Memoires 1973

[p. 1]

Amsterdam

28 januari 1973

Ik vertrok vanmorgen om 08.00 uur uit Parijs. Ik was om 11.45 uur in Bilthoven bij mam, had taartjes bij me uit Avenue Montaigne. In Antwerpen was een Nieuw-Zeelandse rugbyspeler bij me in de auto, gestapt, die ik mijn telefoonnummer gaf, omdat ik hem best in mijn vingers zou willen hebben.

Schreef een reportage over de Club van Rome-vergadering in Parijs voor De Typhoon en de nrc.

Dewi Sukarno vertelde dat Guruh eigenlijk het minst van de kinderen bij zijn vader in gevangenschap op bezoek was geweest. Zij had veel gehoord via haar Japanse huishoudster in Wisma Jaso¹, die later door mevrouw Hartini haar congé had gekregen toen Bung Karno permanent in Dewi's huis werd opgesloten. De kinderen waren volgens Dewi soms wekenlang niet bij hun vader geweest, ook toen dat nog door de militairen werd toegestaan. Bung Karno moet naar Suharto een brief hebben geschreven of de Japanse huishoudster niet terug kon komen. Suharto antwoordde nimmer op dit verzoek. Dewi had het bewijs dat het verzoek hem wel degelijk had bereikt, want hij had eraan gerefereerd, toen hij de man van de Japanse dame tijdens een partijtje golf was tegengekomen.

Dewi herhaalde opnieuw de scène, hoe men had geprobeerd het hoofd van president Sukarno in een kist te duwen, die echter te klein voor hem was. Iedereen hield zijn mond, wat ik me kan voorstellen. Indonesiërs lopen niet over van durf, laat staan op zo'n moment. Pas toen Dewi een schandaal veroorzaakte door te gaan gillen en te protesteren, is men een grotere kist voor Bung Karno gaan halen. Dewi liet Hetty Sabur herhalen dat Fatmawati Sukarno, de moeder van Guruh en Sukma, een verhouding had gehad met de Egyptische diplomaat. Er was nog een andere love affair geweest met een jonge student. Fatmawati had Bung Karno zelfs geschreven om bescherming voor haar jonge minnaar te vragen. Hij had dit gegeven. De implicatie van deze verhalen was duidelijk: ook gezonde dames zitten niet graag op een droogje. Terwijl Bung Karno altijd werd afge-

1 Dewi's villa in Jakarta.

[p. 2]

schilderd als de man van veelwijverij bleken de vrouwen in kwestie ook niet stil te zitten.

Dewi had zelfs bezoek gekregen van de officier, die het bezoek van Suharto aan Parijs had voorbereid. Zij had hem getest door tegen hem te zeggen dat Bung Karno altijd tegen haar had gezegd dat wanneer er iets met hem mocht gebeuren zij direct contact met generaal Suharto moest opnemen. De man was overrompelend en verrast geweest door die mededeling. In werkelijkheid, zei Dewi, heeft Suharto zich in alle mogelijke bochten gewrongen om het vertrouwen van Bung Karno te winnen, wat hem niet is gelukt. Toen hem dit niet lukte, is hij Bapak gaan haten met alle gevolgen van dien. Waarop mevrouw Sabur zei: ‘Is daarom niet generaal Sugandhi eveneens Bapak gaan haten uit jaloezie tegenover de anderen, die dichter bij Bapak stonden?’

Dewi kan zeer impulsief zijn. Onverwachts zei ze: ‘You want to go with me to Peking? I want to meet Mao Tse-tung before he dies.’ Ik zei plannen te hebben naar Tokio te gaan, dus zou een stop in China mogelijk zijn. Vroeger zou ik haar hoogst ernstig hebben genomen. Nu weet ik dat het slechts een tijdelijke opwelling is.

Inmiddels is in Parijs een akkoord bereikt tussen Kissinger en Le Duc Tho (van 23 pagina's), wat een houdbaar bestand in Vietnam zou kunnen betekenen.

Jerome Kagan, psycholoog in Harvard, heeft op een vergadering van de American Association for the Advancement of Science gezegd dat na negen jaar bij armen en achtergebleven kinderen in Latijns Amerika te hebben gewerkt, hij tot de conclusie was gekomen ‘that children's inner abilities can overcome any adverse experiences of their early years.’

‘Just, what is new in all this,’ had dr. Margaret Mead geïnterpelleerd, ‘for 50 years anthropologists have been telling you this.’ ‘Dr. Mead, as you know,’ antwoordde Jerome Kagan en hij zuchtte, ‘anthropologists are more intelligent than psychologists. We have to keep on gathering empirical evidence to prove what anthropologists have known all along.’

Ik geloof noch Mead noch Kagan. Ik denk hierbij altijd aan het voorbeeld van matroos John van Haagen, die ik begin vijftiger jaren leerde kennen op lijn 16 te Amsterdam. Ook al heeft hij het onlangs gebracht tot voorzitter van de ondernemingsraad van de Graan en Elevator Maatschappij in de Rotterdamse haven, ik ben er van overtuigd geraakt dat als hij niet een kind was geweest uit een Indisch repatriantengezin van na 1945, hij totaal anders in de

[p. 3]

samenleving terecht zou zijn gekomen. Zijn vader zond hem naar de Marine, omdat hij een andere opleiding voor zijn zoon niet kon bekostigen. John kwam op de onderzeeërs terecht en kreeg een uitstekende technische opleiding waarmee hij later op de wal kon werken als machinist bij de gem. Ik heb in de veertig jaar dat we samen gesprekken hebben gevoerd, altijd weer tegen mezelf gezegd: ‘Als die jongen andere ouders had gehad en naar een universiteit had kunnen gaan, was hij met gemak ingenieur geworden. Dan zou hij ook zijn vijf zonen andere kansen hebben kunnen bieden. Ik denk, zeker in 1991, dat de input in de leeftijd van zes tot twaalf jaar, zowel geestelijk als lichamelijk, van het allergrootste belang is en dat - uitschieters daargelaten, waar Margaret Mead en Jerome Kagan blijkbaar over spraken - de achterstand die in de jeugd is opgelopen, vrijwel nooit meer werkelijk is in te halen.

29 januari 1973

Droomde dat ik met mam op de fiets naar Den en Rust ging om het graf van vader te bezoeken. We ontmoetten bij toeval mevrouw Van Reede (de moeder van jeugdvrienden van het Baarns Lyceum). Ik hoorde mam tot mijn verbazing zeggen dat we op weg naar het graf waren ‘want dit is de dag waarop mijn man en ik elkaar leerden kennen.’ Verder droomde ik dat ik in een groep van negen mensen zat, waaronder Carel Enkelaar en de oude Drees, die een reis naar Zuid-Afrika ging maken.

Er schijnt een antwoord te zijn binnengekomen van minister Schmelzer op mijn klacht tegen de heer Begemann.

Casper belde uit Hungen, 350 kilometer van hier, waar hij nu aan een project werkt.

Reed naar Bilthoven en vertelde mam van mijn droom. ‘Ik zou helemaal niet meer weten, op welke dag ik je vader voor het eerst ontmoette.’² Zij herinnerde zich de eerste keer. Dat was misschien toen zij pas zeven jaar was en vader negen en hij met onze grootouders uit Indië overkwam. De familie had in Marseille de trein genomen. (Het viel me trouwens op dat mam Indonesië zei.)

Op de terugweg van ons etentje vertelde zij dat de winter van 1929 na 15 februari de koudste en hevigste was geweest, die zij ooit beleefde. Met twee kachels in de woonkamer bevroren nog alle kranen. Zij vertelt alles in detail. Broer Theo was nog geen jaar oud. Zij plaatste zijn wieg bij de kachel ‘en ik woog hem iedere week.’³

2 Ik weet precies dat ik Peter op 19 mei 1967 voor het eerst zag.

3 Omdat bij het teruglezen van dit moment uit 1929 mijn broer Theo slechts zes weken geleden in Kaapstad overleed wil ik dit detail hier opnemen.

[p. 4]

Later ontmoette ik Jan Buis van Bruna. Hij was bereid 25.000 gulden voorschot op deel 2 van mijn Club van Rome-interviews te geven. Hij dacht dat de Nederlandse editie mij een inkomen van 40.000 gulden zou gaan opleveren. Henk Bruna had een mogelijk contract in Engeland verknoeid door zijn onervaren zoon mee naar een bespreking te nemen. Verder had Henk Bruna geklaagd tegen de procuratiehouder dat Buis eersteklastickets nam. Ik walg altijd van die verhalen over wat er zich op dergelijke burelen allemaal afspeelt.

30 januari 1973

Een brief van mevrouw Hartini Sukarno.⁴ Zij was geschokt door de dood ‘van onze vriend Konijn’, wat ook in de Indonesische bladen werd vermeld. ‘Nu heb ik iedereen, mijn vrienden in nood, verloren. Moge God hem een goede plaats geven. Amen, amen, amen.’ Verder schrijft zij dat haar oudste zoon (van Bung Karno) Taufan is geslaagd voor het eindexamen sma en Bayu is over naar de tweede klas sma. ‘Ik doe mijn best hen tot mens te maken, zoals de vader was. Moge God mij en ons gezin altijd zegenen. Ik bid tot Hem elk ogenblik om sterkte en zegen.’

Professor Wertheim meent te weten dat Ruslan Abdulgani naar Nederland is gekomen om het op te nemen voor Suharto tegen het Indonesië Comité. Onzin.

Lunchte met mam in Soesterberg. Toen ik zei haar later iets onder vier ogen te willen vertellen, moest zij lachen. Grootmama had haar en tante Jetty geleerd nooit iets buitenshuis over anderen te zeggen. Op een keer stonden ze op een perron op een trein te wachten en mam zag een vrouw met haar mond wijd open. Zij zei tegen grootmama: ‘Precies Jalsje⁵ als hij slaapt. Ze had enorm op haar duvel gehad en heeft het ook nooit meer durven doen. Ze zei dat vooral tante Jetty uitstekend was in het trekken van poker faces. Mam moest dan lachen omdat ze precies wist wat haar zuster dacht.

Stapte bij Croiset binnen. Hij had erge maagpijn, maar hij leefde op na ons gesprek. Hij bereidt zich voor op een nieuwe reis naar Amerika en een lezing in Los Angeles. Hij voorspelde dat Dewi zich uiteindelijk zou realiseren dat ik de enige was met wie zij een boek over Bung Karno kon schrijven. Ik heb opnieuw een ontwerp naar Dewi Sukarno gezonden, mede gebaseerd op ons gesprek in het vliegtuig naar Bangkok in 1970.⁶

4 Brief d.d. 25 januari 1973 uit Bogor.

5 Jals was mijn moeders Ierse setter.

6 In 1970 was ik op weg met Dewi naar de zieke Sukarno. Zie ook Memoires 1970-1971.

[p. 5]

Een zekere Roelof de Graeff, een broeder uit de Willem Arntzhoeve, getrouwd met een Papoease, met twee kinderen, kwam me bezoeken om over Luns en Indonesië te spreken. Vreemde jongen.

Om 02.00 uur belde Chris van Eeghen, die vorig jaar met me mee was gelift. We hadden toen om een biertje gewed dat Luns niet door het parlement ter verantwoording zou worden geroepen. Hij had gewonnen en wilde midden in de nacht dit biertje komen halen. Leek me geen goede gedachte. Bovendien belde hij uit de kroeg van Blonde Sien, dus hij zal wel een biertje te veel achter zijn kiezen hebben gehad.

31 januari 1973

Schiphol, Amsterdam - Parijs

Time heeft voor de gezelligheid een verzameling vignettes gepubliceerd van de drieëndertig verslaggevers, die de afgelopen jaren de oorlog in Vietnam hebben weergegeven. Op 1 november 1963 bestormden militairen het paleis van Ngo Dinh Diem, die samen met zijn broer werd vermoord. Murray Gart schreef daarbij onder meer dat er een witte vlag uit een raam stak: ‘within a minute or so the air was filled with silence - and with the awful smell of burned powder and oil and tank drivers' bodies (...).’ In maart 1965 schreef John Shaw hoe hij met Vietnamese rangers een dorp binnen marcheerde. ‘On the sand in the shade of a palm grove laid an old woman, her black pajama suit scorched and tattered. Her face was burned red as a boiled lobster, the skin flayed back to the bone (...). A youth who might have been her grandson was spooning water between the burned, dying lips. I knelt beside them. I shall never forget the look of hatred in his eyes - or lose my own feelings of guilt by association.’⁷

Don Sider: ‘Across the street three Vietnamese marines emerged from an alley and cuffed a man in Vietnamese army green (...). The man was frightened but calm. He obviously thought the Ranger patch on his sleeve assured his safety.’ Daarop verscheen een Vietnamese luitenant en een verhit debat volgde. ‘The lieutenant listened impassively. The prisoner waited. I stood directly beside him, but I never saw the lieutenant's gun. A pistol shot cracked, the prisoner sagged and fell, breath rattling in a tiny hole in his shirt pocket. Holstering his .45 the lieutenant began to explain in good English, that the fallen Ranger had pitched a grenade at his marines. He deserved to

7 Na Vietnam zou in Grenada, Panama en vooral in de zogenaamde Desert Storm oorlog tegen Irak precies hetzelfde gebeuren.

[p. 6]

die. The prisoner lay on the ground amidst the debris of battle (...). He was still alive; his eyes open but no longer seeing. One marine took of his own battered boots and began to strip the dying man of his. Five minutes later the prisoner died, expression frozen, feet bare. The marines began to move out, one of them in a fresh pair of boots.’

‘I had been in the country for about a week when I saw my first American dead,’ schreef Bill Marmon. Het gebeurde ergens in de Mekong delta. Hij was op het water ‘and then I saw it - the bloated body of a huge Negro, floating face up in his fatigues with bandoleers of ammunition still looped around his shoulders. He had been shot the day before during a combat assault against some forgotten bit of swamp. Almost in shock, I helped drag the corpse on board and into a body bag (...)’⁸

Ben volkomen ontsteld bij het lezen van dergelijke reportages. Ik associeer iedere dode, de Vietnamese Ranger of de Amerikaanse neger met Peter, Casper, Erik, Frits, Loet of Richard. Dat is dan de ochtendlectuur tijdens een geriefelijke klm-vlucht naar Parijs. Het maakt me van streek.

Ontmoette en interviewde Edgar Morin, de socioloog en schrijver van l'Homme et la mort⁹ in Rue de Tournoi bij het Odéon. Vond hem aardig, hij droeg een oude corduroy broek met een sweater. Hij deed me aan Hofland denken. Het was wel weer opwarmen geblazen of een lucifer onder zijn reet houden om hem aan de praat te krijgen, zoals Kees van Langeraad dat eens typeerde.

Heerlijk, haast lenteweer. Dewi was er niet.

8 Times magazine, 5 februari 1973.

9 Edgar Morin, l'Homme et la mort, Editions du Seuil, Parijs 1970.

Le Bourget

Morin citeert La Rochefoucauld die gezegd heeft: ‘Le soleil ni la mort ne peuvent se regarder en face.’ Hij is van mening dat ‘la mort est donc, à première vue, une sorte de vie, qui prolonge, d'une façon ou d'une autre, la vie individuelle (...)’ Hij kan dit denken. Hij kan dit zeggen. Maar hoe weet hij dit? Hoe durft hij dit aldus op papier te zetten? Het is nu te laat dit nog te vragen.

André Spoor is blijkbaar net zo'n boef als de rest. Hij wilde een artikel hebben over de Club van Rome-bijeenkomst in Jouyen-Josas. Ik leverde het zondagavond in. Dinsdag zei hij het kwijt te zijn en nog te moeten zoeken. Vanavond staat de tekst nog altijd niet in de krant. Het maakt me woedend, zulk gedrag, om zo met een ander om te springen. Hij was immers in-

[p. 7]

dertijd ook de aantekeningen van mijn gesprek met Anak Agung Gde Agung, die hij ter inzage had gevraagd, kwijtgeraakt. Nu opnieuw mijn artikel weg is, begin ik aan die andere zaak ook te twijfelen. Wat is Spoor voor een kerel? Ik tipte hem dat Ruslan Abdulgani in het land was en gaf hem aan hoe hij hem kon bereiken. Vanavond komt de nrc met een primeur van de eerste orde. F.J. van den Broek heeft op de opiniepagina een gigantisch gesprek met Pak Ruslan gehad. Hij geurt er zelfs mee op de voorpagina. Mij zal Spoor een dergelijk stuk niet laten schrijven.

Lucia Böttcher belde paniekerig. Er zou een televisiedebat moeten plaatshebben tussen nvv-jongeren en Frits Böttcher, maar de komst van Sicco Mansholt was niet zeker geweest. Daarom had Böttcher zich opeens grieperig gevoeld en was naar bed gegaan. Begreep er niets van. Frits speelt weer zijn Haagse leugenspelletjes.

1 februari 1973

Haalde Peter om middernacht van het Centraal Station af. Hij zei: ‘Dag schat’ en gaf me een aai over mijn gezicht. Het liet me steenkoud. Zo zelfs dat ik me zeer ongemakkelijk voelde en thuis meteen achter mijn bureau ging zitten. Eigenlijk vond ik het zielig. Ook toen hij in bed kwam. Hij had bijna iedereen kunnen zijn. Ik voel langzamerhand niets meer. The work of destruction and destitution took its toll.

Er was een briefje uit Peking van oud-ambassadeur Djawoto.¹⁰

10 Sukarno laatste ambassadeur in Peking. Djawoto was vanwege de coup niet naar Jakarta teruggegaan.

[p. 8]

Frits miste zijn toestel naar Londen en kwam naar ons toe. We zijn met z'n drieën naar Fred en Elly de la Bretonnière in Broek in Waterland gegaan. Het werd een unieke avond. Peter zei op de terugweg: ‘Ik had ze allebei een zoen kunnen geven.’ Frits zei: ‘Die jongen is erg zuiver.’ Dat weet ik al heel lang. Op een of andere raadselachtige manier ben ik me altijd weer bewust vooral met Indische jongens - Bertie, Martin, Johnny, Frits, Erik, Loet en Fred - een heel bijzonder contact te hebben. Vijf van hen zijn getrouwd, twee zijn gay.

We sliepen met z'n drieën in het grote bed in mijn slaapkamer. Niemand deed eigenlijk een oog dicht. Frits lag in mijn armen. Hij lijkt nog holderdebolder van Bob in Londen. Dit leek Peter ook een verspilling van energie.

2 februari 1973

Broer Theo heeft uit Spanje een furieuze reactie naar mij gezonden in reactie op de brief van notaris Meijer. Hij herhaalde dat hij ‘het superrund’ bij herhaling zowel schriftelijk als mondeling heeft proberen duidelijk te maken dat wij volgens de Nederlandse wetgeving Nederland meer dan tien jaar ‘metterwoon’ verlaten hebben. ‘Om deze reden kunnen wij (de kinderen) elk bedrag onafhankelijk van de grootte of het tijdstip aan mam schenken zonder dat wij (de kinderen) of mam daarover in Nederland belasting hoeven te betalen. De door mij voorgestelde regeling, die dus een fiscaal voordeel voor mam oplevert, elk jaar, heeft het superrund Meijer nog altijd niet begrepen. Tussen ons gezegd lijkt het me nu langzamerhand tijd om eens naar een kundiger man uit te zien, want deze Meijer is na zes jaar niets meer bij te brengen (...).’¹¹ Ik vrees dat Theo gelijk heeft en kennelijk precies weet hoe het in elkaar zit. De notaris niet. Eindelijk heeft de nrc vanavond mijn stuk uit Frankrijk over de Club van Rome-bijeenkomst toch geplaatst. Het is vrijwel ongeschonden en in zijn geheel in de krant gekomen als ‘van een medewerker.’

Ik antwoordde Theo: ‘I might not agree with your views of bombing Asians, but I fully agree about notaris Meijer.’

11 Brief uit Algorta, Spanje d.d. 29 januari 1973.

3 februari 1973

George de Mohrenschildt schrijft dat hij gaat scheiden van Jeanne¹². Heb ik dat niet eerder gehoord? Maar de laatste keer leek zij inderdaad dicht bij waanzin, dus nu is het wellicht onvermijdelijk geworden.

12 Zie bijlage 1 brief uit Dallas d.d. 29 januari 1973.

[p. 9]

Frits Böttcher belde dat hij mijn artikel in de nrc ‘een zeer goed overwogen stuk’ vond. ‘Ik heb er trouwens veel plezier van, want ik kan het uitstekend voor ons eigen Bulletin gebruiken,’ zei hij.

Legde contact tussen Henne Pauli van de jongerenorganisatie van het nvv en Roeland Kerbosch. Daar zou iets nuttigs uit voort kunnen komen.

Er zijn dit jaar negenenzestig personen voor de Nobelprijs voor de Vrede voorgedragen, waaronder president Tito en bisschop Helder Camara. De benoeming van Richard Nixon is toch wel de waanzin ten top gedreven. Krakkemikkige geheugens!

In Thermos ii las ik vanmiddag vijftig pagina's van Gide over Dostojevski. Had een schreeuwende behoefte aan Gides geest. Gide herinnert er aan dat Dostojevski zijn laatste jaren gebruikte om zijn dagboeken te bewerken.

Ik adviseerde Frank Wiering van de vpro te overwegen een film over De Kleine Johannes te maken. Hij had nog nooit van mijn lievelingsboek van Frederik van Eeden gehoord.

Frits Böttcher benadrukte verder dat hij na mijn artikel in de nrc minder moeite zou hebben om mensen uit te leggen dat de Club van Rome ook met andere projecten bezig was dan ‘Grenzen aan de groei.’

Dostojevski bracht vier lange jaren door achter kerkermuren. Hij werd in 1848 gearresteerd omdat hij zich had ingelaten met een groep utopische socialisten onder leiding van Mikhail Petrasherski. Hij werd ter dood veroordeeld, maar de tsaar zette het vonnis om in vier jaar dwangarbeid. De beschrijving van het strafkamp in Omsk was verschrikkelijk. Hoe is het mogelijk dat de mensheid zo laag kan zinken?¹³

Wie is toch deze J.G. Heitink van De Telegraaf? Hoe komt hij aan zijn inlichtingen? Hij neemt het in zijn laatste beschouwing op voor Pakistaanse krijgsgevangenen in India. Zij zouden verschrikkelijke martelingen ondergaan. Heitink geeft er de voorkeur aan die niet nader te beschrijven. Hoe weet hij dit? Is hij er geweest? En vervolgens weet hij te melden dat het vernietigde ziekenhuis in Hanoi nota bene naast een strategisch belangrijk vliegveld zou hebben gelegen. De Amerikanen zouden natuurlijk slechts de bedoeling hebben gehad deze basis en niet het ziekenhuis plat te gooien.¹⁴ Omdat Heitink ook verantwoordelijk is geweest voor De Telegraaf-rel in mijn huis over drie sovjetdiplomaten stel ik me voortdurend deze vraag.

13 André Gide, Dostojevski, New Directions Paperback, 1961 pp. 59-61.

14 De Telegraaf, 3 februari 1973.

[p. 10]

4 februari 1973

Heb de heer Van der Mey in Den Haag geschreven dat ik graag een aandenken aan Emile van Konijnenburg zou willen hebben: iets wat hij altijd gebruikte, wat op zijn bureau stond of een foto.¹⁵ Als tweede thema roerde ik Konijns archief aan: ‘Het zou eeuwig jammer zijn als de door hem verzamelde data verloren zouden gaan.’ Ik vroeg of het bespreekbaar zou zijn uit dit materiaal in overleg met de familie een boek samen te stellen.¹⁶

In Bilthoven deelde mam mee dat broer Theo Spanje permanent had verlaten en er niet wilde terugkeren. Tante Jetty haastte zich hierop in te haken en zei dat - omdat Theo onvoorspelbaar was - in zo'n geval mam na schenking van de aandelen aan ons ook op straat zou komen te staan. Notaris Meijer had opnieuw naar Bilthoven gebeld. Men was tot de conclusie gekomen dat wat Theo had voorgesteld niet kon worden uitgevoerd. Nu brak mijn klomp. Ik belde Theo. Hij vliegt vandaag terug naar Bilbao. Er was daar niets aan de hand. Hij adviseerde mij de zaak met de heer Barents van de amro te bespreken. Dineerde met mam en vermeed het hete hangijzer van de acf-aandelen.

Daarna reed ik naar Gerard Croiset, waar een bijeenkomst was belegd met Carel Enkelaar, Klaas Jan Hindriks, Kees van Langeraad en Kees Buurman. Om te beginnen vroegen we de paragnost of hij ‘zag’ waar de vermiste hersens van John F. Kennedy zouden kunnen zijn. Ze waren oorspronkelijk in de National Archives opgeborgen en nu onvindbaar. Hij beschreef een gebouw dicht bij het spoorwegstation van Washington dc. Hij maakte een tekening.¹⁷ Hij zei met grote stelligheid dat ze daar tweehoog achter stonden, maar dat niemand wist dat het jfk's hersens waren. Vervolgens gaf hij aan hoe een lange man eruit zag, die in dat gebouw werkte en wist waar die hersens waren.

Samen met Carel Enkelaar heb ik alle gesprekken met Croiset over de moord op jfk vanaf het begin bijgewoond. Hij komt bijna steeds op dezelfde herkenningspunten terug. Net als Jim Garrison, de Officier van Justitie in New Orleans, geeft ook Croiset altijd weer de betrokkenheid van Cubanen bij de moord aan. Hij sprak over een voormalige vaandrig, die zich een miskend genie voelde en die zich op ongeveer twee kilometer af-

15 De familie zou mij een kleurenfoto van Konijn toezenden.

16 Na dit uitvoerig met de familie besproken te hebben werd, echter enige jaren later het hele archief van Emile van Konijnenburg vernietigd.

17 Zie bijlage 2 tekening van Gerard Croiset

[p. 11]

stand van het huis van De Mohrenschildt bevond. Hij bewoonde een huis langs een zandweg, in een gribus, met een paar winkeltjes. Er was een muilezel en een kar, en een muur langs een riviertje. Er waren zes tot acht mensen bij de schietpartij op Dealey Plaza betrokken. Drie van de mannen hadden volgens Croiset geschoten op jfk. De voormalige vaandrig had de schutters weggebracht. Hij had een maagoperatie gehad, hield er een groot litteken aan over, waar hij mee te koop loopt. Bij deze man woont een jongere kerel van 26, 28, of 30 jaar in huis, die een beschadigd en nog maar half oor heeft.

Croiset gaf als reden op waarom George de Mohrenschildt mij de laatste tijd nogal ontspannen had geleken, dat twee gevaarlijke mensen die bij de moord op jfk betrokken waren geweest inmiddels waren overleden. Ik verbaas me altijd weer over de schijnbaar exacte details die Croiset te voorschijn tovert. Terwijl we bij elkaar zaten vroeg ik me af wie nog aan de onlangs overleden mevrouw Gerda Croiset zou denken. Gerard oefende maximumdruk uit op de nos dat ze nu eindelijk de zesenhalf uur film, die we aan gesprekken over Dallas hebben verzameld, zou gaan uitzenden. Hij blufte zelfs dat hij uit het buitenland andere aanbiedingen had gekregen, maar dat hij op onze film wachtte.¹⁸ Op dat moment kruisten de blikken van zijn dochter Nanny Croiset - die in een hoek van de kamer meeluisterde - en die van mij elkaar. Zij glimlachte en voelde zich betrapt. Croiset verzon maar wat om de druk te vergroten.

Carel vertelde aan Croiset dat George de Mohrenschildt mij zojuist had geschreven dat hij zich van zijn vrouw zou laten scheiden. Croiset adviseerde hierop het volgende: ‘Ga naar die mevrouw toe en zeg tegen haar dat je altijd het gevoel hebt gehad dat zij iets achterhield, ook om George juist te beschermen. En dan bied je haar aan haar te helpen.’ Ik protesteerde tegen dit voorstel en zei het een smerige streek te vinden om naar Jeanne de Mohrenschildt te gaan met een dergelijk verhaal, terwijl ik bij al hun problemen eigenlijk altijd vanzelfsprekend achter George stond. Alle aanwezigen lachten me hartelijk uit en vroegen waar ik mijn scrupules vandaan haalde. Iemand zei: ‘Die George is toch ook een ploert? Dit sprak ik tegen, waarop Croiset mompelde: ‘Dat is hij wel en dat zal je nog wel merken...’ Een linke zaak.

In ieder geval werd besloten dat enige nieuwe door Croiset aangegeven informaties zouden worden nagetrokken. Toen Kees

18 Die film is uit al dit materiaal tot 1991 nog altijd niet gemaakt, hoewel op gezette tijden Enkelaar aankondigt dat hij ‘nu’ die film toch echt gaat produceren.

[p. 12]

van Langeraad terzake tot afspraken probeerde te komen werd het een gezwam van jewelste, wat Croiset grenzeloos verveelde, vooral omdat hij dan waarschijnlijk berekent (of ‘ziet’) dat er toch uiteindelijk niets van terechtkomt. Croiset was voldoende ostentatief in het aangeven zijn buik er vol van hebben dat Buurman de bijeenkomst opbrak. Klaas Jan vond dat Carel moest opbellen om excuses te maken. Men schijnt er geen oog voor te hebben hoe onbeschoft Croiset zelf kan zijn. Carel en Buurman vroegen om cognac. Zoon Heyman had uit de Kloosterhoeve wat flessen gezonden. Toen de heren merkten dat het geen echte cognac was, lieten zij het staan en namen whisky. Ongelooflijk om collega's zo zonder innerlijke beschaving bezig te zien.

We reden naar het huis van Klaas Jan in Baarn, wel aardig, maar geen sfeer, geen boeken, niets. Een zoontje werd uit bed gehaald om getoond te worden, wat ik helemaal verkeerd vond. Een zwarte Deens dog gromde tegen alle gasten.

Carel wilde dat ik bepaalde gegevens in Dallas zou gaan natrekken. Klaas Jan verklaarde dat hij dit wel even zou regelen.¹⁹ Ik vroeg me af wat Hindriks bedoelingen eigenlijk waren. Het deed me aan gesprekken bij Bruna denken, wanneer je voortdurend op je hoede moet zijn dat projecten waar je mee bezig bent door buitenstaanders - en ze hebben er vaak niet eens een geldige reden voor nodig - niet worden gedwarsboomd, geschaad of zelfs getorpedeerd.

De Journalist vermeldt het nvj-protest bij Schmelzer.

19 Hindriks regelde helemaal nooit iets in de jfk-affaire.

5 februari 1973

Keizer Haile Selassie van Ethiopië heeft bij de tiende verjaardag van de Organisation of African Unity in Addis Ababa gezegd dat heel Afrika in 1983 van buitenlandse overheersing bevrijd zal zijn. De keizer was droevig gestemd dat noch het Portugese kolonialisme, noch het racistische regime in Zuid-Afrika door Afrikanen onder de voet waren gelopen. Chief Simeon Adebo noemde in de Times een van de voornaamste problemen van Afrika ‘its low agricultural productivity.’ De Afrikaanse boeren zijn over het algemeen analfabeet gebleven en kunnen zelfs geschriften over moderne landbouwmethoden niet lezen, laat staan toepassen. Ook op technisch gebied bestaat vrijwel nergens in Afrika een opleiding. Ambassadeur Adebo onderstreepte dat Engeland in 1946 de eerste universiteit in Afrika opzette, waarschijnlijk in Nigeria, wat hij er niet bij vermeldde.²⁰

20 The New York Times, 4 februari 1973.

[p. 13]

De inkomensongelijkheid op het zwarte continent moet een constante doorn in het oog van negers zijn. Charles Mohr meldt uit Johannesburg dat in 1972 de eerste aanwijzingen voor meer gelijkheid in de beloningen waarneembaar zijn. ‘The Government says it has no objections to higher wages for blacks, but has shown a reluctance to permit more training and employment of blacks in traditionally white jobs,’ schrijft Mohr. In Durban is onrust ontstaan als gevolg van massale stakingen door Zoeloes voor hogere inkomens. De meeste zwarte gezinnen in Natal hebben een maandelijks inkomen van 120 dollar. Het is nu eenmaal de realiteit van het industriële tijdperk dat wie niets kan of weet op de laagste trap van de ladder blijft hangen. De vraag is: hoe vijzel je de massa van Afrika in een recordtempo op naar een niveau van wel iets weten en kunnen en daardoor ook in staat zijn meer te kunnen verdienen. Haile Selassie wil het zwarte continent bevrijd zien. Maar daarmee zijn de breinen van negers niet op het niveau gebracht van hun partners in de rest van de wereld.

In dit verband wil ik Frantz Fanon lezen, de zwarte psychiater uit Martinique, die zich bemoeide met de Algerijnse vrijheidsstrijd, en zelfs met de Zwarte Panters van Eldridge Cleaver en diens vrienden in Amerika. Hij hield zich bezig met de psychologische werkelijkheid van zwart- of gekleurd-zijn in een wereld die door blanken wordt overheerst. Fanon concentreerde zich op de vraag: ‘How can a black man in a white world assert the reality of himself against the white man's idea of him? He came to see with increasing conviction that nothing he could be or do would alter the other's stereotype and that he could only become more visible as he approached the white man's vision of the black - an action that meant the death of the Self.²¹ Waar Fanon zich vooral tegen verzette was om van Afrika een derde Europa te maken. ‘Het Westen heeft een avontuur van de Geest willen zijn. In naam van de Geest, van de Europese Geest wel te verstaan, heeft Europa zijn misdaden gerechtvaardigd en de slavernij goedgepraat, waarmee het viervijfde deel van de mensheid gevangen hield (...). Als we Afrika willen veranderen in een nieuw Europa, of als we Amerika willen veranderen in een nieuw Europa, laten we dan het lot van onze landen maar in handen van de Europeanen leggen. Ze zullen het beter kunnen dan de meest begaafden onder ons (...).’²²

21 Thomas Lask, The New York Times, 13 januari 1973.

22 Frantz Fanon, De verworpenen der Aarde, Bruna, 1971, pp. 237-240.

[p. 14]

Frantz Fanon stierf in 1961 aan leukemie. Hij botste met orthodoxe communisten, omdat hij bepleitte dat het noodzakelijk was bij het bereiken van revolutionaire doelstellingen: ‘that also individual violence was beneficially therapeutic in shoring up the psyche of the oppressed person.’ Fanons benadering is daarom belangwekkend omdat ontwikkelingen in China, de Sovjet-Unie en Oost Europa hem in 1991 in het gelijk stellen. Marxisme-Leninisme, zoals het aan de andere zijde van de Berlijnse muur wordt toegepast, zal gedoemd zijn te mislukken omdat de psyche - die onvermijdelijke realiteiten van de hogedrukpan in het hoofd van ieder individu - compleet wordt veronachtzaamd. Misschien slaagt men erin met vuurpelotons en een kgb de deksel voor langere tijd op het potje te houden, maar eens zal de temperatuur van de koorts van onvrede zodanig stijgen dat een uitbarsting totstandkomt.

Wat het na-apen van Europa door de rest van de wereld betreft zou Fanons liefste wens niet in vervulling gaan. Met het ontploffen van het Marxisme-Leninisme in Oost-Europa en de ussr blijkt men ook daar juist vooral wel als West-Europa en Amerika te willen leven. De snelheid waarmee Pepsi Cola, blue jeans, Kentucky Fried Chicken, de minidramaserie Dallas en het tijdschrift Playboy de minds en bodies van honderden miljoenen mensen ten oosten van Berlijn overspoelen toont aan dat uiteindelijk de Euro-Amerikaanse levensstijl bepalend gaat zijn voor alle mensen op deze planeet, inbegrepen Afrikanen. In 1991 zie ik dit dagelijks in Johannesburg, nu alle symptomen van de bevrijding van Zuid-Afrika en de afschaffing van apartheid een feit gaan worden.

6 februari 1973

Gisteren zei ik tegen mam dat ik dacht dat als ik maar regelmatig zou studeren, ik behoorlijk piano zou kunnen spelen. Haar reactie: ‘Waarom doe je het dan niet? Dan ben je van alle problemen af. Rubinstein is toch ook 87, dus je zou nog 40 jaar kunnen spelen.’

Vanavond dineerde ik met mam. Het eerste wat zij vroeg was of ik behoorlijk piano had gestudeerd. Zij was het eens dat gezien Böttchers lamentabele houding ik hem uit mijn boek moest weglaten. Peter zei ook al: ‘Heb nu niet weer medelijden, laat hem eruit.’ In plaats van Böttcher neem ik Hans Linnemann, hoogleraar in de ontwikkelingseconomie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, die aan het tweede Wereldproject van de Club van Rome werkt, samen met Jan Tinbergen. En ik eindig mijn boek met Aurelio.

Peters sloffen stonden op de trap. Dat maakte me triest. We zijn niet zoals vroeger als we samen zijn. We lachen nog wel, maar

[p. 15]

er ontbreekt een zekere inspiratie, wanneer we in het Americain aan de boerenkool zitten. Wat mij betreft komt dit, omdat ik in belangrijke mate ben bekoeld tegenover hem. Ik weet nooit echt wat hij doet. Wanneer hij met zijn tas arriveert, kan hij net zo goed uit Tilburg als uit Düsseldorf komen. Van de zomer wil hij naar zijn Amerikaanse vriend Dane in San Francisco gaan. Ik heb ook geen enkele behoefte meer om met Peter te spelen of te vrijen, zoals met Frits of Erik. Er verandert iets, of misschien is dit al gebeurd.

8 februari 1973

De eerste krokussen zijn uit, in een prachtige paarse kleur.

Frank Wiering van de vpro belt om te zeggen dat de film die hij van me maakte, o.a. met opnamen op de begrafenis van Emile van Konijnenburg en ook bij mij thuis aan de vleugel, vanavond in Het Gat van Nederland zal worden uitgezonden.

Lieve brief van Casper Bake.

23.15 uur

De vpro-film werd uitstekend gepresenteerd. Ook een beetje als herinnering aan Konijn aan wiens plotselinge heengaan ik voortdurend denk. Professor Wertheim belde direct na de uitzending op: ‘Er zaten interessante dingen in. Je werd serieus gebracht.’ Bibeb belde vervolgens: ‘Ik wil een interview met je maken. Je was indrukwekkend en echt...’ Daarop meldde Peter zich: ‘Je was precies zoals je bent, Willem. Ik hield wel mijn hart vast, maar het was erg goed. Je kwam integer en serieus over.’ Erik van der Leeden belde dat hij er zeer van had genoten. Ik schreef Frank Wiering meteen een briefje, heet van de naald, om hem hartelijk te bedanken.

9 februari 1973

Als reactie deed ik geen oog dicht. Onrust vanwege de film. Er belden mensen op uit Kaapstad, die zeiden broer Hendrik uitstekend te kennen. Hij had echter nooit een woord over mij gesproken, dus ze waren zeer verrast geweest door deze film. Eens had deze meneer die opbelde een artikel over mij aan broer Hendrik getoond, die daarop zou hebben gezegd dat hij nooit meer naar Holland terug kon keren, omdat hij dan wegens mij zou worden gearresteerd, of door wat ik tegenover hem zou hebben ondernomen. Dit krankzinnige telefoontje also kept my head spinning.

Mam zei vanmorgen de film ‘aardig’ te hebben gevonden. ‘Je pianospel viel nog mee, maar het was niet goed opgenomen, je

[p. 16]

zag zo bleek.’ De inleiding had zij rubbish gevonden, maar geleidelijk was het inderdaad beter geworden. Ik vroeg me af wat er echt in mam kon zijn omgegaan toen ik zei dat ik mijn dagboeken was begonnen uit gebrek aan perfecte communicatie als kind, maar ook dat ik mijn moeder altijd dankbaar zou zijn ‘dat zij mij vanaf mijn vierde jaar solfège had geleerd...’

Ruslan Abdulgani belde en zei dat ik eruit had gezien als een kleinzoon van Lodewijk xiv. En Nettie Klein-von Baumhauer: ‘Ik vond je prachtig mooi...’ Maar haar moeder begreep nog altijd niet waarom ik de resterende 2.250 gulden die ik van haar leende nog altijd niet had terugbetaald. Dat is waar. Ik kom er maar niet toe, want ik leef tenslotte vrijwel permanent met mijn hakken over de sloot.

10 februari 1973

Hoherodskopf, Hungen

Telefoneerde mam eerst om haar te feliciteren met broer Hendriks verjaardag.

Peter heeft gisteravond in Tilburg een lezing gehouden over het boek Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden.²³ Ik dacht aan hem. Ik ben er op zijn aandringen in 1969 in begonnen, maar kwam nooit verder dan pagina 31.

Bereikte Casper gisteravond om 17.30 uur in West-Duitsland. Hij woont hopeloos bij een hospita, burgerlijke nosy people, afschuwelijk. We reden naar Hamburg en overnachtten in Hotel Hamburgerhof. Op de terugweg naar Hungen maakten we een wandeling door de bossen. Bij de invallende duisternis zagen we nog vier of vijf reeën. Ze verdwenen met reuzensprongen in het kreupelhout. De lucht was er zuiver en heerlijk. De tweede nacht sliepen we in Hungen.

Stopte op de terugweg eerst in Bilthoven. Mam en tante Jetty hadden het een ramp gevonden op mijn film te moeten wachten bij de vpro terwijl ze eigenlijk op een ander kanaal naar schaatswedstrijden hadden willen kijken. Maar direct na mij konden ze de rest nog uitstekend volgen.

Bij Bruna leek een revolutie tegen Jan Buis uitgebroken. Ze willen geen hardcover en een paperback, maar alleen een paperback voor vijfentwintig gulden uitgeven. Misschien is dit inderdaad beter. Ik ben er niet tegen. Er was nog steeds geen geld voor mij, als toegezegd. Ellen van der Ploeg, secretaresse van Buis, was de eerste die de vpro-film niet goed had gevonden. Ze zei vooral tussen de regels door te hebben geluisterd:

23 Frederik van Eeden, Van de koele meren des doods, Wereldbibliotheek, Amsterdam 1969.

[p. 17]

‘En waarom zeg je dat je een dagboek begon uit gebrek aan communicatie met je vader?’ Ze vond ook het gebruik van Engelse woorden hopeloos en het gooien met namen van Freud en Goethe onnodig.²⁴

Nauwelijks thuis belde dr. Anton Constandse²⁵ om me te gelukwensen met de vpro-film. ‘Die opnamen hadden poids zei hij: ‘Ik vond het erg goed.’ Ik vroeg of hij hier kwam eten met Ruslan Abdulgani, ‘maar die is naar Suharto overgelopen,’ zei hij direct. Dat was ook gedeeltelijk waar.

Jan Bank zwaaide de makers van het Gat van Nederland vrij uitgebreid lof toe: ‘zoals in gesprekken met Victor van Vriesland, mr. G.B.J. Hiltermann en Willem Oltmans.’ Herman Hofhuizen schreef in De Tijd: ‘Ronduit meesterlijk in zijn soort was het televisieportret van de journalist Willem Oltmans die bij tijd en wijlen het lieve vaderland in een merkwaardig, onkies soort opschudding weet te brengen. Hij schijnt met het plan rond te lopen na zijn dood zijn “gedachtewereld” ter beschikking te stellen van de wetenschap, zoals sommigen dat met hun lichamen doen. Welke tak van wetenschap hij daarbij op het oog heeft bleef in het vage. Mij dunkt dat hij de medische toch moeilijk zal kunnen passeren. De documentaire verdient in ieder geval een plaats in het filmmuseum.’

Henk Hofland moffelde het filmpje over zijn voormalige Nijenrode-vriend en Handelsbladcollega opzettelijk in zijn televisieoverzicht weg.²⁶ Bibeb belde erover op. Zij zei Henk Hofland ‘klein’ te hebben gevonden in zijn reactie. Zij had met Rinus Ferdinandusse overlegd: eind maart wilde zij een interview voor Vrij Nederland met me maken. Leo Riemens mag blijkbaar mijn naam niet in De Telegraaf zetten en sloeg de uitzending helemaal over. Zo gaat dit in Holland met het Gat van Nederland.

Theo Cammann belde. Peters spreekbeurt²⁷ over Frederik van Eedens boek was prima verlopen. Hij had er een 7-8 voor gekregen. Direct daarna was Peter naar Düsseldorf afgereisd.

Casper Bake gaf mij een advies. Hij had een paar glaasjes wijn op bij ons avondeten en zei dat hij me niet bescheiden genoeg vond, bijvoorbeeld over de Club van Rome. Hij had bij de studenten een weekkrant opgezet. Toen hij zijn opvolger hoorde zeggen dat hij dit had gedaan, had hij zich hierover niet op-

24 Na al die jaren Amerika denk ik bijna steeds in het Engels.

25 Bij wie ik mijn journalistieke loopbaan begon.

26 Alle drie de overzichten verschenen op 9 februari 1973.

27 Peter moest voor zijn atheneumexamen dit boek bespreken. Of liever, ik weet dat het zijn keuze was.

[p. 18]

gewonden en gedacht: ik heb er veel van geleerd en daarmee uit. Hij vond dat ik dit voortaan ook moest doen.

Ik heb hier fel op gereageerd wat hem, geloof ik, pijn deed. Maar ergens ‘rook’ ik advies van buitenaf. Ik ben altijd automatisch méfiant voor zogenaamd nobele houdingen en quasi ‘verstandig’ gedrag. Wil graag in aanmerking nemen dat de lieve jongen 24 jaar is, maar een gezonde clash ga ik nooit uit de weg. Het bracht ons eigenlijk tot dieper contact. Ik onderstreepte bijvoorbeeld dat een schoolkrant in Arnhem iets anders inhield dan gelieg van de minister van Buitenlandse Zaken ten aanzien van Indonesië en dat zijn eigen motto - van kinds af aan bijgebracht - tenslotte de bereidheid veronderstelde ook om de eerlijkheid der dingen te willen knokken.

Een ander punt van wrijving tijdens onze twee dagen en twee nachten in Duitsland was dat hij altijd weer voorstelt naar bars te gaan om wat te gaan drinken. Dat noemt hij dan ‘gezellig’, terwijl er een beslist ‘nee’ van mij tegenover staat. Die zuiprage mag studentikoos lijken, maar wat mij betreft had er van huis uit behalve het in acht nemen van eerlijkheid ook best ingepompt mogen worden dat drank als regel vermeden behoort te worden.

12 februari 1973

Droomde dat ik bij Luns en zijn echtgenote en dochter was en hem zielig vond, terwijl ik deed alsof ik hem eigenlijk wel aardig vond. In ieder geval maakten we een gentleman's agreement dat ik hem eerst zou inlichten en met hem spreken voor ik nieuwe acties tegen hem zou ontketenen.

Minister Schmelzer heeft de nvj geantwoord over de zaak-Begemann. Ik deelde de heer Jongerius vandaag schriftelijk mee dit antwoord niet acceptabel te achten. Dr. Gerald Barney heeft namelijk helemaal geen informatie bij Begemann over mij ingewonnen maar gewoon verteld dat we hadden geluncht en met wie. Daarop heeft Begemann, als diplomaat van de Nederlandse ambassade, ongevraagd een tirade over mij afgestoken, die op character assassination van de zijde van de overheid neerkwam.²⁸

Het gesprek met Aurelio als sluitstuk van mijn boek is perfect. Enkie Feldhaus-van Ham maakt mij er op attent dat ik in de 1972-uitgave van Het aanzien van 1972 sta vermeld.²⁹

Broer Theo schrijft opnieuw over de acf-aandelen die man in haar bezit heeft en die momenteel op acht ton staan. Hij schijnt

28 Zie brief van minister Schmelzer, bijlage 3.

29 Het aanzien van 1972, Amsterdam Boek, zie bijlage 4.

[p. 19]

niet meer te hopen op een beter management van mams vermogen en blijft er bij dat reeds nodeloos veel geld verloren is gegaan.

Time publiceert een opmerkelijke reportage, waaruit naar voren komt dat wat ik hier van de bvd ondervind in Washington ook de gewoonste zaak van de wereld is. Jack Anderson en zijn medewerkers staan onder voortdurend toezicht van de fbi en nu is Andersons voornaamste reporter, Leslie H. Whitten, zelfs door de fbi in hechtenis genomen. Het smoesje is dat hij op onrechtmatige wijze in het bezit was gekomen van documenten, die eigendom van de overheid waren. Indiaanse militante revolutionairen hadden de stukken uit het Bureau of Indian Affairs in Washington gestolen. Uit Andersons kolommen in de pers bleek dat hij er steeds vaker gebruik van maakte. Hier smokkelen ze via een van je beste vrienden een Telegraaf-fotograaf in je huis om je als communist te kunnen afschilderen, omdat je sovjetcontacten hebt opgebouwd.³⁰

In Televizier krijgt Gerard van het Reve gelegenheid de grootst mogelijke onzin uit zijn nieuwe boek Lieve Jongens voor te lezen. Er moeten al in de voorverkoop 40.000 exemplaren van zijn verkocht.

Joop van Tijn over de vpro-film: ‘Je bleef recht overeind, erg goed. Ageeth zat met rode koontjes te kijken...’ Fred en Elly de la Bretonnière hadden er een hele discussie over gehad. Fred zei: ‘Je kwam wel als bohémien over...’

Drs. G. van der Mey schrijft dat Van Konijnenburg zelf een foto had uitgezocht die naar vrienden zou kunnen worden gezonden en dat ik er ook eentje zou krijgen. Wanneer zijn bezit zou zijn getaxeerd zou men in zijn boedel naar een aandenken voor mij zoeken.³¹ Als uitvoerder van het testament heeft hij zich verder te houden aan strikte instructies, die Van Konijnenburg dienaangaande heeft gegeven. Dit betreft eveneens zijn uitgebreide documentatie ten aanzien van de Nieuw-Guinea affaire en de groep-Rijkens. Hij kan er verder geen mededelingen over doen, want zelfs die vrijheid schijnt hij niet te hebben.³² Het zou doodzonde zijn als dit bewijsmateriaal met beslist historische waarde - zeker na alle leugens die van overheidszijde over ons zijn verspreid - verloren zou gaan. Wat kan ik doen?

30 Time magazine, 12 februari 1973.

31 Dat aandenken zou nooit worden gevonden en ik heb er natuurlijk geen tweede keer om gevraagd.

32 Brief d.d. 10 februari 1973.

14 februari 1973

Het celloconcert van Benjamin Britten begin ik mooi te vinden.

[p. 20]

Gisteren was ik om 15.00 uur bij Frits van Eeden van wie gisteren een lange openhartige brief aan Peter en mij was gekomen. We reden naar Erik van der Leeden en haalden hem uit bed. Hij zag er slecht uit, te mager. Maar zijn ogen troffen me opnieuw als pure animal, pure nature. Hij had de vpro-film eigenlijk ‘te lief’ gevonden. Frits nam intussen bij Erik een douche en kwam met zijn lekkere blote lijf bij ons in de kamer, op het kokette af. Frits was praterig en plaisant. Hij gaf me weer dagboeken mee in bewaring. Hij praat schetsend en illustreert zijn verhalen uitstekend. Hij vertelde bijvoorbeeld over een affaire met een bootwerker op de boot naar Harwich. Later zijn we met z'n allen naar Fred en Poek Zumpolle in Wassenaar gegaan en in Scheveningen gaan eten. Frits vroeg mij om bij hem te blijven slapen, maar ik aarzelde. Ben door de sneeuw naar huis getuft.

De heer Jongerius van de nvj belde en adviseerde me om de advocaat Max Rood in te schakelen om die diplomaat in Washington, Begemann, in rechten aan te spreken. Maar dat gaat ook weer geld kosten en komt me slecht uit.

Hofland heeft natuurlijk, precies zoals ik verwachtte, uitgebreid over Gerard van het Reve bericht in zijn televisierubriek voor de nrc en niet verzuimd te vermelden dat het Van het Reve was gelukt een wind in een wijnglas te laten. Ik denk eigenlijk dat we helemaal geen vrienden meer zijn, maar dat is iets dat ik me nog steeds niet kan voorstellen. Na 25 jaar?

Een lieve brief van mevrouw Hartini Sukarno met een foto van haar zonen Taufan, de oudste, een beetje hip en lang haar, en Bayu, die in menig opzicht inderdaad op Bung Karno lijkt. Ook een opname van haar zelf bij een huwelijk.

Zij schrijft: ‘Reeds drie jaren heeft Bapak mij voorgoed verlaten en de stilte en eenzaamheid in mij is soms onhoudbaar. Ik tracht bezigheden te zoeken, maar helaas is me dit nog niet gelukt. Om mijn tijd te vullen lees ik daarom veel, ook onmogelijke kranten en tijdschriften. Pas nu voel ik wat Bapak voor me heeft betekend. Toen hij nog leefde kon ik het niet voldoende waarderen. Hij is alles voor me. Hij heeft me op zo'n hoog voetstuk geplaatst, zo'n man als hij zal ik nooit meer vinden. Ik bid tot God, moge Hij Bapak een goede plaats geven naast hem en moge God hem vergeven voor al zijn zonden.’

15 februari 1973

Gisteren besprak ik de brief van notaris Meijer d.d. 12 februari met mam in Bilthoven. Mam zat op de pianokruk en toen ik onderstreepte dat Theo misschien gelijk had en notaris Meijer

[p. 21]

gewoon achterliep zei ze nota bene: ‘Maar dan dien ik als proefkonijn.’ Hierover raakte ik buiten mezelf van woede en dreigde met weggaan. Hoe kan zij zoiets denken? Maar zij gaf aan dat Theo steeds over ‘zeven jaar’ sprak terwijl vader nog geen zes jaar geleden is overleden. Ook memoreerde zij opnieuw hoe Theo direct na de dood van vader haar hele bezit wilde overnemen en gaan beheren. Dit had haar zeer upset gemaakt en zij het nooit meer kunnen vergeten. Ik vind dit zeer begrijpelijk en eigenlijk deel ik haar gevoelens in die affaire. Theo is crazy to even suggest such shit.

Ik legde haar echter uit dat ik wel enige belangstelling voor mijn erfdeel had, dat ze met zoveel zorg voor ons alle drie bijeen had gehouden, omdat ik dit later als ik oud was als enige zekerheid zou hebben, na een leven lang self-employed te zijn geweest. En dan zei ze weer plotseling: ‘Soms wilde ik dat ik helemaal niets had,’ en ook dat ging me dan weer door merg en been. We gingen wel naar Lage Vuursche om te dineren, maar ik genoot er deze keer helemaal niet van, want we kwamen steeds weer op dit shit-onderwerp terug.

John van Haagen heeft de vpro-film gezien. Onafhankelijk van Ruslan Abdulgani zei hij eveneens: ‘Ik dacht waar zou zijn degen hangen als een Franse edelman.’³³ Hij vond wat ik over Sukarno had gezegd ‘historisch belangrijk’. Daarop zei hij: ‘Eindelijk ziet het publiek eens dat er een mijnheer Oltmans is en wat hij heeft te zeggen (...). De moderne jeugd, die jou ziet pianospelen, krijgt tranen in de ogen. Waar vind je tegenwoordig nog iemand die zoiets kan? Je hebt je wolkenpad verlaten.³⁴ En je hebt je files (dagboeken) daar als een monument laten neerzetten.’ Ik merkte op dat hij afgemetener en bedachtzamer als anders sprak. Hij gaf me gelijk en zei dat dit een gevolg was van het feit dat hij nu bij de gem (Graan en Elevator Maatschappij in de Rotterdamse haven) voorzitter van de ondernemingsraad was en de vergaderingen moest leiden.

Stan Huygens vermeldt in De Telegraaf³⁵ een gesprek tussen Henk van Stipriaan en Gerard van het Reve over Lieve Jongens. Op de vraag of hij een rechtse man was, antwoordde de volksschrijver nummer één - of is dat Jan Cremer? - ‘Ik ben tegen concentratiekampen, dus ik ben tegen links. Ik ben voor persvrijheid, dus ik ben tegen links. Ik ben rechts (...).’ Je zult toch met zulke onzin de geschiedenis ingaan. Van Stipriaan voerde terzake aan dat er heel wat landen waren met rechtse regimes,

33 Ruslan had immers bij mijn film aan Lodewijk xiv moeten denken.

34 John noemde mij altijd ‘een wolkenjager’.

35 De Telegraaf, 14 februari 1973.

[p. 22]

waar ook concentratiekampen waren gevestigd, zoals Indonesië. En wat antwoordde deze flikflooier? ‘Ja, maar toen Sukarno 90 procent van de nationale begroting opslorpte en de gevangenissen vol zaten toen deed niemand een mond open...’ Thomas Lepeltak vermeldt niet wat Van Stipriaan hierop heeft gezegd. Het kan nauwelijks iets anders zijn geweest dan: Reve, je kletst uit je nek. Hield die man zich nu maar bij zijn lieve jongens, want tot iets anders is hij kennelijk niet in staat. Sukarno heeft éénmaal een doodvonnis van een Darul Islam-terrorist ondertekend en hij heeft er weken over gedaan om tot dit besluit te komen. Suharto liet een miljoen boeren, buitenlui en Sukarnisten vermoorden en zette meer dan 100.000 mensen op een afgelegen eiland (Buru) in concentratiekampen. Maar dat zijn blijkbaar details die deze schrijver op ‘zijn geheime landgoed’ zijn ontgaan. Een vergelijking trekken tussen Sukarno en Suharto is als tussen Willem van Oranje en de hertog van Alva, waarbij Reve aan de kant van Alva staat.

Joop van Tijn stapte binnen. We spraken anderhalf uur samen. Morgen om 10.00 uur interviewt hij Ruslan Abdulgani voor Vrij Nederland. Ook dat is geregeld.

Bruna heeft nu eindelijk een cheque van 5.000 gulden gegeven. Deze week gaat mijn Club van Rome- boek in productie. Dit resultaat windt me zeer op. Thor Heyerdahl zond zijn tekst juist op tijd in, met een aardige brief.³⁶

Julian Spoor had via André gehoord dat iedereen het vpro-filmpje prima had gevonden. Ik heb haar om 19.30 uur opgehaald. Zij luchtte haar hart over André, maar uit egards tegenover hen beiden maak ik er geen notities over.

36 Zie bijlage 5.

16 februari 1973

Telefoon: ‘Mijnheer Oltmans?’

‘Ja.’

‘Ik wil zo graag een lekkere dikke geile lul zien...’ Bam. Hoorn op de haak. Nederland anno 1973.

Vanmorgen heb ik in Laren een tr 6 besteld: rood met zwart leer. Peter: ‘Heb je dat besluit zonder mij genomen?’ Casper: ‘Hè, hè, je hebt de knoop doorgehakt.’

Joop van Tijn is zo aardig even te bellen dat het gesprek met Abdulgani prima was verlopen; hij gaat maandag verder.

Haalde Richard Thieuliette op. Hij was lief en affectionate. Hans Geerlofs had sinds Kerstmis niets laten horen. Richard wil dit jaar beslist naar India gaan.³⁷ Hij ziet in dat hij niet de rest van

37 Zijn reis naar India zou zijn leven voor altijd ingrijpend veranderen.

[p. 23]

zijn leven horoscopen kan blijven trekken. Tegen middernacht rolde hij een drugsstrootje - ik weet niet wat het was - nam een bad en bleef slapen.

17 februari 1973

We haalden Joop van Tijn op in Nieuwendam en reden naar de stad. Professor Wim Wertheim gaf om 10.30 uur zijn afscheidscollege over Eclips van de eliten. Er waren fraaie passages in zijn redevoering, maar ik vroeg me af of zijn inzichten mogelijk met China te maken hadden. Voor mijn gevoel slaan ze in West-Europa als een tang op een varken. Hoe denkt hij hier de elites de laan uit te krijgen? Via een rode revolutie? Chinese methoden zullen hier nooit werken, want de welvaart heeft reeds veel te veel minds vervuild. Wertheim refereerde enkele malen aan de Club van Rome-bonzen. Anderen zouden de samenleving hervormen, zeker niet de heren van deze elitaire groep.

Achter me zat een mij onbekende Indische dame. Zij begon ongevraagd: ‘U zou een leugendetector niet goed doorkomen.’

‘U bent zeker tegen Sukarno,’ zei ik, maar in werkelijkheid was ik woedend over de impertinentie. Ik werd bovendien knalrood.

‘Ik ben voor de waarheid,’ antwoordde ze. Ignoreerde haar verder.

Om 17.00 uur arriveerde ik in Hungen. Geen Casper. Hij was met Tjakko nog bij de skilift. Gezellig.³⁸

Toen Casper binnenkwam zag hij er uitermate aantrekkelijk uit: een gele coltrui, een ruwe schapenwollen trui. Hij was in Frankfurt de sneeuwboots gaan halen, die we samen hadden gezien.

Hij stelde voor om in het Stadttheater in Giessen naar de operette Die Csardasfürstin te gaan. Het was niet om te doen. We zijn niet gebleven en eindigden in kamer 40 van Hotel Kübel. ‘Eigenlijk schuilen we allemaal bij elkaar,’ zei ik tegen hem.

38 Tjakko was een collega met wie hij aan het project werkte.

19 februari 1973

Reed gisteren van Hungen naar Willen bei Wollerau buiten Zürich. Logeerde bij broer Theo en Nellie. Vanmorgen zijn we samen naar het bankiershuis Vontobel gegaan, waar ik wat geld van mijn rekening opnam. Vertrok om 11.30 uur uit Zürich, was om 12.30 uur in Bern en om 14.00 uur in Genève.

[p. 24]

Bereikte om 17.00 uur Grenoble, waar Peter was voor een hom modeshow. Ik heb een Viva³⁹ voor hem meegebracht, waar hij op vijf kleurenpagina's ‘Knip uit, plak op, trek aan’ staat.⁴⁰ Ik vond hem om 19.00 uur in Hotel du Louvre. Ik ontdekte meteen dat hij een kamer deelde met Georg, de vriend van Peter Gottmer. Maar hij wees een derde bed aan en zei dat hij daarop had geslapen. Ik geloofde hem niet. Hij zag de uitdrukking op mijn gezicht en onze eerste scène was onderweg. Ik belde Dewi in Gland op, die heel spontaan vroeg of we kwamen logeren op Villa Rajada. De stemming veranderde gelukkig weer. We dineerden ergens in een restaurant op weg naar Genève, waar we om 23.00 uur arriveerden. We waren om 23.30 uur in Gland en het was enig zoeken om de oprijlaan van het huis te vinden. Dewi en Francisco Paesa, die we voor het eerst ontmoetten, waren allerhartelijkst. Tot diep in de nacht zitten praten bij een drankje.

39 Viva, 17-23 februari 1973, nr. 8.

40 Zie bijlage 6.

20 februari 1973

Villa Rajada, Gland

Vandaag rijden we naar Parijs. Ik belde eerst Casper in Hungen en Peter riep: ‘Zeg tegen hem dat hij oefeningen doet voor zijn body.’ Hij was verrast dat we hem vanuit Dewi's villa belden. Ik zei dat ik hem ook een keer naar Gland wilde meenemen.⁴¹

41 Wat ook is gebeurd en waar aardige foto's van zijn.

21 februari 1973

Peter en ik overnachtten als altijd in Hotel Vendôme en reden vandaag terug naar Amsterdam. Na een zalmdineetje op het Centraal zette ik hem op de trein naar Keulen voor een andere hom-modeshow.

Nauwelijks thuis belde André Spoor. Omdat André een affaire is begonnen met de babysitter van hun zoontje heeft Julian een zelfportret dat zij André indertijd had geschonken uit haat en nijd aan haar psycholoog Henk Jurriaan weggegeven. In de geest van: jij de babysitter, ik jouw portret. André schijnt in een vlaag van woede en opperste kordaatheid naar het huis van deze meneer te zijn gestapt, het schilderij van de muur te hebben genomen en bij het verlaten van het pand een glazen deur achter zich dicht te hebben gekwakt op het moment dat Jurriaan kwam aanstormen. De man schijnt door het glas te zijn gelazerd. André was kennelijk in uiterste paniek.

[p. 25]

Ik belde Julian, die blijkbaar niet vermoedde dat ik van het incident reeds op de hoogte was en me in geuren en kleuren het verhaal vertelde. Zij vermeed te vermelden dat zij oorspronkelijk het schilderij aan André had geschonken. Dit wist ik uit haar te krijgen, waarop zij dit ook toegaf. Daarop maakte ik haar duidelijk dat dit schenken het verhaal ingrijpend anders maakte en André wel eens gelijk zou kunnen hebben. Zij vond haar man ‘laf’ om met een auto met draaiende motor voor de deur een dergelijke stunt uit te halen. Hij had het schilderij bovendien weer in zijn kamer aan de oorspronkelijke spijker gehangen. Zij noemde dit ‘een uitdaging.’ Bovendien was ze razend dat hij onmiddellijk na deze gigantische scène naar een diner op de Franse ambassade was vertrokken.

André belde later om te informeren wat Julian allemaal had gezegd en voegde me toe: ‘Ik heb enorm veel hoop op jou gevestigd.’ Ik vraag me echter af of er iemand in de hele wereld een lijmpoging tussen die twee met succes zou kunnen ondernemen. Als er al een tweede dame in het spel is kan je zoiets vergeten. Bovendien ben ik geneigd - zoals ik in de affaire-Hofland achter Mimi sta - deze keer achter Julian te staan. Geen wonder dat Spoor en Hofland zulke prima kameraden zijn. Ze behandelen hun dames als voetveeg, wanneer het in hun kraam te pas komt. En wat de gevolgen voor de inmiddels verwekte kinderen zijn is verder evenmin een punt van overweging. Ze doen eigenlijk allebei maar raak. Ik doe dit ook - met jongens - maar ik heb geen duurzame eed gezworen, aan niemand en niet de verantwoordelijkheid voor een kind(eren) op mij genomen.

Er zijn nog heel wat aantekeningen uit te werken van de korte reis met Peter.

In Zürich had ik een diepgaand gesprek met Nellie.⁴² Ik vertelde haar mijn jeugd als rampzalig te herinneren. Eigenlijk kwam voor het eerst de gedachte bij me op dat dat misschien de reden was waarom wij geen van drieën misschien kinderen hebben gekregen. Maar tegelijkertijd heb ik onderstreept dat onze ouders hun uiterste best deden ons allround op te voeden en hiervoor hadden zij alles over. Wij mochten alles en kregen vrijwel alles. Maar het ontbrak aan menselijk contact. Ik legde uit dat onze ouders beiden uit gescheiden huwelijken waren voortgekomen en dit de reden moet zijn geweest dat ze zelf geen raad wisten met hun affecties voor ons. Ik beschreef mijn uiterst gespannen verhouding met mam als kind - ook wat betreft de

42 De Zuid-Afrikaanse vrouw van mijn broer Theo.

[p. 26]

cellolessen - en de fikse straffen die werden uitgedeeld - maar benadrukte dat ik haar nu eeuwig dankbaar ben dat ze mij een passie voor muziek had bijgebracht.

Op een gegeven moment bracht ik ter sprake dat mij ter ore was gekomen dat broer Hendrik niet naar Nederland durfde, bang dat hij door mijn toedoen bij terugkeer in Zuid-Afrika zou worden gearresteerd? Dat was omdat De Telegraaf had gemeld dat ik Russen op bezoek had gehad en dus communist was. Aangezien communisten in Zuid-Afrika werden gearresteerd, wilde hij niet het risico lopen in moeilijkheden te komen omdat ik communist zou zijn. Nu ging mij een licht op over de eerder ontvangen telefoon. Nu begrijp ik ook dat broer Hendrik vanuit Zwitserland weer terugvloog naar Kaapstad. Maar wat een grenzeloze waanzin. En kon niemand, ook Theo of Nellie niet, hem duidelijk maken wat er werkelijk in mijn huis was gebeurd?

22 februari 1973

In Grenoble was ik stinkend jaloers geweest toen ik ontdekte dat Georg en Peter in een kamer sliepen. Wilde niet geloven dat Peter apart in een bed had gepit, maar uit alles kon ik later opmaken dat het wel waar was geweest. De zoveelste botsing was het gevolg van mijn jaloezie en ongeloof geweest.

Peter zei dat hij van mijn komende boek had gehoord dat de inhoud veel algemener was dan de studie Grenzen aan de groei en daarom een bredere titel zou moeten krijgen. Eigenlijk had hij gelijk. Ik besprak dit met Bruna, maar het cliché voor de omslag was al gemaakt. Over het komende Bibeb-interview zei hij: ‘Nu moet je het eens niet over Sukarno hebben.’

Benjo Masso - een vertaler voor Bruna - heeft enkele interviews die mevrouw Niessen - een andere vertaalster - in het Nederlands had vertaald op de band teruggeluisterd. Hij zei dat er ‘honderden correcties’ in haar vertaling moesten worden aangebracht. Het geeft me een verschrikkelijk onzeker gevoel dat ik niet op de vertalers van Bruna kan bouwen.

De Israëlische Luchtmacht heeft een Libanees verkeerstoestel neergeschoten met zeventig mensen aan boord. Israël doet toch ook maar raak. Dat kan je in dit land niet zeggen, want dan ben je anti-joods. Je zou van het gedrag van Israël anti-joods worden.

De Japanse verzorgster van Kartika, mevrouw Azuma, ontving ons op Villa Rajada, een uniek huis dat door de Rockefellers werd neergezet. De livingroom was een enorme koepel met veel glas en eigenlijk helemaal niet gezellig. De muren waren opge-

[p. 27]

trokken uit blokken graniet. De villa lag natuurlijk aan het meer van Genève. Er was een aanlegsteiger voor boten. Mrs. Azuma vroeg of we ieder een slaapkamer wilden of samen sliepen. We kozen samen. Daarop kwam Kartika binnen. Ze leek a living doll. Ze liet een groot konijn zien, waar haar nachtpon in had gezeten.

Tegen middernacht kwamen Dewi en Francisco thuis. De begroeting was formeel, geen omhelzingen, want we wisten niet hoe hij erop zou reageren. Francisco was een typische Latino, donkere ogen, mid-dertiger jaren, kalm, althans uiterlijk, op zijn hoede, niet onaardig. Tot ongeveer drie uur hebben we in leren fauteuils zitten praten met een whisky (behalve ik). Dewi vertelde veel last te hebben van allerhande Indonesiërs, die haar om financiële hulp kwamen vragen. Francisco was blij dat hij eindelijk eens over andere onderwerpen dan Indonesië kon spreken. Hij bleek geïnteresseerd in de Club van Rome.⁴³

43 In 1974 ging Francesco Paesa mee naar de Club van Rome-vergadering in Berlijn.

23 februari 1973

Dewi leek weinig echte sympathie te hebben voor de overige familie van president Sukarno. Zowel mevrouw Hartini - die mij dit ook had geschreven - als de oudste zoon Guntur geven ieder afzonderlijk een ‘selamatan’ voor het feit dat Bung Karno 1000 dagen geleden is overleden. Zij toonde een brief van Hartini, waaronder stond ‘With love’. Dat toonde aan dat de beide weduwen althans een poging ondernamen on talking terms te blijven.

Dewi had een Spaans echtpaar in dienst, dat elders woonde. Er was ook een tuinman, die mijn auto ongevraagd had gewassen. ‘He came with the house,’ zei ze. ‘He never does anything so this morning he proves his money worth.’ Mevrouw Azuma kreeg op haar lazer: ‘I told you a thousand times, there was no salt...’

Guruh belde dat hij een brief van Sukmawati voor me had.⁴⁴ Hoe lang doet hij erover deze te geven? Ik vind hem toch een beetje een sukkel. Loop minder warm voor Guruh dan voorheen.

Peter - met negen zussen - vond het weggeven door Julian Spoor van André's schilderij een positieve zaak en een geraffineerde manier om hem bij haar terug te krijgen.

Joseph Luns is in Maastricht om voor de Maatschappij voor Nijverheid en Handel over de navo te spreken. Meer en meer mensen schijnen door te krijgen wat een lul die man is. Diver-

44 Zie bijlage 7.

[p. 28]

se actiegroepen hebben demonstraties in de Maastrichtse binnenstad tegen de komst van deze mijnheer opgezet.

Intermediair⁴⁵ opent met Wertheims afscheidscollege De eclips der eliten. De onderkop luidt: ‘In China gelooft men anders dan bij ons niet in domme kinderen’ Het lijkt me geen vraag van geloven in domheid. Domme ouders produceren domme kinderen, niet als een vraag van geloof, maar van werkelijkheid. Zwart Afrika is dom, en niet up-to-date, omdat de input van huis uit achtergebleven is geweest. In 1945 beschikte Indonesië over 627 universitair opgeleide burgers. Wat wil je? Garbage in, garbage out. Zonder input is de output navenant. De minds van Chinese kinderen zijn niet dom. De input is achtergebleven. Hiervan vind ik niets terug bij Wertheim. Voordat de minds van de massa zullen zijn opgekrikt naar het niveau van de elites zal er voorlopig van een eclips geen sprake kunnen zijn.⁴⁶

45 Nummer van 23 februari 1973.

46 Laatste drie zinnen werden in 1991 bijgevoegd.

24 februari 1973

Hofland licht niet alleen tegels - wat ik bestrijd; hij licht helemaal niets - maar hij schrijft ook toneelstukken. Bij Uitgeverij Contact zal het toneelstuk De foto van hem verschijnen, aldus meldt de Volkskrant.

De ‘rode reus’, Dirk de Vroome, schijnt in Maastricht de toespraak van Luns te hebben verstoord. Hij ontrolde op het podium een gigantisch pamflet. Luns vond het een prestatie dat hij door het cordon heen had kunnen breken, want alle straten rond het gebouw waren afgesloten. Burgemeester A. Baeten was razend. En Herman van Veen, de cabaretier, liet vanaf het dak van de schouwburg met megafoonversterking het kerstliedje Gloria in Excelsis Deo schallen. Intussen spint Luns er garen bij, want hij wijst er natuurlijk weer op dat alleen links en rood tegen hem is. Hij slaagt er altijd weer in de rest van de achteloze kudde via een afweermechanisme naar zich toe te trekken.

Mejuffrouw Boekhoudt zegt de vpro-film ‘wel goed’ te hebben gevonden, wat overigens niet al te enthousiast klonk. ‘Ik zie je toch liever hier bij mij op bezoek, want het was natuurlijk toch wel wat toneel...’ Zalig zo'n opmerking van een dame, die me vanaf de oorlogsjaren kent.⁴⁷

Lieve brief van Casper.

De hele film met opnamen van Peter, Casper, Kartika en onze reis is mislukt. Hoe kan dit?

Een meneer Van den Tempel uit Houten bij Utrecht belde. Hij

47 Zie alle delen Memoires te beginnen in 1943.

[p. 29]

had de vpro-film gezien. ‘Speelde u Chopin?’

‘Nee, Liszt’.

‘Na uw programma ben ik weer les gaan nemen. Na de dood van mijn vader ben ik gestopt. Ik vond uw programma erg fijn. Ik zei tegen mijn vrouw: die mijnheer, die is iemand...’ Heb hem gevraagd eens langs te komen.

25 februari 1973

Arnhem, Hotel Haarhuis

Kwam gisteravond in een sneeuwstorm terecht op weg naar Casper. De motor sloeg zelfs af. Maar na Leersum was het voorbij. Arriveerde om 22.15 uur in het motel. Casper kwam om 22.30 uur. Hij vertelde over zijn werk in Hungen. Hij had water bij een brug moeten meten toen er een ongeluk gebeurde. Een koe lag zonder kop op straat. Hij pakte in het motel mijn hand en gaf uitdrukking aan zijn blijdschap over mijn komst. Morgen moest hij terug naar Hungen.

Had eigenlijk geen zin om meer terug te rijden naar Amsterdam. In het motel was geen kamer meer vrij, dus we belandden in Hotel Haarhuis. We lagen nog uren in bed te kletsen - en te stoeien - voor hij naar zijn ouders terugreed. ‘Jij hebt me wel body-conscious gemaakt,’ zei hij.

‘Dat is ook een uiterst belangrijk aspect van het leven,’ antwoordde ik. ‘Dat deed Bertie Hilverdink in 1950 bij mij.’

‘Je hebt me ook bewust gemaakt van mannen in het algemeen,’ vervolgde hij. ‘Toch zal ik nooit als jij worden en op mannen overstappen.’

‘Wat doet het ertoe? Iedereen lost dit eeuwig terugkerende probleem van de noodzakelijk lozing van overtollig zaad op eigen manier op. Ik doe het liever samen met een vriendje. Jij met een vrouw. Does it really matter? Waar het omgaat is dat jij en ik vrienden zijn en soms in elkaars armen liggen, fijn samen zijn. Gemeenschappelijke zaadlozing is daar geen noodzakelijke voorwaarde voor, ook niet om van jou en mij zeker te weten dat we echt van elkaar houden.’

Sliep als een blok. Weer een belangrijke ervaring rijker. Hij gaf me een stuk versteend hout dat hij uit Duitsland voor me had meegenomen. ‘Heb je gezien hoe mooi het is?’ vroeg hij. Als ik naast hem lig zie ik steeds andere aspecten van zijn gezicht. Casper is beautiful.

Rollo May heeft westerse seks in vier soorten verdeeld: 1) Puur seks, of wellust, libido. 2) Eros, the drive of love to procreate or create. 3) Philia, vriendschap, brotherly love. 4) Agape of Caritas, the love which is devoted to the welfare of the other, the prototype of which

[p. 30]

is the love of God for man. May voegde eraan toe: ‘Every human experience of authentic love is a blending, in varying proportions, of these four.’⁴⁸ Probeerde Casper hierover iets te vertellen. Ik geloof dat hij me begreep. Ik vertelde de ervaring van het leven te vergelijken met de ringen van een boom, the life tree. Daarom wil ik geen beslag op je leggen of ‘een recht’ doen gelden, want iedereen gaat door een reeks verliefdheden, hoofd-op-hol-illusies en navenante dwaasheden. Daar heeft iedereen recht op en men moet erdoorheen voordat men enig inzicht begint te krijgen in wellust, Eros, Philia of Agape.

In de Wibautstraat reed ineens Erik van der Leeden met een jong Indisch meisje in de auto naast me. We stopten. ‘Ik zal je nu maar niet zoenen,’ zei hij lachend en pakte me toen pas goed. Het meisje keek vol afkeer de andere kant op. Hij had haar helpen verhuizen. Later kwam Erik naar Amerbos. We spraken urenlang. Hij blijft onzeker over de verhouding met zijn vrouw Helga. Hij speelt met de gedachte kinderen te willen. Toen ik zei het een riskante zaak te vinden om kinderen te krijgen, antwoordde hij: ‘Je rijdt ook met gemak steeds 180 kilometer met je tr5⁴⁹, dat is ook een risico, dus waarom niet gegokt op een kind?’ Ik dacht: sorry, maar die vergelijking gaat niet op. Met je eigen leven Russische roulette spelen is iets anders dan de verantwoordelijkheid voor ‘een leven’ op je nemen. Hij zei weggebleven te zijn vanwege eigen problemen, die hij wilde zien op te lossen zonder door mij te worden beïnvloed.

Guruh kwam langs met een Indische jongen, Boy, een autohandelaar. Deze wilde 1.250 gulden voor mijn tr5 betalen. Hij had in Amerika gewoond en zag er lekker uit, droeg laarzen en jeans, met zelf opgenaaide leren zakken. Vraag me af of Guruh naar zijn moeder aardt?

Om 23.00 uur arriveerde Erwin Aschmoneit met een Italiaanse jongen, die hij had opgepikt. Of ze op de logeerkamer konden overnachten. Ik dacht er niet over, waarop hij weer nichterig vals werd, wat ik maar al te goed van hem ken, dus ik vroeg hen te vertrekken.⁵⁰

Sprak minstens een half uur met Julian Spoor in een nieuwe poging haar ertoe te bewegen geen drastische maatregelen tegenover André te nemen. Maar in mijn hart begrijp ik haar maar al te goed. Hij leeft of hij niet met haar getrouwd is. Als

48 Rollo May, Love and Will, W.W. Norton & Company, New York 1969, pp. 37-38. Las dit boek in 1969

49 Wat waar was: ik reed dikwijls veel te hard.

50 Heb sinds die dag taal noch teken meer van hem gehoord

[p. 31]

ze er terecht vandoor wil gaan, dan moet ze van André opeens blijven.

27 februari 1973

Gerard Croiset is met zijn zoon Roy bij Bibeb in Scheveningen gaan eten. Hij huilde om zijn overleden vrouw Gerda. Drie minuten later, toen Bibeb hem vroeg naar zijn mening over Dolle Mina's had hij gegrapt: ‘Ze willen toch nog altijd onder liggen, ha, ha, ha.’

Er staan twee brieven in Propria Cures, die me verbazen. T. Graftdijk zet boven een kritiek over Lieve Jongens van Gerard van het Reve: vuilak noemt zich schrijver. Dat is al heel lang ongeveer mijn mening. Graftdijk: ‘De eindeloze monotonie in de gebeurtenissen die zich afspelen - altijd weer achter jongens en jongetjes aan - wordt niet irritant: het extreem doorgevoerde plechtstatige woordgebruik - moede, wederom, het weder, gevoelen - wordt in bedwang gehouden door een plotseling tegenwicht van grove en vulgaire terminologie (...).’ En wanneer rjm over het boek Lenin heeft echt bestaan van Karel van het Reve schrijft, staat er boven: smeerpijp heeft broer.⁵¹

Om 09.00 uur haalde ik dr. Ruslan Abdulgani af. We hebben vier uur zitten praten. Hij noemde Suharto ‘not so bad’. Het was meer zijn omgeving, die problemen veroorzaakte, met uitzondering van generaal Sutikno Lukitodisastro. ‘Schrijf hem maar een brief, nu hij ambassadeur in Australië is.’ Ik wilde er geen ruzie over maken met Bung Karno's voormalige rechterhand en vertrouweling, maar ik was het diepgaand met hem oneens. Over Dewi zei hij: ‘Zij zou een zeer belangrijke rol kunnen spelen bij het herstel van Bapaks image.’⁵²

Hij vertelde dat hij zich meende te herinneren dat hij op 7 april 1966, de dag van de verjaardag van de keizer van Japan, bij Bung Karno en Dewi in Wisma Jaso was. Bung Karno was boos geweest, omdat een vrouw in een krant in Bandung kritiek op dr. Subandrio had geuit. Daarop had de president, in aanwezigheid van Dewi, mevrouw Abdulgani bekritiseerd en tegen haar gezegd: ‘Jij bent ook tegen mij.’⁵³ Dewi had onmiddellijk geprobeerd Bapak te kalmeren en was uitermate tactvol tijdens het incident geweest. Ook sultan Hamengku Buwono ix was erbij aanwezig en had de Abdulgani's in zijn

51 Propria Cures, 4 februari 1973, beide artikelen.

52 Deze gedachte en dit advies heb ik maximaal uitgevoerd, zoals in het vervolg zal blijken.

53 Ik denk dat dit zo was, anders had Bung Karno het niet gezegd.

[p. 32]

auto meegenomen naar de receptie ter ere van de keizer op de Japanse ambassade. ‘Dewi vervulde die rol,’ zei Abdulgani. Ook dat betwijfelde ik, want ik had haar tenslotte vrij aardig van een geheel andere kant leren kennen. ‘Dewi heeft ons, toen zij in New York was, opgebeld. Dat was erg goed,’ aldus de oud-minister van Buitenlandse Zaken. Hij was nog steeds van mening dat ik Dewi zou kunnen helpen bij het schrijven van haar herinneringen. ‘Daarom heb ik je indertijd toen ik ambassadeur was bij de vn geadviseerd geen ruzie met haar te maken.’

Pak Ruslan had mijn boek Dulles over Suez, The Theory and Practice of his Diplomacy⁵⁴ geleend. Er wordt op pagina 167 vermeld hoe minister Ruslan Abdulgani van Indonesië een aanvaardbare formule had weten te vinden en de Suez-Conferentie in Lancaster House in augustus 1956 had weten te redden uit een penibel deadlock. Hij zei dat hij gewoon Bung Karno's richtlijnen had gevolgd, die altijd gebaseerd waren geweest op het Indonesische musjawarah en mufakat-principe: praten tot je overeenstemming bereikt. Dr. Zairin Zain had vlak achter Abdulgani gezeten en al gevraagd: ‘Wanneer gaat u de bal in de arena gooien?’ ‘In the midst of a heated and stormy wrangle at the eighth and last session on Augustus 23, 1956, Indonesian Foreign Minister Abdulgani found a solution in the form of a conference communiqué, which would authorize all governments to approach Nasser (...)’, schreef Finer. ‘Toen hebben ze eigenlijk de betekenis van niet gebondenheid begrepen,’ aldus Pak Ruslan. ‘Ik heb toen tegen John Foster Dulles gezegd: “Our Foreign Policy is not communist-oriented, nor western-oriented...”.’

Intussen arriveerde een fotograaf van Vrij Nederland, die plaatjes wilde maken bij het interview met Joop van Tijn. Terwijl de man foto's nam praatte Pak Ruslan verder. Als secretaris-generaal van het ministerie van Voorlichting had hij vroeger tegen wartawans⁵⁵ gezegd: ‘Jullie mogen geheimen stelen, maar begrijp please dat ik geheimen moet bewaren. Een goede journalist heeft een wervelwind in zijn rug nodig plus een jachthond...’ zei hij. Hij had Grenzen aan de groei vorige keer meegenomen. Hij vond het dermate belangwekkend dat hij een exemplaar aan een generaal in Jakarta had gezonden. Hij had maar één exemplaar kunnen krijgen. Het boek schijnt uitverkocht te zijn.

54 Herman Finer, Dulles over Suez, The Theory and Practice of his Diplomacy, Heinemann, Londen 1964, 538 pagina's.

55 Journalisten.

[p. 33]

Bruna berichtte dat Putnam & Sons het manuscript voor de Amerikaanse uitgave voor 5000 dollar voor een hardcover- en paperbackuitgave had aangekocht. Dit bedrag is peanuts, als je de tijd en kosten in aanmerking neemt van alle reizen naar de vs. Het valt allemaal erg tegen. Van de gouden bergen door Jan Buis in het vooruitzicht gesteld, blijft bitter weinig over.

Pak Ruslan: ‘Jij bent de polder al ontgroeid. Dit huis, met zijn boeken en papieren ademt uit, wat er in de wereld aan de hand is.’

28 februari 1973

Ruslan Abdulgani schijnt met Joop van Tijn op positieve wijze over de groep-Rijkens en onze Nieuw-Guinea-activiteiten uit 1955-1961 te hebben gesproken. Godzijdank, vooral nu Emile van Konijnenburg er niet meer is. Konijn is dagelijks on my mind. Schreef de heer Van der Mey om naar dat artikel met Ruslan uit te zien.

Ik vroeg Ruslan Abdulgani of hij een mening had over de rol van de Nederlandse koninklijke familie inzake het Nieuw-Guinea-conflict en de door Luns opzettelijk aangezwengelde keet met Sukarno. Ruslan fronste zijn wenkbrauwen. Ik liet niet los en later in het gesprek zei hij: ‘Bung Karno heeft me wel in zijn slaapkamer in Wenen gezegd dat hij zeker was dat prins Bernhard er anders over dacht.’ Ik heb altijd geweten dat Bung Karno en Bernhard elkaar in het geheim hebben ontmoet.⁵⁶ Maar hoe kunnen we dit ooit onomwonden vaststellen? Zou Bernhard bij zijn ontmoetingen met Dewi haar hebben willen uithoren wat ik wist of niet wist?

Ruslan was het geheel met me eens dat Bung Karno's voormalige eerste adjudant, generaal Sugandhi, beserk was gegaan. Ik benadrukte: ‘Omdat Bapak gesteld was op generaal Sabur was Sugandhi gewoon ordinair jaloers. Liefde gaat over in haat.’⁵⁷ ‘Precies,’ aldus Abdulgani, ‘jij bent nog psycholoog ook!’ Ik had toch zelf gezien, bijvoorbeeld in het Waldorf Astoria Hotel in New York, hoe Sugandhi zich eigenlijk disrespectvol gedroeg tegenover de president? Dat was de eerste indicatie. Zo'n onbeschoftheid zou in Saburs hoofd nooit ofte nimmer zijn opgekomen.

Heb mam twee biljetten van 25 gulden gezonden dat ze in ieder geval niet in de sneeuw naar de bank behoeft te wandelen. Ze belde om voor de attentie te bedanken. Ze zei verder: ‘Ik

56 In vorige delen Memoires heb ik hier uitvoerig over geschreven: in 1961 in Washington; in 1962 in Wenen.

57 Generaal Sugandhi werd een pro-Suharto-militair.

[p. 34]

ben ook weer aan het pianospelen, niet dat ik jouw peil zal bereiken, maar ik ben weer aan een sonate van Beethoven begonnen.’

Ik heb de heer F.J. Burger van Meijburg en Co, belastingadviseurs geraadpleegd.⁵⁸ Hij liet me weten dat de voorstellen van broer Theo ‘een keiharde zaak’ waren. Het kon worden uitgevoerd zoals Theo voorstelde. Notaris Meijer zat er naast. Het leek hem eveneens het beste om voorlopig slechts over zesendertig acf-aandelen te spreken. Schreef een pittige brief aan de notaris, die hij verdient. Hij verstaat inderdaad zijn vak niet, zoals Theo steeds heeft gezegd.

Mijn Club van Rome-boek zal waarschijnlijk op 2 mei 1973 in Nieuwspoort worden aangeboden. Aurelio Peccei informeerde me aanwezig te zullen zijn. Hij vroeg Frits Böttcher ook in te lichten en uit te nodigen.

Ben gezellig met mam gaan eten. Ik heb haar verteld dat de aandelenoverdracht volgens Meijburg & Co kon plaatsvinden. Zij was verrast en zei: ‘Als mijn Burgertje er akkoord mee is lost hij het wel op als er ooit moeilijkheden zijn.’ Het kan haar nu kennelijk niets meer schelen. Zij zal notaris Meijer meedelen zeer verbaasd te zijn dat Theo's voorstel wel kan.

Er was een verschrikkelijke film op Achter het Nieuws over verminkte kinderen in Vietnam. Dat is nu wat me zo razend op Nixon maakt. En met Kerstmis op broer Theo.

58 Ook de adviseurs van mijn grootmoeder, andere familieleden en de afgelopen 25 jaar ook van mijzelf.

1 maart 1973

Lieve brief van Casper uit Hungen. Hij had van zijn grootvader een verrekijker gekregen: ‘Nu kan ik hier de buurvrouw veel beter naar bed zien gaan...’

Vanmorgen besprak ik de kwestie van de schenking van acf-aandelen bij de amro met de heren Barents en Maris. Men was het volkomen eens met de heer Burger en begreep evenmin waarom notaris Meijer zich had verzet. Het gaat nu gebeuren. Bij de nos ontmoette ik Klaas Jan Hindriks en Ben van Meerendonk - die mijn job in New York hebben ingepikt. Het bleek dat niets van wat er was afgesproken, was gedaan aan de jfk-onderzoekingen in Washington en Dallas.

2 maart 1973

Droomde van Casper (vaag). En zelfs van broer Hendrik in Kaapstad, dat hij hartelijk tegen me was.

Jaap Jansen kijkt naar de introductie van mijn Club van Rome-

[p. 35]

boek. Haalde later vier pagina's bemerkingen bij hem op. Telefoneerde hem dat ik het vrijwel in alle gevallen met hem eens was. Kon je maar een introductie schrijven à la een brief aan een geliefde.

3 maart 1973

Frits Böttcher moet van 2 tot 4 mei als voorzitter van de Nederlandse delegatie naar de oecd in Parijs en kan de presentatie van mijn Club van Rome-interviews niet bijwonen. Des te beter.

Propria Cures komt met een belachelijke pagina waarin een passage aan mij is gewijd.⁵⁹ Normaliter zou je er geen aandacht aan besteden, ware het niet dat er een smerige leugen in werd gepresenteerd: ‘Willem Oltmans, speciaal overgekomen uit New York, was er ook. Tegen zijn gewoonte in, want meestal blijft Oltmans van dit soort bijeenkomsten weg. Hij zit dan thuis bij de telefoon en belt mevrouw Hofland drie keer uit bed om haar te melden dat haar echtgenoot met een andere dame goede sier maakt. Dergelijk telefoonvandalisme is natuurlijk niet bevorderlijk voor een goede verstandhouding. De vroegere boezemvrienden meden elkaar dan ook als de pest. Tot vrijdagnacht echter. Op zeker moment zag pc hoe de politieke spotprenttekenaar Opland in gesprek raakte met Hofland. Beiden keken voortdurend naar Oltmans en even later was het zover. Hofland, Opland en Oltmans zetten zich gedrieën aan de bar. Het duurde niet lang of pc zag tot zijn stomme verbazing de arm van Oltmans om Hoflands schouder: de vrede was getekend...’ Het was een imaginair verhaal, omdat het bovenstaande natuurlijk nooit is gebeurd. Ik wind me om zulke leugens op, die opzettelijk door Hofland worden verspreid.

Zoals ik in 1972 heb beschreven belde ik Mimi Hofland op na het incident met de door Hofland binnengesmokkelde Telegraaf-fotograaf, omdat ik had vernomen dat Henk Hofland in de penarie zat. Na 25 jaar vriendschap was ik gewoon bezorgd, ongeacht wat er was voorgevallen. Bovendien had ik Henk en Mimi samen thuis uitgenodigd en was Henk, zonder mij dit van te voren te zeggen, ongevraagd met Marianne Koldewij op de proppen gekomen. Mimi vroeg tijdens dit gesprek met wie Hofland dan wel was verschenen. Dit vertelde ik haar. Hofland heeft die mededeling met zijn over de toeren geraakte brein vervalst en tegen een ieder, die het maar horen wilde, gezegd dat ik Mimi opzettelijk zou hebben opgebeld om tussen hem en haar te stoken. Hofland zie ik al jaren

59 Literatuur in Nederland: jongens van jan de lul, Propria Cures, 3 maart 1973.

[p. 36]

niet meer. Mimi Hofland zie ik regelmatig. Tussen ons is niets veranderd. Ik denk dan ook dat Mimi Hofland zelf het beste antwoord kan geven op de vraag of ik ooit, zolang ik de Hoflands ken, tussen hen heb gestookt.

4 maart 1973

Gisteravond stonden twee Israëlische dansers voor Amerbos. Een van hen had Peter ontmoet. Ze gingen naar het dok en kwamen pas om 04.00 uur thuis. Voel me geradbraakt. Ze zijn weg.

Ontdekte Bomen Spreken van de psychiater J.R.M. Maas.⁶⁰ ‘Twee mensen bepalen samen de grenzen, de structuur van hun omgang (...). Volgens mij bestaat er geen gezonde rivaliteit (...). Doorslaggevend zijn de eerste jaren van je leven, waarin je nog een onbeschreven blad bent en nog zonder ervaringen,’ aldus dr. Maas.

Hij spreekt veel over wat mejuffrouw Boekhoudt me altijd voorhield en waar ik nooit in slaagde om onder controle te krijgen: iemand anders de ruimte te laten zichzelf te blijven. Frits van Eeden zei het laatst nog: ‘Het zou er tussen ons wel ingezeten hebben als jij maar niet zo overwhelming was geweest.’ Ik kan blijkbaar niet anders. ‘Er is iets tussen mensen dat ze haast noodlottig naar elkaar toe drijft, vaak ondanks henzelf, een zuiging tussen twee mensen, die hen naar elkaar drijft, koppelt en beiden dwingt tot afhankelijkheid en overgave (...) de relatie tussen twee mensen die elkaars noodlot zijn.’⁶¹ Kocht ook een exemplaar voor Casper.

Belde mam om haar voor de zondag op te vrolijken. Zij was aan het pianospelen. Ik blijf Van Konijnenburg missen.

60 J.R.M. Maas, Bomen Spreken, Uitgeverij Contact, Amsterdam 1973.

61 Bomen Spreken, idem, p. 72.

5 maart 1973

Malcolm MacPherson van Newsweek heeft in het Spinal Cord Injury Center in Long Beach, Californië met een aantal oorlogsinvaliden uit Vietnam gesproken.⁶² Er zijn volgens dit blad 25.000 ‘paraplegics, quadriplegics, men disassembled and totally disabled by the frags, mines and bullets of the Vietnam war. Er is een foto van een jongen, Lawrence Meneses (24), een Mexicaanse Amerikaan geboren in Sacramento, Californië. Hij raakte verlamd als gevolg van een per vergissing uitgevoerde duikvlucht van een Amerikaans vliegtuig op eigen troepen. Hij raakte verstrikt in de drug scene, toen hij drie jaar geleden in

62 Newsweek, 5 maart 1973.

[p. 37]

een rolstoel uit het ziekenhuis werd ontslagen. Hij is getrouwd en weer gescheiden. Ik tuur naar die foto en denk altijd weer: dat had iemand kunnen zijn als Peter, Erik, Frits, Casper, noem maar op. Vreselijk.

Lange telefoon van Peter. Dat is dan zo de tactiek als hij een tijdje in lucht is opgegaan en met zijn vrienden de hort op is geweest.

Ik herinner me tegen Ruslan Abdulgani op weg naar zijn logeeradres te hebben gezegd dat ik teleurgesteld was dat ik in zijn flat in New York wel een foto van hem met Suharto had gezien en geen met Bung Karno. Net als toen zei hij: ‘Dat was opzettelijk.’ Alsof ik dit niet wist. Ik bedoelde iets anders: waar is je trouw gebleven? Hij vertelde dat in 1970 bij de dood van Bapak 82 ambassadeurs bij de vn het condoleanceregister waren komen tekenen. Hij had de vlag halfstok laten hangen. ‘Harto weet wat hij aan mij heeft.’ Hij benadrukte in een middenpositie te zijn blijven opereren met het eigenlijke doel noch de zijde van de huidige regering, noch die van de voormalige regering te kiezen. Dat was misschien inderdaad het ‘voordeligst’ maar het minst principieel en de gemakkelijkste uitweg.

Zat vrij lang achter de vleugel. Muziek roert me altijd.

6 maart 1973

Casper is op het carnaval in Hungen.

Nu heeft ook Mexico's Fondo de Cultura Economica een contract getekend voor de Spaanse uitgave van mijn interviewboek.⁶³ Geef toe, het gebeurde met een push van Aurelio, want anders was het waarschijnlijk niet gelukt. Nam mam voor het avondeten mee naar Lage Vuursche om dit te vieren.

63 Het is in 1975 in Mexico verschenen.

7 maart 1973

Heb voor Casper een airline-ticket vanuit Frankfurt gekocht zodat hij vlugger hier zal zijn. ‘Je bent een engel,’ zei hij.

Mr. J.M.A.H. Luns heeft de volgende boodschap aan de ‘Kei-

[p. 38]

enbijters’ van Helmond gezonden: ‘Ik heb gemeend negatief te moeten reageren op het dringende verzoek van formateur Burger om samen met Marga Klompé deel uit te maken van een rode regering. Ik zal waarschijnlijk nog wel enige tijd in België blijven (...). Ik heb Burger geadviseerd een ander vijgenblad te zoeken, aldus de heer Luns zelf “ere-prins” van de “Keienbijters”.’ Deze onzin ressorteert onder carnavalspret.⁶⁴

64 De Telegraaf, 7 maart 1973.

8 maart 1973

Om 11.00 uur arriveerden Wim en Hetty Wertheim op Amerbos. Ze kwamen van Jaap Jansen bij Van Gennep, waar zij Hetty's scriptie over een historisch onderwerp in Gelderland hadden besproken. Jaap zei later dat ze in zijn bijzijn met elkaar in de clinch waren gegaan. Ze hadden Jaap niet verteld dat ze naar mij gingen, slechts naar Amsterdam-Noord. Begrijp zoiets nooit. Hij ging aan mijn vleugel zitten en speelde twee Chopin-etudes, niet om te gillen. Anton en Gerda Constandse zag ik op de Van Heekweg langs het huis lopen, ik riep ze door een open raam. ‘Wij wandelen nog maar wat, omdat we te vroeg zijn,’ zeiden ze. Ruslan Abdulgani en zijn vrouw arriveerden als laatsten. Het werd een gezellige perkumpulan.⁶⁵

Mevrouw Abdulgani vertelde me waarom zij nooit een pas in de richting van mevrouw Hartini Sukarno had gezet. ‘She committed two sins. She left her own children to have other children and therefore she left her first husband.’ Ze vertelde dit verhaal alsof het voor haar een principiële kwestie was, ongeacht of haar eigen echtgenoot een belangrijke minister dichtbij Bung Karno was. Ik minachtte haar on the spot voor haar zwart-witburgermanspraat. Ik dacht ook: arme Bung Karno; om zulke simpele zielen om je heen te hebben gehad. Zonder twijfel had mevrouw Abdulgani een stem in het kapittel in huize Abdulgani. Bovendien, wanneer madame aldus over Ibu Hartini dacht, kan je nagaan hoe zij over Bung Karno zelf dacht, die Fatmawati verliet en als islamiet Hartini en Dewi tegelijkertijd als echtgenoten had. Ik wist meteen dat Bung Karno voor 100 procent gelijk had gehad toen hij tegen mevrouw Abdulgani in Dewi's huis had gezegd: ‘Jij bent ook tegen mij.’ Je zal zo'n burgertante als echtgenote hebben. Kasihan Abdulgani. Misschien vreesde hij wel zijn vrouw als hij het te krachtig voor Bung Karno zou opnemen. Mevrouw Abdulgani ging er zelfs prat op dat de adjudanten van de president haar soms drie

65 Samenzijn.

[p. 39]

keer achter elkaar opbelden om haar te vragen alsjeblieft naar een receptie op het Istana te komen.

Eindelijk kreeg Ruslan het woord. Hij deed een aantal uitstekende uitspraken. De naam Suharto werd vermeden, behalve toen Wertheim ter sprake bracht dat ‘officieel Indonesië’ deed of Bung Karno nooit had bestaan. ‘Officieel Indonesië weet eigenlijk ook niet wat ze met mij moeten doen,’ antwoordde Pak Ruslan.

Constandse merkte op: ‘Ik kom uit een anarchistisch milieu, dus heb ik me er niet over verbaasd dat Mao op een gegeven moment Nixon ontving.’ Daarop haakte Wertheim in: ‘Het is mogelijk dat Chou En-lai de Amerikanen bij die gelegenheid heeft voorgehouden dat het nooit goed zou komen tussen Amerika en China, wanneer zij niet onmiddellijk vrede in Vietnam zouden maken.’ (Zo'n opmerking maakt mij huiverig voor Wertheim.)

Mevrouw Constandse vertrouwde me toe dat Anton altijd een kritisch mens was geweest: ‘maar hij is ook altijd zeer op jou gesteld geweest.’ Dit wist ik wel maar ik vond het prettig dit nog eens te horen. De Constandses bleven het langst en vertrokken pas om 16.00 uur.

Ontmoette samen met Jaap Jansen, Roeland en Mady Kerbosch, Henne Pauli van het nvv-Jongeren Contact en nog enkele mensen. Ze waren van mening dat de 300.000 werkende jongeren in Nederland stap voor stap vooruitgang zullen moeten maken. Slechts 125.000 zijn bij bonden aangesloten. Hoe maak je ze bewust, want momenteel zijn ze maar in één ding geïnteresseerd: meer geld verdienen. Ze hebben bij het vakbondsgebeuren er geen benul van dat het om de samenleving in haar geheel gaat. Jaap Jansen is bezig met een soort Mao-roodboekje voor werkende jongeren, maar tot ergernis van Pauli houd hij zich blijkbaar te veel met rooms-katholieke werkende jongeren bezig. Pauli zelf werkt met contactmannen in alle milieus en probeert tijdens bijeenkomsten de belangstelling van de jongeren te wekken. Hij wil het nu met een krant in Telegraaf-stijl gaan proberen. Hij gaf me drie recente exemplaren van Boemerang. De oplage bedraagt 9000 exemplaren voor 125.000 tot 300.000 werkende jongeren? Het is een druppel op een gloeiende plaat. Ik kletste als brugman, maar kreeg nul op het rekest. Het enige wat ze je voorhouden is dat ik een typische bourgeois ben. Ik kies niet. Ik behoor tot geen partij. Volgens hen dient men eerst tegen het kapitalistische systeem te kiezen. ‘Ach, kijk maar naar Amerika, nergens ter wereld hebben mensen zo'n bestaan als daar: het resultaat van kapitalisme’.

[p. 40]

‘Als ze maar de kans kregen zouden ze heus wel ergens anders gaan wonen,’ werd hierop gezegd. Volgens Gerard de Bruyn van de Nieuwe Linie - ook aanwezig - leefden 40 procent van alle Amerikanen in kommervolle omstandigheden.

Peter arriveerde na middernacht. Hij zag nogal bleek toen hij mijn werkkamer binnenstapte, die nog vol zat met genoemde gasten. Ik keek naar hem, bijna als een vreemde, in ieder geval anders. Dit gebeurt steeds als hij weg is geweest. Door al die trips naar Londen en Düsseldorf waar hij in het modeshowmilieu verkeert, draagt hij ook andere kleren. Hij heeft nu een enorme schoudertas en een zware metalen schakelketting om zijn nek. Ongewoon en vreemd voor mij. Maar ik voelde me ook out of touch met mijn gasten. Jaap Jansen is bijvoorbeeld idolaat van Ernest Mandel, de Marxistische econoom. Hij begrijpt absoluut niet dat ik het Marxisme afwijs en het toch op sommige punten met Mandel eens kan zijn.

9 maart 1973

Peter gaf me de modelkaart van Richard Hunter, de jongen waar hij al een aantal weken mee optrekt en die uit Los Angeles komt. Heeft een touch van Indiaans bloed.

Professor Wertheim had werkelijk nog nooit van B.F. Skinner gehoord. Ik liet hem Beyond Freedom & Dignity zien. Hij keek er verder niet eens in. Hij legde het gewoon weg. Dat is nu precies de ramp van de stand der wetenschap. Er wordt niet verder gekeken dan eigen neus lang is. Dat is precies wat ik tijdens mijn tour d'horizon in Amerika ook keer op keer constateerde. Wertheim stamde uit de rechterlijke macht in het oude Indië en ontwikkelde zich als een soort politieke socioloog.

[p. 41]

‘Dan heb je verder met de psychologie van de mind niets te maken’, zei hij nota bene. Niet alleen een hopeloze attitude: oerdom.

Heb overgeslagen dat André Spoor hier is geweest. Ik vind het een ramp om te moeten luisteren naar verhalen over de complicaties tussen hem en Julian. Het lijkt een gevecht op leven en dood tussen twee dieren.⁶⁶

66 Kan de aantekeningen hier niet door mijn keel krijgen: dat soort ellende is mij tenminste bespaard gebleven.

10 maart 1973

Casper is gearriveerd. Hij zit in tight white pants, een wollen trui en desert boots in Peters stoel en ziet er heel lekker uit.

Henk Hofland schreef in de Haagse Post een pagina over drek. Het betreft de overal in Amsterdam verspreide hondenpoep. Het is buitengewoon geestig geschreven. Hij zegt wel in het algemeen geen dierenvriend te zijn, hoewel hij in zijn betrekkelijk korte leven ‘soms met trotsering van enig gevaar, al heel wat dieren had gered.’ Er zijn 30.000 honden in Amsterdam, die jaarlijks 1500 tot 2000 ton ontlasting in de straten achterlaten.⁶⁷ Jean Paul Sartre zegt in de hp: ‘Laten we aannemen dat iemand morgen president Nixon zou doden, dan zou ik me in de handen wrijven, omdat Nixon een mens is, die ik in de diepste zin als schadelijk beschouw. Maar dan zouden de mannen die hem ondersteunen nog steeds leven en zou er niets veranderen.’ Na te hebben uiteengezet dat socialisten (over François Mitterand zegt hij liever niets) en Gaullisten één pot nat zijn en dat hij ook niets met de communisten meer te maken wil hebben, wordt hem gevraagd: ‘Met wie dan wel?’ Sartre antwoordt, net als Wertheim en Jaap Jansen: ‘Met de Mao's’. Hij legt uit dat de aanhangers van Mao Tse-tung zich sedert 1967 in Frankrijk behoorlijk hebben georganiseerd. Ze noemen zich de marxistisch-leninistisch-communistische jeugd. Ze zijn intussen gesplitst in een organisatie met directe contacten met Peking en een die ‘proletarisch links’ is, waar Sartre zich toe aangetrokken voelt. Ze noemen zich de Mao's, kan je nagaan hoe gek die mensen zijn. Hij betreurde ondertussen dat Mao de heer Nixon had ontvangen, ondanks de bombardementen op Hanoi.⁶⁸

67 Haagse Post, 9 maart 1973.

68 Idem.

11 maart 1973

Toen Casper vrijdag op Schiphol landde noemde hij het de

[p. 42]

beste dag tot dusverre in zijn leven. Hij babbelde eerst over een ontmoeting met een meisje in Hungen en over een brief van Pauline. Als klap op de vuurpijl zou hij ons weekend eerder afbreken, want zijn beste vriend Hein ging naar Zuid-Afrika. Hij wilde hem ook nog zien. Dit betekende dat onze zondag naar de knoppen was. Ik liet niets merken, maar nu hij al vroeg is vertrokken ben ik in tranen. Zijn stoel is leeg. Zijn kopje staat er nog. We waren op het strand, ook in Noordwijk. We pikten een sauna, waar vier kerels in de steam-room hem hadden proberen te grijpen. Later belde hij van Schiphol voor de vlucht terug naar Frankfurt. Hij merkte mijn trieste stemming: ‘Ben je in love or something?’ vroeg hij.

Henk Bruna en Frits Böttcher gaan ermee akkoord dat ik probeer mijn Club van Rome-boek op Drakesteijn aan Beatrix en Claus aan te bieden. Böttcher adviseerde opnieuw: ‘Wat je nu doet is positief en niet tegen iets: laat Luns zitten.’ Zoiets begrijp ik niet. Het zijn niet met elkaar te vergelijken activiteiten. Ik vind opkomen voor wat er werkelijk tussen Nederland en Indonesië gebeurde minstens even nobel als een bezigheid als het samenstellen van een boek met Club van Rome-interviews: het zijn allebei brokken geschiedenis.

C.L. Sulzberger schreef het artikel brutal politics of war.⁶⁹ Hij verzamelde cijfers. Nixon en Kissinger hebben tijdens hun befaamde kerstmisbombardementen 1318 mensen in Hanoi en 305 in Haiphong gedood. ‘Blood cannot be measured: nor can the exquisite gift of life,’ schrijft hij. Wat ik niet begrijp is dat niemand van de verlichte commentatoren ooit met een woord rept over het denken, de minds, die de politics of brutal war mogelijk maken.

Brigitte Bardot zegt in een gesprek met Jean-Pierre Lucovich: ‘Ik heb grote verachting voor het mensdom. Ik ben er allergisch voor. Ik zie niemand, ik ga nooit uit. Ik heb een eigen wereld geschapen, die precies is zoals ik graag wil, de wereld van mijn kinderjaren. Want volwassenen, serieuze en kwaadaardige mensen, die vechten en elkaar doden, daar houd ik niet van (...). Ik houd geen oorlog tegen door me morgen aan te sluiten bij Jane Fonda (...). Ik walg van alles, van de oorlog, het geweld, belastingfraude, de manier waarop ze in ziekenhuizen met oude mensen omgaan, de ouden van dagen, die van ellende doodgaan. De mens is een beest. De beesten gedragen zich nog niet eens zo beestachtig. Er is geen sprake van dat ik, in de huidige levensomstandigheden, een kind op de wereld zou zet-

69 The New York Times, 12 februari 1973.

[p. 43]

ten. Godnogtoe! Mensen die in deze tijd kinderen maken zijn gek.’ Ik moet zeggen: haar boodschap is me uit het hart gegrepen.⁷⁰

70 Haagse Post, 9 maart 1973.

12 maart 1973

Ik vroeg Peter (telefonisch) of ik de kritiek op Frits Böttcher niet uit mijn voorwoord moest halen. Maar net als in mijn houding tegenover Hofland antwoordde hij: ‘Heb nu niet weer medelijden.’ Peter vindt dat Hofland me voldoende schade heeft berokkend om me nu ook hard op te stellen. Bij Hofland lukt me dit nauwelijks. Bij de persoon van Böttcher ben ik verder niet emotioneel betrokken. Casper, die me met Peter hoorde praten schudde van nee: ‘Laat het staan, dan wordt een boek sprankelend.’ Peter vroeg de passage nog eens voor te lezen. Omdat Aurelio Peccei verder niet heeft gereageerd op mijn brief of hij emplooi voor hem weet, is Casper nu via een oom bezig met de hva. Zo verraste Peter me, toen hij vertelde formulieren voor een studiebeurs te hebben ingezonden om in Amsterdam psychologie te kunnen gaan studeren. Casper begreep niet waar hij de moed vandaan haalde nog eens aan een lange studie te beginnen. ‘Ik werk nu in een laboratorium en daar leer ik tenminste iets,’ zei hij. Ik gaf Casper Bomen Spreken en wilde er ‘een zoen van Willem’ inzetten. Hij reageerde met: ‘dan kan ik het aan niemand uitlenen.’

Lunchte met mam in Soesterberg. Zij vroeg om de Petite Suite voor quatre-mains van Debussy te kopen, opdat we de vier stukjes samen zouden kunnen spelen.

Zag bij Bruna de omslag van mijn boek: sensationeel.⁷¹ Aurelio Peccei schrijft een aardige brief, die eindigt met ‘I will see if something can be done for young Van den Wall Bake, although it seems difficult to me.’⁷²

Ontmoette Maurits Mulder in Thermos, Indische jongen, die me interesseert. Ik zag hem voor het eerst toen hij nog in dienst was. Maar hij heeft een vriendje. Hij noemt me ‘Bongk’.

Telefoneerde vandaag met de particulier secretaris van prins Claus, de heer Van Warmenhoven, die dacht dat we hem voor de persconferentie wilden uitnodigen. Zo commercieel zijn we nu ook weer niet. Ik heb Beatrix enkele dagen geleden hier zelf over geschreven.

71 Zie bijlage 8.

72 Brief d.d. 9 maart 1973.

[p. 44]

13 maart 1973

Arrondissementsrechtbank, Prinsengracht
14.00 uur

Henk Hofland is aanwezig en geeft Peter Zonneveld een bemoedigend klopje op de schouder. Milo Anstadt kwam zeggen: ‘Je krijgt de groeten van Hofland.’ Ook mr. K. Helder van de Raad voor de Journalistiek kwam een hand geven. Het anp maakte foto's.

J.J. Abspoel leest zijn requisitoir van 25 pagina's voor.⁷³

De officier van justitie zegt dat Henk zich op zijn parket heeft vervoegd en daar opgebiecht dat hij wel degelijk tegenover Peter Zonneveld (van De Telegraaf) de mogelijkheid heeft geopperd om plaatjes te maken (in mijn huis met mijn sovjetgasten). Abspoel zegt dat Hofland een eerdere verklaring intrekt, omdat zij in strijd was met wat verdachte zelf tegenover de rechter-commissaris had verklaard. Toen had Hofland gezegd: ‘Ga je mee. Er is een mooi partijtje. Het is misschien wel interessant voor jou als persfotograaf. Het is bij Oltmans.’

Abspoel: ‘Hofland, die hier ter zitting zijn verklaring tegenover mij heeft bevestigd, is niet zover gegaan dat hij tegenover de rechter-commissaris gewoon heeft zitten liegen. Hij beroept zich op een betere realisatie achteraf van het gebeuren. Laten wij wat dit betreft maar de maatstaven van de hemel aannemen en zeggen: ‘Er is in de rechtszaal meer vreugde over een getuige, die zich bekeert dan over tien die nooit gedraaid hebben.’

Hier volgt een pijnlijke, maar eigenlijk vernietigende passage voor mijn vriend Hofland:

parket van de officier van justitie te amsterdam
Wel dat heeft de heer hofland dan ook gedaan, hij heeft zich bij mij op het Parket vervoegd en daar opgebiecht dat hij wel degelijk tegenover zonneveld de mogelijkheid geopperd heeft om plaatjes te maken. Zijn verklaring: ‘Ik heb tegen zonneveld toen ik hem uitnodigde beslist niet gezegd: het is interessant voor je als persfotograaf’, trekt hij dus in. Zij was in strijd met wat de verdachte zelf tegenover de R.C. had verklaard: ‘Hij (d.i. hofland) zei: Ga je mee. Er is een mooi partijtje. Het is misschien wel interessant voor jou als persfotograaf. Het is bij oltmans’. hofland, die hier ter zitting zijn verklaring tegenover mij heeft bevestigd, is niet zover gegaan dat hij toegeeft dat hij tegenover de R.C. gewoon heeft zitten liegen; hij beroept zich op een be-

73 Zie volledige tekst bijlage 9.

[p. 45]

tere realisatie achteraf van het gebeuren. Laten wij wat dit betreft maar de maatstaven van de hemel aannemen en zeggen: ‘Er is in de rechtszaal meer vreugde over een getuige, die zich bekeert dan over tien die nooit gedraaid hebben’.
Maar moeilijk aan te nemen is dat de heer hofland zich niet gerealiseerd zou hebben, wat de consequenties zouden kunnen zijn als hij een persfotograaf van De Telegraaf in oltmans huis binnenbracht, die daar foto's zou gaan maken. Dit mede gelet op het feit dat hofland wist dat die avond Russische diplomaten bij oltmans waren.
Want wie is de heer hofland? Ten tijde van dit feit, was hij hoofdredacteur van het ncr Handelsblad, dat betekent dat hij een van de toonaangevende journalisten van dit land was. De heer hofland heeft bovendien een boek geschreven, getiteld: Tegels lichten, waarin hij blijk geeft volledig op de hoogte te zijn met de politieke verwikkelingen in Nederland na de 2de Wereldoorlog, zowel met datgene wat zich achter de schermen, als wat voor ieder zichtbaar zich heeft afgespeeld. De heer hofland moet uit dien hoofde bekend zijn geweest met de rol die de heer oltmans als journalist, met name tijdens de verwikkelingen in Indonesië, zowel ten tijde van de politionele acties als tijdens het Nieuw-Guinea-conflict heeft gespeeld. De heer hofland moet hebben geweten dat het Dagblad De Telegraaf zich in deze kwesties altijd uiterst vijandig tegenover de heer oltmans heeft opgesteld - uit hoofde van zijn journalistieke werk kan de heer hofland zich niet het genoegen permitteren De Telegraaf ongelezen te laten - en hij moet geweten hebben dat niet alleen nu maar ook vroeger De Telegraaf oltmans heeft beschuldigd van conspiraties met de landen van achter het IJzeren Gordijn en handelen in strijd met de belangen van Nederland. En deze mijnheer hofland neemt de persfotograaf van De Telegraaf mee naar een bijeenkomst ten huize van oltmans, waar hij weet dat Russische diplomaten aanwezig zijn en komt dan hier met de verklaring dat het

a.	geen doorgestoken kaart was met zonneveld,
b.	niet tot hem doorgedrongen is wat de consequenties zouden kunnen zijn van het binnenloodsen van zonneveld onder valse vlag op de bijeenkomst van oltmans’.

Officier van justitie J.J. Abspoel vervolgde:

Mijnheer hofland, ik herhaal het, kan me nog meer vertellen. Hij heeft nog steeds niet genoeg verteld.
Als deze hele affaire doorgestoken kaart is, dan is zonder meer

[p. 46]

duidelijk dat de gelegenheid die zonneveld kreeg om in de woning van oltmans zijn foto te maken, geschapen is door een list of kunstgreep. De voorstelling, die hofland geeft van zonneveld aan oltmans: een lifter - al dan niet een goede vriend - kan niet anders gequalificeerd worden als een list, waardoor zonneveld toegang heeft verkregen. Er is geen sprake van dat oltmans zonneveld als hij had kunnen vermoeden wie deze was, in zijn woning zou hebben toegelaten.
De indruk van een list wordt nog versterkt door wat daarna volgt.
Men rijdt weg: de heer hofland met juffrouw coldewey in zijn auto, zonneveld in diens eigen auto erachter. Halverwege laat men de auto van zonneveld staan en stapt zonneveld over in de auto van hofland. Waarom? Een antwoord ligt voor de hand: ‘Als je aan je vriend vertelt hebt dat je een lifter meebrengt, kun je moeilijk die zogenaamde lifter in zijn eigen auto bij het huis van je vriend laten voorrijden.’
zonneveld zelf zegt dat hij overgestapt is omdat hij bang was de auto van hofland kwijt te raken op weg naar het Amersbos. Dat is ook een verklaring.
zonneveld stelt dat hij van het voorstellen als lifter niet geweten heeft dat hij niet op de hoogte is geweest van het feit dat de Russische diplomaten op de bijeenkomst bij oltmans aanwezig waren, dat hij niet met het vooropgezette doel daar foto's te maken, naar oltmans is gegaan, doch pas op het idee is gekomen toen hij er eenmaal was.
Wanneer u echter hofland's leugen, het aankondigen van een lifter, en handelwijze na die leugen, het in zijn auto vervoeren van zonneveld naar oltmans en bij zijn binnenkomst oltmans er niet van op de hoogte stellen dat de lifter die hij meebracht een persfotograaf van De Telegraaf was, ziet als een list of kunstgreep, dan is zonneveld toch ongetwijfeld door die list of kunstgreep in de gelegenheid gesteld de afbeelding te maken. Dat hij van die list vooraf niet op de hoogte was disculpeert hem niet. Dat toont de redactie van het artikel aan met name de plaats van het woord ‘opzettelijk’.
Wij lezen:
Hij die gebruikmakende van een door een list of kunstgreep daartoe geschapen gelegenheid van een in een woning of een niet voor het publiek toegankelijk lokaal aanwezige persoon met een technisch hulpmiddel opzettelijk een afbeelding vervaardigd enz.

Vervolgens verklaart de officier van justitie:

[p. 47]

Wanneer men de feiten zo interpreteert als ik het tot dusver gedaan heb en wat ook het meest logische is, dan is de onvermijdelijke vraag: waarom staat hier dan alleen zonneveld terecht, waarom niet ook hofland, die is dan toch overduidelijk medeplichtig, zo niet de uitlokker van dit delict.
De reden daarvan is dat ik toch enige twijfel heb over de rol van hofland. Wanneer hij opzettelijk zonneveld in zijn hoedanigheid van persfotograaf bij De Telegraaf binnensmokkelt bij oltmans, wat is dan zijn motief?
Ik heb aan de getuige oltmans gevraagd welke reden hofland kon hebben om hem een dergelijke kool te stoven, maar hij weet het niet. Geen animositeit tegen oltmans dus. Een behoefte om De Telegraaf een dienst te bewijzen?
Erg aannemelijk klinkt dat niet, van enige affiniteit tussen hofland en De Telegraaf, zij ideëel zij materieel, is niets gebleken.
hofland's eigen motivering van zijn handelwijze klinkt uitermate zwak: bij de rc zegt hij: ‘Op de vraag waarom ik nu eigenlijk zonneveld en juffrouw coldewey had meegenomen naar oltmans zeg ik dat ik gewoon een paar mensen wilde ontmoeten tegenover wie ik geen verplichtingen had.’
Hij bracht dat, het komt in de verklaring bij de rc niet helemaal duidelijk over, in verband met zijn gedeprimeerde stemming.
Ik begrijp niets van deze verklaring en de heer hofland is niet in staat geweest deze hier te verduidelijken. Waarom had hofland behoefte aan gezelschap van zonneveld tijdens de bijeenkomst bij oltmans? Uit niets blijkt dat hij zich bij oltmans nog nader met zonneveld heeft beziggehouden.
Het gezelschap bij oltmans lijkt gevarieerd en interessant genoeg te zijn geweest om geen behoefte te hebben aan de aanwezigheid van zonneveld.
Waarom moest zonneveld dan per se mee?
Ik heb me wel afgevraagd of het misschien zo was dat niet zonneveld per se mee moest, maar dat de heer hofland behoefte had aan het gezelschap van juffrouw coldewey en toen zonneveld maar op de koop toe heeft genomen?
Er zijn wat aanwijzingen in die richting.
Getuige coldewey verklaart: ‘Omtrent half zes 's avonds waren wij (zij en zonneveld) in het Hilton Hotel in Amsterdam. Hij (hofland) vroeg mij of ik meeging naar oltmans, waar een partijtje zou zijn. Ik maakte eerst bezwaren omdat ik in bespreking was met zonneveld, waarop hofland zei dat zonneveld dan ook maar mee moest gaan. Het is dus niet zo dat hofland zonneveld uitnodigde en dat ik dan als derde mee mocht.’
zonneveld verklaart: ‘Hij (hofland) zei: “Ga je mee enz.” Wij

[p. 48]

hebben toen nog een meisje meegenomen dat bij het Hilton Hotel de public relations verzorgt, een zekere Marianne.’
hofland verklaart: ‘Ik heb aan zonneveld en Marianne coldewey gevraagd of zij mee gingen naar een feestje bij oltmans. Ik heb toen oltmans gebeld en ik heb tegen hem gezegd dat ik een lifter en een meisje mee wilde brengen.
oltmans verklaart: ‘Hij (hofland) zei dat hij wat verlaat was dat hij net uit Den Haag kwam en dat hij een lifter mee zou brengen. Ik maakte daar bezwaar tegen, waarop hij zei dat het een goede vriend betrof. Hij zou ook nog een vriendinnetje meebrengen.’
Er zit een zekere tegenstrijdigheid in deze verklaringen.
Nog zo'n tegenstrijdigheid vinden we aan het eind van twee verklaringen.
hofland verklaart: (dit betreft de terugweg uit oltmans woning) ‘Op de Prins Hendrikkade is zonneveld in zijn eigen auto gestapt. Ik heb juffrouw coldewey naar huis gebracht.’
Zij zelf verklaart: ‘Toen wij bij oltmans weggingen zijn we eerst met de auto van hofland naar de Prins Hendrikkade gereden, waarna zonneveld mij naar huis heeft gebracht.
Ik veronderstel dat juffrouw coldewey wel weet door wie ze naar huis gebracht is. Als hofland toch zegt dat hij het gedaan heeft is hier dan de wens de vader van de gedachte?
Dat hofland naar de bijeenkomst van oltmans juffrouw coldewey mee wilde nemen ter verstrooiing, wordt iets aannemelijker. Hij verklaart gedeprimeerd te zijn geweest op die avond. Hij kon bij oltmans niet veel anders dan een vrijwel uitsluitend mannelijk gezelschap verwachten en in een dergelijk gezelschap pleegt, naar mijn ervaring, in hoofdzaak gesproken te worden over: politiek, zaken en auto's, en, wederom steunende op eigen ervaring, dat zijn onderwerpen die weinig geschikt zijn om je een wat vrolijker kijk op de wereld te geven. Een wat onschuldig flirtend gesprek met een charmante vrouw is daarvoor een veel beter middel. Nog steeds uit eigen ervaring sprekend, mijnheer de President! zonneveld zou dan alleen meegenomen zijn omdat juffrouw coldewey niet van hem losgeweekt kon worden. Wanneer we rekening houden met de mogelijkheid dat het niet de opzet was van hofland om zonneveld naar binnen te smokkelen bij oltmans als persfotograaf van De Telegraaf teneinde hem in staat te stellen daar foto's te maken en dat ook het vermelden van de mogelijkheid om plaatjes te maken slechts middel was om hem mee te krijgen om wat voor andere reden dan ook, maar niet om hem werkelijk te laten fotograferen, dan dienen wij op-

[p. 49]

nieuw na te gaan of wat zonneveld gedaan heeft onder deze omstandigheden nog valt onder de strafbepaling in kwestie.
Vast blijft dan staan dat hofland door middel van een list of kunstgreep zonneveld naar binnen heeft gekregen en dat zonneveld daarvan gebruik heeft gemaakt om opzettelijk een afbeelding te vervaardigen.
Is dit voldoende voor de strafbaarheid.⁷⁴

Zonneveld wordt door de president van de rechtbank⁷⁵ gevraagd of hij wist wie er op mijn ontvangst aanwezig zouden zijn. Hij zegt te hebben geweten dat er Russen waren. ‘U wist dat De Telegraafeen campagne - misschien is dat een te sterk woord - maar het niet erg begrepen had op de heer Oltmans?’ Zonneveld zegt dat ik geweten zou hebben wie hij was. Dat kan hij gedacht hebben, maar hij liegt tegen beter weten in, want pas nadat ik door Kopuit was gewaarschuwd, heb ik ten overstaan van iedereen, inbegrepen de sovjetdiplomaten, gevraagd wie hij was. Hoeveel getuigen zijn er niet van dit moment?

Voorts toont hij hoe hij met een minicamera onder zijn jasje gewend is in het geheim foto's te maken. De rechter wijst hem er op - onder luid gelach van de zaal - dat er tijdens de zitting niet mag worden gefotografeerd. Zonneveld zegt niemand te hebben willen schaden. Hij was op volkomen legale wijze binnengekomen want Hofland had immers gebeld of hij mee mocht komen? Zonneveld werd niet met naam of functie door Hofland aangekondigd, maar mij als een aantrekkelijke blonde lifter voorgesteld.

De rechter vraagt Zonneveld: ‘Is Oltmans niet tijdens de ontvangst geschrokken bij u gekomen?’ Ja, dat was het geval geweest. Hij zat zich vast te kletsen met zijn gelieg en gedraai, ondanks een bemoedigend schouderklopje van Hofland. Zonneveld: ‘Oltmans is een geëmotioneerd man, zegt hij zelf, dus ik was van zijn schrikken niet onderste boven.’ Hij maakte het alleen nog erger.

Daarop werd Hofland ondervraagd. Hij zegt dat Zonneveld en Coldewey hem over hebben gehaald naar mijn huis mee te mogen gaan. Hij voelde zich al anderhalf jaar somber en terneergeslagen. Zou je er ook wel van krijgen. Hij gaf toe gezegd te hebben: ‘Wie weet kan je nog wel foto's maken ook.’ Ik luisterde er met verdriet naar, want het begon bij me te dagen dat Hofland die avond precies heeft geweten wat hij deed. Hij

74 De rest van het requisitoir is onder bijlage 9 terug te vinden

75 President Mr. B. van der Waerden.

[p. 50]

wist dat De Telegraafdeze foto's tegen mij zou gaan gebruiken. ‘En u hebt niet tegen Oltmans gezegd dat Zonneveld een persfotograaf was?’ vroeg de president. Nee, haal je de duvel wanneer hij dàt zou hebben gezegd! Of Hofland dan wist dat Zonneveld in het geheim snel plaatjes maakte. Ja dat wist hij nota bene ook. Hofland: ‘Het is een verschrikkelijke fout geweest dat ik Zonneveld heb meegenomen. Ik heb Oltmans niet willen benadelen...’ Ik zit er bij. Ik luister, maar ik geloof hem niet meer. Hij klinkt alles behalve overtuigend.

Ik sprak nog even met Hofland in de wachtkamer en zei dat ik deze botsing tussen ons verschrikkelijk vond en vooral voortdurend aan zijn moeder moest denken. ‘Jij had een betere verhouding met haar, dan ik,’ zei Henk. ‘Jij weet niet wat ik tien jaar lang met haar heb meegemaakt. Van mij mocht zij doodgaan en gauw ook...’ Dit was voor mij helemaal een vernietigende klap op de vuurpijl. Wat is er eigenlijk met Hofland in deze jaren gebeurd? Hij is niet in orde.

Thuisgekomen zette ik Sirènes van Debussy op. Zoals Peter in de bossen jogt om zijn longen met frisse lucht te vullen, zo heb ik een zuivering via lievelingsmuziek nodig na een middag van pure rottigheid en mentale stank.

Bij de post was een onthutsende brief van mijn lieve vriend Richard Thieuliette:

[p. 51]

Schreef hem: ‘Darling, kom hier gauw naartoe, wanneer je maar wilt. Zoen.’

Frits is vandaag jarig. Schreef: ‘Denk aan je. Zoen.’

‘Lieve broer Willem,’ schrijft mevrouw Hartini Sukarno.⁷⁶ Zij kondigt aan dat Sukmawati en Didi zijn gescheiden. Megawati Sukarno is inmiddels hertrouwd, ditmaal met een vriend van oudste zoon Guntur Sukarno. Mevrouw Hartini zegt een uitstekende relatie met Guntur te hebben, op gepaste afstand en vooral door zich nergens mee te bemoeien.

Op 15 maart zal zij een grote selamatan geven ter ere van het feit dat Bung Karno 1000 dagen geleden is overleden. Op 19 maart gaat de hele familie naar Blitar, naar het graf ‘van onze lieve Bapak. Ik zal ook tegelijk bloemen namens onze vriend Oltmans strooien. Okay?’ Gelukkig. De smeerlap Suharto houdt me buiten het land, maar wie kan beter bloemen voor me plaatsen dan mevrouw Hartini?

Zoon Taufan werd ontgroend en kaal geschoren nu hij is gaan studeren. Alleen Bayu woont nog bij haar. Ook was Hetty Sabur, teruggekomen uit Parijs, bij haar binnengestapt. Zij hadden hun hart bij elkaar uitgestort. Ook had mevrouw Sabur verteld over mijn bemoeiingen met Ibu Dewi en de ontmoeting in het algemeen. ‘Lieve Willem, als u eens in Indonesië mag komen, hoe mooi zou het zijn, als u eens een boek van mij kon maken. Ik heb zeer mooie memories aan Bapak en andere dingen. Een boek maken is niet gemakkelijk. Ik heb het enkele malen geprobeerd, maar het is niet gelukt.’ Nu Emile van Konijnenburg er niet meer is lijkt het me helemaal onmogelijk een boek met mevrouw Hartini te maken. Hij zou haar op een klm-ticket hier hebben kunnen laten komen.

76 Brief uit Bogor van 11 maart 1973.

[p. 52]

Robert Kroon heeft voor Televizier een veertig minuten durende televisieopname met Dewi gemaakt op Villa Rajada. Ik belde haar in Gland. Ze vertelde me dit. Flauw. Dat had ik ook kunnen maken. Zij was erin geïnteresseerd de Abdulgani's te ontmoeten. Ik belde Pak Ruslan, maar die vroeg om geen druk in die richting uit te oefenen. Dewi begon nota bene ook weer over haar boek. Zij was de tweede helft van juli en augustus beschikbaar om eraan te werken. Ik belde Gerard Croiset. Hij was tevreden dat hij gelijk had gekregen. Zelfs mam reageerde: ‘Wat fijn voor je, dan heeft Croiset toch gelijk gekregen.’⁷⁷

Belde André Spoor, die bij die juffrouw Renate Rubinstein was, nota bene. Hij zegt dat zowel Henk Hofland als juridisch medewerker Kuitenbrouwer hem hebben gezegd dat de bvd De Telegraaf had gewaarschuwd over de avond van de Russen bij mij en dat om die reden Anton Veldkamp die avond voor mijn huis is geweest om een foto van een Russische auto voor mijn huis te maken. Ik weet dat Goeman Borgesius dit aan Hofland heeft meegedeeld, die zelf afwezig was. Heitink was verantwoordelijk. Die moet er meer van weten.

Hofland vertelde me trouwens in de wachtkamer van de rechtbank dat hij wist dat ik niet in zijn huwelijk had gestookt: ‘Je hebt willen lijmen.’

‘Waarom zeg je dan tegen Hans Gruyters dat je die avond dronken was?’

‘Dat was ik ook, dat ben ik nu (hier in de rechtbank) ook,’ antwoordde hij.

‘Waarom heb je de hele wereld opgebeld dat ik bij Mimi tegen jou zat te stoken?’ Hij keek schuldig en zielig. ‘Nu staat het zelfs in Propria Cures,’ zei ik. Hij vertelde dat na de affaire bij mij, hij nu 1.000 gulden in de maand minder verdiende. Ik zat eigenlijk in stomme verbazing naar hem te luisteren. Gelukkig moest ik weg. Ik dacht werkelijk: stakker.

Intussen produceerde De Telegraaf vanmorgen een kolossale kop op de voorpagina: helft sovjet-diplomaten spioneert. Dit volgens het in Londen door Britse diplomaten, generaals en het zogenaamde Instituut voor de bestudering van conflicten uitgebrachte rapport. In Nederland werden 37 van de 74 geaccrediteerde functionarissen verdacht van spionage. Het is natuurlijk te bezopen om los te lopen, want wat valt er te bespioneren? Dat wordt ook niet vermeld. Vladimir Kouznetsov van de ambassade in Den Haag noemde het bericht tegenover De Telegraaf ‘belachelijk’, wat het dus ook is. We weten boven-

77 Uiteindelijk zou Croiset ongelijk krijgen: er kwam nooit een boek, noch met mevrouw Hartini, noch met Dewi.

[p. 53]

dien langzamerhand hoe deze relkrant aan zijn informaties komt. Ik kan er zelf van mee praten.

Pearl Buck (80), die eens de Nobelprijs voor literatuur ontving, is in Danby, Vermont aan kanker overleden. Zij schreef meer dan 85 boeken. Newsweek vermeldt dat het haar werd verboden op haar oude dag nog naar Peking te reizen, waar ik, in overleg met haar, enige moeite voor heb ondernomen. Jammer.

Ik had vooraf aan de rechtszitting Gerard Croiset gebeld. ‘Ik moet me zeker kalm houden?’

‘Ja, natuurlijk, je moet je op het standpunt stellen dat deze zaak eigenlijk beneden je waardigheid is, maar dat je rechtsgevoel je ingaf haar aanhangig te maken.’ Zo is het eigenlijk ook precies.

Heb een keer vriendelijk naar Zonneveld gekeken. Hij keek vriendelijk terug. Kon het niet laten, maar het was steeds duidelijker dat hij zichzelf vast kletste. Henk Hofland zat achterin de zaal in een hoekje. Ik hoorde soms het gebrom van zijn stem uit protest over het een of ander, terwijl de court clerk hem moest manen zijn sigaret uit te maken. De advocaat van de tegenpartij,⁷⁸ die mij geen vragen stelde, beargumenteerde dat ik degene was die de hele affaire had aangezwengeld, alsof er geen pagina's juist in De Telegraaf aan al die leugens waren gespendeerd. Milo Anstadt had geen klacht over de zaak ingediend en er ook geen nadeel van ondervonden. Ook de sovjetambassade had in alle talen gezwegen, terwijl V. Opalev anders maar al te gauw met een dementi kwam. Ik kreeg ook de indruk dat vooral door tal van loopholes in de wetgeving Abspoel geen gemakkelijke zaak op zich had genomen. Om die reden had hij vooralsnog Goeman Borgesius zelf buiten schot moeten laten. Ik benadrukte echter dat ik Borgesius als verantwoordelijke hoofdredacteur even schuldig vond, omdat hij onrechtmatig verkregen foto's zonder meer sensationeel in zijn krantje had

78 Mr. H. Wieringa.

[p. 54]

opgenomen. Ook mejuffrouw Coldewey van het Hilton Hotel kwam uitvoerig ter sprake, zogenaamd door Hofland meegenomen, opdat Zonneveld haar niet in de koffer zou krijgen. Maar Abspoel stelde openlijk dat het Zonneveld was geweest die de hoge prijs van de fameuze avond naar huis had begeleid. Henk Hofland voegde me in de wachtkamer nog toe: ‘Je weet een ding, ik ben altijd eerlijk (...).’ Dat zei de man, die me opbelde een lifter mee te nemen, terwijl hij feitelijk een Telegraaf-fotograaf het maken van foto's had aangeboden. Het was geen fout geweest. Het was verraad met voorbedachten rade. Ik dacht dan ook toen hij dit zei: Hij is gek geworden. Waar ziet hij me voor aan? In de rechtszaal verklaarde hij intussen: ‘Ik heb Oltmans nog nooit iets ten voordele van de Sovjet-Unie horen zeggen’ wat eveneens een leugen was. De Telegraaf-man verklaarde opnieuw dat ik in de Nieuw-Guinea-zaak de Nederlandse belangen zou hebben geschaad. Precies andersom: Luns heeft dit gedaan, maar nu is Emile van Konijnenburg er niet meer om me te helpen. Ik zei trouwens tegen Henk vandaag dat Konijn zijn Indonesië- en Nieuw-Guinea-hoofdstukken in Tegels Lichten walgelijk had gevonden. ‘Waarom dan?’ zei hij schaapachtig. Dat is dan de man met de grote bek en een bestseller. Het is een fraude in commissie gearrangeerd met zijn fameuze vriendjes uit de Amsterdamse café's.

Zo'n college rechters is anders ook een ongewone collectie heren. Ik heb de eed gewoon afgelegd, al vind ik het maar griezelige bewoordingen. Hofland weigerde en zei: ‘Dat doe ik niet.’ Hij was weer op het verkeerde moment op de flinke toer. Hij mocht toen de frase van God et cetera weglaten. Wist niet dat dit kon.

14 maart 1973

Het Nederlandse belang: hier zou een fraaie brochure in brede context over zijn te schrijven.

Ze hebben alles in Indonesië verloren en nog houden De Telegraaf, de bvd en meneer Luns strijk-en-zet vol dat niet zij maar wij het Nederlandse belang zouden hebben geschaad. Ze hebben een plaat voor hun kop.

Nadat Hofland zijn verhaal had afgestoken - en dit was amusant - keek de president van de rechtbank hoogst ongeloofwaardig en vroeg de zaalbediende om een raam open te zetten. Heerlijk illustratief incidentje. Frisse lucht. Op de hele vloer en het podium lag tapijt, behalve op de plek waar de verdachte moest staan. Daar waren kale planken. Het kan niet Hollandser.

[p. 55]

Ben met Ellen Thomassen naar de première van de film Because of the Cats geweest, voor Nederland niet onaardig. Er kwamen een paar lekkere ventjes in voor. Wat critici zich niet zoal aanmatigen. De Volkskrant komt met een schandelijk afkraakstuk van B.J. Bertina. Fons Rademakers zou de kluts kwijt zijn en de film is derderangs....

Erik Koch deed vanmorgen verslag in De Telegraaf over de rechtszaak tegen zijn blad. De ‘heimelijkheid’ van de fotograaf werd betwist, alsof dit überhaupt mogelijk zou zijn. Neem de dagelijkse vermelding in deze krant van artikel 2 van haar statuten: ‘Het dagblad De Telegraaf geeft onpartijdig nieuws, zonder gebonden te zijn aan enige staatkundige partij, kerkelijke richting of belangengemeenschap, uitsluitend in dienst van 's lands belang.’ Een fotograaf naar mijn huis afvaardigen, op advies van de bvd, was kennelijk in de ogen van de heer Heitink ‘in dienst van het landsbelang.’ Ze zijn mesjoche. Dat zoveel mensen er nog altijd intrappen.

Mr. K. Helder van de Raad van de Journalistiek heeft gisteren met officier van justitie J.J. Abspoel gesproken. Hij gaf toe dat de zaak tegen Zonneveld moeilijk lag, maar tegen Goeman Borgesius zou het helemaal moeilijk procederen zijn. Helder vond dat Abspoel Hofland ‘ongebruikelijk hard’ had aangepakt, en dat hij zelf ook met de zaak voor de Raad voor de Journalistiek zeer in zijn maag zat.

Zowel Trouw als de Volkskrant brengen vanmorgen uitgebreide driekolomsreportages van het proces en van de eis van Abspoel wegens overtreden van de Wet op de Privacy van een week voorwaardelijke gevangenisstraf met een proeftijd van drie jaar. Alle andere bladen, Het Parool vijf kolommen - halve pagina, De Tijd, Het Vrije Volk, de gpd-bladen en nrc Handelsblad komen met uitvoerige berichtgeving. Het is ook een primeur wat betreft de Wet op de Privacy en de toepassing ervan. Een lector van de faculteit van rechtswetenschappen, Verkade, was met een aantal studenten in de rechtszaal aanwezig.

De Haagse Post geeft een omslagverhaal over het Gat van Nederland. Jan Haasbroek heeft het geschreven, dan weet je meteen hoe laat het is. ‘De mens is niet wat hij zegt,’ aldus Frank Wiering (25), de man die mij filmde. Haasbroek verwijst naar mij als ‘de pathetische Willem Oltmans.’ Wat weet de brave man van me af? Wiering: ‘Als iemand zijn mening geeft, dan is dat niet hijzelf die vertelt, maar dan heeft hij iets bedacht...’ Misschien is het Frank duidelijk wat hij bedoelt, mij in ieder geval niet.⁷⁹

79 Haagse Post, 17 maart 1973.

[p. 56]

Trouwe vriend Joris van den Berg belde om te zeggen dat hij De Telegraaf-affaire en het verloop ervan toejuichte. Wim Wertheim belde omdat hij niet begreep waarom Abspoel geen schade had geëist. Daar moet je in Holland niet om komen. Wertheim zei trouwens ook - tijdens de lunch bij mij - dat hij zeer in de denkbeelden van Anton Constandse was geïnteresseerd, maar dat Ruslan Abdulgani hem verder geen lor had kunnen schelen. Zoiets begrijp ik dan niet en op zo'n moment vind ik Wertheim eng.

Ben om te ontspannen met mam in Lage Vuursche gaan dineren. De altijd lollige ober (ook op leeftijd) zei op een gegeven moment: ‘...daar heeft u niets mee te maken of ik uw moeder het hof maak.’ Mam was zo perplex over die zin: ze keek gewoon koddig. Ik zei: ‘Dat is u nog nooit overkomen.’

‘Nee, verschrikkelijk’, antwoordde ze.

‘Om nooit meer terug te komen...’ Zij lachte en was het met mij eens.

Joris van den Berg zei nog iets, waar ik me over verwonderde en wat ik niet wist: ‘Ik vraag me af of Henk Hofland nu ook de officier van justitie gaat opbellen en hem bedreigen dat hij hem op zijn bek zal slaan, zoals hij met ons allemaal heeft gedaan.’ Daar wist ik absoluut niets van.

15 maart 1973

Vandaag is Bung Karno 1000 dagen geleden overleden. Ik moet een roos bij zijn portret plaatsen. Het zou Ibu Hartini waarschijnlijk in moeilijkheden brengen indien ik haar zou opbellen. Ik worry over Sukmawati. Ze huilde bij het vertrek van Schiphol. Nu is ze van Didi gescheiden.

Ageeth Scherphuis belt, Joop van Tijns wederhelft. Zij vindt de publiciteit zeer positief en vindt ‘dat Henk Hofland werkelijk in alle standen schandalig heeft gehandeld.’

Nu wil ook Gerard de Bruyn van de Nieuwe Linie een interview maken. Ik zei dat Bibeb de oudste rechten had.

Leopold Quarles is nu ambassadeur in Brazilië.⁸⁰ De Telegraaf komt met een onbenullig bericht, waarbij de jonker zich heeft geposteerd onder het portret van ‘een illustere voorganger’ Johan Maurits graaf van Nassau-Siegen, bijgenaamd ‘de Braziliaan.’ Hij was van 1637 tot 1644 voor de West-Indische Compagnie gouverneur van het tegenwoordige Brazilië. Hij was ook de bouwer van het Mauritshuis in Den Haag.

80 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 57]

16 maart 1973

Droomde dat ik met enkele anderen voor een rechter ergens in Soesterberg moest verschijnen. De zitting werd steeds verder verdaagd. Tenslotte dienden we te worden opgesloten. Wilde mam bellen dat ik niet thuis kwam slapen. Een dikke, oude militaire pater (aalmoezenier) stond nog even met me te praten op een lege binnenplaats met lage betonnen hekken. Ik overwoog 'm te smeren en werd wakker. Waar komt zoiets vandaan?

Ben verdrietig en triest dat Peter al weer weg is. We hadden zo weinig echt contact. Ik ben er beroerd van. Wat zou er in hem omgaan? Hoe heeft hij het gevoeld? Hij kwam pas vanmorgen om 09.00 uur weer thuis. Hij had de nacht bij een vriend op de Vinkeveens plassen doorgebracht. Ik kwam stil binnen. Ik probeerde zo gewoon en vrolijk mogelijk te zijn, rekening houdende met zijn situatie en leeftijd en vooral dat hij zich toch weer op Amerbos thuis zou voelen.

Japan heeft nu ook mijn boek gekocht. Men is aan de vertaling begonnen, aldus meldt Ellen van Bruna.

Om 23.00 uur belde Gerard Croiset verontwaardigd op. Hij had vanavond een zogenaamde proef op afstand met mensen in Santa Barbara, Californië moeten doen. Het ging om de ‘beïnfluencering’ van metaal. Om 20.45 uur belde de contactman op of Gerard zich maar even op een andere kamer wilde concentreren. Hij voelde zich beduveld en in de boot genomen. Kees van Langeraad had de gebeurtenissen voor de nos gefilmd. Omdat Croiset tijdens zijn jongste reis naar Los Angeles mijn vrienden William Bast en Paul Huson had ontmoet, wilde hij nu dat ik hen op zijn kosten belde. Dit heb ik afgeremd en gezegd: ‘Het zou u niet meer moeten verbazen, u weet toch hoe de wereld is?’ ‘Dat doe ik wel,’ zei hij, ‘ik heb nog altijd vertrouwen in de mens.’ Had het gevoel dat hij zich alleen voelde. Hij ging een slaappil nemen. Ik zette La Bohème op.

Ik mis Peter en Casper allebei. Ik denk soms dat de gehechtheid tussen Peter en mij eigenlijk al dood is.

Wil een boekje maken over wat ik over de jaren aan ellende met De Telegraaf heb beleefd. Heb al acht pagina's geschreven. De Typhoon in Zaandam heeft, dankzij Cees Meijer, van Het Slot Loevestein van Jan Frederik Oltmans een feuilleton gemaakt.

18 maart 1973

Gerard de Bruyn was gisteravond hier van 19.00 tot 01.30 uur en gaat nu een artikel in De Nieuwe Linie schrijven.⁸¹ Misschien

81 Verschenen over één pagina op 28 maart 1973.

[p. 58]

heb ik te vrijuit tegen Gerard geluld. Ik zal hem straks nog eens spreken en nagaan wat ik zou kunnen bijslijpen.

Verbaas me altijd weer over de snelheid waarmee de vogeltjes ontdekken dat ik op het balkon sta en bruine boterhammen naar ze toe zeil.

Gerard kwam nog eens drie uur. Ik heb nu maar eens iets gezegd over mijn pogingen dr. Jermen Gvishiani bij Philips binnen te brengen en hoe labbekakkerig het Philips management hierop reageerde ten detrimente van zichzelf. Heb ook onderstreept, omdat ik dit via Emile van Konijnenburg zeker wist, dat Bernhard geprobeerd heeft Luns van de navo weg te houden. Maar ik stond hem niet toe dat op dit moment te publiceren.

19 maart 1973

Dineerde met mam in Soesterberg om Theo's verjaardag te vieren. Theo was opnieuw naar Bilbao vertrokken voor Dow Chemical, waar hij nu al zeven jaar voor werkt. Maar hij scheen buitengewoon upset dat hij terug naar Spanje moest. Zijn vrouw zei hem nog nooit in zo'n staat te hebben gezien. Mam was bezorgd. Ik ook.

De tekst van Edward Teller kwam nog net op tijd binnen. Hij zegt nota bene: ‘dat Suharto Indonesië voor een afglijden naar een ergere vorm van dictatuur behoedde.’ Teller mag veel van atoomwapens af weten, maar over Indonesië, en wat daar de afgelopen tien jaar aan de hand is geweest, kan hij beter zijn mond houden. Ik zal voor een behoorlijke voetnoot bij die verklaring zorgen.⁸²

82 Zie de Bruna-uitgave p. 312.

20 maart 1973

Moest om 12.00 uur bij Bruna een praatje van twintig minuten over mijn nieuwe boek houden voor de verkopers van de uitgeverij. Ik werd ingeleid door Henk Bruna. Ik keek langs de lange tafel in een reeks gezichten van klootzakken met aan het einde de grijns van Ellen van der Ploeg. De heren verkopers waren niet enthousiast, ik ook niet. Wim van Beusekom gedraagt zich nu wel aardig.

Boeiende brief van Opéra Mundi te Parijs. ‘Je tiens tout d'abord à vous dire combien nous avons été impressionnés par l'érudition de votre auteur, Monsieur Oltmans, qui a pu non seulement approcher et interroger des personnalités aussi nombreuses et éminentes, mais encore s'entretenir avec elles à la fois

[p. 59]

sur le problème de la croissance et sur toutes sortes de problèmes scientifiques, sociologiques et philosophiques. C'est peut-être cette richesse, ce foisonnement qui, à nos yeux, constituent l'obstacle majeur...’ Dat was nieuw. Een boek niet uitgeven vanwege its richness of contents. Zeer origineel. Dat was meneer Charles Ronsac.⁸³

Via mevrouw Maas-Hin in Hilversum heb ik de informatie verkregen dat mam, omdat zij 76 is, zich slechts derde klasse kan laten verzekeren tegen 1090 gulden per jaar. Ik zal dit met tante Jetty bespreken.

Mam is nogal geschokt door de nieuwste brief van notaris Meijer, die opnieuw heeft geschreven dat mr. F.J. Burger van Meijburg & Co en hij van mening zijn dat wat broer Theo voorstelt niet kan. Hij eindigde met op te merken dat indien zij onze mening deelt hij het juister acht dat mam zich tot een andere notaris zou wenden. Theo heeft mij reeds geschreven dit een prima gedachte te vinden. Mam wil indien wij dit zouden wensen nu inderdaad van notaris veranderen. Ik sta op het standpunt dat we dit mam in dit late uur niet kunnen aandoen. We blijven bij notaris Meijer. Wat we verloren hebben krijgen we door van notaris te veranderen toch niet meer terug.

In bed vergelijk ik de emoties bij de dood van vader, van Bung Karno en van Emile van Konijnenburg. Ik heb de dood als uiterste climax van alles nog lang niet verwerkt of doordacht. Wat de grootste puzzel is: hoe de dood plotseling kan toeslaan.

83 Brief van 9 maart 1973.

21 maart 1973

Telefoneerde met Dewi in Gland. Zij denkt nu dat het gesprek met Robert Kroon niet zal worden uitgezonden, ook omdat zij heeft benadrukt dat Suharto veel meer schulden heeft gemaakt en corruptie heeft gepleegd dan er in de dagen van Bung Karno plaatsvonden. Het is ook een van de punten, die ik zelf met haar besprak. Ze schijnt ook Joseph Luns in zijn hemd te hebben gezet.

Wouter van Dieren vraagt slijmerig of hij een drukproef van mijn boek mag zien. Vertrouw hem niet.⁸⁴

Ben samen met mam in Utrecht naar mr. F.J. Burger geweest om een definitief einde te maken aan het al dan niet schenken van de acf-aandelen. Het bleek dat de notaris in Amsterdam ongelijk had. Mr. Burger vroeg zich zelfs af of Meijer het traineren van ons verzoek wel had mogen doen. Mr. Burger was het inderdaad met Theo eens dat we allemaal veel geld hadden

84 Brief van 18 maart 1973.

[p. 60]

verloren, eigenlijk omdat Meijer de zaak nooit echt had begrepen. Om de een of andere reden voelde ik tijdens het gesprek bij Meyburg & Co niet dat mam achter me stond. Toen we vertrokken en zij zich ook nog liet ontvallen: ‘En toch denk ik dat Meijer het goed heeft bedoeld,’ ben ik geëxplodeerd en buiten mezelf geraakt van woede. Ik was zo fel en onaardig dat ik mam eerst niet durfde aankijken, maar al rijdende gluurde ik naar haar en vond haar onder mijn barrage van furie opeens zo zielig en triest dat het me nog verder in verwarring bracht. Ik hoorde mezelf zeggen: ‘Vroeger toen wij kinderen waren koos u met vader ook al de kant van anderen. U zette ons voor schut voor onze leraren.’ Dit was onwaar, want dat deed mam nooit, dat was vader en die deed dit zelfs dikwijls. Hoe komt zo'n onredelijke woedeaanval bovendrijven? Het leek wel een surrealistische droom. Wat zitten verwijten dicht aan de oppervlakte, verwijten van 30 of 40 jaar terug. ‘Ik heb geen zin meer om samen te gaan eten. Ik breng u thuis.’ Maar niet ver van de afslag naar Lage Vuursche was ik voldoende gekalmeerd. We gingen lunchen. Mam had niets gezegd om me te laten uitrazen. Ze zei alleen: ‘Dat geld kan me steeds minder schelen.’

Ik vroeg haar of vader vroeger ook niet zo was geweest, buiten zichzelf van woede, en dan het volgende moment alles vergeven en vergeten. Dat was inderdaad zo. Ik vroeg waar zij dacht dat die woede-erupties vandaan kwamen. ‘Denkt u dat je ze genetisch mee krijgt?’ Ze knikte. Later heb ik haar nog gebeld, omdat ik bang was dat zij toch door dit voorval van streek was geraakt. Maar ik kon het horen: she was fine. Belde Theo over het bezoek aan Meijburg en Co. Hij scheen tevreden. Het hield me de rest van de dag bezig. Hoeveel opgekropte shit zit er in ons brein?

De psychoanalyticus Rollo May schreef een boeiend artikel in de Times over het gebrek aan ‘a tragic sense’ van Amerikanen. De Fransen verloren de slag om Dien Bien Phu, en zeiden: ‘We hebben verloren, we gaan naar huis.’ Waarom zijn Yanks hier niet toe in staat? Dr. May brengt onder woorden wat ik jarenlang in mijn lezingen in de vs heb gezegd. ‘We have never been invaded by a non-American army, never heard the explosion of bombs in our cities, never seen the suffering of wounded in our streets. We managed to participate in two World Wars on the other side of the ocean and still avoid, as Henry Steele Commager puts it, “that sense of evil and sin which is almost instinctive with European peoples”.’

En dan verwoordt de kenner van de mind, Rollo May, wat ik wilde dat ik in mijn Amerikaanse lezingen naar voren zou heb-

[p. 61]

ben gebracht, namelijk: ‘As one result of all this, we blatantly practice that evil in the Vietnam war, consciously or unconsciously refusing to open our eyes to what our nation is doing.’ May zegt ook: ‘Many perceptive persons have echoed what Aristotle first said, that tragedy as a drama purges us by awakening the emotions of pity and fear. A tragic sense means the simultaneous awareness of our fate and our freedom.’ Dan spreekt hij over de aanvaarding van het noodlot, de dood en waarschuwt voor het onderdrukken van ‘awareness’ in het algemeen. Nazi-leiders werden in Neurenberg opgehangen, omdat zij verantwoordelijk werden gehouden voor daden waar Amerika het niet mee eens was. ‘Sheer honesty demands that we apply it to ourselves. Mr. Nixon orders the bombing massacre of thousands of private citizens of Vietnam because he does not like the stand of its leaders (...). Whether phrased in religious or humanistic terms it is inevitable that when a nation resorts to irrational power, it invites its own doom.’⁸⁵

Wanneer ik bijna twintig jaar later deze overdenking van Rollo May terugvind en denk aan het irrationele bloedbad eerder in 1991 door George Bush met duizenden bommenwerpers en de allermodernste oorlogsmiddelen in Irak aangericht, dan vraag je je af: ‘When - if ever - will America invites its own doom?’

85 The New York Times, 7 januari 1973.

22 maart 1973

Sliep slecht. De botsing met mam raast nog steeds door mijn hoofd. Schuldgevoelens. Was vooral ook erg bezorgd dat het haar misschien diep kwetste. Juist de laatste weken was het steeds ‘Wimmes’, wat bij haar een teken is van being really pleased. Ik voelde me razend worden, maar het hek was al van de dam. Ik wist dat de woede niet meer zou zijn tegen te houden. Erger mij aan het tweede artikel van Joop van Tijn met Ruslan Abdulgani.⁸⁶ Hij is geen revolutionair meer, die aan de principes van 1945 vasthoudt. Ik begrijp zijn wens om te proberen onpartijdig tussen kibbelende militairen te staan, maar hij geeft me niet het gevoel steeds eerlijk te zijn. Wanneer zogenaamde slimheid de overhand krijgt boven wat er werkelijk gebeurde, of zoals het was, dan kan je beter je mond houden.

Rollo May noemt het een ‘drawback’ van Amerikanen in het algemeen dat ze het feit van de dood, die onvermijdelijk is, on-

86 Er waren twee Vrij Nederland-gesprekken met Joop van Tijn op 10 en 24 maart. Wat ik hier eerder over berichtte behoorde bij het artikel van 10 maart, waar ik geen problemen mee had. Het tweede zat vol voetangels en klemmen, mijns inziens.

[p. 62]

derdrukken. ‘The antiseptic aura of funeral services is the pretence that the deceased was not really dead. But if we frankly accept the fact of death, we can drive our car more carefully or stop smoking in order not to bring on our death so quickly.’ Wat is de dood? Een vorm van inslapen? Is het pijnloos? Kom je adem te kort? Dikwijs denk ik aan de dag dat mam er niet meer zal zijn, en de leegte die erop zal volgen, zonder de zekerheid van een altijd aanwezige ouder. Het zal een onvervangbare eenzaamheid in het doolhof zijn dat we de wereld noemen. God behoede me ervoor om in avonturen te treden, die de nieuwe leegte dan zullen moeten compenseren. Life must be faced independently, op eigen kracht.

23 maart 1973

De ouders van Casper zijn in Hungen op bezoek. Hij vertelde naar een sauna (gemengd) in Frankfurt te zijn geweest en er helemaal aan verslaafd te zijn geraakt.

Belde mam in Wassenaar, waar ze als steeds was voor het gebruikelijke strijkkwartet. Tante Jetty kwam aan de telefoon. Ik vroeg hoe het was gegaan: ‘Technisch heel knap, maar niet ontroerend,’ zei ze. Dit antwoord verbaasde me. Als iemand in mijn ogen een koude, zelfs nare vis is, is zij het. En dan opeens zo'n antwoord.

Gisteravond was Peter hier. We arrangeerden een etentje met Julian Spoor, die een vriend, Niels, meebracht. Ook Ellen Thomassen en Gerard Croiset waren aanwezig. Peter maakte warme melk met honing voor zijn maagklachten. Peter verzorgde trouwens al het eten en was lief en meewerkend. De tijd is gekomen om hem dankbaar te zijn en ik meen het.

Zoals Julian nu is, met die beeldhouweraanhang, vind ik haar niet meer aardig. Ze drinkt te veel. Haar houding is er een van in de contramine zijn en zich misdeeld voelen. Ik telefoneerde met André Spoor vanmorgen en vertelde hem mijn indruk. Peter vond trouwens dat de ogen van Niels, de beeldhouwer, verkeerd stonden. Hij zat in zijn neus te peuteren en begreep geen jota van wat Croiset zat te vertellen.

Gerard was eigenlijk moe en had gisteren 85 patiënten behandeld. Hij vertelde over zijn recente Amerikaanse reis. Hij beschreef op levendige wijze de ploerterige en valse schijn waar Amerikanen de matador in zijn. Hij had Mae West ontmoet op een cocktailparty waar iedereen dezelfde onechte grijns op zijn gezicht had. Hij deed het uitstekend voor. Ook gaf hij details over de laatste mislukte proef van ‘beïnfluencering van metaal’, zoals hij dit noemt. Het had hem slechts nieuwe maag-

[p. 63]

bloedingen bezorgd. Ook was hij in een definitieve botsing met professor Tenhaeff terechtgekomen, die zijn opvattingen en theorieën als ‘onzin’ afdeed. Vroeger zouden hun vrouwen hen weer met elkaar hebben verzoend, maar die zijn er nu niet meer. Croiset vertrok om 23.30 uur en was doodmoe. Hij had bij een lezing in Californië ook Majorie Kellogg ontmoet en natuurlijk Bill Bast en Paul Huson.

Peter hielp mee het artikel van Gerard de Bruyn voor De Nieuwe Linie, dat nergens op leek, te bewerken.

24 maart 1973

Peter en ik lagen lang in bed te praten. Hij constateerde dat hij, net als ik, eigenlijk nagenoeg geen mens meer echt aardig vond. Hij maakte zich er zorgen over omdat hij dit niet bij zijn leeftijd vond passen. Hij kwam er later in de auto op terug. Misschien heb ik hem hier wel in meegetrokken.

Later belde hij nog eens. ‘Ik wilde je nog eens bedanken,’ zei ik meteen.

‘Voor wat?,’ vroeg hij.

‘Voor het verzorgen van het eten en voor de adviezen wat betreft De Nieuwe Linie.’ Hij had zin om terug te komen. Ik bood aan hem in Tilburg te komen halen. Dat mocht wel eens. Sprak ook met zijn moeder. Ik reed misschien te snel terug naar Amsterdam, want dan krijgt hij het warm. We zijn naar Thermos gegaan.

Peter: ‘Willem, je bent de grootste naïeveling, die ik ken. Je bent een kind.’

‘Dat is niet zo'n beroerde classificatie.’

‘Maar zo bedoel ik het juist.’

25 maart 1973

Peter ging naar het dok en kwam om 04.00 uur thuis, waardoor ik slecht sliep. Vandaag werkte hij redelijk aan zijn economie-examen voor morgen en is al blij als hij een vijf krijgt.

Liep bij Joop van Tijn binnen in Nieuwendam, want ik wil een kritische brief over Ruslan Abdulgani in vn zetten. Althans zijn verhaal heeft een voetnoot nodig. Bij Joop was Just Bendien (psychiater) op bezoek.⁸⁷ Hij had psychische moeilijkheden en pijn in zijn rug. Hij had geen vriend: ‘dat is het 'm juist.’

‘Het is eigenlijk zo eenvoudig’ zei ik hem. ‘Door maximale inzet voor Peter heb ik van alles de grenzen leren kennen en misschien wel het meest de grenzen van de menselijke relatie.’

87 Zie over de familie Bendien in Memoires 1925-1953.

[p. 64]

Ik bracht ter sprake dat toen ik Noam Chomsky had voorgesteld op mit een samenspraak te houden met B.F. Skinner van Harvard - burenwetenschappers dus, die elkaar niet konden luchten of zien, en het verdomden om de koppen bij elkaar te steken en naar elkaar te luisteren - juist Chomsky had geantwoord: ‘Skinner isn't worth my time...’ Ik vond dit toen een schandalig kortzichtige opmerking, die er aan bijdroeg de ‘beroemdheden’ van de wereld met andere ogen te bekijken. Joop en Just interpreteerden Chomsky's uitspraak anders. Ik verloor even met allebei mijn geduld, maar het liep met een sisser af. Ageeth Scherphuis lijkt me oprecht. Ik mag haar. Joop vond het een schandaal dat ik Bibebs interview met Gerard Croiset nooit had gelezen.⁸⁸ Ik heb dat nu dan gedaan en het meeste ervan was me bekend. Verder is het niet waar dat ik Croiset voor de televisie in Chicago anderhalf uur interviewde. Dat deed juist Irv Kupcinet: ik vertaalde slechts.

88 Vrij Nederland, 25 november 1972.

26 maart 1973

De vogels hebben nu alle rijst van donderdag opgepeuzeld. Waarom zulke korrels in het afvalvat gegooid?

Rachmaninovs tweede symfonie, het derde gedeelte, is vol triestheid. Ik denk dat Ahram Khatchaturian door Rachmaninov is beïnvloed.

De takken op mijn bureau staan in volle bloei. Vlak voor ik wakker werd met een erectie droomde ik van een jongen met een gezicht vol pukkels, niet ver van grootmama's huis aan de Homeruslaan. Hij trok me een bospad in, met een pony aan een teugel en we raakten elkaar aan. Ik keek in twee erg lieve ogen. Toen ik wakker werd dacht ik: als niets meer de moeite waard is (Nietzsche) dan is er altijd nog die lach van die enkeling, de ogen van die ene unieke uitzondering.

Lunchte met mam in Soesterberg. Zij vond dat de lente er al was. Toen ik haar later thuis bracht zei ze: ‘Ik ga nu piano studeren.’

27 maart 1973

De familie van Konijn heeft me een kleurenfoto van hem gestuurd. Hij is het helemaal. Prettig om deze nu bij me te hebben. Zette hem in een lijst in mijn slaapkamer. Een zo langdurige vriendschap - met een dosis affectie, wat ook de botsingen mogen zijn geweest - is een kostbaar goed in dit madhouse dat we de wereld noemen. Mam gaf me gelijk dat je eerst de gren-

[p. 65]

zen van de mogelijkheden van menselijke relaties moet aftasten en leren kennen en dan pas kan je werkelijk beginnen te leven. Ik was eigenlijk verrast haar te horen zeggen dat ze het met mij eens was.

Wanneer Joop van Tijn - die ook meende dat Gerard de Bruyn nog de beste bij De Nieuw Linie was - dan opeens zegt: ‘En toch houd ik van je, Willem’, zoals Jaap Jansen dit soms ook kan doen, dan krijg ik eerder een gevoel dat ze ergens bij willen horen terwijl ze deksels goed weten er niet bij te horen en er ook niet bij kunnen horen. Ik geloof Joop van Tijn dan gewoon niet net zo als helaas Jaap Jansen.⁸⁹

Was vanmorgen om 10.00 uur bij het gerechtshof om de uitspraak te vernemen tegen Peter Zonneveld van De Telegraaf. We hebben nu de eerste gerechtelijke uitspraak gebaseerd op de nieuwe Wet op de Privacy binnen. Die meneer heeft een week voorwaardelijk plus een proeftijd van drie jaar gekregen. Hij liever dan ik, terwijl de eigenlijke schuldige van het drama Henk Hofland is. Maar tegen hem nu iets te ondernemen kan ik niet over mijn hart verkrijgen.⁹⁰

Suharto is intussen voor een tweede ambtstermijn van vijf jaar door het zogenaamde Volkscongres geïnstalleerd. Van de 920 afgevaardigden waren er maar 770 aanwezig. Dat zegt voldoende. Onbegrijpelijk dat sultan Hamengku Buwono ix zich tot vice-president heeft laten benoemen en zich door de coupgeneraals laat misbruiken.

Mohammed Heikal, hoofdredacteur van Al Ahram in Cairo, wordt al jarenlang beschreven als Gamal Abdel Nassers alter ego en de tweede belangrijkste man in Egypte. Edward Sheehan produceerde vorig jaar een lang artikel, waarin Heikal 's werelds machtigste journalist werd genoemd. Ik schreef in de kantlijn: ‘een soort Sugandhi?’ refererend aan Bung Karno's voormalige voornaamste adjudant, die journalist werd en zich tegen hem keerde. Heikal schreef memoires, The Cairo Documents.⁹¹ Ik lees ze momenteel. In het eerste hoofdstuk over Nasser, Lion of Egypt, spreekt hij al meteen over de momenten dat de cia meer invloed uitoefende in het Nabije Oosten dan het State Department. Eine alte Geschichte immer wieder neu. Dat is precies wat in Indonesië en zoveel andere landen is gebeurd.

Belde André Spoor en vertelde hem de uitslag van de uitspraak tegen De Telegraaf. ‘Dat is een felicitatie waard, Wim,’ zei hij.

89 De volgende jaren zou mijn gevoel helaas bewaarheid worden.

90 Ik zou het nooit doen.

91 Mohammed Heikal The Cairo Documents, Doubleday & Company, New York 1971.

[p. 66]

Alle kranten berichten over de uitspraak van de rechter. Ook schreef mr. G.J. Wolffensperger vanmorgen een analyse in de Volkskrant over schending van de privacy. Philip van Tijn kwam in De Tijd met een, voor hem gebruikelijk, rebels stukje waarin hij mij omschrijft ‘als misschien wel de meest curieuze journalist, die Nederland sinds Laurens Janszoon Coster heeft gekend...’ Ik heb die man nog nooit ontmoet of gesproken. Wat weet hij ervan?

Time publiceert een serie van vier lange essays over Man. Wat me plezier doet is dat ze met bijna alle mensen gesprekken hebben gevoerd, die ik ook voor mijn Brunaboek heb geïnterviewd, zoals Margaret Mead, B.F. Skinner en anderen.

Lieve brief van Casper uit Hungen. Hij is alleen op zijn kamer, voelt zich eenzaam ‘zonder ongelukkig te zijn.’ Je bent natuurlijk ook nooit echt ongelukkig zolang je geen commitment maakt ten aanzien van een ander, zoals hij nog steeds niet doet. Hij verheugt zich op de trip, die we planden.

Wat ik in de Time-serie toch mis is wat José M.R. Delgado zou noemen the debacle of the brain: het niet willen weten of het niet durven entameren van waar het uiteindelijk om gaat, om die soep in ons hoofd; daar komen ze ook bij Time blijkbaar nog niet aan toe.

De nrc meldde vanavond in een lullig klein stukje dat De Telegraafin hoger beroep zal gaan.

Dineerde met Roman Bittman en Bruce Martin van Canadian Broadcasting System. Zij hielden een gesprek met Aurelio Peccei te midden van de ruïnes van het Romeinse Forum. Ze hadden gehoord dat er iemand was geweest die vijftien miljoen dollar had betaald om tot de Club van Rome te kunnen toetreden. ‘Where did you hear that?’ had Aurelio geantwoord, die hun mop ernstig had genomen. Ik was meteen al op mijn hoede. Ze hadden achtergrondinformatie van Aurelio gekregen: facts van Alexander King. Vanmiddag filmden ze ook Jan Tinbergen. Ik adviseerde hen om Jermen Gvishiani in Moskou niet over te slaan en gaf hen het contacttelefoonnummer.

29 maart 1973

Casper belde of ik op 6 april naar Hungen kwam. Tjakko's ouders zouden dan ook komen. ‘Als je geen wijf bij je hebt kom ik misschien.’ Hij riep: ‘Priorities!’

De Nieuwe Linie publiceert de pagina met het artikel over mij, geschreven door Gerard de Bruyn. Zoals hij me beschrijft ben ik helemaal niet. Het is niet waar dat ik de wereld als hopeloos beschouw na fatale uitspraken van B.F. Skinner of Noam

[p. 67]

Chomsky. Wat er nu over Bung Karno, Aurelio Peccei en ook over homoseksualiteit staat zou ik zelf heel anders hebben gepresenteerd.

Gezellig met mam in Lage Vuursche gegeten. Zij had zo intens piano gestudeerd dat, hoewel het nu weer ging zoals zeven jaar geleden, haar ogen moe waren geworden. Zij kon op het laatst geen noten meer lezen. Tante Jetty was boos want nu besteedde ze teveel aandacht aan de piano en te weinig aan de altviool, voor het kwartet maken. Waar haalt zij de energie vandaan om alles op alles te zetten met de piano?

Aunty, mejuffrouw Büringh Boekhoudt, belde om te bedanken voor de azalea, die ik voor haar verjaardag had laten bezorgen. ‘Weer een jaartje ouder,’ zei ze. Dit gaf me een machteloos gevoel.

30 maart 1973

De Volkskrant spreekt over mijn interview in De Nieuwe Linie ‘als de babbelzieke journalist Willem Oltmans.’ Jaap Jansen belde om te zeggen dat hij vond dat ik wel afging wanneer ze zoiets over je schreven. Igor Cornelissen zei het nl-artikel aardig te vinden.

Ben aan een nieuw manuscript begonnen dat ik wel bij Jaap Jansen, bij Van Gennep zou willen uitgeven en nu eens niet bij Bruna.⁹² Ik herlees mijn dagboek van 1957 en val van de ene verbazing in de andere. De pagina's rollen eruit.

92 Het betreffende boek Den Vaderland Getrouwe zou toch bij Bruna uitkomen.

31 maart 1973

Gisteravond belde Peter. ‘Hoe is je examen gegaan,’ vroeg ik. ‘Wat bedoel je, ik had geen examen.’

‘O, ja, sorry, Casper had een examen, ik haal de examens van mijn lovers door elkaar.’

‘Dat gebeurt mij nooit.’

‘Ja, maar ik heb pas sinds een half jaar twee lovers tegelijkertijd: jij hebt veel meer ervaring...’

Vind het heerlijk om te zitten schrijven, bereikte pagina 84. Maar ik moet eerst nog de namenindex voor het Club van Rome-boek afmaken. Er komen steeds meer drukproeven van Tulp binnen.

Voor het eerst in mijn leven vroeg mam of ze 25 gulden van me kon lenen want dan hoefde zij maandag niet eerst naar de bank voordat haar huishoudhulp kwam. Ik feliciteerde haar omstandig met deze vooruitgang. Want zij vraagt immers nooit iets.

[p. 68]

Bovendien vond ik het prettig dat ze het liever aan mij vroeg dan aan tante Jetty.

Kwam er niet eerder toe eens te schrijven hoe intens ik geniet van mijn werkkamer op Amerbos, zittend aan het bureau van mijn vader met de vleugel, die ik van mam kreeg, op één pas afstand.

1 april 1973

De Waarheid is van mening dat de Volkskrant jurist zijn spijt liet doorschemeren dat in mijn zaak tegen De Telegraaf oud-Handelsbladchef Henk Hofland niet werd vervolgd. ‘Wat ook buiten de deur wordt gehouden is het aandeel van de heer Hofland (...) want in het requisitoir van de officier van justitie werd hij als overduidelijke medeplichtige, zo niet als uitlokker van het delict beschouwd.’ Hofland is feitelijk de enige schuldige. Hij boft dat ik de 25 jaar dat we elkaar kennen niet met één pennenstreek uit mijn mind kan laten verdwijnen, zoals hij daar blijkbaar zijn hand niet voor omdraait.

Casper kwam gisteravond tegen middernacht. We praatten met een glas wijn tot 01.30 uur. Hij had in het vliegtuig naar Frankfurt naast een juffrouw gezeten die voor Lufthansa ging werken en hem sedertdien al tweemaal een blow-job heeft gegeven. Ondanks alles is hij nog altijd gevoelsmatig aan Pauline gebonden. Ik weet dat maar al te goed. Zijn vriend Hein was naar Zuid-Afrika vertrokken en was bij het afscheid nemen van de kaart geweest. ‘Vreemd’, zei Casper, ‘dat ik dit niet heb.’ Ik lag er later in bed over na te denken hoe ik hem duidelijk moest maken dat zolang hij niet iets van zichzelf geeft in de overgave aan een ander, niets hem ooit echt zal beroeren. Woorden schieten te kort zoiets subtiels en fundamenteels uit te leggen.

Hij las vanmorgen De Nieuwe Linie. ‘Het lijk nergens op: je bent het helemaal niet.’

Zag bij mam The Partridge Family. We aten een pannenkoek in Lage Vuursche. Ik was gehaast en ben misschien niet lief genoeg geweest.

Was twee uur bij Croiset. Hij zei weer interessante dingen. Maakte er een tape van.⁹³ Hij had kennelijk weer een klankbord nodig. Ik zou hem meer in de richting van mensen willen trekken. Hij vindt professor Tenhaeff nu een lor. Tenhaeff zou een boek over hem willen gaan schrijven ‘om nog meer ge-

93 Het liefste zou ik nu die tape terugluisteren en gedeelten hier opnemen. Maar ik zal alle tapes samen met mijn dagboeken aan de Koninklijke Bibliotheek overdragen. Heb er nu geen tijd voor.

[p. 69]

dachten van mij als de zijne aan de man te brengen,’ zei hij. Er woont nu een vrouw, Adèle, bij Gerard in. Croiset vond mij een ander mens geworden en impliceerde - kreeg ik het gevoel - dat dit voornamelijk zijn werk was geweest.

2 april 1973

Lunch met Carel Enkelaar. Hij wil per 24 april drie artikelen hebben over de stand van zaken van ons jfk-Dallas-onderzoek. De storm is hopeloos. In de tuin van Soestdijk was een grote boom omgewaaid. Belde mam - na een uiterst geslaagd uitje samen - dat ik veilig thuis was.

De love scene tussen Betty en Rod in Peyton Place emotioneert me. Het zal mij wel nooit overkomen.

3 april 1973

Liep bij Frits van Eeden in Den Haag binnen. Bob uit Londen was er. Frits zag er vreemd uit en was zichzelf niet. Ik zie hem liever niet in dat gezelschap en ben weggegaan.

Telefoneerde met zowel Emily Zain als met haar man oud-ambassadeur Zain, die nu alleen in Rijswijk woont. Hij vond dat Ruslan in zijn uitspraken Bung Karno probeerde na te apen. Hij zei generaal Alamsjah, als ambassadeur in Den Haag, ‘geweldig’ te vinden. ‘Hij heeft een visie. Wat heeft Ruslan in New York gedaan?’ Hij vond dat er een nieuw boek over Bung Karno moest komen ‘anders is er alleen maar Cindy Adams. Dan moet je met mij praten. Jij herinnert je alles toch nog?’ Hij vroeg naar mijn contacten met Dewi en Hartini.

Bracht een bezoek aan Vladimir Kouznetsov op de sovjetam-bassade. Meneer V. Lavrov gaat eind april terug naar Moskou. Die zijn we kwijt. Een nieuwe ambassadeur, Alexandr Romanov, komt per 1 mei naar Den Haag. ‘Then you must present him with your new book.’ Hij zag er eigenlijk belabberd uit en zei op 15 april naar Moskou te zullen gaan voor een medisch onderzoek. Hij onderstreepte: ‘I am your friend.’

‘I know, I feel it,’ antwoordde ik. Ik lichtte hem in reeds contracten met Bruna en Putnam in New York te hebben voor een tweede Club van Rome-interviewboek, waarin ik ook een aantal sovjetspecialisten wilde opnemen. Hij adviseerde om reeds nu naar Moskou te schrijven om de autoriteiten op de hoogte te brengen van mijn plannen. Hij vond Herbert Marcuse maar een waterige marxist en maakte een negatief gebaar. Ik was het daar natuurlijk mee eens. Daarop volgde een uiteenzetting over de wetenschappelijke basis van het Marxisme. Bij het zoeken naar daadwerkelijke oplossingen diende men tijd en

[p. 70]

plaats in acht te nemen. Hij ging de kamer uit en kwam met enkele boeken terug. Hij recommandeerde vooral de dagboeken van Felix Dzerzhinsky, de chef van de geheime politie van Lenin. De ambassade had nota genomen van de veroordeling van De Telegraaf. Ik vroeg waarom hij commentaar had gegeven aan die krant. ‘They must have a diplomatic guide of The Hague and they telephoned everyone in the book. All were out except me, who was sick in bed. That's why.’ Dat was geen antwoord, meer een rechtvaardiging.

Jaap Jansen wil mijn manuscript in deze vorm niet uitgeven. ‘Het zijn losse notities. Er zit geen lijn in. Je moet een schema maken.’ Juist niet. Het zijn authentieke dagboeknotities, die moeten zo blijven.

Dewi belde uit Gland. Zij had bezoek gekregen van een Chinese dame, die sedert 1965 (coup in Jakarta) gevangen had gezeten, omdat zij de voorzitter was van de Indonesisch Chinese vriendschapsvereniging. Zij was bevriend geweest met Bung Karno. Zij was op weg naar Londen om bij Amnesty International aangifte te doen van enkele andere 70-jarige dames, die door Suharto nog steeds werden vastgehouden.

Zag een interview op televisie met Den Uyl. Ben eigenlijk nog veel te lief geweest in De Nieuwe Linie. Wat een rasechte Hollandse lul.

Robert Jay Lifton publiceert een vlijmscherpe analyse over de wijze waarop de regering-Nixon van Vietnam-veteranen ‘oorlogshelden’ tracht te maken, geholpen door de media, en vooral de televisie. ‘All wars seem to require heroes around which civilian populations can cleanse themselves of guilt and reassert immortalizing principles.’ Hij vervolgt: ‘But creating heroes is not without risk - for the anointed ones and those anoint them.’ Lifton zegt dat de mythe van de held, die nu wordt gecreëerd, niet alleen de betrekking van de oorlogsveteranen tot de oorlog vervalst maar de oorlog zelf. ‘All but swept away is the role we assigned these men: saturation bombings of civilian areas with minimal military targets, their “truck counts” from the air, so necessary for career advancement, inseparable in accuracy and morality from the “body counts” of infantrymen on the ground.’ Lifton vraagt zich met ingehouden adem af of het brede Amerikaanse publiek van de oorlog in Vietnam geleerd zal hebben. ‘Did it open our eyes to the nature of the deadly romance of war and the part played by manipulated patriotic emotions in that romance?’⁹⁴

94 The New York Times, 28 maart 1973.

[p. 71]

Twintig jaar later zou een man uit hetzelfde politieke milieu dat Nixon en Reagan had voortgebracht, George Bush, vrijwel exact herhalen wat Nixon en Kissinger in Hanoi deden. Daarbij kwam het feit dat met Bush de cia voor het eerst in de geschiedenis een eigen directeur op het Witte Huis had gemanoeuvreerd. Met vernieuwde en gemoderniseerde apparatuur werden delen van Irak en Bagdad naar het pre-industriële tijdperk teruggebombardeerd. De heldenmythe van de deelnemers aan de operatie Desert Storm bereikte hysterische hoogten in een lange reeks parades en festiviteiten in het hele land die door de regering in Washington werden georchestreerd, op vrijwel dezelfde manier waarvoor Robert Jay Lifton twintig jaar ervoor waarschuwde. Exact zoals psychiater Lifton toen reeds schetste werd er bewust een gigantische wig gedreven tussen het beeld van terugkerende helden van de Golfoorlog en wat die helden feitelijk in die oorlog in opdracht van Washington hadden gedaan. George Bush herhaalde vrijwel dagelijks dat de oorlog tegen Saddam Hussein ‘geen Vietnam’ zou zijn. In werkelijkheid voerde Bush oorlog tegen Irak als een replica van de oorlog door lbj en Nixon tegen Noord-Vietnam. In Azië verloor Amerika. In Klein-Azië won Amerika, althans dat denkt men in 1991. Ik plaats er een levensgroot vraagteken bij.

4 april 1973

Een lieve brief van Sukmawati Sukarno. Verschrikkelijk wat zij schrijft over de staat waarin Bung Karno's graf verkeert. Dit zegt opnieuw alles van het niveau van de man die verraad pleegde tegenover president Sukarno.⁹⁵

Bij Bruna een pittig, vrij hoog oplopend gesprek met Henk Bruna. Het betrof wat ik met Jan Buis was overeengekomen over betalingen. Bruna zei: ‘Wanneer u met een zieke man afspraken maakt in een ziekenhuis, wilt u mij daar dan aan houden?’

‘U stelt het voor, mijnheer Bruna, of ik een oplichter ben. Ik sprak trouwens in uw bijzijn met Buis af dat ik 5000 gulden meer zou krijgen. U zei geen woord, dus u stemde toe.’

‘Wilt u zeggen dat ik onmondig ben,’ antwoordde hij met stemverheffing. Ik dreigde naar een andere uitgever te zullen stappen.

Nabij Saang, 30 kilometer van Pnom Penh, hebben Amerikaanse b-52 bommenwerpers een rouwstoet van hoge boeddhistische monniken getroffen. Tientallen van hen zijn om het leven gekomen. Het is maar een bericht van enkele regels op

95 Zie bijlage 10.

[p. 72]

een achterpagina van de nrc. Dit zijn de ‘incidenten’ waar niemand meer bij stilstaat. Daarom minacht ik de Nixons en Kissingers. En niet nu, in 1973, but for ever.

Frits van Eeden kwam een paar uur langs. Hij zei zoveel opdrachten te hebben: ‘Het is niet meer leuk.’ Heb altijd geweten dat het hem goed zou gaan.

5 april 1973

W. Colston Leigh in New York schrijft dat hij mij niet terug wil nemen voor het geven van lezingen in de vs. Denk dat ik na twaalf jaar deze job zal moeten opgeven.

De titel van mijn nieuwe boek moet zijn Den Vaderland Getrouwe. Bruna besluit op 19 april of ze het zullen uitgeven. Leverde 100 pagina's in.

7 april 1973

Casper arriveerde gisteravond per trein. We hebben een absoluut heerlijke dag gehad, in bed, op het strand, alles.

's Avonds kwam Gerard Croiset binnenwippen. Ik toonde hem het portret van Emile van Konijnenburg. ‘Hij heeft een attaque gehad. Dat is maar goed ook, want als hij die niet had gehad, zou hij de rest van zijn leven verlamd zijn geweest.’ Hij vroeg: ‘Is deze man in Indië geweest? Was hij een generaal?’ Maar zoals wel meer met Croiset gebeurt, Caspers vader is generaal, en dan lopen beelden bij hem door elkaar. Het artikel van De Nieuwe Linie lag op tafel. Gerard keek het in en zei toen: ‘Die jongen, Gerard de Bruyn, heeft over jouw rug heen zichzelf bekend willen maken.’

8 april 1973

Deze twee dagen met Casper waren verrukkelijk. We wandelden in Noordwijk op het strand, liepen bij Frits binnen in Scheveningen. We zagen Canterbury Tales van Pasolini, een onzinfilm, veel geschreeuw en zich herhalende schokkende scènes.

Nu is hij weg. Amerbos ‘ruikt’ nog naar hem. Op het cs werd het bijna een tearful afscheid. Ik gaf hem een zoen. Een echtpaar zag het en reageerde of zij het in Keulen hoorden donderen. Later liep ik langs hen: ‘Vond u het erg vreemd? Wij zijn vrienden. U ziet het gaat uitstekend.’ Ben meteen als een razende aan mijn nieuwe boek gaan schrijven, alsof mijn leven ervan afhangt.

Casper zit nu in de trein naar Oberhausen.

Peter belde. Hij heeft meer examens.

[p. 73]

Telefoneerde broer Theo, die een maand vakantie gaat houden in Zuid-Afrika.

9 april 1973

Bibeb had zich zeer opgewonden dat De Nieuwe Linie al een gesprek met mij publiceerde, want zij wil me ook interviewen. Ben zeer opgewonden. Wim van Beusekom vindt Den Vaderland Getrouwe goed, ook stilistisch, heel anders dan De Verraders.⁹⁶

Dineerde met mam in Lage Vuursche, maar ik was te gehaast om terug naar mijn schrijftafel te gaan, wat jammer was. Ik laat haar zich niet genoeg uiten over zaken die haar bezighouden en emotioneren. Ik belde haar om me te excuseren voor mijn gejaagdheid. Ik heb er wroeging over.

Heb geconcentreerd zitten schrijven en vergeten Peter vibes te sturen voor zijn examen.

96 Willem Oltmans, De verraders, Uitgeverij P.R. van Amelrooij, Utrecht 1968.

10 april 1973

De heer Van der Wolk van Intermediar, die ik een aantal gesprekken voor mijn Club van Rome-boek had toegezonden met de vraag of hij er misschien enkele van wilde publiceren, antwoordde: ‘Als een journalist gesprekken van twee of drie pagina's maakt met zoveel mensen is dat waarschijnlijk niets voor ons.’⁹⁷

‘Wilt u dan zo vriendelijk zijn het materiaal naar me terug te zenden?’ Op mijn eerdere voorstel er samen een gesprek over te hebben antwoordde Van der Wolk: ‘Nee, ik ben in uw mening niet geïnteresseerd.’ Dan weet je toch meteen wat voor vlees je in de kuip hebt? En dat runt dan een van de zogenaamd vooraanstaande bladen in Nederland.

Vanmorgen vroeg belde mevrouw Ellen Mangadie, vroeger voorzitster van de Indonesisch-Chinese vriendschapsorganisatie. Zij kwam naar Amerbos. Zij vertelde met tranen in haar ogen hoeveel zij van Bung Karno had gehouden. Ze zei: ‘God placed you at our side.’

‘No, Ibu,’ zei ik. ‘Our love for Bapak brought us together.’ Zij vertelde dat er rond 10 oktober 1965, vrijwel meteen na de generaalscoup, een bijeenkomst was geweest om te proberen te reconstrueren wat er was gebeurd. Er was natuurlijk wel een Dewan General⁹⁸, die op allerlei manieren gealarmeerd was ge-

97 Hij had ze niet gelezen, want het gemiddelde aantal pagina's lag veel hoger.

98 Raad van Generaals tegen Bung Karno: ik had hier zelfs de bewijzen van. Zie de vorige Memoires.

[p. 74]

raakt door de toename van de linkse aanhang voor Bung Karno. De infiltratie van de pki werd met cia-geld gefinancierd. D.N. Aidit was zeker briljant, maar ook ambitieus. De pki hielp een cordon sanitaire rond Bapak te trekken. Er waren vijf aanslagen op zijn leven geweest, maar hij overleefde alles. De conclusie van de cia was dat het lot van de pki en Sukarno dermate met elkaar was verstrengeld dat zowel Bung Karno als de pki dienden te worden vernietigd. ‘En’, vroeg mevrouw Mandagie, ‘wat deed de pni? Ze staken geen vinger uit om Bung Karno te helpen. Niemand kwam voor hem op.’ Dat is ook precies waarom na 1965 mijn aanvankelijke sympathie voor Indonesië en het Indonesische volk tot nul was gedaald. De passiviteit en het de andere-kant-op-kijken van de Indonesische massa na 1965, wat er op neerkwam dat men Bung Karno in zijn sop gaar liet koken, behoort tot de donkerste bladzijden uit de geschiedenis van dit land. Dat staat vast. Aangenomen dat Suharto de vinger aan de trekker hield, rechtvaardigt dit niet de collectieve lafhartigheid op een onvoorstelbare schaal die het Indonesische volk na 1965 aan de dag heeft gelegd.

Mrs. Mangadie vervolgde dat er een staatsgreep tegen Bung Karno voor 5 oktober 1965 was gepland door de rechtse generaals die door cia werden gesteund. De linkse progressieve krachten zouden voor eens en vooral altijd kaltgestellt hebben moeten worden. Men heeft dit snode verraderlijk plan opzettelijk naar pki-kringen laten uitlekken, via de eerder genoemde spionnen, die al binnen de pki waren doorgedrongen. Om die reden hadden Aidit en zijn adviseurs een tegenzet gepland, volgens het adagium de eerste klap is een daalder waard. Dit was de eerste keer dat de verdedigers van Bung Karno van te voren op de hoogte waren van een aanslag op hem. Het was niet een werkelijke pki-opstand. Het was een tegenzet van de pki. Want had de pki zelf een coup beraamd, dan zou het er anders zijn toegegaan. De tegenzetstrijders hebben eigenlijk maar een dag geknokt. ‘Bij ons is het zo: als ze niet te eten krijgen, geven ze het op en gaan naar huis.’

Dit is eigenlijk wat er tijdens de tegenzet van kolonel Untung zou zijn gebeurd. En dan blijft een van de onbeantwoorde raadsels van 30 september 1965 waarom generaal Yani die ‘anak mas’⁹⁹ van Bung Karno was om het leven kwam en generaal Nasution¹⁰⁰ bleef leven. ‘Het is onze overtuiging dat men met de moorden op de zes generaals en luitenant Tendian de last op

99 Lievelings ‘zoon’ van Bung Karno.

100 Waarvan ik in de vorige Memoires de bewijzen heb aangevoerd dat hij sedert lang aan het hoofd van een samenzwering tegen Bung Karno stond.

[p. 75]

de pki zodanig heeft willen verzwaren dat de jacht op alles wat pro-Bung Karno en links was mogelijk is geworden. Men heeft het volk “mataglap” wat betreft de pki weten te maken. We weten toch van de cia dat ze er niet voor terugdeinzen op eigen mensen te schieten wanneer dit het uiteindelijke doel ten goede zou komen?’

Zij vervolgde: ‘Bapak wist van het hele zaakje niets. Ze hebben hem opzettelijk onwetend gelaten om zijn positie niet te schaden. Ze hebben hem tot aan zijn dood toe vervolgd met allerlei tegenstrijdige interpretaties van wat er gebeurd zou kunnen zijn. Hij werd steeds heen en weer geslingerd tussen de kibbelende partijen. Hij wist natuurlijk zeker dat de pki op 30 september niet schuldig was aan verraad. De tegenzet van de pki was beraamd om de status quo te handhaven en het presidentschap tegen illegale activiteiten en insubordinatie van hoge officieren te beschermen. Bung Karno kon de pki niet schuldig verklaren, zoals de coupgeneraals en Suharto van hem verlangden. Hij wist dat het de cia en met de Amerikanen samenzwerende officieren waren die schuldig waren aan de coup van 1965. Dus toen deze rechtse officieren de macht grepen en er op toezagen dat de pki werd ontworteld, had Bung Karno feitelijk geen beschermende machten meer om zich heen.’

Mevrouw Mangadie zei dat zij tenslotte in vijf jaar gevangenschap met zeer veel medegevangenen de gebeurtenissen van 1965 had besproken. Alles wat het leger bekend heeft gemaakt over zogenaamde ‘wreedheden’ bij Lubang Baja (krokodillengat) waar de generaals zouden zijn gemarteld en vermoord was uit de duim gezogen om de emoties van het volk tegen de pki op te zwepen.

‘Ik trad in het gevangenkamp op als Ibu, biechtmoeder en adviseur. Ik heb heel veel naar medegevangenen geluisterd. Ze hebben Gerwani-meisjes van dertien en veertien jaar opgesloten, die nu al acht jaar gevangen zitten. Wat voor leven hebben die jonge vrouwen?’ Zij had geconcludeerd dat D.N. Aidit en de pki eind september werkelijk overtuigd waren dat rechtse officieren een coup beraamden. Volgens haar wees dit er op dat de pki zelf helemaal geen staatsgreep van plan was. Het bleef onduidelijk welke rollen Untung en Sjam precies hadden gespeeld. Bung Karno heeft tot het laatste toe geweigerd zich door enige zijde van het krachtenspel te laten gebruiken. Hij had er geen bezwaar tegen dat hij de hoogste prijs moest betalen en zijn positie moest afstaan. Hij had er ook geen bezwaar tegen geïsoleerd te worden. Hij was tenslotte de gevangenis gewend. Maar wat hij niet gewend was waren de be-

[p. 76]

ledigende verhoren en een minderwaardige behandeling door zijn eigen landgenoten. ‘Hij is gestorven uit eenzaamheid.’ Ik weet dit maar al te goed.¹⁰¹

In een brief in Vrij Nederland heb ik een wat achteloze uitspraak van Ruslan Abdulgani over Bung Karno op passende wijze rechtgezet. Dit was helaas noodzakelijk.

Ik belde professor W.F. Wertheim om een afspraak voor mevrouw Mangadie met Amnesty International te maken. De telefoon viel gewoon weg tijdens ons gesprek. Ook ging de telefoon enkele keren en werd gezegd ‘verkeerd verbonden.’ Dit gebeurt allemaal in dit land, volmaakt ongecontroleerd.

Playboy interviewde Tennessee Williams (59). De grote liefde van zijn leven, Frank Merlo, is aan kanker overleden, wat zijn schijfkunst diep schijnt te hebben beïnvloed. Ik heb A Streetcar Named Desire, The Glass Menagerie en Cat on a Hot Tin Roof gezien. ‘I didn't even masturbate until I was 27,’ vertelt hij aan C. Ro-

101 In mijn dagboek bevindt zich de indonesia special van Amnesty International met schrikbarende foto's over Suharto's schrikbewind en concentratiekampen. Zie bijlage 11.

[p. 77]

bert Jennings van Playboy. Daar lig ik niet ver vanaf. Hoewel, ik heb eigenlijk nooit aan masturberen gedaan, wat ook gelukkig vrijwel nooit nodig was. Heb mijn hele leven op dit punt met vrijwilligers gewerkt.

‘I have never raped anybody in my life. I have been raped, yes, by a goddamn Mexican. I screamed like a banshee and couldn't sit for a week. And once a handsome beachboy very powerful, swam up on a raft. He raped me in his beach shack...’ Williams: ‘I had a very attractive ass and people kept wanting to fuck me that way, but I can't stand it. I am not built for it. I have no anal eroticism.’ Hier mee identificeer ik mij. De enige keer dat ik actief werd genaaid was door Richard Thieuliette in 1966, maar ik brak het af, omdat het veel te veel onnodige pijn deed en me verder ook niet opwond. Wat rape betreft: dat is me nooit overkomen. Ik heb ook nooit tegen mijn zin in met wie ook seks bedreven.

Wanneer hij zegt vrouwen heel wat interessanter dan mannen te vinden, begrijp ik dit helemaal niet. Hij zegt zelfs door vrouwen in staat van opwinding te worden gebracht, wat voor mij onbegrijpelijk is. Juist omdat ik vrouwen bijna altijd in hoge mate oninteressant vind, kan ik me ook niet in andere sferen voor het object vrouw in staat van opwinding brengen. Hierin begrijp ik Williams helemaal niet. Wanneer hij zegt tot zijn 28ste jaar tot vrouwen te zijn aangetrokken geweest denk ik dat hij vergeten is hoe het was. Ik kon in de oorlog opgewonden raken door soldaten in uniformen of Hitler Jugend boys in korte broeken, om niet te spreken van collega-padvinders in korte broeken. De aantrekkingskracht was er, maar het kwam niet in je hoofd op een hand uit te steken, want je overwoog de mogelijkheid niet eens.

Williams verhaalt hoe David Frost hem op televisie recht voor zijn raap vroeg of hij homoseksueel was. De schrijver zegt zich rot gegeneerd te hebben. Hij antwoordde: ‘I cover the waterfront...’ Rex Reed had in Esquire hetzelfde gedaan, maar na een artikel in Atlantic was het dermate erg geworden dat mensen langs zijn ‘cottage’ in Key-West, Florida reden en uit de ramen van auto's ‘faggot!’ schreeuwden. Hij laat deze passage volgen door een opmerking over ‘apartheid’. ‘When the two races integrate, we shall have the most physically and spiritually beautiful race in the world, but it will take 150 years.’ Wat bedoelt Tennessee Williams? Dat het aanbevelenswaard zou zijn uit het zwarte en blanke ras een nieuwe ‘homo sapiens’ van café-au-lait huidskleur te produceren? Hij is gek. Een black kan beautiful zijn. Een white kan beautiful zijn. Een kleurling kan

[p. 78]

beautiful zijn, maar in godsnaam laten we paarden paarden laten en koeien koeien en niet met voorbedachten rade iets nieuws voor de Ark van Noach gaan uit dokteren.

Schrijvers zijn paranoïde, aldus Williams, ‘because they are living two lives - their creative life, which they are most protective of, and their life as a human being. They have to protect both lives.’ Dit is voor mij een vorm van schizofrenie, die ik me althans niet bewust ben. In ieder geval schrijf ik mijn dagboek als reflectie van the whole person. In een dagboek gaat het om de totaliteit van voelen, beleven, denken en doen. ‘What cannot be understood cannot be managed intelligently’ las ik bij John Dewey in 1968. Als je denkt de totaliteit van menszijn te kunnen of moeten splitsen, zoals Tennessee Williams dit schijnt te ervaren, dan kan je niet anders dan in een mentale en fysieke puinhoop eindigen, waarheen deze schrijver al flink op weg is, ook door zijn drugs en drankgebruik.

Slechts in het voorbijgaan roert Tennessee Williams de oorlog in Vietnam aan wanneer George McGovern ter sprake komt. Dit verbaast me. ‘This horrid war has eroded the whole fabric of American life, incontestably. The destruction in America of the ideal of beauty is one of the most apparent and detressing things of all and devolves on the man who is ruling this country. I think when you prosecute an immoral war for so many years - a war that is disgraceful in that it pits such a powerful nation against such a pitifully underprivileged people - then morality is destroyed for the whole country...’ Zo is het natuurlijk precies. Ik wilde dat broer Theo dit ook op deze manier benaderde.

Ruslan Abdulgani belde. Hij gaat het weekeinde logeren bij ambassadeur Anak Agung Gde Agung in Wenen. Ik vroeg hem vooral na te willen gaan wat er over de botsing met Willem Drees senior in zijn komende boek zou komen te staan. Ik vermeldde dat Mohammed Heikal in zijn boek over Nasser Bung Karno niet noemde, wat een aanwijsbare omissie is. Pak Ruslan vertrouwde Heikal niet. Hij hield bindingen met de cia niet voor uitgesloten. Hij zei dat hetzelfde het geval was met de onlangs gepubliceerde zogenaamde memoires van oud-premier Khrushchev van de Sovjet-Unie.¹⁰² Hierover bestaan ook ernstige twijfels of deze authentiek zijn of met verkapte cia-medewerking totstandkwamen. Ruslan had er zelfs met U Thant over gesproken, die hetzelfde was opgevallen. Hij benadrukte opnieuw dat Dewi een belangrijke rol zou kunnen spe-

102 Khrushchev Remembers bewerkt door Strobe Talbott, met een voorwoord van Edward Crankshaw. Little Brown & Co, Boston 1970.

[p. 79]

len bij het herstel van Bung Karno's juiste plaats in de historie. Hij moedigde me aan hier op mijn manier een bijdrage aan te leveren. Zal doen wat ik kan.

Casper Bake telefoneerde dat hij Siddharta van Hermann Hesse, dat ik hem had gegeven, in een ruk had uitgelezen. Prima input voor zijn mind.

Bibeb vroeg Andreas Burnier: ‘Hoe reageer je als iemand iets gemeens tegen je zegt?’ Ik heb erover nagedacht. Ik denk dat je antwoord voornamelijk zal afhangen van je stemming op het moment dat dit wordt gezegd.

Toen we maandagavond in Lage Vuursche gingen dineren kwamen net Claus en Beatrix met de kinderen terug van vakantie in Oostenrijk. Zij reden in een stationwagen aa 95. Mam zei: ‘Niet kijken.’ Maar we keken allebei wel en zagen, wat mam noemde ‘die kinderbolletjes’ achter de ramen.

Dr. Zairin Zain is met hartklachten in de Rudolf Steiner kliniek in Den Haag opgenomen. Moet er naartoe. Ik belde intussen naar zijn huis. Het is niet al te ernstig. Hij ligt voor observatie want ze hebben een hartvergroting ontdekt.

Ik stelde Bibebs vraag aan mam: ‘Wat doe je als iemand iets gemeens tegen je zegt?’ Zij antwoordde: ‘Dat gebeurt mij nooit...’

12 april 1973

Heb mevrouw Mangadie naar Schiphol gebracht.

Bibeb arriveerde op Amerbos om 10.00 uur en vertrok, god betere het, om 23.20 uur. Hoe kan je zo een interview schrijven? De tijd vloog wel om. Heb helemaal vrijuit gesproken. Mijn gevoel zegt me dat het ook beter was om niet te vragen of ik het artikel eerst mocht lezen. Ik wilde totale trust laten overkomen.

Bibeb was lief. Alles liep op rolletjes tot we om 19.30 uur besloten naar Mei Wah te gaan om een Chinese hap te halen en ik aarzelde om haar twintig minuten alleen in huis te laten. Ze vroeg ook later op de avond: ‘Was je eigenlijk bang mij hier alleen te laten en dat ik je dagboeken zou inkijken? Eerlijk zeggen...’ Ik heb niet eerlijk en rechtuit gezegd: ‘Yes, I mistrusted you.’ Ik zei: ‘Well, I don't really know you that well. Ik beschouw mijn dagboeken mijn heiligdom...’ Het zit me nu dwars dat ik niet gewoon heb geantwoord: ‘Ja, ik heb je een beetje gewantrouwd.’ Ik weet ook niet of ik niet toch te openhartig ben geweest. Ze concludeerde wel die avond dat De Nieuwe Linie een vertekend beeld had gegeven. ‘Die jongen, Gerard de Bruyn, heeft slechts een stunt willen uithalen.’ Ze

[p. 80]

dacht dat veel journalisten jaloers op mijn nieuwe boek zouden zijn. Waarom? Ik ben nooit jaloers op wat een ander schrijft, eerder het tegendeel. Denk aan Tegels Lichten. Zij wilde Rogier van Otterloo ook gaan interviewen.

Zij schreef vandaag een blocnote en nog vijftig aparte vellen vol. Ze zit te schrijven, maar blijft je eigenlijk aankijken. Soms vond ik dat haar gezicht veranderde. Zij schijnt ook in Indië, op Sumatra, te hebben gewoond. Ook was zij soms erg enthousiast over dingen die ik zei, wat ik vreemd vond.

De secretaris van prins Claus, J.T. Warmenhoven, heeft naar Bruna gebeld dat er al zoveel boeken over de Club van Rome waren verschenen en er waren zoveel mensen die boeken wilden aanbieden, bovendien kwam een aanbieding op Drakesteijn met het tijdschema van zkh momenteel ongelukkig uit. Smoesjes. To hell with them. Tegenover Aurelio Peccei niet plezierig, that's all. Aurelio heeft trouwens naar de adviseur voor techniek en wetenschap van mevrouw Indira Gandhi geschreven of ik haar voor deel ii van de Club van Rome-interviews zou mogen spreken.¹⁰³ Aurelio had ook naar Jermen Gvishiani en Georgii Arbatov in Moskou geschreven dat ik een tweede deel ging maken. Het verwonderde me dat hij gewoon aan Gvishiani schreef: ‘advise you to contact Arbatov...’

Er is een brief gekomen van mevrouw Hetty Sabur. Generaal Sabur was Bung Karno's trouwe commandant van het presidentiële Tjakrabirawa-regiment. Zij was reeds tweemaal bij mevrouw Hartini Sukarno geweest. Die contacten zijn hersteld. Ook had zij Sukma Sukarno een brief van mij gebracht. Sukma heeft het druk met haar beauty parlour in hotel Indonesia en schrijft daarnaast artikelen over sport, film en mode. Ze zou voor Libelle over Indonesische kruiden willen schrijven. Hoe kan ik dat fiksen?

103 Brief d.d. 17 september 1973. Deze brief is duidelijk verkeerd in mijn dagboek terechtgekomen: aan Ashoka Parthasarathi, special assistant to Mrs. Gandhi.

13 april 1973

Lang gesprek met Henk Bruna en Wim van Beusekom. Gaf hen een geïnspireerd inzicht in De Telegraaf, want de heer Bruna is huiverig het risico te lopen een campagne tegen die krant te hebben gefinancierd via een boek van mij. Bruna zei dat boekwinkels gemiddeld per winkel zes boeken bestellen. De verkopers moesten nog naar 1350 boekwinkels in het land.

Belde de heer Van der Wolk van Intermediar opnieuw waar mijn manuscript bleef. Hij tapte nu uit een ander vaatje. ‘Ik vind het journalistiek een heel knap werk. Het is een goed boek’ en

[p. 81]

meer van dergelijke accolades. Hij wilde geen gesprek publiceren, maar ze zouden wel over mijn boek gaan schrijven.

14 april 1973

Bibeb wil nog een keer naar Amerbos komen om haar artikel af te maken.

Casper spreekt zoveel over zijn vriend Hein dat ik de neiging heb te zeggen: ga maar met Hein op reis met Pasen. Hij wil me naar het vliegveld brengen als ik naar New York ga.

Mam zei, toen we in Soesterberg gingen eten: ‘Ik ben net als jij, ik zeg liever hoe het is.’ Had nooit durven dromen haar dat nog eens te horen zeggen. Ze wil niet naar het diner met Aurelio in Den Haag dat Bruna aanbiedt ter gelegenheid van het verschijnen van mijn boek. Dat is haar te druk.

Van Den Vaderland Getrouwe zijn 180 pagina's gereed. Henk Bruna vond dat ik ‘riooljournalistiek’ over De Telegraaf niet kon laten staan. Dat haal ik er dan maar uit, al is het precies in de roos wat ze bedrijven.

Gerard Croiset was met zijn nieuwe manuscript bij Gabriel Smit¹⁰⁴ geweest.

104 Katholiek dichter/schrijver. Psalmenvertaler.

15 april 1973

Turandot. Ik werk en schrijf.

Belde mam vanaf Schiphol. Kocht Moustache. Naast me stond Reindert Zwolsman in een flanellen blauw jasje. Hij is blijkbaar een lintje op een blazer nog altijd niet ontgroeid. Ik vroeg me opnieuw af wat deze schurk met Werner Verrips zou kunnen hebben uitgevreten.

De Journalist schrijft over de noodzaak van meer duidelijkheid over de privacy.

Advertentie van Bruna in De Telegraaf.