hoge heren’ aan de kaak te stellen en aan te tonen wat voor vlees men in 1973 in de kuip had.

Peter en Casper waren samen hier. Zij kunnen het prima vinden. Peter zat boven te werken. Ze haalden samen voer bij Mei Wah. Later zetten Casper en ik hem op cs af.

316 Het zou ook niet gebeuren.

317 Brief d.d. 27 september 1973, zie bijlage 36.

3 oktober 1973

Bracht André Spoor een (herschreven) antwoord op het brief-

[p. 249]

je van dr. J.H. van Roijen. Hij deed koel. Er is ook heel wat gebeurd de laatste tijd. Het lijkt me ook niet zo prettig dat je rommeltje op de krant onder je neus vandaan wordt gegapt.

Bibeb heeft een interview met Gerard Reve, zoals hij nu heet, geschreven.³¹⁸ Het schijnt ten huize van Johan Polak te hebben plaatsgevonden. ‘Ik geef eigenlijk nergens om: ik heb toch geen rust’ meldt Bibeb boven haar anderhalve pagina als Reves belangrijkste uitspraak. Verder: ‘Ik zet gedachten en gevoelens op papier. Als dat mensen boeit en dwingt tot lezen is dat goed. Je moet geen rommel leveren. Wat het waard is, weet God.’ Hij citeert overigens Carl G. Jung en zegt: ‘Terwijl iemand met een goede psychische hygiëne (...), die brandt een kaars en vraagt de heilige maagd om raad, gaat naar huis en gaat gewoon aan de slag, doet wat de professor wil.’ Jung noemde immers religie nuttig uit een oogpunt van psychische hygiëne. Bibeb gaat op dit punt verder niet in. Ik heb blijkbaar het branden van een kaars met Reve gemeen, maar zeker is dat daarbij nog nooit de heilige maagd in mijn gedachten is opgekomen.

Misselijk zijn Reves opmerkingen over de oorlog van de Amerikanen in Vietnam: ‘Dat zijn partijen die vechten. Als ze Amerika's gelijk hadden toegegeven was het allang afgelopen...’ Amerika heeft geen gelijk en is hard bezig die oorlog te verliezen. Dan bazelt hij verder over het aan de macht komen van Nieuw Links in Nederland en dat Nederlanders dan veel efficiënter dan de nazi's zouden gaan moorden. ‘We vergeten dat we dan uiteindelijk allemaal worden afgemaakt.’ Over rommel afleveren gesproken!

Eindelijk tijd om met mam in Lage Vuursche te dineren. Tekende vandaag het contract met Rowolt Verlag. Dat hebben we gevierd. Zij leek me bezorgd dat ik een paar weken op reis ga. Dat is voor haar altijd een stille periode. Zij wil een advertentie zetten voor het geven van Italiaanse les om wat te doen te hebben. ‘Maar ik moet geen gastarbeider hebben...’ Haar energie verbaast me altijd weer.

Dewi belde. Zij gaat opnieuw de politie in Rotterdam vragen wat er nu gebeurt in de zaak van de vermiste brieven en foto's. Zij heeft een telegram naar Karachi gezonden om me in contact te brengen met president Ali Bhutto. Nu is het te laat. Mijn reis is al uitgestippeld.

Carel Enkelaar scheept me af met een schandalig laag bedrag van 3.500 gulden, kosten inbegrepen. Als hij bedoelt dat dit geld bij de 2.000 gulden die Panoramiek me voor het gesprek

318 Vrij Nederland, 6 oktober 1973.

[p. 250]

met Dewi Sukarno wil betalen zal worden opgeteld, is het okay.³¹⁹

319 Brief van 28 september 1973.

4 oktober 1973

Wim Wertheim belde om te vertellen dat hij eindelijk door Dewi was opgebeld. Toen ik tegen hem zei dat het de hoogste tijd werd dat de regering-Den Uyl om te beginnen de financiële hulp aan Indonesië zou gaan halveren, antwoordde hij: ‘Grappig, dat je dit zegt. Gistermiddag heb ik hierover een bespreking in Den Haag bijgewoond en daar werd hetzelfde bepleit.’

Schreef prins Anak Agung Gde Agung, dat ik zijn fameuze brief in Den Vaderland Getrouwe integraal zou afdrukken: ‘dan kunnen de lezers precies zien wat er is gebeurd.’ Ik herinnerde hem er aan dat hij me zelf had gezegd: ‘Toen zei Drees met zijn handen in de lucht: dan heeft Luns ons misleid...’ Ik herhaalde ook de sage van ‘de loslopende luitenant die Sukarno moest doodschieten’ en vervolgde: ‘Vecht u dan maar met Drees of met Amsterdamse studenten uit tegen wie Drees die verklaring aflegde en of deze wel of niet waar is. Frankly: ik kots van het gelieg en gedraai en subtiele chantage van zogenaamde hoge heren. De gewone mensen zullen eens de corrupte despoten verjagen en dan komt de rekening, die de geschiedenis presenteert. Waar blijven uw schone woorden: “Ik schrijf voor de geschiedenis en niet om de reputaties van Drees of Luns te redden”?’ Ik eindigde met: ‘I do not understand you, maar dat zult u met uw eigen geweten moeten klaren. Met een hartelijke groet, W.O.’

Bracht twee rozen op het graf van vader.

Betaalde tante Jetty 900 gulden voor het geleende geld voor mijn huis. Met mam en haar in Soesterberg ten afscheid geluncht. Ik verbaas me altijd over de beide dames als over hun jeugd praten en over de hoeveelheid details die zij zich ervan herinneren. Mam zei zich niet te kunnen voorstellen dat de nos een programma van tweeënhalf uur over Gerard Croiset voorbereidde. Tante Jetty vroeg haar waarom zij dit zei. ‘Ik heb hem ontmoet,’ aldus Mam. Dat was ik vergeten.³²⁰

Genoot van de eerste herfstkleuren rond Bilthoven.

Walter Lippmann (84) is van de lijst van kritieke zieken afgehaald. Hij is een journalist die ik heb bewonderd.

320 In 1966 dineerden mijn ouders en ik samen met Croiset in de Kloosterhoeve in Harmelen.

[p. 251]

5 oktober 1973

Lang gesprek met André Spoor. Hij doet steeds lulliger. Hij vindt mijn antwoord op de brief van dr. J.H. van Roijen nog altijd niet acceptabel om te publiceren: ‘Je spreekt hem niet rechtstreeks genoeg tegen.’ Het kan niet rechtstreekser. Ik herhaal wat de heer Koster tegenover de Kamercommissie verklaarde: dat hij zowel met Van Roijen als Schmelzer had overlegd. Wat bovendien voor de hand liggend is. Spoor wil gewoon geen anti-Van Roijen-brief publiceren, of een brief die Van Roijen in zijn hemd zet. En zeker niet, wanneer ik de schrijver ervan ben. Ik probeerde hem tot andere gedachten te brengen, maar hij was onvermurwbaar. Hij had twee Rotterdamse rechercheurs op bezoek gehad in verband met de verdwenen foto's van Dewi. Zij vroegen zich af of er proces verbaal diende te worden opgemaakt.

In de Volkskrant is geschreven dat prins Bernhard heeft gezegd dat de president van de vs prompt met het ontbladeringsprogramma van de Vietnamese oerwouden is gestopt nadat Bernhard hem erop had gewezen dat zulks gevaar opleverde voor de Vietnamese tijgers. Het blad voegde eraan toe: ‘Er waren in Vietnam inderdaad minder tijgers dan mensen.’

6 oktober 1973

Peter kwam naar Amerbos om afscheid te nemen. Hij vond de omslag van Den Vaderland Getrouwe prima. ‘Ik ben trots op je,’ zei hij.

Begin uitgeput aan deze lange reis.