Memoires 1972-1973

[p. 1]

Amsterdam

27 maart 1972

Wanneer Peter op Tamerbos¹ is, heb ik geen behoefte om me in mijn dagboek terug te trekken. Dan schrijf ik minder of niet. We bleven thuis en genoten van ons contact. Peter ziet er onwaarschijnlijk gezond uit. Hij is bruingebrand. Zijn blonde haar steekt mooi af. Hij is nu weer terug in Tilburg om twee examens (economie en geografie) te doen voor zijn atheneumdiploma.

Telefoneerde vanavond met ambassadeur Anak Agung Gde Agung in Wenen, nadat hij van een officieel diner was thuisgekomen.² Hij had, na ontvangst van mijn laatste brief die gebaseerd was op de informatie van de lobbyist Martojo, namelijk dat er wel degelijk een telegram van premier Harahap naar Genève was gegaan (dat Luns in handen had gekregen omdat het hem opzettelijk door de Indonesiërs was toegespeeld), nog eens door zijn mappen en papieren gebladerd. Het telegram dat het dichtste bij mijn nieuwste informatie kwam was een boodschap gedateerd op 1 februari 1956 aan delegatieleider en minister van Buitenlandse Zaken Anak Gde Agung van premier Burhanuddin Harahap. Het instrueerde het volgende: ‘U mag tot paraferen overgaan, als Nederland akkoord gaat met finec (de door Indonesië voorgestelde schuldenregeling) en wij tevreden kunnen zijn over Irian-Barat (Nieuw-Guinea)....’

Zou dit het telegram zijn dat Luns in handen had gekregen? De ambassadeur sprak wel tien minuten over de dramatische vergaderingen in Genève en het wankele kabinet dat hem dekking moest geven. ‘Ik heb vanavond nog eens alle telegrammen van die bijeenkomst doorgebladerd,’ aldus de ambassadeur.

‘Dus u is van een spelletje van Sumitro Djojohadikusomo³ niets bekend?’ vroeg ik. Het maakte op mij maar een aarzelende, zwakke indruk.

‘Voor mij komen die verhalen allemaal uit de koker van meneer Ernst Utrecht. Indien u dat zou publiceren zou ik u moeten te-

1 Onze naam voor Amerbos 205.

2 Het ging over de vraag of Joseph Luns had gelogen over de Conferentie van Genève 1955-1956.

3 Zie Memoires 1971-1972.

[p. 2]

genspreken.’ Ik verzekerde hem dat ik me aan zijn bevestigingen en ontkenningen zou houden en dat ik met professor Utrecht over deze zaak geen contact onderhield. Ik ken mijn pappenheimers. Anak Agung voorspelde dat ik meer verrassingen in zijn komende boek zou aantreffen.

Nauwelijks was ik van mijn werkkamer naar een etage hoger, mijn slaapkamer, gelopen of de heer Martojo telefoneerde me, ondanks het late uur. Ik was flabbergasted en zei: ‘Ik heb het juist over u gehad met ambassadeur Anak Agung.’

‘Dat weet ik,’ antwoordde de man ook nog. Het kon niet anders dan dat niet alleen mijn gesprek met ambassadeur Anak Agung was afgeluisterd, maar dat deze Martojo ook in het kamp van ‘de vijand’ zat - wat me overigens nauwelijks meer verwonderde. ‘Natuurlijk ontkent Anak Agung het bestaan van het bewuste telegram van Harahap,’ vervolgde Martojo. Met wat denken de heren in Den Haag me, waarin te kunnen laten tippelen?

28 maart 1972

Geen oog dichtgedaan. Schrok wakker omdat ik droomde dat mam met een emotionele stem zei dat er iets was. Ik antwoordde dat ik direct zou komen, maar dat hoefde niet ‘want ik heb mijn vier kinderen bij me,’ was haar antwoord. Hierdoor lag ik nog langer wakker.

Peter zei dat zijn moeder de Luns-affaire op de voet had gevolgd ‘en zij is trots op je.’

Henk Hofland schrijft nu televisiekritieken. Deze ademen zijn misselijke gemoedstoestand uit.

Om 18.30 uur organiseerde Carel Enkelaar in zijn huis in Hilversum een meeting met een aantal medewerkers (en mij) om Gerard Croiset nog eens van a tot z naar de moord in Dallas op jfk te laten kijken.

‘Voor mij,’ zei Gerard, ‘blijft de hoofdzaak de schutting op dat grasveldje vanwaar het beslissende dodelijk schot op Kennedy is afgevuurd en niet, zoals ze zeggen, vanuit dat gebouw waar Oswald zou hebben gezeten. Hij was er wel trouwens. De man, die de president eigenlijk heeft doodgeschoten leeft nog. Er zijn in het geheel vier schoten gevallen. Er waren op verschillende plaatsen moordenaars opgesteld. Ze schoten allemaal vanuit dezelfde richting. En ik zie ook weer die man met die vioolkist, waar een geweer in heeft gezeten,’ aldus Croiset. Hij vervolgde: ‘George de Mohrenschildt was de schakel tussen enerzijds de oliebaronnen en anderzijds de Cubanen.’ We vroegen hem opnieuw naar de eigenaar van de ranch waar hij

[p. 3]

eerder van had gezegd dat daar het complot tegen jfk feitelijk in elkaar was gezet. Hij tekende de ranch, gaf aan waar paardenstallen waren en waar garages. Hij dacht echter dat een gedeelte van het jfk-complot in een hotel in Dallas was uitgedokterd. Hij sprak over een gezette man, die sigaren rookte. Maar hij handhaafde zijn mening dat de ranch bewoond werd door een van de voornaamste samenzweerders, die deze plaats meer als buitenverblijf gebruikte.

Ik beschreef Sylvester Dason, de vriend van George de Mohrenschildt, die eveneens op een ranch woond, en die me al enige malen had uitnodigd. Deze informatie zei Croiset echter niets. Daarop toonde ik de beroemde foto van Lee Harvey Oswald met het geweer waarmee hij jfk zou hebben vermoord (en waar Life Magazine zoveel ophef over maakte). De foto zei Croiset opnieuw niets. Integendeel. Hij deelde mee dat het geweer waarmee Oswald werd gefotografeerd niet hetzelfde geweer is als waarmee jfk werd vermoord.

De man die het dodelijke schot uiteindelijk afvuurde zou buiten Fort Worth in de bergen wonen. Gerard zette enkele kruisjes op de kaart, die we hadden meegebracht. Hij beschreef een blokhut en een kruidenierswinkel. Op de vraag of hij nu nog leefde, zei Croiset: ‘Man dat weet ik niet.’ Een Cubaan die ook had meegedaan woonde 11,5 kilometer verderop. Om er te komen moest je een riviertje oversteken. Hij was uitgesproken beslist over het aantal schutters, namelijk vijf. Twee van

[p. 4]

achteren, van de zijde van het Book Depositor, waarvan Oswald er een was en drie van de andere kant bij de schutting. Ik bracht het gesprek op Loran Hall, die ik in Californië had gefilmd en die 50.000 dollar had aangeboden gekregen als hij mee zou doen. Croiset: ‘Die Hall weet wie het wel heeft gedaan.’ De paragnost meende dat als we maar eenmaal de hut zouden kunnen vinden van de man die het dodelijke schot loste, we met zijn hulp ook andere gegevens boven water zouden kunnen krijgen.

Bij verder doorvragen zei Croiset dat twee of drie van de schutters nog in leven waren. Er zaten zes man in het doodseskader, drie ervan waren dood. Zij waren vermoord. Een overleed in een huis en twee verloren hun leven op straat. Zij waren te loslippig geweest.

We waren ook langdurig bezig geweest met Sylvester Dason. Croiset beschreef de man in detail. Hij was bijvoorbeeld nog niet zo lang geleden geopereerd aan de rechterkant van zijn buik. Hij gaat met een tweemotorig propellertoestel naar zijn ranch. Rijdt uitstekend paard. Hij heeft een tijd met een stok gelopen vanwege een beenbreuk.

Marina Oswald wist van de hele zaak niets. Moeder Marguerite Oswald vermoedde een aantal dingen en heeft stukjes gegevens, die zij met veel fantasie aan elkaar probeert te breien. George de Mohrenschildt had mij een aantal indicaties gegeven dat hij bij de zaak betrokken was. ‘Als hij een keer goed dronken is vertelt hij de rest,’ aldus Croiset. Hij gaf het nog steeds een goede kans dat George vroeg of laat zijn mond open zou doen. ‘Hij zit in nog veel meer gevaarlijke zaken. Hij hoopt als de mastermind achter de schermen toch in de publiciteit te komen, opdat hij de eer zal krijgen de moordenaar te zijn geweest.’

Enkelaar vroeg: ‘Loopt Willem gevaar?’

‘Nee,’ zei Gerard: ‘Hij zou rustig naar die ranch kunnen gaan om Sylvester Dason te ontmoeten. Hij vermoedt toch al dat Willem hem verdenkt.’ Wanneer we eenmaal de hut - in locatie op de kaart aangegeven - zouden hebben gevonden kunnen we verder zoeken. ‘De moordaanslag heeft 900.000 dollar gekost,’ aldus Croiset, ‘en de kerels die hebben geschoten hebben (zowat) niets gekregen.’

29 maart 1972⁴

Telefoneerde met Croiset dat ik van mening was dat Enkelaar

4 Ik schrijf die dagen over de Indische jongen Janto, die vrij regelmatig langskwam, maar ik herinner me verder absoluut niets van hem. Hetzelfde geldt voor Charles Couzijn.

[p. 5]

er gisteravond veel te veel buitenstaanders bij had gehaald. Hij dacht er ook zo over. Hij had er Carel reeds over aangesproken.

30 maart 1972

Gisteren belde Peter dat hij even in Amsterdam zou zijn om ergens foto's met George te gaan maken. Ik geloofde er steeds minder van. Desnoods dat van die modefoto's nog wel, maar de zaak zit toch fout.⁵ De meeste gays liegen er maar op los. Gisteren viel ik onverwacht bij Frits van Eeden binnen en betrapte hem er op met Jolle Jolles⁶ en een andere jongen een nieuwe auto onder de loep te nemen, die Jolle voor hem had opgescharreld. Nu pas begreep ik dat Frits met Jolles naar Londen was geweest. Nu begreep ik ook, waarom Jolles de laatste tijd zo vreemd deed. Wanneer je eenmaal de waarheid over bijna iedereen weet, blijft er weinig over om te respecteren, te bewonderen of dierbaar te zijn.

Lobbyist Martojo telefoneerde. Hij kondigt aan dat Gijs van der Wiel van de rvd het telegram dat Luns zou hebben onderschept wel tevoorschijn zou kunnen toveren, en waarvan Anak Agung ontkende dat het er ooit was geweest. Anders zou Luns bereid zijn het vrij te geven ‘als hij lief zal worden aangekeken.’ Hij vervolgde: ‘Nu u Anak Agung over deze zaken heeft opgebeld, zal hij zijn boek moeten veranderen.’ Daar ging het dus om! Door mij die zogenaamde inlichtingen te verschaffen, wetende dat ik opheldering in Wenen zou gaan vragen, heeft men Anak Agung Gde Agung willen afschrikken.

Mam is over haar toeren. Haar muziekvriendin Jet Tasman-Verrijn Stuart is plotseling overleden. De begrafenis is morgen. Ik vond haar een buitengewoon mens. Maakte zelf dikwijls kwartet met haar.

Heb al enige dagen last van mijn maag. ‘Je slijmvliezen zijn ontstoken,’ aldus Croiset. ‘Er zijn pillen voor.’

Seymour Hersch van de New York Times⁷ heeft in Hanoi vijftien uur met kolonel Ha Van Lau gesproken. Volgens de Amerikaanse journalist hebben de Noord-Vietnamezen een buitengewoon realistische kijk op de toekomstige ontwikkelingen en relatie met Zuid-Vietnam. Kolonel Ha Van Lau was zich volgens Seymour terdege bewust dat er in het Zuiden ook krachten existeerden, die tegen het communisme waren. Er zou een compromis moeten worden gevonden.⁸

5 Laat ik het erkennen: ik was hondsjaloers; volkomen onnodig.

6 President-directeur van het anp.

7 Hij was de journalist die de moorden van Amerikaanse militairen in My Lai in de publiciteit bracht.

8 Overgenomen in nrc Handelsblad, 30 maart 1972.

[p. 6]

Intussen is in Marlborough House een overeenkomst getekend tussen Dom Mintoff en lord Carrington voor Engeland over bases op Malta. Luns schitterde door afwezigheid. Het akkoord geldt voor zeven jaar.

31 maart 1972

Dr. C.C. Delprat zei geen indicaties te hebben dat mijn slijmvliezen waren ontstoken. Hij gaf me twee soorten pillen voor mijn maag. Peter en ik mogen hem allebei.

We liepen tegen Frits Pengel uit Suriname aan.⁹ Hij was met zijn twee zonen van elf en negen jaar. De oudste is een beauty, blond haar en een donkere huid.

9 Hoofd Surinaamse televisie. Zie Memoires 1953-1957.

1 april 1972

Een lieve brief van collega Bernard Person uit New York. ‘Je hebt je opnieuw een werkelijke vriend betoond.’ Ik heb hem bij Bouke Poelstra van Eva geïntroduceerd. Hij schijnt over de Amerikaanse Woman's Lib te gaan schrijven. Zijn huishuur is vijfhonderd dollar per maand. Hij wordt ouder en heeft moeite zich staande te houden. Niemand van zijn voormalige werkgevers, ook Hofland niet, steekt een hand uit. Person: ‘Wat mij in je brief het meeste aantrok, was je bijzonder aardige aanbod om te helpen bij de onderhandelingen over het honorarium. In dat opzicht ben ik inderdaad nooit een held geweest.’ Daarin kan ik hem een hand geven. Hij eindigde met: ‘Thanks a million.’¹⁰

Frits Pengel vroeg gisteren: ‘Wat heb je toch tegen Luns?’ Er was ook in Paramaribo over gesproken. Ik antwoordde: ‘Eigenlijk helemaal niets. Alleen als hij liegt of het gedrukt staat, ook over een aantal vrienden van mij, kom ik in het geweer. That's all.’

Pravda heeft een vrij scherpe aanval op Joseph Luns gelanceerd, omdat hij bij besprekingen in Londen druk heeft uitgeoefend om aan de wensen van de Amerikanen tegemoet te komen en de navo-uitgaven met een miljard te verhogen. Dit zal vooral de oorlogsindustrie plezierig vinden. Wat brengt een man als Luns ertoe om zoiets te doen? De sovjetkrant vraagt zich af hoe lang nog de volkeren van West-Europa in de sprookjes over de Russische dreiging zullen geloven.

Vandaag is C.J.I.M. Welter, oud-minister van Koloniën, gecremeerd. Een post die in geen staatsbestel meer past. Hij was een der laatste der mohikanen uit het imperialistische tijdperk.

10 Brief van 29 maart 1972. Zie bijlage 1.

[p. 7]

2 april 1972

Reed naar Kapellen/Erft in de buurt van Neuss in West-Duitsland om Harisanto te bezoeken. Ik geloof dat zijn bejaarde schoonmoeder vond dat we te veel in elkaar opgingen en te weinig aandacht aan haar besteedden. We gingen om 01.00 uur naar bed en hadden elkaar nog steeds veel te vertellen. Ik had hem willen omstrengelen vanwege het compleet veilige gevoel dat hij me geeft. Hij straalt voor mij de typisch Javaanse liefheid en nobelheid uit. Ik dacht aan mijn vader en diens Javaanse vriend, Milono, een generatie voor ons.¹¹

Ik hield zijn hand vast en voelde het leven in zijn body en bepaalde trillingen in reactie. Het hield me heel lang wakker. Hij zei Peter te adviseren van Ivan Illich Deschooling Society te lezen.

11 Zie Memoires: 1953-1957.

3 april 1972

Om 10.30 uur verliet ik Erft. Het deed pijn. Santo's ogen hebben voor mij een uitstraling van onuitsprekelijke rust en vertrouwen. We waren onvoorstelbaar dicht bij elkaar in alles.

Als om dit afscheid te vergeten reed ik als een bezetene terug naar Bilthoven: 10.50 uur in München-Gladbach, 11.15 uur bij de grens (Venlo) en 12.45 uur bij mam. Arme auto.

Lunchte met mam in Lage Vuursche. Zij zei dat zij broer Hendrik, als hij kwam, iets uit haar huis zou laten uitzoeken, ‘want misschien komt hij nooit meer terug.’ Dat laatste ging me door merg en been. Het klonk zo finaal.

Aurelio Peccei is in Buenos Aires en lijkt te bemiddelen in de zaak van de ontvoerde Fiat-directeur, Oberdan Sallustro.

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt schrijft een kaartje om eens naar haar flat te komen kijken. Sinds de Luns-affaire ben ik niet meer ‘lieve’ maar ‘beste’ Wim, wat me zeer tegenvalt.

4 april 1972

Ontmoette Martojo opnieuw in Terminus in Den Haag. Ik raak steeds meer overtuigd dat hij op me wordt afgestuurd om onjuiste ‘informatie’ door te geven. Hij doet me aan de affaire-Verrips denken.

Peter ontmoette ik in Den Haag. We aten thuis met Richard die een uur te laat kwam. Daar zei ik iets van, hoewel hij het wel nooit zal leren punctueel te zijn. Casper was er ook en het was bijzonder met drie vrienden om me heen. Casper voelt zich een beetje ‘een dictator’ want hij heeft moeite om de in-

[p. 8]

zichten, die medestudenten hem vragen, op vergaderingen naar voren te brengen en te vertolken wanneer hij voelt dat hij iets heel anders zou moeten zeggen. Hij maakte bovendien de opmerking dat zoals we met vier vrienden samen waren, dit met vrouwen onmogelijk was. Het ergerde me overigens dat hij vrijwel een hele fles Courvoisier leeg dronk, weliswaar geholpen door Richard.

5 april 1972

Belde Aurelio Peccei op in Buenos Aires. Hij wilde me natuurlijk een interview geven: ‘for you Willem and for Enkelaar.’ Ik probeerde de nos te interesseren in een trip naar Argentinië. Dan zou ik bovendien mijn Argentijnse vriend van Yale, Freddy Heath, eindelijk terugzien.

Schreef twee pagina's voor cbs over de jfk-affaire. Ze moeten meedoen aan het financieren van de kosten van het Dallas-project.

6 april 1972

Wil Heeres heeft van het State Department een brief los gekregen, die andermaal bevestigt dat er geen Amerikaanse toezeggingen in de kwestie-Nieuw-Guinea waren. Had die brief graag krachtiger gesteld willen hebben.¹²

Een lullige brief van Max van der Stoel, getekend door mejuffrouw Poelhekke.¹³ De tweede alinea kan je niet lezen zonder de droogkloterige uitdrukking van de mans gezicht erbij te denken. Je voelt dat die zaak doodbloedt.

Carel Enkelaar belde: ‘Ik heb redenen om de Argentinië-reportage niet door de nos te laten maken. Ik heb Richard Schoonhoven (kro) gebeld. Zorg ik niet goed voor je? Schoonhoven gaf me door aan Ed van Westerloo. Hij belde later terug dat de kro het niet kon doen. Langebent moest ministers interviewen bij unctad. Felix Huizinga mocht niet. Belde Wibo van de Linde. Vliegensvlug beraad. ‘Geen poen, Willem.’ René Eijbersen was in Chili, dus zou ik met hem in Buenos Aires kunnen filmen.

Ontmoette Harry Hagedorn in saunabad Thermos. Bleek dat ik ‘eens’ tegen Mora Henskens in New York had gezegd: ‘Ik hoop niet dat ik morgen met die ouwehoer in het vliegtuig hoef te zitten,’ doelende op Hagedorn. Mora kletste mijn opmerking door aan Ewout Quispel, die zijn vriend Hagedorn waarschuwde. Dit blijkt veel kwaad bloed te hebben gezet.

12 Zie bijlage 2.

13 Zie bijlage 3.

[p. 9]

Ook had Ewout Hagedorn geschreven dat het State Department in Washington Nederlanders in de vs zou benaderen om te horen, hoe zij over Oltmans denken. Ewout had eraan toegevoegd: ‘Worden jullie bij de nos niet moe, nu hij ook nog eens tegen Luns is begonnen?’ Dat was de lieve Ewout, die ik nog eens een blauwe maandag onderdak in Kew Garden heb verleend.

7 april 1972

Croiset: ‘Ik verwacht niet dat je naar Argentinië gaat. Had je in Duitsland gewoond, dan was het voor elkaar gekomen, daar hebben ze meer geld. Je moet niet denken dat ze tegen jou zijn. Er is geen geld voor.’ Ed van Westerloo belde: ‘Ik kan het niet doen Willem.’ De ncrv hetzelfde.

vmf informeert me dat de Raad van Bestuur van het concern op dit moment geen nut ziet in het openen van een gesprek over zaken doen met de Sovjet-Unie.

Een huisvrouw uit Nijmegen met twee kinderen, een jongen en een meisje, belde om sympathie te betuigen met mijn gevecht tegen Luns. ‘Ik dacht: zalig dat er eens iemand is die dat durft...,’ zei ze.

8 april 1972

We haalden een visje en bleven thuis. Peters vriendin Leonie uit Maastricht kwam, wat Peter happy maakte.

Janto belde. Hij heeft mijn raad opgevolgd en heeft zich ingeschreven voor een opleiding tot schoonheidsspecialist.¹⁴

Casper heeft tegen niemand gezegd dat hij naar Londen ging om Pauline te bezoeken.

Ik mis vijfenzestig gulden. Waar zijn ze gebleven? Peter zei dat de manier waarop ik erover sprak hem een schuldgevoel gaf. Aan hem denk ik geen moment. Ik dacht aan Casper en met tegenzin noteer ik die gedachte. Waarom verdenk ik anderen in plaats van aan te nemen dat ik het geld gewoon heb verloren. Ik vraag me af of dat door mijn jeugd op De Horst komt. Ik nam toen dikwijls geld uit mams tas. Zij merkte het nooit. Soms, als er geen geld in haar tas zat, haalde ik de sleutel van de brandkast eruit en nam geld uit de kluis in de studeerkamer van mijn vader. Tot ik eindelijk werd betrapt en toen was het voor goed afgelopen.¹⁵

14 Weet nog altijd niet wie Janto was: herinner me hem helemaal niet.

15 Geloof dat dit de eerste keer is dat ik de donkerste herinnering uit mijn jeugd in mijn dagboek te berde breng: denk dat dit ook het slechtste was wat ik ooit heb gedaan.

[p. 10]

Spartacus wordt momenteel door het Bolshoi ballet in Parijs opgevoerd. David Stevens schrijft in de Herald Tribune¹⁶ dat ‘Khatchaturians banal score wears very thin, and so does the black-and-white morality (...). Yet, Yuri Grigorovich has achieved some impressive and moving moments. A scene of inquietude and consolation for Vladimir Vasiliev and Ekaterine Maximova, as Spartacus' wife, Frigia, is followed by spectacular impaling of the hero by Roman spears, and Frigia's lament over a corpse that seems to be supported by the disembodied hands of the downtrodden (...).’

Love is a kind of warfare - Ovidius.

16 Herald Tribune, 7 april 1972.

9 april 1972

De afgelopen weken zijn ongewoon geweest. Nu zijn ze allemaal weg. Casper zei in bed dat hij nooit had gedacht nog eens op die manier naast me te liggen. Hij was aanvankelijk naar Amerbos gekomen uit nieuwsgierigheid. Peter belde na terugkeer in Oostelbeers. Alles stond in bloei. Hij ging voor het donker werd nog het bos in. Nu is het stil in huis. Ik krijg er haast tranen van in mijn ogen.

10 april 1972

De actualiteitenchef van de avro, Wibo van de Linde, heeft gesolliciteerd naar een baan bij het Hoge Commissariaat voor Vluchtelingen van de vn in Genève. Op zijn sollicitatieformulier gaf hij de secretaris-generaal van de navo Joseph Luns als referentie op. Bij navraag zei Luns: ‘Dat is hoogst merkwaardig, ik ken de goede man niet.’ Dit leidde tot een negatieve reactie in Genève. Wibo in de gordijnen. Hij belde Luns en herinnerde hem eraan hem wel eens op Schiphol te hebben geïnterviewd. Dit deed een lampje branden. Luns beloofde alsnog een briefje naar Genève te zenden dat hij Wibo ‘goed’ kende. Het verhaal is van Henk van der Meijden.

Ontmoette Emile van Konijnenburg in Den Haag. ‘Sukarno is uiteindelijk over de Amerikanen gestruikeld,’ zei hij doelende op de cia-coup van 1965. Hij ziet het optreden van Washington in Zuidoost-Azië en de wereld precies als ik. ‘Moet je nagaan, zij hebben nu plastic bommen uitgevonden, opdat je met röntgenstralen de scherven in een lichaam niet meer kan opsporen.’

Hij vond, net als ik, het belangrijkste aspect in de Anak Agung-affaire dat Luns over Bung Karno had gelogen. Ik tekende er

[p. 11]

bij aan dat hij tevens wilde goedpraten dat hij altijd een bezoek van Sukarno aan Nederland had tegengehouden, terwijl toch alle voormalige ‘koloniale rebellen’ - zelfs Patrice Lumumba in Brussel - wel door imperialistische overheersers naar hun hoofdsteden waren gehaald. Hij vond dat André Spoor het telegram van premier Harahap bij de Rijksvoorlichtingsdienst zou moeten opvragen. Hij wist dat Mochtar Lubis nu bezig was met mevrouw Hartini Sukarno memoires te schrijven.

Konijn moedigde me aan films in de Sovjet-Unie te maken, ‘want met een dergelijke boodschap vanuit daar zou je kunnen bijdragen tot het openen van de ogen in West-Europa. Want van daaruit zou je ook aan verdere zakelijke contacten kunnen gaan werken.’ Ik zei hem met dr. Jermen Gvishiani in contact te willen brengen, maar daar wilde hij eerst over nadenken.

Oberdan Sallustro van Fiat is nu definitief dood, ‘terechtgesteld’ door guerrilla's, zoals Croiset heeft voorspeld. Was ik nu maar in Buenos Aires.

11 april 1972

Uitstekend gesprek met Carel Enkelaar over hoe verder te gaan met de jfk-reportage. We namen ‘de trekker’ door bestemd voor cbs om hun financiële medewerking te krijgen. Hij voegde uitstekende punten toe. Croiset had hem opgebeld: ik moest op dit moment vooral niet voor de nos naar Dallas gaan, want Enkelaar zou er intern bij de nos het grootste gelazer over krijgen. Dat was een fijn steuntje in de rug! Hij denkt trouwens niet dat cbs mee zal gaan doen. Ook zo opwekkend. Hij vindt dat we een onafhankelijke geldschieter zouden moeten proberen te vinden. Croiset had Enkelaar gezegd dat we die in acht weken te pakken zouden krijgen. Dit alles betekent dat er momenteel geen mogelijkheid is de vele aanwijzingen van Croiset in de zaak nader te onderzoeken.

Al zeg ik er weinig over in deze bladzijden, ik ben al dagenlang diep onder de indruk van het Vietcong-offensief in Zuidoost-Azië. Die mannen zijn werkelijke helden. Het is verschrikkelijk wat daar gebeurt. Een volmaakt zinloze slachtpartij, die nu al tien jaren voortduurt. Niemand in Washington heeft de moed er een einde aan te maken. Emile van Konijnenburg sprak over ‘een wereldwijde mentale malaise.’ Dat is het precies.

12 april 1972

De televisiebeelden uit Vietnam zijn opnieuw schokkend.¹⁷

17 Zie de foto's in dit boek.

[p. 12]

Een meneer Van Os telefoneerde om zich te beklagen over het feit dat margarine hartinfarcten veroorzaakte, en of ik een methode wist om dit in de Sovjet-Unie te helpen bekendmaken. Ik zei onmiddellijk dat me dit een slechte gedachte leek, omdat er in de ussr geen vrije media waren en waarom hij met zijn boodschap niet naar de Amerikanen ging. Bovendien, ik ben er altijd op voorbereid, dat de heren in Den Haag nieuwe valstrikken bedenken.

Gerard Vermeulen van Panorama wil een artikel over de Sallustro-affaire en de rol van Aurelio Peccei bij de onderhandelingen met de guerillero's hebben. Belde Rome. Ik benader Aurelio meteen bij zijn terugkeer uit Argentinië.

Mam gaat naar Wassenaar om het pianokwartet van Gabriel Fauré te spelen.¹⁸

Antara verspreidde een bericht dat honderden tonnen kinabast uit Indonesië naar Nederland waren gesmokkeld. Het ministerie van Financiën spreekt het bericht tegen als ‘volstrekte onzin’. Daar heb ik nu tien jaar geleden zo mijn best voor gedaan om met mijn vader contacten tussen het mede door mijn grootvader opgerichte kina-concern (acf) en Indonesië weer op gang te brengen.¹⁹

18 Mam speelde dan de altvioolpartij.

19 Zie Memoires 1961-1963.

13 april 1972

Telefoneerde met André Spoor: ‘Weet je dat ik soms denk dat ik hartstikke gek ben om te proberen de geschiedenis van Nieuw-Guinea en Sukarno recht te trekken?’

‘Nee, ik ben gek,’ antwoordde hij.

Voerde een gesprek met professor Hugenholtz, die vier weken geleden advies uitbracht aan de regering. Als aan bepaalde voorwaarden over het vrijgeven van documenten zou worden voldaan, kan hij inderdaad starten. Porde ook Joris van den Berg nog eens aan niet bij de pakken neer te gaan zitten en de kwestie te helpen warm houden. Iedereen lijkt alweer met andere dingen bezig. Ik trouwens ook.

Belde de ncrv om in Rome een gesprek met Aurelio Peccei te gaan maken. Van Maanen zei de zaak in de redactievergadering te zullen aankaarten. Later belde Sleeuwenhoek dat het erin zat. Ik nam contact op met Aurelio's secretaresse. Twee uren zouden opzij worden gezet.

Peter belde dat een leraar in de klas had gezegd niet te kunnen uitstaan dat ‘bepaalde journalisten’ Luns door het slijk haalden.

[p. 13]

Daarop had hij een nummertje weggegeven, want hij is ook uitstekend van alles op de hoogte. Hij belt me voortdurend en is erg lief, alsof onze relatie ten langen leste ten goede keert.

De helden van de Vietcong hebben An Loc ingenomen. Dank de hemel dat het team Nixon-Kissinger op zijn bek krijgt maar welk leed en onbeschrijfelijke pijn zich daar afspelen, daar kan je je geen voorstelling van maken.

Opnieuw een telefoongesprek met Van Maanen van de ncrv. ‘Wat gaat Peccei zeggen?’ vroeg hij.

‘De man kent de inside-story vanuit zijn contacten met de guerrilla's.’

‘Ja, maar dan zit iemand in Rome te praten over wat in Buenos Aires is gebeurd.’

‘Gebeurt dit niet vaker?’

‘Bovendien kost het me 5000 gulden, nee, ik doe het niet,’ zei hij.

‘Wat zeg ik dan nu tegen Peccei?’ vroeg ik.

‘Oh, zegt u maar iets, dat we niet konden, of zo.’ Belde Nic Heizenberg bij de ncrv, maar hij wilde zijn vingers er niet aan branden.

14 april 1972

Lobbyist Martojo belde: ‘Mijn taak is volbracht.’ Hij ging terug naar Indonesië. Geloofde er geen woord van. ‘Doe de groeten aan generaal Sutikno Lukitodisastra,’ zei ik.

‘Ik kom niet in die kringen,’ was het antwoord. Waar komt die man wel? Hij heeft waarschijnlijk een bureau bij de bvd. Wanneer hij belt kraakt en piept de lijn meer dan gewoonlijk. Die man neemt alles op de band op.

Kees Buurman verklaart Van Maanen voor gek. ‘Wat wil je als bij de ncrv een potlooddraaier hoofd van de televisie wordt,’ zei hij. Hij wilde in ieder geval voor de nos-radio een gesprek met Aurelio hebben voor 350 gulden. Daarvan kan ik niet naar Rome. Wibo gebeld. Een juffrouw Van Loon belde terug: ‘We zullen geen gebruik maken van uw tip.’

Intussen staat de State Department-brief aan W.H. Heeres over het niet bestaan van Amerikaanse toezeggingen aan Luns op de voorpagina van Propria Cures.²⁰

Martojo belde nog eens. ‘U hoeft niet te denken dat de regering het onderzoek naar Nieuw-Guinea zal doorzetten want ze hebben allemaal boter op hun hoofd.’ Hoop dat die onruststoker nu verder wegblijft.

20 Zie bijlage 2.

[p. 14]

16 april 1972

Dit dagboek leeft niet meer. Ik sta trouwens momenteel helemaal stil. Kom tot niets, ook niet tot piano studeren. Hoor van niemand iets. Vanavond komt de nos weer met een Club van Rome-uitzending. Ik heb er niets mee van doen gehad.

Nixon bombardeert Haiphong met alles wat hij heeft. Heb altijd geweten dat de man crazy was. Hij riskeert hiermee het doorgaan van een topconferentie in mei in Moskou.²¹ Hij zou geen andere keuze hebben gehad, aldus de Daily Telegraph. Van een dergelijk hoofdartikel begrijp ik niets.

21 Daily Telegraph, 16 april 1972

17 april 1972

Amsterdam-Rome

Panoramiek vertoonde gisteravond een programma over het Club van Rome-rapport met Willem Brugsma als moderator. Zonder mij credit te geven werden natuurlijk gedeelten van mijn gesprek met de eigenlijke initiatiefnemer van Limits to growth professor Jay Forrester getoond. Daarna kwam Dennis Meadows uitgebreid aan het woord. Ook Gunnar Myrdal en anderen waren aanwezig om aan de discussie deel te nemen. Myrdal noemde de cijfers van de mit-berekeningen ‘complete onzin’, waartegen Meadows zich krachtig verzette. Ik zat naar Brugsma te kijken en dacht: ja, mannetje, wie zich niet tegen de leugens van Luns en het verdraaien van de waarheid - en de geschiedenis - verzet, die maakt het wel. Althans tot dusverre. Intussen meldt de Volkskrant dat van het rapport van de Club van Rome tweemaal zoveel exemplaren in Nederland werden verkocht dan elders, wat wil zeggen dat de publiciteit prima is aangepakt. Dat zijn ze nu vergeten.

Het regent bommen op Hanoi en Haiphong. Hoe durven ze dit eigenlijk te doen?

Peter zwaaide me uit vanmorgen, toen ik naar het vliegveld ging. Ik verwonder me de laatste tijd voortdurend over het emotionele proces rond mijn gevoelens voor hem. Is alles in de grond van de zaak dan zo veranderd? Laatst liet hij zich de zin ontvallen: I love you... Ik wist niet wat ik hoorde. Maar dit is niet het love you van een lover, maar het love you van een vriend, een echte vriend. Hoe werkt dit eigenlijk? Ben ik nu juist zekerder dan ooit van zijn werkelijke affectie? Ik verbeeld me soms dat hij met love naar me kijkt. Ik ben nu ook veel rustiger over alles wat hem betreft. Inbegrepen wanneer ik met love-making met een ander bezig ben, waarvan ik nu weet dat dat geen

[p. 15]

love-making is maar gewone ‘doorblaasseks’. Ik kan me nu die rust en kalmte tegenover Peter veroorloven, omdat ik zeker weet dat hij diep in me zit, ook zonder love-making. Ik weet eigenlijk niet hoe dit liefdesproces zich heeft afgespeeld en tot bedaren is gekomen.

Rome

De gouden regen bloeit hier al. Het verkeer is als gewoonlijk een totale chaos. Wat wil je met al dat Italiaanse temperament op de weg. Er zijn veertien verschillende verkiezingsposters aangebracht voor alle partijen die meedingen. Waanzin. Het Via Veneto terras is gesloten vanwege de regen. Er lopen heel wat lekkere ventjes rond met lange haren. Richard moet hier ergens uithangen, ik weet niet waar.

Brandde twee kaarsen bij Via della Scala, voor mam en voor Peter, voor Peter en mam. De kerk was vrijwel leeg maar stemmig. Ik mompelde tegen mezelf tijdens het gebed: ‘Ik kom er niet uit: het is allemaal niet meer te overzien.’ Wie weet leest dit dagboek over twintig jaar als een roman, wie zal het weten? Sprak anderhalf uur met Aurelio Peccei. Hij vertelde me geïnspireerd over zijn ervaringen in Argentinië om het leven van de Fiat-directeur te redden. Om te beginnen was Fiat de grootste industrie in Argentinië. De populaire revolutionaire guerrillero's, die Sallustro hadden gevangen genomen en vermoord zijn een extreme organisatie, navolgers van Trotski en hebben bindingen met de Vierde Internationale in Parijs. Hij was zelf voor de erp een symbool van een samenleving die zij vernietigd willen zien.²²

22 Beschreef alles in Panorama, 6 mei 1972 (drie pagina's).

19 april 1972

Hotel Impériale, Rome

Regen, vette druppels.

De kinderen worry me. It is so unfair what the world is doing to them. Ik zag ze staan in een rij voor een oud vies gebouw. Miljarden worden uitgegeven aan geleide projectielen. Kinderen krijgen is een levensgevaarlijk spel met wat leven eigenlijk is. Aurelio roerde dit onderwerp aan. ‘Hoe kunnen we over dertig jaar acht miljard mensen voeden, kleden en bestaansmogelijkheden bieden,’ vroeg hij zich af. Dat kan ook niet. Vandaar het Club van Rome-rapport om the best minds in the world bij deze vraag over leven en dood te betrekken. Dat was au fond zijn doel. Het was zijns inziens prima dat het Club van Rome-

[p. 16]

rapport in Nederland zoveel stof had doen opwaaien. ‘The Dutch beat everyone,’ zei hij. Op die manier hielden de minds in Nederland zich nu meer dan elders met deze vraagstukken bezig. Ben er stil van.

Rome-Amsterdam, Garuda Indonesian Airways

Heerlijk al die Indonesische gezichten om me heen. Iemand van de avro-radio zit me aan te gapen, ik kan niet op zijn naam komen. Simon misschien. Las een triest gesprek met Alexander Solzhenitsyn.

Er was een brief van Bud Fensterwald die weer zit te vissen naar de negen uur tapes met George en Jeanne de Mohrenschildt, die ik gemaakt had.²³ Hij zond zelfs vijfentwintig dollar om een kopie te maken, alsof dat genoeg zou zijn. Die tapes zijn bij Carel Enkelaar. Ik ben niet vrij erover te beschikken.

23 Zie bijlage 4.

20 april 1972

Martin Portier²⁴ belt. Zijn moeder, Johanna Sukina (71), is overleden. Hij was van alle kinderen haar lieveling. Hij leek ook intens op haar, zijn ooguitdrukking. Ik zie haar voor me. Zij was een pure Javaanse. Was zeer op haar gesteld, zoals op mijn tweede grootmoeder Sima Sastro Pawiro.

24 Zie Memoires 1925-1953.

21 april 1972

Gisteravond dineerden de Poslavsky's hier met Emily Zain en een Indische tante, Connie Hermens. Ik geloof dat Peter zich voor het eerst echt amuseerde. Vanmorgen zaten we gezellig koffie te drinken, toen Peter opmerkte: ‘Ja, en je benadrukte wel wat erg vaak dat je dit of dat met dr. Zain had gedaan alsof je wilde onderstrepen dat hij ambassadeur was. Dat wist iedereen. Ik dacht, oh Willem.’ Misschien had Peter gelijk, maar mijn stemming was meteen totaal verpest. Ik zie geen kans die meer om te draaien vandaag. Zou het willen, maar het lukt gewoon niet. Hoe dit werkt? Truth hurts, simple. Speelde piano; kan er niets meer van.

22 april 1972

Heb nog maar 1500 gulden op de bank. Ongelooflijk.

23 april 1972

André Spoor had geen belangstelling voor een artikel over mijn gesprek met Aurelio in Rome. Of ik de Volkskrant al had

[p. 17]

gevraagd. Hij vertelde dat oud-gezant Kruisheer hem mijn brief had laten lezen. Hij dacht dat ik de ingezonden brief van Kruisheer toch niet goed had gelezen. Ik heb dit nu nog eens gedaan. Begin te denken dat Kruisheer Spoor gewoon slim heeft gebruikt. Hij schijnt uit Washington dc te zijn verdwenen als tweede man na een rel met Luns. Waarom is die man dan tegen een onderzoek naar Luns. Spoor antwoordde: ‘Maar daar staat tegenover dat hij toch duidelijk stelde, dat er geen afspraken met de Amerikanen over Nieuw-Guinea waren?’ Waarom doet dr. J.H. van Roijen zijn mond niet open? Wil hij, als generaal van den Wall Bake, ook geen trap nageven omdat hij zijn mond stijf dichthield toen hij deze had moeten opendoen? Op 26 april zal koningin Juliana aanwezig zijn bij de opening van de Club van Rome-tenstoonstelling in Rotterdam. Er is een lunch en Frits Böttcher belt me om details te geven. Tot mijn stomme verbazing is Aurelio Peccei er niet voor uitgenodigd. ‘Ik laat jou dan Peccei na twaalf uur verder niet begeleiden, anders worden de andere journalisten razend.’ Mijn klomp brak. De zak Böttcher was warempel, net als de rest van Den Haag, vergeten dat ik de Club van Rome het eerst in Nederland aankaartte, inbegrepen bij Böttcher zelf, die er in zat, maar te gauche was om voor behoorlijke publiciteit te zorgen. Ik vertelde Peter alles. Hij begrijpt het exact.

Vroeg Ellen Thomassen om aan haar vader, de burgemeester van Rotterdam, te vragen of Peccei inderdaad werd buitengesloten. Zij deed dit meteen. Het antwoord was dat alle arrangementen in handen van de heer Fockema Andrae van de Kamer van Koophandel lagen.

24 april 1972

Jan van Beek van de gpd wil wel een artikel over Aurelio Peccei en zijn Argentijnse bemoeiingen hebben. Prijs 350 gulden. Te weinig, maar niets aan te doen.

Schrijf niet over Vietnam, maar het houdt me intens bezig. Time meldde eventjes tussen de bedrijven door dat de oorlog sedert 1961 een miljoen militairen van beide zijden de dood heeft in gejaagd. Ze berekenen het in New York aldus: 45.703 Amerikanen, 159.839 Zuid-Vietnamezen en 810.757 Noord-Vietnamezen. Deze getallen worden simpeltjes in een artikel verpakt van vijftig regels en eindigen met W.B. Yeats die eens de vraag stelde: ‘What was left for massacre to save?’

Gisteravond waren er weer beelden uit Vietnam op televisie met het bericht dat een hoofdkwartier met 6000 man onder de voet was gelopen. Je moet dan niet denken aan wat zich daar

[p. 18]

voor een slachting afspeelt. De burgerbevolking wordt ook steeds meer opgejaagd. En de dwaas Nixon weet niets beter te bedenken dan steeds maar meer bommen af te laten werpen.

25 april 1972

Zou een gesprek willen filmen met Dom Mintoff op Malta. Maar met wie en voor wie in Hilversum?

De man van het kaartjesloket in de Brainbox Bar vroeg: ‘U bent toch de journalist Oltmans?’ Zijn maat voegde hem toe: ‘Je had hem voor niets binnen moeten laten; hij vecht tegen het kapitaal.’

26 april 1972

Gisteravond haalde ik Aurelio Peccei om 19.20 uur van Schiphol. Hij checkte in bij de Garden Section van het Hilton aan de Apollolaan. Hij vertelde onder het rijden dat hij uit zeer betrouwbare bron had vernomen dat het een haar had gescheeld of Leonid Brezhnev was afgezet ten behoeve van Aleksei Kosygin. De spanning rond Vietnam zou de huid van Brezhnev hebben gered. Hij verwachte dat als de Ost Politik van Willy Brandt zou falen er zich opnieuw een kans zou voordoen om Brezhnev kwijt te raken. Hij was verbaasd toen ik hem vanmorgen vertelde dat bekend was geworden dat Kissinger in het geheim met Brezhnev en Gromyko had onderhandeld. ‘Nixon loves these gimmicks of secret coups,’ zei hij. ‘No matter how lazy a Democrat is still better than Nixon, since a Democratic President would work with a brain-trust’.

We gingen eerst naar het huis van André Spoor, waar ook Carel Enkelaar juist was gearriveerd. Ik verwonder me altijd weer opnieuw over de gedrevenheid en authentieke enthousiasme waarmee Aurelio de materie, die hem interesseert, behandelt. Waar haalt hij de Ausdauer vandaan? Hij voorziet de meest ernstige toekomstproblemen. ‘Let us not kid ourselves; these sophisticated weapons are going to be used.’²⁵ Hij denkt dat wanneer de druk op hulpbronnen en voedsel verder zal toenemen er rekening met gewoon regelrecht barbarisme zal moeten worden gehouden. De enige manier dergelijke erbarmelijke ellende te voorkomen is planning ahead. Hij ziet 1972 als jaar om over grenzen aan de groei te debatteren. Dan wordt 1973 moeilijk vanwege de onderhandelingen tussen Amerika, Europa, de Sovjet-Unie en Japan.

André probeerde vooral te ontdekken wat nu de volgende fase

25 Daar kan Saddam Hussein in Irak van meepraten.

[p. 19]

van de Club van Rome zou worden. We brachten Jan Tinbergen naar voren, maar Aurelio insisteerde dat hij hem niet bij het werk van de Club wilde betrekken. Hij verklaarde zich niet nader.²⁶ Aurelio vroeg Carel of hij alleen op Europeanen mikte bij nos-uitzendingen over het onderwerp. Carel zei zich door Peccei te willen laten leiden bij keuzes. Hij wilde ook weten of de Club van Rome bereid was om bijvoorbeeld politieke standpunten in te nemen over banden tussen Amerika en Europa of bij Amerikaanse verkiezingen.

Om 21.30 uur begaven we ons naar het Hilton Hotel waar Joop van Tijn van Vrij Nederland en Wout Woltz van de nrc ons opwachtten. Aad van den Heuvel liet verstek gaan.²⁷ We hebben tot laat in de avond zitten praten. Woltz heeft er vandaag een vijfkoloms artikel over een halve pagina aan gewijd. Uitstekend stuk. Toen ik Joop van Tijn gisteravond naar huis bracht zei hij - en hij bedoelde Aurelio - ‘Jammer dat alle Italianen er altijd als dameskappers uit zien.’

‘Die gedachte zou bij mij niet zijn opgekomen,’ antwoordde ik.

‘Dat lieg je,’ zei Joop. Heb weer voor lange tijd mijn buik vol van Joop van Tijn. Wat een proleet eigenlijk. Enkelaar zei dat mijn positie als journalist over een paar maanden veel duidelijker zou worden. Hij kletste gewoon Gerard Croiset na, die hetzelfde heeft gezegd. Geloof hen geen van beiden.

Aurelio Peccei zei trouwens, toen we alleen waren, dat hij er van overtuigd was dat de militairen in Amerika Luns steunen. Dat gaf me te denken.

Vanmorgen bracht ik Aurelio eerst vroeg naar een ontmoeting met professor Hans Linnemann, hoogleraar in de ontwikkelingseconomie aan de Vrije Universiteit. Daarna bracht ik Aurelio naar het Hilton in Rotterdam. Daar was Frits Böttcher, die ons opwachtte. Uiterst koeltjes zei hij tegen mij dat transport voor Aurelio was geregeld. Ik kon ophoepelen. Waarom eigenlijk? Böttcher behandelde me of ik de tering had. Niet alleen was ik een zeer persoonlijke vriend van Aurelio, maar ik had een baanbrekende rol vervuld bij het introduceren van de Club van Rome.²⁸ Aurelio was ook geschokt. Hij zei nog, toen we van de auto naar het hotel liepen: ‘Jij bent er vandaag bij.’ Na de botte bijl van Böttcher liep Aurelio mee terug naar mijn auto, als om me uitgeleide te doen en zei als een soort troost:

26 Het stond er aldus maar het klopt niet want Aurelio was juist van plan met Tinbergen een nieuw project te beginnen, waarbij professor Linnemann de nieuwe Dennis Meadows zal zijn.

27 Henk Hofland schitterde helemaal door afwezigheid.

28 Zie Memoires 1970-1971 en Memoires 1971-1972.

[p. 20]

‘Ik blijf vandaag ook op de background.’ Ik weet dat wat er gebeurde ook door hem belachelijk werd gevonden. Ik groette Frits, maar mijn minachting voor die man is compleet. Ik was er niet bij, bij de feestelijke opening door hm de Koningin.²⁹

Ik reed met een rotvaart naar Corona in Den Haag en ontmoette Emile van Konijnenburg. ‘Mag ik je een uitsmijter aanbieden,’ zei hij, nadat ik mijn hart bij hem had uitgestort. ‘Die Frits Böttcher gebruikt alleen maar jouw geschil met Luns om van je af te zijn,’ aldus Konijn. ‘Hij wil zelf immers in de picture zijn? Je hebt toch ook wel gemerkt dat ik niet stond te tintelen om Böttcher te ontmoeten (met hem in zee te gaan, zei hij eigenlijk). Böttcher is een man die zichzelf constant zit te bewijzen.’

Toch kapittelde Konijn mij tezelfdertijd. ‘Jij bent in woord en schrift te vlug, Wim. Jij legt je rode beurs op tafel. Je moet de anderen de zenuwen laten krijgen, en dat bereik je soms met een woord. Als zoiets gebeurt, ga jij een kaartje leggen. Het leven is warfare, precies als in Vietnam, vol met boobytraps en gevaar. Je moet een arsenaal en een strategie ter beschikking hebben. In een oorlog ga je ook niet aan de tegenstander vertellen: “ik heb nog zoveel kogels.” Als ze weten waar je kruitkabel zit schieten zij er immers in? Toch blijft Böttcher hem knijpen en vraagt zich voortdurend af of het goed afloopt, want hij weet dat hij je niet voor die lunch vandaag op het stadhuis in Rotterdam heeft uitgenodigd. Figuren als Böttcher lopen voortdurend met leukoplast en veiligheidsspelden rond. If fate hands you a lemon, Wim, try to make lemonade.’

Hij vertelde hoe hij al heel zijn leven soortgelijke ervaringen had opgedaan als wat mij vandaag was overkomen. ‘Hoeveel mensen heb ik niet aan een introductie bij Sukarno geholpen en als ze denken je niet meer nodig te hebben hoor je nooit meer iets.’ Hij noemde als voorbeeld het lintje dat slijmjurk Hans Martino had gekregen voor het zogenaamd bevorderen van de Nederlands-Indonesische betrekkingen. Dat was ook inderdaad absurd. De man heeft altijd braaf achter Luns en diens leugens aangelopen. Hij noemde zich ook nog journalist. Maar hij werkte voor het anp. Wat wil je?

29 Ik was te beschaafd om tegen Böttcher te zeggen: Fuck you, ik hoor er bij en ga er naartoe. Begrijp niet waarom ik dat toen niet heb gedaan.

[p. 21]

Club van Rome houdt onderzoek nu in Nederland
De Club van Rome heeft besloten dat het tweede grote onderzoek naar de toekomstproblemen in Nederland geconcentreerd zal worden.
Een Nederlands wetenschapsman met internationale reputatie, wiens naam binnenkort bekend zal worden gemaakt, gaat de leiding op zich nemen. Hij zal een groep wetenschapsmensen van verschillende nationaliteiten en van gevarieerde disciplines om zich heen verzamelen.
Het eerste onderzoek van de Club De grenzen aan de groei is in Amerika uitgevoerd. In ons land zijn inmiddels al 120.000 exemplaren van het rapport verkocht.
De volgende studie heeft als doel analyses te maken van de omstandigheden waaronder zeven miljard mensen op de aarde kunnen leven. Dit getal is er op gebaseerd dat de wereldbevolking, die nu 3,7 miljard is, in de komende dertig jaar onvermijdelijk zal verdubbelen.
Binnenkort zal het werkcomité van de Club van Rome in Nederland bijeenkomen om de details van de opdracht te bespreken.
De Club zal het project financieren uit bijdragen van ondernemingen, stichtingen en particulieren. Er is maximaal anderhalf jaar voor uitgetrokken.
Zie pag. 10 voor een interview met dr. Aurelio Peccei. Daar ook een gesprek met mr. W.H. Fockema Andreae, initiatiefnemer van de tentoonstelling van de Club van Rome die vanmiddag in Rotterdam is geopend.

Naast dit voorpaginabericht bracht de nrc vanavond een hoofdartikel: dag welvaart. ‘De belangstelling in Nederland voor het rapport van de Club van Rome is groter dan waar ter wereld ook (...). Natuurlijk heeft iedereen het recht om op een tijd, die hij zelf kiest, te ontwaken uit een aangename droom. Maar langzamerhand is toch wel onweersproken dat de voornaamste conclusies uit het rapport van de Club van Rome juist zijn (...). Het voornaamste is toch dat er geen ontkomen is aan zeer ingrijpende hervormingen. Enige eensgezindheid daarover zou dan ook niet misstaan.’

Ir. Hein Vos, vroeger lid van de Tweede Kamer van de PvdA en nu lid van de Raad van State, is overleden. Hij was een vriend.³⁰

30 Zie Memoires 1953-1957.

27 april 1972

Heb het Hoge Commissariaat van Malta in Londen gebeld en een gesprek met premier Dom Mintoff aangevraagd voor 4 mei a.s.

Ontmoette Theo Schaapveld van daf in Cocagne in Eindhoven. Hij zei dat de directie naar een persoonlijk gesprek met dr. Jermen Gvishiani streeft. Ik stelde een werkbezoek van Gvis-

[p. 22]

hiani aan Eindhoven voor. Dat was prima. Zowel Peccei als Van Konijnenburg vindt het volkomen verenigbaar, wanneer ik in dit stadium van mijn journalistieke arbeid bijvoorbeeld public relations voor daf erbij doe. Na de Luns-affaire zijn weer extra veel deuren dichtgegaan. Er zit niets anders op.

Kwame Nkrumah is overleden (62).

Antoine Bodard interviewde Gerard van het Reve voor de vpro. Ondanks mijn voornemen die kerel te laten barsten heb ik het toch gevolgd. Een onvoorstelbare hoop onzin. Het ging over zijn nieuwe boek Taal der liefde, wat als een trein schijnt te lopen. Jongens hadden een wortel en meisjes een brievenbus. God had een speciale telefoonlijn naar het dagblad Trouw en meer van die ‘vondsten’ waar iedereen op zit te wachten.

28 april 1972

André Spoor belde om te bedanken voor het bij hem thuis brengen van Aurelio Peccei dat hem tenslotte aan een geïnformeerd hoofdartikel had geholpen. Hij vond het ook een grof schandaal dat de voorzitter van de Club van Rome niet op de lunch op het gemeentehuis was uitgenodigd. Hij had de nrc bij de opening van de tentoonstelling laten circuleren. Het deed me deugd dat de foto van Aurelio tenminste op de voorpagina stond en niet die van zuurpruim Böttcher.

Bezocht mejuffrouw Boekhoudt in haar nieuw flat aan de Amalialaan in Baarn. Zij is nu 79 jaar en voelde zich redelijk goed. Maar na altijd in een alleenstaande villa te hebben gewoond moet zij wennen aan een verzorgingsflat ‘met zoveel andere mensen.’ Zij had Gerard van het Reve ook gezien. ‘Ik vind het toch wel een schrijver,’ zei ze. ‘Hij heeft prachtig over de ouderdom geschreven. Hij zegt ook wel zinnige dingen, al zijn er andere aspecten die ik ook walgelijk vind,’ vervolgde zij. Ik vroeg maar niet welke, want dat kon ik zelf ook bedenken. Zij geloofde er niets van dat Soestdijk honderdvierendertig exemplaren van Taal der Liefde had besteld en een paar zaken die hij over de koningin had gezegd wilde zij natrekken.

We spraken nog even over de Luns-affaire. Zij vond dat ik duidelijker moest laten uitkomen dat het mij om de eerlijkheid van deze zaken, Nieuw-Guinea, Sukarno enzovoort ging. Dacht dat dit voldoende duidelijk was. Ook wilde zij zekerheid dat ik nu toch echt een ziekenverzekering had genomen. Dat was gebeurd. Ik vertelde dat Mintoff geen interviews gaf, maar dat ik die graag zou hebben gesproken. Waarop zij antwoordde: ‘Hij heeft de Britten toch maar mooi naar een hoger bedrag voor die bases gechanteerd.’ Ik dacht: zij volgt toch wel alles.

[p. 23]

Ook vertelde zij dat de koningin verlengstukken voor de tuinslangen van Soestdijk bij haar tuinier had besteld. ‘Zij weet dan precies de lengte, de maat, de dikte tot op millimeters. Over de prijs houdt zij dan bovendien nog een uitvoerig gesprek. De koningin is altijd eigenlijk wat wazig geweest. Zij heeft gewoon niet genoeg geleerd.’³¹ Zij had naar prinses Beatrix geschreven, hoe goed prins Claus het gesprek met Brandpunt had gedaan. ‘Ik was trots op mijn man,’ vertelde (of schreef) Beatrix later. ‘Wij vonden het ook een beetje een griezelig experiment.’

Gerard Vermeulen betaalt 1750 gulden voor de reportage met Aurelio in Rome. Hij was blij met het verhaal, maar hij zou liever meer hebben willen horen over Aurelio's geheime demarches in Buenos Aires. Dat ging niet. Hij wacht op een volgend voorstel ‘als het maar geruchtmakend is,’ en vraagt zich af of er niet iets te doen is met de memoires van Dewi Sukarno.³²

31 Ik legde mijzelf altijd beperkingen op, zelfs met noteren van onderwerpen het koninklijk huis betreffende uit egards tegenover Miss B.B.

32 Er waren geen memoires van Dewi.

29 april 1972

Droomde van een vogeltje op de rug (druppeltjes op de keel) en toen ik het wilde redden schoot het in de wastafel en verdronk. Ook dat twee duiven, als mensen, en een derde, zieke duif iets aan het verslepen waren. Verder zat ik op een boot en daar had Henk Hofland iets mee te maken.

Gisteravond werd een bruin hondje bijna door een Volkswagen overreden op de Stadhouderskade. Het stond lam geschrokken voor zich uit te staren. Ik keerde om, parkeerde en wilde het beest helpen oversteken. Maar de lichten gingen op rood en als een scheet stak het dier over.

Aurelio waarschuwde: ‘Man has to become a better man, or we will all be Barbarians.’ De eenvoudige menselijkheid verdwijnt al naar gelang mensen zich als knapper beschouwen, zoals bij de elektronische oorlog in Vietnam of de reizen naar de maan. Wie stopt er nog voor een bruin hondje?

Richard Thieuliette schreef vanuit Rome het jammer te vinden mij te hebben gemist. Hij was met Hans Geerlofs in Milaan. ‘Next time you stay with me.’

Henk Hofland kon het in zijn televisierubriek weer niet laten over ‘Club van Rome-dreigers’ te spreken. Wat is er toch met die man? Afgezien van het feit dat het onwaar is, voelt hij zich buitengesloten, wat hij aan zijn eigen lamzakkerigheid heeft te danken.

[p. 24]

Harry Hagedorn reageerde per brief op mijn beklag, dat ik geen credit had gekregen voor het getoonde Forrester-interview en er ook niet voor was betaald. Hij zond een waterdicht antwoord dat tegelijkertijd de sfeer precies weergaf waarin ik met die man nu al een paar jaar omging.³³ Dan is Carel Enkelaar anders, ook formeel in de correspondentie. Je voelt minder valsigheid achter de coulissen rond diens mind. Tenslotte zit ik met Harry genoeglijk een uurtje te parlevinken in de nichtensauna, maar als hij zijn nos-das draagt hoef je niet op hem te rekenen.

33 Zie bijlage 5.

Parijs

Hôtel de France et Choiseul wordt vernieuw, dus ik zit voor het eerst in Hotel Vendôme, ook prima. Ik volgde Peters advies en ben naar de sauna in de rue St. Honoré gegaan. Het was inderdaad schoon en had een beter publiek. De masseur raakte bijzonder opgewonden. Het werd een compleet ‘feest’.

Ben totaal verdiept in Ernst Utrechts trieste relaas over het afzetten van Bapak.³⁴ Ik kan merken dat hij Bungkarno beziet door een bril van iemand, die hem niet werkelijk heeft gekend, en zeker niet zoals ik. Maar het blijft een vreselijk drama wat er in Indonesië plaatsvond.

Ik zie dat de acf³⁵ zich wapent tegen een onverhoeds bod op haar aandelen. De omzet was 219 miljoen en de winst steeg tot 8,1 miljoen.

34 Ernst Utrecht, Indonesië's Nieuwe Orde, Ontbinding en neokolonisatie, Kritiese Bibliotheek, Van Gennep 1970.

35 Het chemieconcern mede door mijn grootvader opgericht.

30 april 1972

Ontmoette dr. Jermen Gvishiani, deze keer vergezeld van Alexei Tcheremouchkine, de wetenschappelijke attaché van de ambassade in Parijs, in het Athénée Palace Hotel. Hij was bereid de daf-fabrieken a.s. oktober te bezoeken. Hij benadrukte andermaal nog altijd belangstelling te hebben voor een soortgelijk werkbezoek aan Philips but this time it has to come from them. Hij heeft gelijk. We hebben duidelijk genoeg gemaakt aan die heren in Eindhoven, dat hij gereed stond om te komen. daf kon het beste het sovjet Kamaz Inkoop Bureau benaderen in Parijs en contact opnemen met de heer Butko, 249 Avenue Charles de Gaulle.

Hij was bereid brieven mee naar Moskou te nemen bestemd voor Fedorowski, Ananichev, Chechotkina, Khatchaturian en Tammenoms Bakker.

[p. 25]

Ging eerst naar La Madeleine en brandde twee kaarsen. Ik werd afgeleid door een kakelende priester in een mis, die aan de gang was. En terwijl ik daar voor die kaarsen stond in volle devotie dwaalden mijn gedachten af naar money matters. Soms denk ik dat mijn leven zich afspeelt tussen Two Candles and Two Roses - een titel voor een boek: kaarsen voor het leven, rozen voor de dood, het graf van mijn vader. Hij lijkt al zo weggedreven uit mijn leven. Hij is pas zes jaar geleden overleden. Ongelooflijk.

Orly

Loop tegen dr. Philip Handler en zijn vrouw aan, die een vlucht naar Warschau hebben gemist.³⁶ Hij vertelde dat zijn sovjet-counterpart, V.M. Keldysh, werkelijk ernstig ziek was en om die reden zijn Amerikaanse reis had moeten afzeggen. ‘Als ik zijn arts was zou ik hem verbieden te reizen,’ zei hij. Hij had gehoord dat de Club van Rome 75.000 dollar had uitgetrokken voor een publiciteitscampagne in de vs. Ik antwoordde dat ze in Nederland al 400.000 exemplaren van Limits to growth aan de man hadden gebracht, enkel en uitsluitend als gevolg van het juiste mediabeleid. ‘That's too much,’ riep hij uit. Ik roerde ook weer mijn stokpaardje bij hem aan dat het de plicht van wetenschappers was veel meer druk uit te oefenen op politici. ‘That remains a touchy subject,’ zei hij.

36 Hij was de president van de National Academy of Sciences in Washington dc en al enkele jaren een vriend.

Air France, flight 914

Utrecht heb ik uit. Ik weet niet of hij wel altijd eerlijk is. Hij probeert het te zijn, denk ik.

C.G. Jung heeft tegen R.I. Evans gezegd: ‘Niemand kan zeggen, waar de mens eindigt. Dat is het mooie ervan, weet u. Het is zeer interessant (...).’³⁷ Jung spreekt ook over mensen, die meer zijn beïnvloed door hun omgeving dan door hun eigen (authentieke) bedoelingen.

37 R.I. Evans, Gesprekken met Jung, Lemniscaat, Rotterdam 1971.

1 mei 1972

Het defilé op Soestdijk is in volle gang. De kinderen zijn charming, maar those poor people having to stand there for God knows how long, waving and being adored by the masses, not because the royals need it, but the people need it. Er zit bovendien geen vaart in die eindeloze stoet, want iedereen begint bij het koninklijke bordes langzamer te lopen om het zevende wereldwonder beter te kunnen zien.

[p. 26]

Apollo-terras

Zelfs als een of ander bootje langs vaart zit je ook hier nog in de stank.

Mam vertelde het druk te hebben. Zij is met Spaans begonnen: ‘Want dat is immers nooit weg. Ik vind het leuk.’ Wanneer broer Hendrik komt wil zij met hem naar Theo en Nel gaan, die nu in Spanje wonen waar hij voor Dow Chemical werkt. Peter is gekomen.

2 mei 1972

Droomde dat ik in een gevangenis zat en verhalen hoorde van wat Peter intussen uitspookte in de buitenwereld. Mij werden beschrijvingen gegeven van bepaalde jongens met wie hij op stap was geweest.

Intussen lichtte ik Schaapveld bij daf in dat dr. Gvishiani nogal hartelijk de uitnodiging aanvaardde naar Eindhoven te komen. ‘Grandioos,’ zei hij.

Mam was in de tuin rozen aan het opbinden. Het zonnescherm dat ze me wilde geven is gearriveerd. Ben er blij mee.

Bernard Person zendt me een for your eyes only brief uit New York. ‘Eva’ had hem gezegd tot oktober te willen wachten met bijdragen, ‘en het lijkt me niet verstandig Bouke Poelstra te blijven vervolgen. De volgende stap is nu aan hem.’ Hij is dermate wanhopig dat hij vraagt of ik denk dat hij niet bij de Haagse Post met een rubriek onder pseudoniem kan terugkomen. Brugsma heeft hem als columnist opgezegd. ‘Maar we zijn als goede vrienden gescheiden.’ Dat ken ik hier. Of ik nu een balletje bij Brugsma zou willen opgooien. Dat kan helaas niet.

Peter en ik waren vandaag voor het eerst weer op het strand. Hij ging trimmen. We genoten intens. Het was nog wel fris maar de zeewind deed weldadig aan. ‘Ik ga duikelen en springen,’ zei hij en verdween in de verte. Ik denk, als steeds, op zulke momenten aan zijn moeder en hoe graag ik haar even om het hoekje zou willen laten kijken hoe het met hem is. In gedachten zat ik haar al een brief te schrijven. Op de terugweg zei hij zelf: ‘Ik weet eigenlijk niet waarom ik steeds zo met mijn moeder bezig ben.’

‘Ik weet dat wel. Dat is heel normaal en natuurlijk: ik doe hetzelfde,’ antwoordde ik.

3 mei 1972

Het American Program Bureau van Bob Walker zond een ontwerptekst voor mijn lezingenfolder.

[p. 27]

Er is een brief van het State Committee for Science and Technology - dus van dr. Gvishiani's bureau - in het Russisch.³⁸ Zal me benieuwen wat erin staat. Intussen is ook een telegram via Carel Enkelaar naar mij toegekomen, getekend E. Oksiukevich. De hemel mag weten wie dat is. Waarschijnlijk zijn ze niet van plan de langgeleden besproken ecologiefilm met mij of met de nos te maken.³⁹

Vanmiddag zette ik Peter bij George af. Ik hoorde uit een raam roepen. Het was Wibo van de Linden. Of ik op zijn afscheidspartij kwam vanavond. Ik ben gegaan. Bob Kroon⁴⁰ vertelde morgen met H. Goeman Borgesius te zullen lunchen, want hij was woedend over wat Henk van der Meijden over zijn vriend Wibo had geschreven. Hij had bovendien nog een paar andere appeltjes te schillen. J.J.F. Stokvis had hij als een gentleman beschouwd. Hij gaf zelfs aan in een stemming te zijn De Telegraaf vaarwel te zeggen. Hij woont niet ver van Dewi Sukarno in Gland. Hij zei: ‘Ik weet niet of Dewi meneer Paesa om het geld gaat trouwen of andersom.’

Na de afwijzing van de ecologie-film door Moskou - Gvishiani heeft kennelijk geen invloed op die zaken - ben ik uitermate nerveus. Want wat nu?

Klaas Jan Hindriks was eveneens bij Wibo. ‘De controverse tussen Harry en jou zal blijven bestaan omdat jij net iets beter intrigeert dan hij,’ voegde hij me toe. Hij vond dat ik het dom aanpakte bij de nos.⁴¹ Louis van Gasteren had weer eens te diep in het glaasje gekeken en brulde wanneer ik de 3.800 gulden die ik hem schuldig zou zijn ging betalen. Hij bazelt. Ik haat zulke lal- en bralpartijen. Jaap van Meekren zei zuur: ‘Als je weer eens een schandaal hebt, denk je dan ook eens aan ons?’

Mijn vriendin Penny schreef dat haar bejaarde vader, die ze al die jaren zorgzaam heeft begeleid, was overleden. Ik schreef haar zondag nog en begon met ‘Hoe is het met je vader?’ Hij stierf om 02.00 uur in de ochtend en werd dezelfde middag om 14.30 uur naast haar moeder begraven. De schat is erg moe. Zij hoopte op een wonder dat haar leven ooit zal veranderen. Ik zou wensen dat ik haar op enigerlei wijze zou kunnen helpen, maar ik zal nooit meer opnieuw een vrouw in mijn leven laten komen. Merci.

38 Zie bijlage 6. Dit ging over de bereidheid van Gvishiani naar daf te gaan.

39 Zie bijlage 7.

40 Ontmoette hem eerder in Leopoldville en Belgrado.

41 Hij was er zelf blijkbaar ook niet best in, want ook hij zou bij de nos weg geïntrigeerd worden, terwijl Hagedorn vroegtijdig in de vut ging. Enkelaar zat de intriges tot zijn pensionering uit. Hij was de werkelijke connaisseur.

[p. 28]

4 mei 1972

Vannacht belde Harisanto om 02.00 uur. Zijn vrouw had opnieuw een zoon gekregen. Ik vond het lief dat hij aan mij dacht maar ik kon meteen niet meer in slaap komen.

De Volkskrant bracht een schitterende balans in haar nieuwsgaring: broederlijk naast elkaar, een nieuwe massaslachting in Vietnam door onze grote broer Amerika en daarnaast: puin doodt kind, beide items voorzien van foto's. Er gaat niets boven contrasten.

Schiphol

klm-stewardessen worden steeds kutteriger. Er wordt op Le Bourget en Orly weer eens gestaakt, maar de klm vliegt.

Arriveerde samen met Comte Arnold de Contades bij de lift in het Paris Match-gebouw. We moesten weer even aan elkaar wennen na een aantal jaren van no see. Ik polste hem hoe hij tegenover parapsychologie stond. ‘Je ontkomt er niet aan,’ antwoordde hij. Ik bracht geleidelijk het gesprek op Gerard Croiset en de Kennedy's. Hij had in 1968 samen met Robert Kennedy tijdens diens verkiezingscampagne gereisd. Een senator had hem bij die gelegenheid voorspeld dat indien Bobby de verkiezingen zou winnen hij voor zijn ambtsaanvaarding vermoord zou worden. Maar Arnold scheen het befaamde Warren Rapport - waar zo langzamerhand niemand meer in gelooft - voor de waarheid over Dallas te beschouwen. Een paar maanden geleden toen senator Edward Kennedy - op weg naar Bangla Desh - in Parijs was uitgestapt, had hij bij De Contades gedineerd, samen met Pierre Salinger⁴² en nog vijf personen. Ted had zelf gezegd het Warren Rapport als juist te beschouwen. Dan weet je hoe laat het is. Ik begreep dat De Contades de laatste was die verder onderzoek in Fort Worth naar de herkomst van de jfk-moordenaars zou willen bekostigen. Hij zei zelfs: ‘En wat doen we, wanneer we iets vinden en de Kennedy-familie geeft een ontkenning uit?’ Ik antwoordde dat de Kennedy's niet bij mij kwamen dineren en dat ik geen ene moer gaf om wat de Kennedy's of for that matter anyone else zou zeggen in reactie op ons onderzoek. Ik benadrukte dat Croisets ‘visie’ op de zaak zonder meer interessant was en geleidelijk scheen hij iets van zijn aanvankelijke bezwaren te laten varen. Arnold scheen kritisch te staan tegenover wat hij noemde ‘veel te oude leden van de Raad van Bestuur van Paris Match. Hij is als directeur voor financiën de jongste (midden veertig). ‘Ik

42 Perschef van president John F. Kennedy die in Parijs woonde.

[p. 29]

probeer deze heren er wel eens van te overtuigen dat we allerlei veranderingen en vernieuwingen nodig hebben, maar dat zien ze gewoon niet. Ik zou hier uren over kunnen praten,’ zei hij, stond op en liep naar een raam met een dikke sigaar in zijn mond. Hij scheen ook ergens buiten Parijs, waar ze een buiten hebben, tot burgemeester te zijn gekozen, waar hij trots op was. ‘Mon beau-frère est maintenant Maire de Deauville.’ Vooral het feit dat hij erin geslaagd was een overwinning te behalen op communisten en socialisten, die het burgemeesterschap 42 jaar in handen hadden gehad, scheen hem te plezieren. Terwijl hij stond te praten keek ik naar een door George Pompidou getekend portret. Hij sprak over zuiver water, milieuproblemen en sportarena's in zijn campagne, en dat scheen hem tot de overwinnaar te hebben gemaakt. Hij dacht dat met de toename van jonge stemmers het klassieke establishment zou verdwijnen.

Ook hield Arnold de Contades een tirade tegen market place journalism. Goebbels had het gebruik van de radio geperfectioneerd. Nu was het de beurt aan televisie. Hij noemde het een uiterst belangrijk onderwerp, democratie en nieuws (media), wat het natuurlijk ook is. Ik gaf hem het voorbeeld van hoe we het Club van Rome-onderwerp met succes in de Nederlandse huiskamers hadden gemanoeuvreerd. Hij dacht dat alle weekbladen tussen de vijf en tien jaar zouden verdwijnen. Het kwam nu op dagbladen aan, vandaar dat Paris Match 97 percent van de aandelen van Le Figaro had opgekocht.

Toch kreeg ik het gevoel hem te hebben achtergelaten met voldoende input om zich in mijn voorstel te verdiepen en tot samenwerking te komen. Hij zei bereid te zijn naar Amsterdam te vliegen om met ons de zaak nader te bespreken.

Op de vlucht terug naar Amsterdam kwam ik een irritant knipsel tegen uit The New York Times dat drie sovjetstudenten op zeven Amerikaanse campussen van universiteiten en colleges in debat zullen gaan met Amerikaanse collega's. Dat is nu precies de gedachte die ik voorstelde aan het American Program Bureau in Boston en de sovjetzaakgelastigde in Washington, Michael Polonik. Zo gaat dit altijd weer. L.P. Saakyan, Vladimir Kavtaradze en Nikolai Mukhin zijn volgens Fred Hechinger al de vorige maand hiermee bezig geweest.⁴³

Waarvan ik werkelijk perplex sta is een Op-Ed artikel van Marshall Green, voormalig ambassadeur in Jakarta tijdens de cia-coup tegen Sukarno in 1965, die nu glashard verklaart: ‘I believe that I helped in reassuring Asian leaders - inbegrepen na-

43 The New York Times, 11 april 1972.

[p. 30]

tuurlijk meneer Suharto - that our seeking a closer relationship with the People's Republic of China will not be at the expense of their nations. On the contrary, it will be in accordance with their - and our - long term interests.’⁴⁴

Nu moet je toch even bedenken: Bung Karno moest tegen iedere prijs verdwijnen, juist omdat hij te vriendschappelijke betrekkingen met Peking onderhield. Diezelfde Green werd in Jakarta gestationeerd om toe te zien dat de coup tegen Bung Karno dit keer zou slagen. Nu kletst Green heel anders: ‘I was able to explain to Asian leaders that what we seek through improved contacts with Peking is a lessening of tensions and dangers and that we did not negotiate behind the backs of our friends and that we stand by them.’ Sukarno's buitenlandse politiek was op dezelfde uitgangspunten gebaseerd, met dit verschil dat Sukarno in Zuidoost-Azië een belangrijke, zo niet de belangrijkste natie, vertegenwoordigde naast China zelf. Maar omdat hij bepleitte dat er naar verzoening en detente met Peking moest worden gestreefd zette de idioten via de cia hem af met als resultaat een bloedbad in Indonesië. Dit zal Green en zijn handlangers in het Pentagon of de cia verder een worst wezen. Zeven jaar na de coup in Jakarta zou Bung Karno aan meneer Green dit artikeltje gedicteerd kunnen hebben. Zo gaat het altijd weer. Rampzalig. Green benadrukt ook nog dat de vs nu in Vietnam de voorkeur geven aan ‘a negotiated settlement, because we want the war to end not only for the us but for all the people of Indo China.’ Wat een schijnheiligheid. Hetzelfde bepleitte Bung Karno tegenover mij toen ik hem in 1966 hierover op het Istana Merdeka in Jakarta sprak.

Omdat Washington met de Johnsons, Nixons, Greens en Joost mag weten wie verder tegen Indonesië en Sukarno hebben samengezworen, intussen achterliepen en de realiteiten van Azië niet kenden en uitsluitend door een anti-rode bril zagen, diende Indonesië totaal ontwricht te worden. Oogluikend werd toegestaan dat Suharto een massaslachting onder het Indonesische volk aanrichtte. Bung Karno betaalde echter het gelag: voor zijn eervolle standpunt is hij ten onder gegaan. Hij weigerde aan deze misdadigheid zijn medewerking te verlenen.⁴⁵

44 The New York Times, 15 april 1972.

45 Om niet te spreken wat er allemaal in het koninkrijk Cambodja is voorgevallen na Nixons onzalige besluit daar te interveniëren; één miljoen doden door Pol Pot en zelfs in 1991 is de rust in dit geteisterde land nog niet teruggekeerd.

5 mei 1972

Gisteren zag ik in Parijs nog een gedeelte van een film over hoe de Fransen, onze navo-broeders, in Algerije hebben huisgehou-

[p. 31]

den, compleet met levensechte executies en de rest. Afschuwelijk. Intussen zag ik hier op televisie een Wolper Productie met William Shirer over het leven van Adolf Hitler. Ik ben het zeer met Hofland eens zoals hij in zijn tv-commentaar meldde er nog wel het een en ander van te hebben opgestoken. Ik zou me heel anders hebben uitgedrukt, veel directer en explicieter, maar dat weten we dat dit nooit gebeurt in onze heerlijke vrije pers.

6 mei 1972

Droomde iets vreselijks. Dat ik tegen mijn vader zei: ‘U bent een onmogelijke man.’ Waarom was dit nou weer? Ik werd er wakker van en was upset. Peter kwam laatst beneden en zei van Henk van Ulsen te hebben gedroomd in een soort horror scène met leer en messen. Hij heeft dan ook een frisse ervaring met die meneer gehad.

Harmke Wiebenga, dochter van een politieman uit Leeuwarden en studerend voor haar kandidaats economie, kwam een paar uur praten. Haar zuster probeerde haar man te vergiftigen, haar moeder had een hartaanval en hersenbloeding gehad, haar vader betaalde haar studie maar scheen ook te worden gechanteerd en als klap op de vuurpijl: zij was de afstammelinge van een Britse koningsdochter, een vrouw die met koning Willem II in de koffer had gelegen. Zij meende dat prins Bernhard bij de slag om Arnhem hoogverraad had gepleegd, dat Luns bindingen had met de kgb en men had haar al enige malen proberen te vermoorden. Ik keek en luisterde naar haar, in haar rode jurk, met blazer, overjas en wollen muts op en dacht: Schat, wat kan ik voor je doen? Ze belde later op om te zeggen dat het feit dat ze met mij had kunnen spreken, haar in een jaar tijd niet zo gelukkig had gemaakt. Ik zal haar aan Wim Klinkenberg voorstellen. Zij vroeg of Wim en ik haar niet in de steek lieten.

7 mei 1972

Lunchte met mam in Lage Vuursche. Zij sprak over vliegtuigkapingen: ‘De wereld is tegenwoordig vol met schurken. Vroeger zou zoiets niet in de hoofden van mensen zijn opgekomen.’ Broer Hendrik zou 28 mei uit Kaapstad in Zürich aankomen om bepaalde zaken te regelen en Theo en Nel daar ontmoeten. Zij is bang dat hij helemaal niet naar Nederland komt. Ik stelde haar gerust. Maar hij had haar wel het gevoel kunnen geven dat hij voor haar naar Europa komt.

Anton Koenen van De Tijd zei in Parijs uit zeer betrouwbare bron te hebben vernomen dat ik in de naaste toekomst een baan aangeboden zou krijgen bij een navo-tijdschrift. Het zou

[p. 32]

binnen drie maanden rond zijn. Ik wist niet wat ik hoorde. Ik, onder de rook van Luns werken? Het is overigens wat Croiset steeds heeft voorspeld dat zou gebeuren. Ik liet niet merken of ik een dergelijk aanbod zou aanvaarden.

8 mei 1972

Om 08.00 uur stond Harmke Wiebenga weer voor mijn neus. Ze vond het niet meer dan fair om me te vertellen dat de cia in mij was geïnteresseerd, zoals haar onlangs was gebleken na een gesprek van vijf uur met een hoge piet op de Amerikaanse ambassade. Gisteravond kwam Dick van de Poll van Vrij Nederland langs die naar de vs gaat en om introducties vroeg. Gaf hem er acht. Hij leek me wel aardig.

Luns is als secretaris-generaal van de navo op staatsbezoek in Nederland. Een Rolls Royce met navo-vlag stond voor het ministerie van Buitenlandse Zaken. Aan iedere zijde vier motorfietsen van de politie. Ik ga naar zijn persconferentie. Liep zowat tegen Leopold Quarles van Ufford aan die me direct opmerkte en ostentatief een andere kant op keek. Allemaal klootzakken.⁴⁶

In Nieuwspoort vroeg Fred Verbrakel van het nos Journaal: ‘Is het toeval dat je hier tegelijk bent met Luns?’ Wat antwoord je op een imbeciele vraag?

Ontmoette Emile van Konijnenburg die voor het eerst jeans droeg, maar de verkeerde, en een leren jack. Hij adviseerde me vooral ‘van standing’ op te stellen en nooit de vraag, waarom liegt u over Sukarno en de Kennedy's? aan Luns te stellen. Konijn: ‘Je moet het omdraaien, bovendien zijn de Kennedy's belangrijker. Waarom liegt u over de Kennedy's en Sukarno?’ Sorry, maar voor mij gaat Bung Karno voor. Ik denk trouwens dat Sukarno belangrijker is. Hij vond echter dat de beste vraag zou zijn: ‘Waarom doet u niet uit de doeken wat werkelijk in Genève en ten aanzien van de Amerikaanse toezeggingen is gebeurd? Je mag best het woord liegen gebruiken, maar je moet er niet mee openen.’

Van Konijnenburg vond het een stomme streek van me dat ik premier Biesheuvel een brief over de Luns-zaak had geschreven: ‘Want daarmee heb je hem meteen tegen de muur geplakt. Hierdoor kon hij natuurlijk niet meer ingrijpen uit angst dat jij later zou komen met “ik heb Biesheuvel geschreven”.’ Hetzelfde gold voor mijn brief aan prins Bernhard⁴⁷ om druk

46 Zie Memoires 1925-1953.

47 Ben er niet zeker van dit eerder gemeld te hebben: inderdaad had ik dit de prins verzocht.

[p. 33]

op Van Roijen uit te oefenen zijn mond open te doen in de zaak-Luns. ‘Zeg me niet, omdat ik voortdurend Van Roijen heb aangespoord met de waarheid voor de draad te komen, dat hij het daarom juist niet doet? We zijn toch niet als kleine jongens bezig?’

Konijn knikte. ‘Bovendien,’ zei hij, ‘weet Luns immers genoeg van meneer Biesheuvel om direct met een tegenzet te komen.’

Het is 17.00 uur. De perskamer van bz gaat open. Het uur van de afrekening is geslagen. Mijn zin: ‘U wordt niet betaald om moppen te tappen: daar krijgt u geen grootkruisen voor. Ik wil de waarheid horen,’ houd ik in reserve. Carel Enkelaar voorspelde al: ‘We krijgen morgen weer koppen in de kranten.’ Fred van Brakel zei dat the word had gotten around niet over mij te spreken. Ik vraag me altijd af wat er de komende pagina's op het blanco papier zal komen te staan. Van Konijnenburg had de eerste hoofdstukken van mijn nieuw boek gelezen, maar vond ze niet te pruimen. Hij adviseerde, nu de contacten met daf liepen, om Martin van Doorre te vragen bij Philips te interveniëren: ‘En jou ook die zaak te laten regelen.’ Hij wilde zich er niet zelf mee bemoeien.

Bij binnenkomst in de zaal werd ik door mijn voormalige Handelsblad-collega Simons - nu bij bz - verwelkomd. Iedereen was er. Ik werd onbedaarlijk aangegaapt. Luns kwam binnen, samen met Schmelzer, De Koster en zijn gebruikelijke entourage tot en met zijn secretaresse die mijn telegram in de prullenmand had gedaan. Ik keek naar het theater en dacht: Small wonder this guy is a star among this group. Toch heeft hij het maar gefikst om de eerste viool te spelen. Luns had me gezien en fluisterde iets in het oor van Schmelzer. Ik zag hem mijn naam uitspreken. Het zal iets zijn geweest van: ik zal die meneer eens op zijn plaats zetten. Schmelzer keek mij tenminste ogenblikkelijk recht aan. Mijn inwendige reactie was: die lol gun ik je niet meneer Luns. Maar op dat moment besloot ik nog niet in alle talen te zwijgen en niets te zeggen.

Voor ons op tafel lag de toespraak van Luns die hij dezelfde avond tijdens een officieel diner, aangeboden door de regering, zou uitspreken.⁴⁸

Luns begon zijn persconferentie met te zeggen dat hij tegen zijn gewoonte in deze keer maar eens enkele zaken had opgeschreven. Hij ratelde de gevaren van de Sovjet-Unie achter elkaar af. De sovjets waren in alles achter en het armste blok in de wereld,

48 Zie bijlage 8.

[p. 34]

in export, in inkomen, alles, maar verreweg de sterkste in bewapening. Zijn zorgen gingen uit naar de spectaculaire opbouw van de sovjetstrijdkrachten - hij sprak natuurlijk over ‘Russische’ strijdkrachten - te land, in de lucht en vooral op zee. Sovjetvloten bevoeren alle wereldzeeën. Dit kon nauwelijks op defensieve bedoelingen wijzen. Het maakte de hele wereld alleen maar onveiliger.

Luns voelde zich ‘zeer gelukkig’ in zijn nieuwe functie. Hem werd gevraagd of er op het gebied van milieubescherming in navo-verband iets zou kunnen worden gedaan. Nee, dat was geen hoofdtaak voor de alliantie. Hij ging ook ruim in op de rol van atoomonderzeeërs. Hij lokte me zelfs uit, omdat ik maar steeds mijn mond hield, met een referentie aan mijn klacht bij de Hoge Raad. Hij schimpte: ‘Straks moet ik voor de Hoge Raad verschijnen.’⁴⁹

Hij was als te doen gebruikelijk ruimschoots onbeschoft. Terwijl minister Schmelzer een uiteenzetting gaf passeerde Luns achter diens rug om een teken naar de perschef dat Schmelzer lang genoeg had gesproken en er een volgende vraag gesteld kon worden. Schmelzer merkte dit en keek op zijn neus. Hij gaf de minister zelfs een duw op zijn rug, die hij over zich heen liet gaan. Wat kan je ertegen doen? Luns denkt zich alles te kunnen permitteren. Aan de andere kant was hij ook wel weer op zijn gebruikelijk manier lollig. Ik moest soms ook wel erg lachen. Een journalist, die voortdurend met zijn vinger in de lucht had zitten dringen om een vraag te stellen kreeg eindelijk het woord. Wat kwam er uit? ‘Hoe laat vertrekt u terug naar Brussel?’

Luns: ‘Nou dat is een gemakkelijke vraag.’

Hoe is deze Luns toch op de plaats terechtgekomen waar hij zit? Mij is dit een raadsel. Misschien gewoon geluk? Een resultaat van volmaakt grenzeloze brutaliteit? Plus een olifantshuid. Hoe verder de persconferentie voortschreed hoe meer ik besefte dat zij uitsluitend was belegd in navo-verband. Ik merkte wel dat steeds meer journalisten verbaasd waren dat ik stil bleef. Sommigen hadden zelfs microfoons geplaatst bij de plaats waar ik zat. Wanneer ik nu, hier, plotseling met vragen over Indonesië, Nieuw-Guinea of Sukarno zou zijn gekomen, was het voor Luns een koud kunstje om te antwoorden dat hij daar best eens een andere keer over wilde praten, maar of ik misschien ook vragen had over de navo. Waarom zou ik die meneer die

49 Een journalist vroeg hem iets over de tekst van zijn dinerspeech. Toen antwoordde Luns: ‘Laat ik precies zijn, want anders moet ik straks voor de Hoge Raad verschijnen.’

[p. 35]

lol doen? Geleidelijk vatte de overtuiging bij mij post dat ik niets moest zeggen en op een andere gelegenheid zou moeten wachten.

9 mei 1972

De crimineel Richard Nixon is begonnen met mijnen neer te laten in de haven van Haiphong. Hij heeft Moskou gevraagd Noord-Vietnam alleen nog maar verdedigingswapens te zenden. Alsof Vietnam niet al tien jaar lang op volledig onwettige wijze door de Amerikanen wordt bezet en is aangevallen. Het brein van die man is geïnfecteerd, als bij Luns. Luns zei zelfs dat de Sovjet-Unie een landcontinent was en helemaal geen vloot nodig had. Dat kon alleen maar op sovjetagressie wijzen. Wie hebben de Sovjet-Unie van pool tot pool met militaire bases omringd? De wereld is in griezelig gevaar met leidinggevende minds als Nixon of Luns.

Gerard Croiset was verbaasd dat ik mijn mond had gehouden. Hij had zeker iets anders ‘gezien’. Maar de consensus was dat ik ‘verstandig’ was geweest. Voor mij had dit niets met verstandig te maken. Ik voelde instinctmatig dat het niet het geschikte moment was Luns over andere onderwerpen dan de navo aan te spreken. Het had immers geen zin om een publieke nederlaag te lijden op een moment dat de kaarten niet gunstig lagen.

10 mei 1972

Voor mam - en voor ons - blijft dit een bijzondere dag. Het was de ondertrouw van mijn ouders. Ik herinner me als kind dat mijn vader dan altijd de avond tevoren bloemen verstopte in de kelder en mam rozen op bed bracht. Was al om 10.00 uur in Bilthoven. We haalden bloemen. Ik stond met mam aan vaders graf. Ik gaf mam zelf twaalf rozen. Zij vond dat er nu te veel zon op het graf scheen, omdat er enige bomen waren gekapt. Haar was toegezegd dat dit niet zou gebeuren. Ik vond het verdrietig dat ik haar nadien alleen moest laten, ook voor moederdag, maar ik wil absoluut nog een keer naar Stuttgart om Harisanto te zien voor hij naar Indonesië terugkeert.

Gisteravond hoorde ik Nixon op televisie zeggen - en zag hem dit doen - dat de leiders in Hanoi ‘were a bunch of outlaws’. Hoe is het Gods ter wereld mogelijk? Those outlaws in Hanoi vertegenwoordigen massaal het Vietnamese volk dat van de Amerikanen af wil. En wie is deze Thieu in Saigon? Geen outlaw? Natuurlijk, wanneer je een land maar lang genoeg jouw eigen weg opduwt en corrumpeert, zoals Zuid-Korea, Indonesië et cetera - dan schep je op den duur a new way of life. Maar,

[p. 36]

wanneer mankind, zoals Aurelio zegt, er niet in slaagt a better man te worden - wat betekent je hersens op andere manieren te gebruiken dan tot dusverre - hoe zullen we dit dan met zijn allen kunnen overleven?

Hoe Joop van Tijn het klaarspeelt om zijn tijd te besteden aan het samenstellen van anderhalve pagina in Vrij Nederland over de wielrenner Peter Post is mij een raadsel. De man heeft een reeks zesdaagsen gewonnen. En wat verder? Maar wat me wel verbaast, is dat in de rubriek Het Wereldje van vn informatie is verschenen over het ‘met de eer gaan strijken’ door W.L. Brugsma van mijn ontdekking van de Club van Rome. Ook geen verheffend onderwerp anders.⁵⁰ Dit wordt ook in vijftig regeltjes afgedaan.

Vanmorgen zei een zekere Dick X. zinnige dingen op de vpro-radio. Luns vond hij ‘een enge man.’ En: ‘Terwijl meneer Nixon tenslotte maar president was over 6 percent van de wereldbevolking (...).’

Ben op weg naar Santo. Hij schreef me nog in allerijl om drie dozen ‘bumbu rendang’ mee te nemen (...).

Harry Mulisch reageerde uitgebreid in vn op Gerard van het Reve. Financieel interessant misschien, maar ik zou dit niet in mijn hoofd hebben gehaald.

50 Vrij Nederland, 18 mei 1972.

[p. 37]

Keulen

De Rijn in geen jaren gezien.

Alle bladen, Guardian, Le Monde, Le Figaro, zijn uitermate kritisch dat Nixon het nu via een totale blokkade van Noord-Vietnam probeert. Het is dan ook ontstellend gelul van Washington dat ze gracefully uit Indo-China weg willen gaan. Hoe stellen zij zich dit voor na de massaslachting, die zij hebben aangericht? Een student sociologie, die vanmorgen meereed - hij was een nachtje in Groningen geweest zonder tandenborstel: ‘Lekker om dan iemand een zoen te geven,’ zei ik - merkte intussen terecht op dat hij het misselijk vond dat Fiat Nederland adverteerde onder de paraplu van de Club van Rome-publiciteit. Wist ik niet.

‘Eenzaamheid brengt die mensen samen, die door het samenzijn van elkaar worden gescheiden.’ - Camus⁵¹

Het is wel ver per trein naar Stuttgart. Af en toe neem ik koffie, ga naar de restauratie om wat te eten en lees.

‘Als je hebt geleefd, heb je tenminste nog iets gehad,’ zei mam. True. Maar ‘wat’ heb je uiteindelijk gehad?

‘Die nacht heb ik begrepen dat je soms kunt verlangen te sterven, omdat niets meer van enig belang is, vergeleken bij een zeker soort helder inzicht in het leven (...) telkens wanneer ik geloofde de diepste zin van het leven te begrijpen, die uiterste eenvoud ervan mij van mijn stuk gebracht.’⁵²

Vanmorgen reed ik met de trein door Baarn, en dacht aan de Genestetlaan, waar ik jarenlang bij de familie Van Dijk in huis ben geweest.⁵³ De bomen leken groot en dik geworden. Onwerkelijk: kinderjaren, korte broek, fiets.

Eens zal ik over alles moeten schrijven. Hoe dikwijls denk ik niet over de bewerking van mijn dagboeken? Ik heb het er met Peter dikwijls over. Ik zou moeten en ook willen schrijven over alles wat door mijn denkmachine raast: de mensen, de oorlog, de kinderen, het leven.

‘Sommige mensen leggen een bloem tussen de bladen van een boek en sluiten daarmee een wandeling af, waarop de liefde hen heeft beroerd (...).’⁵⁴

Ik ontmoette Santo op het station. We reden naar zijn flat en praatten tot 02.00 uur. We sliepen samen op een matras op de grond.

51 Albert Camus, Keer en Tegenkeer, De Bezige Bij, Amsterdam 1970, p. 19.

52 Idem, p. 57.

53 Zie Memoires 1925-1953.

54 Idem, Camus, p. 93.

[p. 38]

11 mei 1972

Vanmorgen hebben we met een Chinese student uit Bandung, André, en een meisje een wandeling door de bossen gemaakt. Het parcours was met bordjes aangegeven. We lunchten in café Java dat werd gerund door Oom Kwee. Daarna gaf Santo les aan een andere Indonesische student. Er zijn meer dan honderd Indonesiërs die in Stuttgart studeren. Er was een student uit Yogjakarta, David, die me interesseerde. Hij studeerde techniek maar wilde ook architect worden. Hij was 24 jaar. Hij kwam bij me over als een baby, die eigenlijk geknuffeld wilde worden. Heb me zeer op hem geconcentreerd. Ik ben soms verbaasd over mezelf met welke intensiteit ik dan in een andere mind probeer door te dringen via een dosis giswerk, intuïtie en pure inspiratie.

Er werd veel over politiek gediscussieerd, ook over de Madioen-affaire in 1948⁵⁵ en wat zij noemden ‘de onmenselijkheid van communisten,’ tot en met de coup van 1965. De onmenselijkheid van de pki zou het bloedbad van Suharto mogelijk hebben gemaakt. Kon eigenlijk mijn oren bij die drogreden niet geloven. Dat was identiek het weerwoord van de coupmilitairen in Jakarta. Ik sprak veel over Bung Karno en probeerde ze te vertellen wat voor man hij was geweest. Nieuwe generaties in Indonesië weten kennelijk niets over de bevrijder van hun land. Het onderwerp Sukarno is voor de verraderlijke generaalskliek natuurlijk taboe.

Ook werd gesproken over het verschil van volkeren in de wereld. Indonesiërs werden nog altijd via wajang character building het leven binnengeleid. Ik nam een ander standpunt in en vergeleek de groei van de mind met de ringen van een boom. Ik zei te denken dat de fundamentele biologie en neurofysiologie van alle mensen gelijk leek, maar dat slechts de input verschilde. ‘Maar als je de basisonderdelen, de psyche, de chemie en de organismen vergelijkt, dan bestaan diepgaande verschillen,’ zei Santo.

‘We leren om te overleven via verschillende methoden,’ antwoordde ik. ‘Onze modi-vivendi verschillen, onze godsdiensten verschillen, waardoor we verschillende leefpatronen scheppen, en daardoor uit van elkaar verschillende culturen voortkomen. Maar ik denk dat uiteindelijk de Western way of life, Western so-called civilization zich over alle continenten zal verspreiden, ondanks de Javaanse wajang of Mao's rode boekje. Kijk maar hier de kamer rond, we dragen vrijwel allemaal blue jeans. Dat is het fatale begin.’

55 De eerste communistische opstand in Indonesië.

[p. 39]

's Avonds gingen we uit. Santo en ik legden ons om 02.00 uur weer te slapen. Ik masseerde hem, als gisteravond, voorzichtig. We lagen tegen elkaar aan. In de vroege ochtenduren lagen onze benen in elkaar verstrengeld. Het wond me eigenlijk op. Een Javaans vel werkt op mij op een speciale manier, dat zal ik van mijn voorouders hebben meegekregen. Ik deed eerst een arm om Santo heen. Hij weerde me niet af en draaide zich niet van me af, maar naar me toe. Heel langzaam lag hij na al die jaren voor het eerst heel rustig in mijn armen. Ik zoende hem. Maar toen hij voelde dat mijn body in werking trad, gaf hij me een paar zachte klopjes op mijn rug en we lagen weer naast elkaar als voorheen. Er kwam verder geen betasten van genitaliën aan te pas. Op het moment dat Santo merkte dat ik in de overdrive terechtkwam, kapte hij iedere mogelijkheid daartoe af. Wat het was? Een affectieve explosie, niet meer, niet minder. Ik zei, als om me te excuseren, dat mijn body slechts had meegedanst met mijn gevoelens. Maar iedere uitleg is bij Santo overbodig. Misschien wel vanwege de oorsprong van zijn wajang-cultuur.

12 mei 1972

Santo reed me naar het station om de trein terug naar Amsterdam te nemen. Ik vroeg me af hoe hij op mijn bezoek zou terugzien, inbegrepen het fysieke deel.

Het was heerlijk om bij hem te zijn geweest. Opnieuw een steen toegevoegd aan het bouwsel van een duurzame vriendschap. Hij is druk aan het inpakken. Hij stuurt grote kisten rechtstreeks aan generaal Ashari op het ministerie van Buitenlandse Zaken.⁵⁶ Het laatste wat hij trouwens zei was: ‘Groeten aan Peter.’

Ben diep geschokt door Bob Semples artikel in de Herald Tribune.⁵⁷ Hij schrijft dat Nixons besluit eigenlijk totstandkwam tussen de minds van Nixon, Henry Kissinger en John Connally, de minister van Financiën. Nadat de National Security Council had vergaderd vroeg Nixon aan Kissinger en Connally terug te komen naar het Oval Office. Met z'n drieën besloten zij dat de blokkade van Vietnam en verwoestende bombardementen de laatste optie van de president waren om Hanoi op de knieën te krijgen en ‘een eervol wegtrekken van de Amerikanen’ te bewerkstelligen. Henry was op 2 mei van de onderhandelingen met Hanoi in Parijs teruggekeerd. Samen met Nixon had hij een vaartochtje op het jacht Sequoia op de Potomac gemaakt. Hij rapporteerde dat Le Duc Tho zijn been stijf hield en dat

56 Ashari was secretaris-generaal, bovendien Santo's zwager.

57 Herald Tribune, 12 mei 1972.

[p. 40]

Hanoi verder geen concessies wenste te doen. Blijkbaar had Nixon weer eens geconcludeerd dat zijn manhood op het spel stond en dat hij zich niet langer door Noord-Vietnam wenste te laten ringeloren. Hij ging naar Camp David en schreef zijn rede-tot-de-natie. Bob Semple⁵⁸ schrijft dat de president daarop zijn chief speech-writer, Raymond K. Price⁵⁹, om diens oordeel had gevraagd. Daarna vloog de kogel van een blokkade van Noord-Vietnam door de kerk. Dat zijn dan de heren die de dienst uitmaken in deze wereld.

Admiraal Elmo R. Zumwalt,⁶⁰ de commandant van de Amerikaanse marine, doet erin stupiditeit nog een schepje bovenop. Hij verklaarde dat het neerlaten van mijnen in Noord-Vietnamese havens ‘clearly an act of self-defence on the part of the United-States and South Vietnam’ was. Hoe krijg je die onzin door je keel? Hij zei dit nog wel in een televisieprogramma dat nation-wide werd verspreid. Je kunt Amerikanen vrijwel alles op de mouw spelden. Er wordt verder toch niet werkelijk over nagedacht.

Ik ben het uitermate eens met de televisiekritiek van Henk Hofland dat er in het nos Journaal slechts summier over Vietnam wordt bericht, to put it mildly. ‘De omvang van Nederland valt af te meten,’ schrijft hij, ‘aan de manier waarop werkelijk belangrijk nieuws door de heren en dames van de media wordt behandeld. De rede van Nixon, waarin hij onder meer de blokkade van de Noord-Vietnamese havens aankondigde, is geen kleinigheid, zou men zeggen, evenmin als trouwens het Noord-Vietnamese offensief dat al een week of vijf aan de gang is.’ Terecht noemde Hofland het afdoen met ‘een flitsje’ wanneer Nixon de Noord-Vietnamezen als international outlaws noemt. Ik denk er hetzelfde over. Evenals het feit dat ik het veelbetekenend voor de stand van de Nederlandse politiek vond dat alleen Fred van der Spek van de psp vragen over het optreden van Nixon tegenover Vietnam heeft gesteld aan minister Schmelzer. ‘Adembenemend,’ schreef Hofland, ‘was het optreden van de afgevaardigde Van der Spek, die een weinig pacifistische lachstuip kreeg bij het aanhoren van een verklaring van minister Schmelzer’.’ Aardig geschrijf, maar ik begrijp steeds beter waarom Hofland en niet ik tv-kritieken voor de nrc schrijf. Ik zou met scherp hebben ‘geschoten’ op Nixon en op Schmelzer. Voor Den Haag acceptabele journalisten doen dit niet, zelfs nooit.

58 Kende Semple van de reis met Nixon in 1968. Zie Memoires.

59 Idem, kende ik Ray Price op die manier.

60 Admiraal Zumwalt zou ik in de tachtiger jaren uitstekend leren kennen.

[p. 41]

13 mei 1972

Santo is vandaag 40 jaar geworden.

Frits kondigt zijn vertrek naar Londen aan om bij zijn nieuwe lover Bob te kunnen zijn. Hij vroeg of ik genoteerd had wat hij me vertelde over een andere vriend Jan, inmiddels overleden. Hij had al zijn dagboeken vernietigd, ook de groene klappers, die ik voor hem samenstelde. Het was een reactie geweest nadat een vorige vriend, Rudi, er ongevraagd in had zitten neuzen.⁶¹

61 Een van mijn oudste vrienden, de beeldhouwer en schilder Frits van Eeden.

14 mei 1972

Moederdag

De tijd vliegt. Ik zal een colbert en jasje dragen om mam een plezier te doen.

Ik zei gisteren tegen Frits: ‘Waarom heb je je dagboeken niet bij mij gebracht? Ik zou ze nooit met één vinger hebben aangeraakt.’⁶² Hij antwoordde: ‘Jij zou er nu juist rustig in mogen kijken.’ Frits heeft zijn hond Zoef bij de directeur van de staatsdrukkerij, Oltheten, ondergebracht. Hij zou in Engeland eerst zes maanden in quarantaine hebben gemoeten. Toch gaat dit maar gemakkelijk allemaal.

Was om 16.00 uur in Bilthoven met rozen voor mam. Reserveerde een tafeltje in Lage Vuursche. Zij vond het allemaal een treat. We keken nog naar het nieuws van 19.00 uur en er waren weer eens een militair en vijf burgers in Ierland omgekomen. Mam zei: ‘I like cave-dwellers.’ Later gaf ze me seringentakken uit de tuin mee om op Amerbos neer te zetten.

62 Later bracht hij zijn dagboeken en notities inderdaad altijd bij mij uit vrees ze weer te zullen vernietigen. Ik heb ze nog.

16 mei 1972

Dewi Sukarno telefoneerde uit Gland, Zwitserland. Zij had me verwacht toen ik in Parijs was voor Arnold de Contades. Zij meende dat Mochtar Lubis de memoires van mevrouw Hartini Sukarno schreef om zijn reputatie als journalist te redden.

17 mei 1972

Gerard van den Boomen heeft in De Nieuwe Linie een vijfkoloms hoofdartikel geschreven: waar blijft het onderzoek naar de beweringen van luns? Hij voegde een kopie van de State Department brief aan W.H. Heeres bij dat er geen Amerikaanse toezeggingen aan Luns over Nieuw-Guinea werden gedaan. Het helpt allemaal niets. Den Haag verdomd het Luns aan te pakken voor zijn schelmenstreken.

[p. 42]

18 mei 1972

Dagje Den Haag. Fred van der Spek (psp) onderstreepte nogmaals dat hij het enige parlementslid was geweest die een parlementaire enquête naar het beleid van Joseph Luns had bepleit. Hij vertelde dat een Britse journalist (Fletcher?) de psp had benaderd in verband met cia-connecties van prins Bernhard. Onmiddellijke flitste natuurlijk de naam W. Verrips door mijn hoofd. Waar had Paul Rijkens die zware jongen anders vandaan kunnen toveren dan via zijn vriend pb, die met één telefoontje naar de cia Verrips ter beschikking stelde van zijn vriend Rijkens om mij in de soep te draaien. Want dat Verrips voor de cia werkte (en had gewerkt) staat vast.

Van der Speks assistent, Geert Mak,⁶³ arriveerde wat later.

Vervolgens werd gezamenlijk het Wetboek van Strafrecht geraadpleegd om na te gaan of Luns met zijn gelieg niet op een wetsartikel aangepakt zou kunnen worden. We komen binnenkort weer bijeen.

Op de sovjetambassade ontmoette ik V. Kouznetsov. We gingen naar de vaste spreekkamer in een bijgebouw. Hij bevestigde wat ik al dacht, dat hij mij enige tijd geleden een brief had geschreven op de eerste plaats bedoeld voor de ‘censuur’ (lees bvd), want hij was er zeker van, zei hij, dat mijn post werd gecontroleerd. Hij benadrukte dat dit in Moskou niet het geval was. Het leek hem beter dat wanneer ik hem wilde bezoeken, ik zou bellen, want brieven naar de ambassade werden ‘natuurlijk’ ook allemaal gecontroleerd.

Hij scheen verbaasd dat ik dr. Gvishiani in Parijs had ontmoet. Kouznetsov heb ik altijd voor een kgb-er en niet een diplomaat aangezien, maar wat doet het ertoe? Een Rus is voor mij een Rus. De rest zoeken ze zelf maar uit. Ik lichtte hem uitvoerig in over bemoeiingen met daf en Philips. Dit lijkt me namelijk de beste methode, om geen rekening te houden met interne sovjetproblemen als pro of contra Gvishiani of wat ze mogen zijn. Hij was even open en vriendelijk als voorheen. Hij betwijfelde of Philips ten opzichte van de ussr banden zou aangaan.

Ik beklaagde me er over dat geen enkel filmproject dat ik had voorgesteld gerealiseerd kon worden. Hij antwoordde dat alle beschikbare fondsen nodig waren om verliezen te compenseren, die in de landbouwsector waren geleden als gevolg van de strenge winter en slecht weer. Bovendien was de ambassade nergens van op de hoogte. Men had vanuit Moskou hen niet

63 In 1991 is Mak verbonden als redacteur aan NRC Handelsblad.

[p. 43]

gepolst, laat staan erover ingelicht. Hij beklaagde zich min of meer dat geen van de personen die hij op Amerbos had ontmoet - en die zonder uitzondering hadden toegezegd contact met hem te zullen opnemen - dit ook werkelijk hadden gedaan. Daarom leek het er inderdaad op, aldus Kouznetsov, dat De Telegraaf-campagne tegen hun bezoek aan mijn huis, met het doel betrekkingen tussen sovjetdiplomaten en Nederlandse mediavertegenwoordigers te helpen bevorderen, was geslaagd en dat zo voorkomen werd dat mijn opzet van de ontmoeting een succes zou worden.

Hij vertelde drie jaar als diplomaat in Irak te hebben gewerkt. ‘Dan hebt u succes gehad, want ze staan in Irak nu het oprichten van een communistische partij toe,’ zei ik.

‘Ja, tot de volgende coup,’ antwoordde hij.

‘Ik herinner me,’ vervolgde ik, ‘dat ze de koning en kroonprins aan een eind touw daar door de straten trokken.’

‘Ja en uiteindelijk werden de lichamen van beide heren uit elkaar getrokken,’ reageerde Kouznetsov.

Hij had ook een reis naar vijftien Afrikaanse landen met Jacov Malik, de huidige sovjetvertegenwoordiger bij de vn, meegemaakt.

Walt Rostov, de voormalige veiligheidsadviseur van de presidenten Kennedy en Johnson⁶⁴, heeft in de Times geschreven dat er ‘not the slightest reason is’ voor Moskou, Hanoi of wie dan ook in de wereld om zich op te winden over het hervatten van bombardementen op Noord-Vietnam. lbj had op 31 oktober 1968 deze aanvallen immers stopgezet op voorwaarde dat er ‘ernstig’ zou worden onderhandeld. Hanoi nam met de vredesgesprekken in Parijs een loopje. Dat ‘left President Nixon free to resume the bombing (...).’

Rostov: ‘Why is Southeast-Asia so important in the Asian balance of power? It is important for four reasons. First: because its population, now approaching 300 million, and its resources give it a weight approximating that of Latin America or Africa. Second: because its geography commands the sea routes of the southwest Pacific, which are of critical importance to Australia, New-Zealand, and Japan, as well as the United-States. Third: because its geography commands the eastern Indian Ocean, an area of critical importance to India and Burma as well as Malaysia and Singapore. Fourth: because Southeast Asia is a critical buffer zone, if it remains independent, separating India and China.’⁶⁵

64 Ik kende Rostov sedert 1960, zie vorige Memoires.

65 The New York Times, 23 april 1972. Ik had een abonnement op de Times uit New York, die per boot kwam, de berichten waren dus steeds een aantal weken achter.

[p. 44]

Hier was een man aan het woord die jarenlang betrokken was bij de belangrijkste beslissingen van de Amerikaanse regering op het allerhoogste niveau. Hij ziet kans Zuidoost-Azië te bespreken zonder het belangrijkste land in de regio, Indonesië, ook maar zelfs te noemen. Om niet te spreken over het fatale uitgangspunt van Washington dat de hele wereld van strategisch, economisch en financieel belang voor Amerikanen zou zijn. En wie dit niet wil erkennen zal het moeten voelen.

19 mei 1972

Onrustig geslapen. Ik ontmoette Peter vandaag vijf jaar geleden en had er graag een feestje van gemaakt. Het is bovendien de verjaardag van Erik van der Leeden. Heb geen idee waar ze uithangen. Zo gaat het helaas altijd. Er is eindelijk wat zon. We zouden er een heerlijke dag van hebben kunnen maken.

Eindelijk beter nieuws. Carel Enkelaar heeft besloten mij naar de Stockholm Milieu Conferentie te laten vertrekken voor een schriftelijk verslag van dit gebeuren. Beter iets dan niets.

Bij de nos besprak ik mijn reis naar Zweden met Joop van Os. Alles is geregeld. Toen ik weg wilde gaan, vroeg hij, ‘Waarom heb je toch keet met Luns gemaakt?⁶⁶ Ik ben er maar weer even voor gaan zitten en heb het hem uitgelegd.

66 Joop van Os werkte als parlementair redacteur van de nos en het leek me nuttig hem mijn kant van de zaak te vertellen.

20 mei 1972

Je moet er niet aan denken dat Richard Nixon op weg naar Moskou zou zijn en een sovjetschip bij Haiphong op een Amerikaanse mijn zou lopen. Ondanks de Amerikaanse misdadigheid ten aanzien van sovjetbondgenoot Noord-Vietnam gaat Leonid Brezhnev door met het aan één tafel zitten met meneer Nixon. Communistisch pragmatisme heet dit dan.

Pinksteren 1972

Maakte een lange rit met mam, met de kap neer. Zij vond het heerlijk. Lunch in Rhenen. Via de Betuwe en Culemborg terug. De kippen van de buren liepen veel in haar tuin. Tante Jetty reclameerde ertegen omdat ze veel in de grond krabben en pikken. ‘Mij kan het niets schelen,’ zei mam, ‘want er is toch niet veel te verknoeien.’

Gerard Croiset hoopt dat ik zijn boek in het Engels zal vertalen, ‘Ik betaal je het normale honorarium.’ Ik had eigenlijk het hart niet hem te zeggen dat ik en geen tijd en geen zin had in die job.

[p. 45]

De Amerikaanse minister van Defensie, Melvin Laird, heeft het Congres meegedeeld dat er geen enkele kans was op een offensief van de Vietcong. Een leugenaar in de klasse Luns.

22 mei 1972

Bezoek van Gerard Spong, rechtenstudent uit Suriname. Het was wel gezellig en het lijkt me een lieve jongen.⁶⁷

67 Gerard Spong is in 1991 een alom gevreesde advocaat in Den Haag.

23 mei 1972

Nam mam mee naar de Loosdrechtse plassen.

Ik let er nooit op of Cees Meijer bij De Typhoon iets uit mijn ‘column’ haalt. Maar ik zie dat uit mijn beschouwing over handel met de ussr de opmerking is verdwenen dat Verolme geen belangstelling heeft voor handelsbetrekkingen met Moskou, en vmf's Raad van Bestuur er evenmin heil in ziet. Waarom deed Meijer dit? President Podgorny en Nixon hebben in Moskou een akkoord getekend over samenwerking op het gebied van milieu. Zou misschien cbs nu wel toestemming van de sovjets hebben over dat onderwerp te filmen? Zes journalisten vroegen om naar Moskou te mogen reizen voor het bezoek van Nixon. Alleen Henk Leffelaar (gpd) - die niet is gegaan - en Link van Bruggen, avro, kregen een visum.

24 mei 1972

Trouwdag van mijn ouders.

Liep vanmorgen tegen Frits Behrendt aan, tekenaar van Het Parool. Ik zei hem de indruk te hebben dat hij steeds rechtser werd en dat ik walgde van die hoofdartikelen van meneer Sandberg, plus royaliste que le roi. ‘En Paul van 't Veer dan?’ vroeg hij.

‘Ook een halfbakken socialist,’ antwoordde ik.

Behrendt zei een plaat te gaan maken van Nixon op bezoek bij Mao, Brezhnev, God en de duivel, met als titel Als het me maar helpt bij de verkiezingen. Uitstekende gedachte.

Woonde de opening van een sovjetindustrietentoonstelling in de rai. bij. Vladimir Opalev vroeg mijn hulp om dit gebeuren op het nos Journaal te krijgen. Ik heb dit geprobeerd, maar tevergeefs. Ik vroeg Opalev hoe die visumzaak zat voor journalisten. Hij vertelde dat Louk Menschaar en Henk Leffelaar beiden voor de gpd visa hadden aangevraagd en gekregen zouden hebben. Hun aanvraag werd op het laatste nippertje op een zondag gedaan. De consul was, om hen ter wille te zijn, al om 10.00 uur op de ambassade. Zij zouden tussen 10.00 uur en

[p. 46]

11.00 uur hun visa komen halen. Toen zij er om 16.00 uur niet waren is de consul naar huis gegaan, het was tenslotte zondag. Pas om 20.00 uur belde Menschaar naar Opalev dat ze niet kwamen. ‘Ach,’ zei Wim Klinkenberg, ‘zoiets durven ze alleen bij de Russen te doen.’ Intussen hadden circulerende persberichten een geheel andere indruk gewekt. Wim was het eens geweest met de teneur van Eddy Lachmans artikel uit Washington dat de Russen de hen toegeworpen handschoen van Nixon niet opnamen. Hij noemde het terecht top criminality van Nixon om juist tijdens de top in Moskou Hanoi nog eens extra plat te gooien.⁶⁸

Heb ontdekt dat de Officier van Justitie J.J. Abspoel mijn zaak tegen De Telegraaf op de nieuwe privacywet gaat behandelen. Fred Emmer heeft vanavond een perfect overzicht op televisie verzorgd over de sovjet-handelstentoonstelling Dus toch.

Keek naar de voetbalmatch Moskou (Dynamo) tegen Glasgow. Ik betrapte me er op pro-Dynamo te zijn. De omroeper meende dat ook het publiek voor de Russen was, omdat zij minder ruw en sportiever speelden dan de Schotten. Ook zou hun conditie beter zijn. Drie minuten te vroeg renden de Glasgowsupporters het veld op. Met de grootste moeite werd het tuig weggewerkt om de wedstrijd af te kunnen maken. De vreugde van de Schotse supporters was gewoon belachelijk. Dit had niets meer met sportbeoefenen te maken. Het is hysterie. De Russen zijn alleen minder verpest.

68 Wim zei ook dat sedert de botsing tussen Henk en mij over De Telegraaf-fotograaf in mijn huis, Hofland ‘nogal vreemd tegen mij heeft gedaan.’ Ik vroeg me af in welk verband.

25 mei 1972

Las voor het eerst in mijn dagboek over de reis met Bung Karno door Oost-Indonesië in 1957 terug. Mijn dagboek is werkelijk uniek. Ik geniet er dan ook van dagelijks met het schrijven van mijn nieuwe boek bezig te zijn.

Een lid van de Amerikaanse delegatie bij de vredesonderhandelingen in Parijs, Daniel Davidson, heeft de moed gehad in de Times de houding van Richard Nixon, uitstekend beargumenteerd, sterk te veroordelen. Dat zou dr. J.H. van Roijen maar eens moeten lezen, of een paar andere onfrisse meneren in Den Haag. Davidson schreef dat de vs nu net doen of de Noord-Vietnamezen de huidige bombardementen en vernietigingen aan zichzelf hebben te danken, omdat zij de overeenkomst uit 1968 zouden hebben geschonden. ‘The clear implication has been that the United-States has kept its word while Hanoi has

[p. 47]

not. The facts are that it was President Nixon who first repudiated and breached the 1968 understanding.’ Waarom is niemand uit de omgeving van Luns zo sterk van karakter om de kaarten op tafel te leggen zoals Davidson hier deed? ‘In May of 1970, shortly after he had sent American troops into Cambodia, President Nixon in four days sent over 500 planes to raid the North. This was officially described as a “protective reaction” necessary for the defence of our reconnaissance flights (...). In November 1970, another series of heavy American attacks on the North was again officially described as “protective action”(...). Bombing reached a peak during five days in December 1971, when over 1,000 strikes were made against the North.’ En hoe eindigt Davidson zijn tirade? ‘There are strong indications that Nixon Administration officials believe the negotiated understanding (of 1968) was a bad deal for the United-States. They may or may not be correct. But the crucial point is that after painstaking negotiations, the word of the United States was given. This Administration had no right to dishonour it. Having done so, for it to charge North Vietnam with violating the understanding is the purest hypocrisy.’

Zag de film De pijp van Roeland Kerbosch. Splendid.

26 mei 1972

Haalde mam op in Bilthoven. Speelde bijna foutloos de derde étude opus 10 van Chopin voor haar. Nu laat ik haar de Fantasie voor piano en orkest van Debussy horen. We spraken over ons leven. ‘Als je geen kinderen hebt,’ zei ze, ‘wat moet je dan beginnen? Wat had ik moeten doen nadat je vader er niet meer was. Ik zou me hebben verdaan.’ Ik vind het heerlijk dat ze op Amerbos is.

Besprak met Geert Mak de kansen van een rechtszaak tegen Luns. De psp was van mening dat alleen politieke actie kans van slagen had. Ze hadden de mogelijkheden nauwkeurig onderzocht. Hij gaf me een overzichtje van hun naspeuringen.⁶⁹

69 Zie bijlage 9.

27 mei 1972

Bracht mam naar Schiphol voor haar vlucht naar Zürich. Zij zal er morgen ter verwelkoming van broer Hendrik uit Zuid-Afrika zijn. Ik heb haar lang nagekeken met haar bruine hoed (beige eigenlijk) en haar groene wollen jas. Zij moest naar Gate 25. Zij scheen haar ogen uit te kijken op het nieuwe Schiphol. Het beeld van hoe ze daar moederziel alleen tussen de mensen

[p. 48]

van de B-pier verdween hamerde de hele ochtend door mijn hoofd, zoals de wind en water groeven in stenen veroorzaken, zo griefde ik dit beeld in mijn geheugen.

Zij moedigde me aan naar de reünie voor de vijfde lustrumviering van Nijenrode te gaan.

Heb dit uiteindelijk ook gedaan. Wandelde in de tuin van het kasteel. De bomen roken heerlijk. Ik was veel te vroeg en ging een tijdje in een collegebank zitten met mijn manuscript. Het stortregende. Viel zelfs in slaap. Daarna had ik eigenlijk geen zin in de reünie en besloot te vertrekken. Bij de garderobe zag ik een donkerblauwe scheepstrui slingeren, pikte die mee en verliet Nijenrode richting Amsterdam. Het is eigenlijk de heerlijkste wollen trui, die ik ooit heb gehad, zoals de duikboot-trui, die John van Haagen mij eens gaf.⁷⁰

Vanavond ging de telefoon. Een stem zei: ‘Willem, kijk uit voor een zekere Leusink. Hij gaat je opbellen. Hij is geen vriend van je. Hij werkt voor de bvd.’ En de haak werd erop gelegd. Ik kende die stem, maar wie was het? Houdt het gelazer nooit op?

70 De trui ligt in 1991 nog altijd in mijn klerenkast; heb er al de nodige gaten in gestopt.

28 mei 1972

Mam had een uitstekende reis gehad en maakte zich op om haar oudste zoon na al die jaren te begroeten.

Vandaag ging de telefoon nul keer.

Vanavond sloot Panoramiek het seizoen met een filmpje over Jack Anderson. Brit Hume kwam er ook in voor. Spoor, Wigbold en Lücker gaven commentaar op de journalistiek, die Anderson bedreef. Luns kwam ter sprake. Zelfs de snuffelaffaire in diens residentie, waar nu het kantoor van Frits Böttcher is gevestigd, kwam ter sprake. Maar iedereen danste zorgvuldig om de kwestie Nieuw-Guinea en een mogelijk onderzoek naar de oud-minister heen. Er is duidelijk geen plaats in Nederland voor een Jack Anderson bij de heersende Betje Wolf- en Aagje Dekenmentaliteit. Ik zwijg. Mij betrekken ze er niet bij, want ik zou niets verzwijgen, nooit. Ze brachten niet eens ter sprake dat Anderson een kritisch stuk over Luns heeft gepubliceerd wat toch een prima invalshoek zou zijn geweest. Ze willen gewoon niet. Ze mogen niet van hun bazen. Ik heb godzijdank geen baas.

29 mei 1972

Ellen Thomassen belde om aan te kondigen dat zij tot over haar oren verliefd is. Ik vroeg of zij haar beau thuis al had voorgesteld. ‘Ho, ho,’ zei ze, ‘dat gaat niet zo vlug. Ik ken hem pas één week.’

[p. 49]

Heb acht bladzijden van Croisets boek in het Engels vertaald. Mijn grootste probleem is dat het materiaal me niet interesseert. Het is slecht geschreven. Hoe kan ik hem dit zeggen?

Penguin Books zendt een uncorrected proof copy van J.D. Legge's Sukarno: A Political Biography. De man is geschiedenisprofessor aan de Monash University in Australië. Ik heb het actuele gedeelte vanaf ongeveer pagina 227 al gelezen. Op pagina 295 is hij pas bij de prii-rebellie, terwijl het hele boek maar 409 pagina's telt. Dan schrijf ik toch wel even anders over Indonesië. Dit heet dan ‘een politieke biografie over Sukarno’.

Heb de kranten nageslagen wat ze over het Jack Anderson-programma hebben geschreven. Hofland was zeker gaan fietsen. De nrc had niets. De Volkskrant: ‘Mocht men wel zo driest als Anderson op staatsgeheimen jagen?’ dat was het morele dilemma waarover men zich had gebogen. ‘Men gaf overigens te kennen,’ schreef Joris van den Berg, ‘dat men op Nederlandse schaal ook wel een geheimenjager wenste, die bijvoorbeeld wat meer uit de nagelaten papieren van Luns had weten te halen. Hebben wij dan geen Willem Oltmans?’ Aardig van Joris, maar wat heb ik er aan? Niemand doet iets en verroert een vin. Carel Enkelaar zei me trouwens vandaag dat Panoramiek volledig de boot had gemist door bij Anderson niet in haken op diens aanval op Luns.

Wim Klinkenberg vertelde dat een Rus hem had gezegd: ‘Liefde kan van één kant komen. Vriendschap nooit dat komt altijd van twee kanten.’ Hij noemde het ‘typische Russische wijsheid.’ Hij wees er op dat niet Joris maar Jan Bank het Volkskrant-commentaar had geschreven.

Wim Wertheim is aan het Howard Jones-boek over Indonesië begonnen. Hij had zich onmiddellijk gestoten aan het voorwoord ‘waarin Sukarno van alles de schuld krijgt.’ Ik lees nooit voorwoorden en had dit gemist. Inderdaad. Jones schreef: ‘A leader of vision who lost himself in self-glorification, forgetting that the truly great are humble, and in doing so betrayed his people.’ Dat is inderdaad een verschrikkelijke leugen en verdraaiing van Bung Karno's werkelijkheid. Jones sluit zelfs met: ‘I hope that he understood the sadness with which my wife and I viewed the tragic events that brought him down, but for which he must bear major responsibility.’ Wertheim had volkomen gelijk. Sukarno is door een groep rechtse officieren verraden en verkwanseld en om hem verantwoordelijk te houden voor 1965 is je reinste waanzin. Dit heb ik voldoende in voorgaande notities uiteengezet.

[p. 50]

30 mei 1972

Ambassadeur Tammenoms Bakker schrijft dat het hem niet is gelukt een plaats te vinden voor de dochter van Walter Sullivan van de New York Times.⁷¹

Oud-ambassadeur H.N. Boon heeft bij Ad. Donker in Rotteredam à raison van tien gulden vijftig Bagatellen het licht doen zien. Heb zelden onbenulliger 177 pagina's onzin bij elkaar gezien.

71 Sullivan had me gevraagd een au pair-plaats voor zijn dochter in Moskou te vinden; brief d.d. 24 mei 1972.

31 mei 1972

Carel Enkelaar bevestigt de opdracht naar Stockholm te gaan. Hij is de enige die mij de bal blijft toespelen.⁷²

72 Zie bijlage 10.

1 juni 1972

Gisteravond vertelde Wim Hoogenkamp in het Vondelpark dat hij Peter deze week in Thermos had gezien. Ik wilde dat ik dit niet had gehoord. Hij blijft naar Amsterdam komen, terwijl ik van niets weet. Het houdt me anders wel constant bezig.

Joop van Tijn interviewt W.F. Hermans op televisie. Hermans is kennelijk geen partij voor hem en daarom spreken ze maar over onzinonderwerpen als spelling en taal. Je wordt er absoluut niets wijzer van.

2 juni 1972

Mam belde uit Zürich. Zij komt zaterdag terug. Ik hoorde aan haar stem dat er iets was misgegaan. Wat kan het zijn? Is het weerzien een teleurstelling geworden? Kreeg een lieve kaart van haar uit Zwitserland.

Race door Legges boek. In sommige gezichtspunten kan ik me vinden, in andere absoluut niet, omdat zij aangeven dat hij in de verste verte niet begrijpt wie Sukarno was.

Mr. N.S. Blom (73) is overleden. Hij heeft zich zeer lang met Indonesië beziggehouden.

Hofland meldt in de nrc dat Van Tijn juist ‘een goede gesprekspartner’ van Hermans was, ‘zij het dat hij hier en daar de stof nog niet grondig genoeg had bestudeerd.’ Zo kan je die ontmoeting natuurlijk ook karakteriseren.

Ontmoette Loet Kilian, met nieuwe desert boots, op zijn gemak en lief als altijd. Hij heeft een vliegschool in Antwerpen gevonden, waar hij zijn vlieguren ‘vol’ zou kunnen maken. Maar hoe aan een sponsor voor de kosten te komen? Ik wil hem helpen, maar hoe?

[p. 51]

3 juni 1972

Woonde in De Speeldoos in Zaandam de jaarvergadering van de nvj bij. Althans een gedeelte. Het geouwehoer kende geen grenzen. Jan Rogier hield een toespraak die alles zegt over wat voor man hij is. Hij lanceerde een aanval op Wim Klinkenberg in verband met een artikel van diens hand in een communistisch blad.

Haalde mam op Schiphol af. In verwondering zag ik haar door de douane komen. Zij zag kans iemand te charteren voor haar bagage en daar was zij, 76 jaar oud. Het was haar eerste vliegreis en het was haar prima bevallen. Broer Hendrik schijnt alleen nog voor zaken naar Genève te willen gaan en keert op 19 juni naar Kaapstad terug.

Dat was het probleem dat ik meende in haar stem door de telefoon te hebben opgemerkt. Zij vond broer Hendrik na een verblijf van 25 jaar in Afrika ‘verwilderd.’ Zij vindt hem extreem in zijn politieke standpunten, inbegrepen anticommunisme en jongeren-met-lange-haren zijn tuig en gek.... Hij was een week in een duur hotel naast het Jan Smuts Vliegveld in Johannesburg gaan zitten om naar opstijgende en dalende vliegtuigen te kijken en mensen te bestuderen. ‘Ik heb er maar geen drama van gemaakt,’ aldus mam, ‘maar nu moet ik de hele familie vertellen dat hij niet naar Nederland komt.’ Zij zei ook vandaag te zijn teruggekomen om mij nog te kunnen zien voordat ik naar Stockholm vertrok. Wat zij nooit doet: ze liep toen ik vertrok mee naar de auto, geparkeerd in de Genestetlaan. Ik vraag me af of mam nu toch het verschil in haar verhouding met ‘de beiden andere heren’ en mij ziet.

Ik schrijf niet over broer Hendrik uit een vorm van stille Schadenfreuden. In tegendeel. Maar hoe komt het dat hij nooit eens tot over zijn oren verliefd is geweest, zich eens in een ander heeft verloren? Ik geef toe dat brengt strijk-en-zet veel tranen met zich mee, maar dan leef je tenminste.

4 juni 1972

Met Van Konijnenbergs waarschuwing in gedachten niet te vlug gevoelens op papier te zetten heb ik Gerard Croiset precies geschreven hoe ik tegenover de vertaling van zijn boek sta.

Amsterdam-Stockholm SAS

‘What the mind knows is essentially unrelated to what the body feels (...). Philosophy must begin by analyzing the data of the mind.’⁷³

73 F.D. Wilhelmsen, Man's Knowledge of Reality, Prentice-Hall New Jersey 1956, p. 25.

[p. 52]

Ik denk dat als de Club van Rome ooit substantiële resultaten wil behalen men eerst eens alle kennis die er tot dusverre is opgedaan over de mind machine in een computer zal moeten stoppen. Want uiteindelijk komt het erop aan wat de mind met het milieu doet, daar en daar alleen ligt de kern van het milieuvraagstuk. Zoals C.G. Jung de ramp van Hirosjima als een mind-probleem identificeerde.

Het toestel vloog recht over Amerbos.

Er schijnt weer kinderachtig gedoe aan de gang te zijn of de ddr aan Stockholm kan deelnemen of niet. Als ware East-Germany van de aardbodem weg te denken.

Verdiep me in Daniel Levs The Transition to Guided Democracy: Indonesian Politics 1957-1959.⁷⁴ Hij wijdt een hoofdstuk (pagina 46) aan de persoonlijkheid van Bung Karno. Hoe doen wetenschappers zoiets vanuit Berkeley, California? ‘A shrewd, charming, and energetic man,’ schrijft Lev, ‘admired for those qualities by friends and enemies alike, Sukarno appears to be the archetype of the pure politician, far more interested in power and leadership than in particular policy goals and broad objectives (...). It is often very difficult to assess Sukarno's motives, for despite his outgoing character he plays a cautious and solitary political game. He has no permanent and intimate political friends or confidants.’

Waar haalt zo'n man een dergelijke mening over Bung Karno vandaan? Uit personal observation? Heeft ook hij Bung Karno een aantal jaren van nabij meegemaakt en geobserveerd? En hoe vertrouwelijk was de president tegenover de Amerikaanse professor? Lev schreef zijn studie voor 1967, toen Bung Karno gelaten afstand deed van zijn rechten en prerogatieven als staatshoofd juist omdat hij zijn persoonlijke macht en zijn presidentschap als secundair beschouwde ten opzichte van een nog groter bloedbad dan Suharto reeds had aangericht. Hij offerde die macht en het presidentschap op om levens te behouden. Zijn vrienden en aanhangers stonden gereed de strijd tegen de rechtse generaals aan te binden. Bung Karno zei: ‘Nee, niet om mij.’ Hij trok zich eervol terug en werd vervolgens voor deze laatste aan het vaderland bewezen dienst door Suharto en de zijnen doodgetreiterd.

Ben wel benieuwd naar Stockholm.

De nos plaatste me veel te ver van het centrum in het Esso Motor Hotel. Bij aankomst stelde een medereiziger K. van der

74 Daniel Lev, The Transition to Guided Democracy: Indonesian Politics 1957-1959, Modern Indonesia Project, Department of Asian Studies, Cornell University, Ithaca, New York 1966.

[p. 53]

Zwiep van Elsevier zich voor. In de vn-bus naar het hotel ontmoette ik prof. dr. F.A. van Baren, secretaris-generaal van een internationale vereniging van bodemkundigen. Hij voelde zich in die functie ‘een soort U Thant.’ Hij vond Luns altijd wel geestig. Dan weet je het verder wel.

5 juni 1972

Stockholm

Stralend zonnig weer. Zweden deed me aan Zwitserland denken, twee landen die de Tweede Wereldoorlog hebben ontlopen. Ging naar het oude parlementsgebouw. De eerste autoriteit die ik langs zag komen was de Zweeds koning omringd door agenten op motorfietsen. Stockholm is een zee van lange blonde haren, zowel boys als girls. Quite sexy, en niet vulgair, zoals in Greenwich Village in New York.

Woonde een press briefing bij, maar bracht het grootste deel van de dag op terrasjes in de zon door.

Ik besloot 's avonds het laatste deel terug naar het hotel over een landweg te gaan lopen. Er stonden twee jonge jongens langs de kant. We raakten in gesprek. Ze wandelden mee op. Twee jonge binken, Leif en Per-Ove. Ze deden aan bodybuilding. Het was niet duidelijk waar ze vandaan kwamen en waar ze naartoe op weg waren. Ze kwamen mee naar mijn kamer. We dronken bier. Uiteindelijk bleven ze in het andere bed slapen, na een behoorlijke douche te hebben genomen, want ze stonken verschrikkelijk.

6 juni 1972

Bung Karno's geboortedag.

Na een paar uur slapen met Leif en Per-Ove in het andere bed, merkte ik dat ze bleven tollen en draaien omdat ze kennelijk niet genoeg plaats hadden. Ik stelde voor beiden matrassen op de grond te leggen, zodat we alle drie meer ruimte kregen. Ik zorgde er voor dat Per-Ove, met het lekkerste lijf, in het midden kwam te liggen. Jammer dat zijn smoel en mond mislukt waren, want zijn body voelde strak, gespierd en super aan. Ze moeten allebei zo groen als gras zijn geweest. Er gebeurde verder eigenlijk niets. Ik wilde ze vanmorgen toch wel weer snel kwijt. Onaardig misschien, maar twee vijftienjarige Zweedse jongens op mijn kamer is ook niet alles.

Ze zijn hier quite body conscious. Ze hebben over het algemeen prima lijven. Ze zijn met de warmte ook vrij snel met hemmetjes uit en laten zien wat je hebt. Er wordt, denk ik, ook flink aan sport en bodybuilding gedaan.

[p. 54]

Heb me maar eens aangesloten bij het vaderlands gebeuren. Gezamenlijk eten met de zes andere correspondenten en een ontmoeting en gesprek met minister Stuyt van Milieubeheer. Zijn persman vroeg mij: ‘U bent hier niet in een speciaal verband?’

‘Wel degelijk meneer, in nos-televisie-verband.’ Hij hield meteen zijn bek en keek op zijn neus. Idioot. Altijd weer hetzelfde liedje. Vijandigheid en waarom? Om Luns?

Er schijnt een juffrouw van de vara gearresteerd te zijn die stenen in haar tas had om ruiten in te gooien.

De persconferentie van de minister in Hotel Amazantan was een trieste zaak. Hij werd door medewerkers van Trouw, de Volkskrant en de vara-radio meedogenloos aangevallen. Hij kreeg het zelfs te verduren met wat de Amerikanen in Vietnam deden en wat zou Nederland doen als Washington zich bij de Stockholm-besluiten zou aansluiten om verdere vernietiging van milieu in Zuidoost-Azie te helpen voorkomen? Wat zijn uw persoonlijke gevoelens? Wat heeft zo'n resolutie voor waarde als de vs deze met voeten treden? Staat u achter Olaf Palmes verkapte veroordeling van Amerika? Minister Stuijt is een stuntel. Hij zat met de mond vol tanden. Het was hatelijk en pijnlijk. Stuijt zei bijvoorbeeld: ‘Ik ben maar een eenvoudige arts.’ De vara- man: ‘Maar u bent ook minister.’

Later sprak ik onder vier ogen met de juridische adviseur van de minister. Ik zei geschokt te zijn geweest door de generation gap tussen de minister en de sterk gemotiveerde jonge verslaggevers. Ik zei van mening te zijn - en trok een parallel met de nazi-tijd - dat bewindslieden meer menselijke warmte en meer begrip voor deze tijd dienden op te brengen, want het waren de jongeren die het varkentje van het milieu kregen te wassen. Blijft wel de vraag waarom de achtbare collega's er onderwerpen met de haren bij sleepten, waar een minister van Milieuzaken nauwelijks namens de regering antwoord op kon geven.

7 juni 1972

Lees Only One Earth door Barbara Ward en René Dubos.⁷⁵ ‘Man inhabits two worlds. One is the natural world of plants and animals, of soils and airs and waters which preceded him by billions of years and of which he is a part. The other is the world of social institutions and artifacts he builds for himself, using his tools and engines, his science and his dreams to fash-

75 Barbara Ward, René Dubos Only One Earth, A Pelican Book, Penguin Books, Londen 1972. An unofficial report commissioned by the Secretary General of the un Conference on the Human Environment.

[p. 55]

ion an environment obedient to human purpose and direction,’ aldus begint het eerste hoofdstuk.

Barbara Ward studeerde politics, economics en filosofie in Oxford. Dubos heeft een onduidelijke achtergrond, maar neemt een prominente plaats in onder Amerikaanse wetenschappers. Zij noemen hun beschouwing (pagina 35) man makes himself. Was het maar zo. De omgeving waarin we geboren worden en opgroeien ‘maakt’ ons. Weet er ook geen antwoord op, maar deze beschouwing bevredigt mij niet.

Zit in de zon bij het hotel. Mijn vader zou dit boek verslonden hebben. Ik zit naar die eindeloze blauwe lucht, of hemel, te kijken waar alle vaders op de een of andere manier in verdwijnen. Misschien is het mijn innerlijke stem, die weigert hem in die eeuwige stilte te laten opgaan. Op een of andere wijze probeer ik hem binnen mijn soul complex levend te houden.

Een mooi bruin en wit gevlekt paard galoppeerde vanmorgen hier langs de snelweg. Een jongen stopte zijn bestelauto en rende erachter aan. Een oude man in een vrachtauto stopte eveneens en produceerde een touw zodat het dier, dat inmiddels door de jongen werd gekalmeerd, kon worden weggevoerd. Van verre kwamen vier meisjes aangehold om het paard op te halen. Ik voelde me aangetrokken tot de drie hoofdrolspelers van de eenakter, de blonde jongen, de oude man en het arme weer gevangen paard.

Luisterde naar een toespraak van de bioloog, Barry Commoner, directeur van het Center for Biology of Natural System aan de Washington University in St. Louis. Hij benadrukte dat ‘the root of all causes of crisis is not how men interact with nature, but how men interact with each other.’ Prima: maar dit is pas de helft van het verhaal. Voor het milieu onder de loep wordt genomen zal men man zelf moeten tackelen. Commoner: ‘Therefore we must solve problems of poverty, racial injustice and war.’ Nee, niet daarom. Je lost armoede, rassenongelijkheid en oorlog niet op door te bestuderen hoe ‘men’ met elkaar omgaat. De oorsprong van alles begint bij man zelf, bij a man. Bij de psyche van die ‘man’. Dat is het enigma aller enigma's.

Liep tegen professor Carroll Wilson van het Massachusetts Institute of Technology aan. Hij zit in het uitvoerende comité van de Club van Rome en vertelde dat deze organisatie in de vs bij lange na niet zo aansloeg als bijvoorbeeld in Nederland. Hij begint zelf op het mit met een seminar over The Transition towards economic equilibrium. Professor Jay Forrester was nu aan een national computermodel voor de vs begonnen.

[p. 56]

De receptie ter ere van de conferentie op het gemeentehuis van Stockholm was eigenlijk niet om te doen. Veel en veels te veel gasten en veel en veels te veel voer. De overdaad was zo overweldigend dat denkende aan Bangla Desh of Vietnam ik tegen een Indiase gedelegeerde opmerkte, dat het me te veel van het goede leek. Hij haalde zijn schouders op en zei: ‘Well, we have to eat (...).’ Hij wel. Ik ook. Maar de rest?

8 juni 1972

Nog steeds prachtig weer. 's Ochtends om 01.30 uur begint het hier al weer licht te worden.

Verschrikkelijke nachtmerrie over mijn vader. Hij had mijn tr-5 nodig, met tegenzin leende ik hem de auto. Toen ik hem weer wilde gebruiken, zei hij de auto nog nodig te hebben. Hij reed er weer mee weg. Ik was buiten mezelf van woede. Toen ik de auto eindelijk terugkreeg had deze een lekke achterband. Ik zei nooit meer iets met hem te maken te willen hebben. ‘Vroeger werd mij altijd van alles de schuld gegeven. Als ik wat nodig had kreeg ik het niet en nu heeft u mij een keer nodig.... Wat me het meeste in de war maakte was de onbeschrijflijke haat die ik voelde toen ik ontwaakte. Ik kon natuurlijk niet meer slapen en lag me af te vragen waarom ons in godsnaam dergelijke demonische dromen overkomen. Een paar dagen geleden heb ik hier nog opgeschreven dat ik voor mijn verjaardag rozen op vaders graf wilde leggen. Ik moet dit ook doen. Maar wat simmert er allemaal in het onbewuste, waar we niets van weten of besef van hebben? Men hoopt dat deze afval van de mind in dromen een uitweg vindt. Wat ligt er verder nog verborgen in de diepste spelonken van de ziel? Het lijkt op een constante bedreiging, want wanneer komen dergelijke onzalige zielenroerselen aan de oppervlakte? En wat vermengt zich ervan met ons actuele behavior?

Na een rot nacht viel ik na het ontbijt even in slaap en droomde ditmaal dat ik een Arabesque van Debussy voor Lex Poslavsky⁷⁶ speelde. Er zullen wel weer een dozijn verklaringen voor deze droom voorhanden zijn.

Om 10.00 uur spreekt prins Bernhard de vergadering toe. Ik heb voor de zon en buiten zijn gekozen.

De Telegraaf meldt dat minister Stuijt het met de kritiek van Olaf Palme eens is geweest. Dat is absoluut niet wat Stuijt heeft gezegd. Hij zei iets in die richting, maar deze uitspraak is in hoge mate tendentieus.

76 Mijn oom professor in de psychiatrie.

[p. 57]

Ga regelmatig naar de sauna in het hotel en doe oefeningen in de gymzaal. Weeg nog steeds 85 kilo (bloot).

Bestudeerde Maurice Strong in diens redevoering. Aurelio Peccei heeft hem tegenover mij ‘as a good man’ omschreven. Ben het er absoluut niet mee eens. Ik vind hem evasive. Hij maakt niet de indruk recht door zee te zijn.

Breng de dag verder door op de conferentie. Heb de film Bangla Desh gezien: geweldig. George Harrison is quite something. Bob Dylan is nu out of date. Was een paar maal zeer geëmotioneerd.

10 juni 1972

Vreemde dag. Mijn 47ste verjaardag. De natuur biedt stralende zon, maar ik voel me zeer alleen.

Heb verkeerde onderwerpen meegenomen om te lezen. Ik mis mijn piano. Ben eigenlijk al dagenlang zonder muziek.

Telefoneerde met mam en sprak ook met Theo die blijkbaar in Bilthoven is. Hij zei een kamer voor me gereed te hebben in zijn huis bij Bilbao.

Lig tegenover het hotel op een heuvel in het gras tussen de bloemen. Een wit en oranje vlindertje voert een vreugdedansje uit. Een vogel zit in een berk tegen mijn inbreuk te protesteren. Het is hier kalm en vredig. Als ik mijn ogen sluit staat Peter centraal in mijn mind. Een sprinkhaan springt op mijn boek. Na de lunch wandel ik in een heerlijk bos met zingende vogels en de lucht van hars en dennennaalden. Hoe ik me voel? Verdrietig over Peter. Maar tenslotte staan mijn dagboeken vol met niet haalbare kaarten en affaires. Ik zal het wel nooit leren om af te dalen tot het vulgaire niveau van de huis-tuin-en-keuken-mentaliteit van iedereen. Viel een uur in slaap in het bos. Later ben ik naar de stad gegaan en heb in de St. Jacobs kerk gebeden.

11 juni 1972

Het weer is om. Te lang mooi geweest. Gisteravond was er een ontvangst op de Nederlandse ambassade aangeboden door de ambassadeur en mevrouw baronesse van Haersolte. De uitnodiging was in de Franse taal gesteld. Ik schreef een briefje van verhindering. Ik hoor dat verschillende journalisten die maar doorgingen met zuipen, onder zachte dwang uit de bijeenkomst zijn gezet.

‘The individual should understand himself, schrijft Mitscherlich, ‘and his own behavior under the influence of excitation.’⁷⁷ Ga er maar even aan zitten. Wie in de hele wereld be-

77 Alexander Mitscherlich, Society without Father, Harcourt, Brace & World, New York 1965, p. 18.

[p. 58]

grijpt zijn eigen gedrag? Nietzsche schreef: ‘I did that, says my memory. I cannot have done that, says my pride, and remains inexorable. Ultimately it is my memory that yields.’⁷⁸

Toen ik bij uitwerken van mijn dagboekaantekeningen las dat ik bij een bezoek aan Nijenrode twintig jaar geleden aan een kapstok een trui zag hangen en die als in een flits me toe eigende en sedertdien al jarenlang met plezier heb gedragen, zei mijn geheugen me dat het waar was. Een gevoel van schuld en schaamte over de diefstal legde het echter af tegen mijn vastbeslotenheid de integriteit van mijn dagboek tegen iedere prijs te bewaren. Ik geef toe dat toen ik een aantal pagina's terug de notitie vond dat ik vroeger liever stiekem geld uit de brandkast van mijn ouders haalde dan een conflict over geld te krijgen of erom te moeten vragen, heb ik geaarzeld of ik dit misdadige gedrag zou weglaten en dus niet vermelden, zoals het nu in mijn dagboek staat. Ik besloot al gauw die slechtheid uit mijn jonge jaren juist niet weg te poetsen. Ook omdat ik weiger oneerlijk te zijn tegenover dit dagboek, mijn ouders, mijn verleden, dus tegenover mezelf.

De bbc heeft een film over de Club van Rome uitgezonden. Ze schijnen een gedeelte van mijn vorig jaar opgenomen gesprek met professor Jay Forrester van de nos te hebben gekocht.

Ben erg zuinig geweest. Heb nog 200 Kronen.

78 Idem, p. 19.

12 juni 1972

Om 08.30 uur belde Aurelio uit het Grand Hotel. Hij sprak over zijn ‘ordeal’ om morgen voor het Forum van de conferentie te moeten spreken.

‘Emotional impulses that threaten the status quo generally appear in the guise of prejudice.’ - Alexander Mitscherlich

Ben om 09.30 uur naar de vn press briefing gegaan. Er werd weer niets van enig belang gezegd. Dit soort bijeenkomsten zijn totaal vruchteloos. Zelden heb ik me op een internationale bijeenkomst dermate verveeld als hier in Stockholm. Afgemeten aan de trammelant die erover wordt gemaakt is het een schijnvertoning. Ik begreep niet waarom mijn naam niet op de lijst van geaccrediteerde journalisten voorkwam. Ik heb hierover uiteraard bij de vn-functionarissen op mijn poot gespeeld. Robert Sterneberg, de lul, die hier zogenaamd de liaison doet

[p. 59]

voor Nederland - hij is ervoor uit New York overgekomen - heeft dit feit bij andere Nederlandse journalisten rondgekletst. Zij kwamen er natuurlijk weer bij mij mee. Amateurs.⁷⁹

Liep tegen Aurelio aan. Hij was weer bezig contacten voor me te leggen met Oostenrijkse, Franse en Zweedse tv-producers. Jermen Gvishiani zou van 16 tot 23 juni in Parijs zijn, dit was een kans voor daf tot een gesprek. Ik liet dr. Peccei een artikel uit The Guardian zien over een nieuw boek van John Maddox, The Doomsday Syndrome: an assault on pessimism, zojuist gepubliceerd door Macmillan. Maddox vindt dat de Peccei's, Forresters, Meadows evenals Barry Commoner, Paul Ehrlich en René Dubos aan ‘een ziekte’ lijden. Dat is een zaak om bezorgd over te zijn. ‘Those suffering from the disease of pessimism may alienate the poor countries from the West. Their false warnings of catastrophe may distract us from short term problems, and, they may undermine our spirit,’ aldus Maddox. Aurelio zei letterlijk: ‘Let Maddox make an ass of himself.’

Omdat de Heilige Stoel hier is vertegenwoordigd en mijns inziens met buitengewoon antiquated filosofies naar de 21ste eeuw oprukt, ben ik maar eens gaan luisteren naar wat de press briefing van het Vaticaan zou opleveren. De woordvoerder waarschuwde dat de paus het standpunt innam dat bewapening de belangrijkste bron van vervuiling van het milieu in de wereld was. Ik dacht: man, waarom spreek je niet over de krankzinnig ongeremde bevolkingstoename als nummer een van de bron van vervuiling? Maar daar kwam hij ook op. Hij wilde niet ontkennen dat er geen verband bestond tussen ecologieproblemen en demografische druk. Maar waar het omging was de minds van mensen en hun attitudes te veranderen. Heel juist, maar dan moet je ook de morele, ethische en rationele uitgangspunten van de human condition bijstellen. Doet het Vaticaan dit?

Kwam terug in het hotel, deed de tv aan en een prachtige blonde Zweed zong liedjes met een gitaar. Een opkikker na een dreary day.

Russell Train heeft op 6 juni namens Amerika en Richard Nixon een rede uitgesproken, waar superschijnheilige passages in voorkwamen als: ‘I recall last Christmas standing on a magnificent stretch of lonely beach in the Bahamas, watching the great sea waves sweep in from the open Atlantic...,’ en meer van dergelijke onzin. Peking-gedelegeerden, die om te beginnen protesteerden dat Noord-Korea en Noord-Vietnam van deze milieuconferentie werden geweerd (wat ook bespottelijk

79 Altijd weer vroeg ik me af of er verband bestond tussen niet op een lijst van journalisten te staan en de aanwezigheid van Nederlandse diplomaten.

[p. 60]

is) benadrukten uiteraard hoe Amerika huishield in Zuidoost-Azië. De voorzitter van de Chinese delegatie zei op 10 juni bijvoorbeeld dat de Amerikanen ‘fanatically are using toxic chemicals and poisonous gas continuously.’⁸⁰ Hij vervolgde: ‘These barbarous atrocities on the part of the United States has resulted in massive killings of innocent old people, women and children as well as unprecedented and serious destruction of the human environment. Innumerable houses have been raised to the ground, great stretches of fertile land have been reduced to bomb craters, rivers and water resources have been polluted, forests and agricultural crops destroyed and certain biological species are faced with the danger of extinction.’ Het is duidelijk hoe de Zweedse televisie hierover denkt. Men toont de kletspraat van Russell Train gevolgd door wat de Chinezen hierover hebben te zeggen. Prima.

Tijdens het avondeten met de Oostenrijkse tv-producer Erich Steinitz merkte ik op dat de hele wereld het beste Engels kon leren volgens de één planeet-, één kuddegedachte. Erich vroeg: ‘Waarom geen Chinees?’ Dit leidde tot een escalatie van argumenten, waarbij ik mij op een gegeven moment hoorde zeggen: ‘Ach, wie weet bombarderen de sovjets China nog wel eens naar het stenen tijdperk terug.’ Een Noorse jongen aan onze tafel vond dit een dermate onacceptabele opmerking dat hij opstond en vertrok. Zo zie je maar hoe na vijftien jaar grotendeels in de vs te hebben gewoond je beïnvloed wordt door typisch Amerikaans denken en geklets in de ruimte. Ongemerkt, en gedeeltelijk in scherts, worden in de vs aan de lopende band dergelijke opmerkingen gemaakt. Je raakt haast ongemerkt met een dergelijke benadering van de wereld besmet. Ik nam vanavond het besluit me nooit meer te verlagen tot dit soort schertsopmerkingen met betrekking tot bombardementen en vernietiging.

De nos is altijd vol met verrassingen op het laatste moment. Ik werd opgebeld dat morgen Walter van de Kamp voor de nos arriveerde om op het laatste nippertje nog even een paar interviews over de conferentie te maken. Het moesten wat sfeerstukjes worden. Het was voldoende als een paar zinnige dingen konden worden gezegd waarom de conferentie is verlopen zoals zij was. Eerst dacht ik, laat ik dan ook maar een dag langer blijven. Maar waarom? Mijn tien dagen zijn om. Ze zoeken het maar uit.

80 Wat dat betreft hebben andere politieke leiders als Saddam Hussein in Irak een lichtend voorbeeld aan de Amerikanen zelf gehad, die zich in 1990-1991 plotseling opstelden als de bewakers van civilized behavior in this world.

[p. 61]

Newsweek meldt trouwens dat de Yanks iets nieuws hebben bedacht en wel smart bombs.

De Amerikaanse oorlogscommuniqués uit Vietnam roepen herinneringen op aan het Duitse oppercommando uit de Tweede Wereldoorlog. Overwinning na overwinning wordt steevast gemeld, maar in werkelijkheid draaien ze steeds verder de soep in. Sedert zes weken geleden het Noord-Vietnamese offensief werd ingezet zouden 35.000 vijandige soldaten zijn gedood en 300 tanks buiten gevecht gesteld. Deze ‘successen’ zijn voornamelijk te danken aan het vinden van vijandelijke doelen met gebruikmaking van televisiecamera's en laserstralen bij het afwerpen van bommen. Terwijl het vliegtuig zich van het doel afwendt, zoekt het projectiel automatisch het gestelde doel op. Waar de menselijke geest al niet toe in staat is.⁸¹

Er zijn natuurlijk voldoende bright minds in de vs die de waanzin van Vietnam inzien. mit-linguïst Noam Chomsky, Yale psychiater Robert Jay Lifton en de bioloog met een Nobelprijs, George Wald van Harvard, hebben weer eens de nacht op een politiebureau vastgezeten, omdat zij aan een anti-Vietnam-waanzin demonstratie deelnamen. Ze doen het toch maar.

81 Newsweek, 5 juni 1972.

13 juni 1972

Vannacht onweer. Vandaag regen. Mooi moment om te vertrekken.

[p. 62]

Indira Gandhi arriveert vandaag nog. Dus nog meer politieauto's met gillende sirenes.

Margaret Mead herinnerde zich dat ik haar had gefilmd met een cbs-crew ‘that was behaving badly.’⁸² Zij vond dat de conferentie redelijke vooruitgang boekte. ‘I completely condemn Vietnam,’ zei zij, ‘but it is nonsense to blame capitalism for pollution, as some people seem to be doing here.’ Ik vraag me dit af. Een verdediging van dit standpunt is mogelijk. Maar wat is het alternatief? Mevrouw Mead lijkt een tick te hebben met haar tong, zoals hagedissen dit kunnen doen.

Maurice Strong, de secretaris-generaal van deze conferentie, zegt op een persconferentie dat hij het begin heeft waargenomen van een nieuwe basis om wereldproblemen te bestuderen. Veel woorden en weinig substantie. Ik blijf deze man een mediocrity vinden. Hij mist ten enen male de diepe oprechtheid die bijvoorbeeld Aurelio Peccei uitstraalt. Strong heeft ‘public relations sincerity’. Het is wel aardig om naar een hippiekamp hier in Zweden te gaan kijken. Maar dan? Trouwens Aurelio heeft ook de neiging een stortvloed van woorden te gebruiken en wat gebeurt erna?

Maurice Strong bepleit ‘new codes of international Law, new codes of international Behavior - we zijn terug bij de beschouwingen van B.F. Skinner - and therefore the Conference will have succeeded if delegations manage to support and accept proposals in which it is stated that we will have to exceed sovereign and national rights in favor of international cooperation.

Margaret Mead spreekt de vergadering toe in een schitterend kort toespraakje, vol humor, maar ook vol cynisme. Ze maakte zelfs een laatdunkende toespeling naar de vele afgevaardigden en persmensen, die eigenlijk helemaal niet op deze conferentie thuis hoorden. Zij werd gevolgd door Barbara Ward, die zich ‘enormously encouraged’ voelde. Zij beschreef de conferentie als een ‘little short of a miracle in such a short time to have created so much awareness. Once the environment has become a citizen concern, it will become a Government concern.’ Ik denk dat het trouwens andersom werkt.

Ik heb voor de Nederlandse journalisten om 16.30 uur een speciale ontmoeting met Aurelio Peccei belegd. De lul van de Volkskrant vroeg: ‘Wat gaat Peccei zeggen?’ Collega Roos van De Telegraaf stelde ik persoonlijk aan Aurelio voor. Nu moeten ze het verder zelf maar uitzoeken. Ik vertrek.

82 Zelf herinner ik me mijn eerste ontmoeting met dr. Margaret Mead in 1968 helemaal niet meer, althans nu in 1991.

[p. 63]

Ook sprak premier Indira Gandhi haar rede ‘Man and his Environment’ uit. Zij vertelde te zijn opgegroeid met ‘a sense of kinship with nature in all its manifestations (...). One cannot be truly human and civilized unless one looks upon not only all fellow-men but all creation with the eyes of a friend. Throughout India, edicts carved on rocks and iron pillars are reminders that 22 centuries ago the Emperor Ashoka defined a King's duty as not merely to protect citizens and punish wrongdoers but also to preserve animal life and forest trees (...).’ Mevrouw Gandhi wees voorts op de enorme verscheidenheid en verdeeldheid van mensen en werelden op deze kleine planeet: ‘where still is no recognition of the equality of man or respect for him as an individual. It has been my experience that people who are at cross purposes with nature are cynical about mankind and ill-at-ease with themselves. Modern man must re-establish an unbroken link with nature and with life. He must again learn to invoke the energy of growing things and to recognize, as did the ancients in India centuries ago, that one can take from the Earth and the atmosphere only so much as one puts back into them.’ Wie ik eveneens ontmoette was Leeflang, vroeger redacteur van Het Algemeen Handelsblad en nu bezig met milieuproblemen. Hij vertelde dat Henk Hofland hem zijn baan bij de krant onmogelijk had gemaakt. Hij zei me niet veranderd te vinden. ‘Zeventien jaar geleden zei je ook al “ik heb een goed idee”, maar je zei niet wat.’ Ik dacht wat bedoelt de man? Ik barst van de ideeën en tracht ervan uit te voeren wat ik kan.

Vanuit de lucht is het Zweedse landschap schier eindeloos gevuld met bossen. Prachtig deze tijd van het jaar. Meren en sparren: alles ziet er fris en pollution free uit.

Terug op Amerbos belde ik eerst Peter. Er waren gelukwensen voor mijn verjaardag van broer Theo, mejuffrouw Boekhoudt (voor wie ik nog steeds ‘Beste Wim’ ben vanwege de Luns-affaire), Richard Thieuliette en Casper van den Wall Bake. Casper sloot een werkstuk in geschreven in opdracht van Th.F. Warffemius, leraar maatschappijleer aan de Hogere Bosbouwen Cultuurtechnische School in Arnhem. Het document draagt de titel De toekomstige maatschappij bezien vanuit de standpunten voortvloeiend uit het Rapport van de Club van Rome. Hij schreef het samen met Martin Duisterwinkel. Ben er blij mee. Casper belde trouwens. Hij heeft nog twee weken examens, dus zal ik hem wel niet zien. George de Mohrenschildt is bang dat we zijn tapes gebruiken en hij geld zal mislopen.⁸³

Dank de hemel thuis te zijn. Piano.

83 Zie bijlage 11 (brief van twee pagina's).

[p. 64]

14 juni 1972

Amsterdam

Koud en bewolkt.

Casper waarschuwde dat er over me was geschreven. Inderdaad had de Volkskrant op 10 juni meegedeeld dat de regering en het kabinet overwogen een onderzoek naar de zaak-Nieuw-Guinea te laten instellen. De Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis heeft in een brief aan premier Biesheuvel laten weten op welke voorwaarden een dergelijk onderzoek zou kunnen worden uitgevoerd. Ook Gerard van den Boomen had opnieuw een editorial aan de zaak gewijd.⁸⁴

Bracht twee goddelijk ruikende rozen naar het graf van mijn vader. Tranen.

Mam was bijna affectionate. Dinsdagavond was broer Hendrik uit Zwitserland terug naar Kaapstad gevlogen. Ook broer Theo schijnt at a loss te zijn wat zijn motieven waren. Maakte met mam een rit naar Maarsbergen, waar ze intens van genoot. Zij vond een foto van mijn vader die zij vergroot wil hebben.

Bernard Person schrijft dat zijn vingers jeuken om een boekje over Kurt Waldheim open te doen, ‘wiens benoeming meer en meer een ramp blijkt te zijn. Maar voor wie zou ik dit kunnen schrijven?’ Ik belde André Spoor. Hij reageerde: ‘Dat is onzin,’ en wilde een dergelijk verhaal van Person dan ook niet hebben. Wie anders?⁸⁵ Person heeft zijn lichte Amerikaanse korte stukjes, de grabbelton, opnieuw aan Brugsma van de Haagse Post aangeboden. Hij hoorde er niets op.

(Waarom er vier dagen ontbreken is onduidelijk.)

84 De Nieuwe Linie, 14 juni 1972.

85 Ik zag met verdriet dat Person uitgerangeerd raakte vanwege zijn leeftijd. Hij werd afgedankt door de collega's.

18 juni 1972

Gisteravond laat was ik in het Vondelpark. Het is belangrijk wat je daarbij draagt. Ik had Frye boots, jeans en een oud legerjack aan. Dan kunnen ze blijkbaar niet van je afblijven. Liep in de bosjes tegen een violist aan met zeer losse handen (vingeroefeningen). Maar uiteindelijk bij de auto ontmoette ik Leo, een heerlijk kroeldier, waar ik de godganselijke nacht van genoten heb. Hij vertelde een nachtmerrie te hebben gehad waarbij hij tussen twee treinen bekneld was geraakt. Heb hem vanmorgen naar de Stadionweg teruggebracht.

(Maakte slechts een fout: 18 juni moest 15 juni zijn.)

[p. 65]

16 juni 1972

De Fiat-directeur die in Argentinië was ontvoerd is nu toch vrijgelaten.

De heer Van Veen bij uitgeverij Van Hoeve vond mijn boek zeer leesbaar, maar hij had het nog niet inhoudelijk bestudeerd. Wat betekent dat?

Ging naar Den Haag voor de persconferentie van premier Biesheuvel. Een anp-journalist vertelde dat hoofdredacteur Joop Baggerman over mijn persconferentie met André Spoor indertijd had gebeld. Er was een kort bericht over op het net gezet. Andere hoofdredacties hadden zich beklaagd waarom er niet meer informatie over mijn persconferentie was gegeven. De affaire was zelfs in het college van hoofdredacteuren aangekaart. De klootzakken. Het anp is niets anders dan een soort overheidsfilter op wat de kudde wel of niet mag weten. En het zogenaamde college van hoofdredacteuren zijn ook maar een stelletje zwijmelaars. Geen wonder dat ik er niet in zit.

Omdat Kees Bastianen van de Volkskrant er niet was heb ik zelf Biesheuvel gevraagd, waarom het zo lang duurde voordat onderzoek naar Nieuw-Guinea geformaliseerd zou worden. Nog al aardig antwoordde hij: ‘Dat is mijn schuld. Maar we zijn er nog niet aan toegekomen. Het gaat om die wettelijke bepaling over het vrijgeven van notulen na 25 jaar (...).’ Hij hoopte er volgende week meer over te kunnen zeggen. Eigenlijk was de enige compensatie voor het gaan naar Den Haag de mooie zomerse avond.

Bruckner.

18 juni 1972

Ben met mam naar de Koertoren in Rhenen gereden. Zij was er voor het laatst acht jaar geleden met vader geweest. ‘Dan wandelden we langs dit pad met de honden.’ We hebben copieus gedineerd. Ik trakteerde voor mijn verjaardag. Broer Hendrik had haar gezegd zijn erfdeel aan Theo te zullen nalaten. We spraken over het voortzetten van het geslacht, en zelfs een dochter zou volgens haar betekenis hebben. We reden terug via Renswoude. Gaf haar een doos rode bessen. Over een paar dagen is zij 76 jaar. ‘Je merkt er niets van. Ik kan alles nog,’ zei ze.

‘Marry and have children,’ aldus Bernard Shaw, ‘then you will not ask from works of art what you can get only from life.’ Willem Brugsma vraagt president Georges Pompidou op televisie in voortreffelijk Frans - ik doe het hem niet na - wat hij er van vindt dat Joseph Luns zo'n wantrouwende houding te-

[p. 66]

genevor de Sovjet-Unie inneemt. ‘Een secretaris-generaal van zo'n organisatie behoort wantrouwend te zijn,’ aldus Pompidou, ‘want anders was hij geen goede secretaris-generaal. Zelf ben ik het niet,’ aldus de Franse president.

19 juni 1972

Het blad Sovjet-Rusland heeft Luns ervan beschuldigd ‘een spaak in het wiel van de geschiedenis te steken. Mensen die achteruit kijken kunnen de geschiedenis slechts compliceren.’ Hofland doet in de nrc maar even net of Brugsma geen gesprek met de Franse president heeft gehad. Het viel me trouwens op dat koningin Juliana mevrouw Pompidou formeel begroette en dat de laatste geen hartelijke ‘pakkerd’ kreeg zoals mevrouw Suharto te beurt was gevallen.

20 juni 1972

Na verschrikkelijk geploeter is het werkstuk van Croiset eindelijk gereedgekomen in het Engels: 68 pagina's.

Wat Biesheuvel betreft: als je niet zou weten dat die man eerste minister was, zou je denken: een schrander boertje uit Medemblik in zijn trouwpak.

Anthony Lewis is ook in Stockholm geweest. Hij is kennelijk tot het denken van de Club van Rome bekeerd. Hij citeerde Margaret Mead en Barbara Ward. Mevrouw Mead had gezegd dat we eindelijk begonnen in te zien dat de biosfeer van grond, water en lucht ‘finite qualities’ had en dat er een revolutie in denken nodig was vergelijkbaar met de revolutie van Copernicus. Mevrouw Ward had de gedachte geopperd dat er grenzen waren aan alles en dat we een begin dienden te maken met na te gaan hoe, wat er was het beste verdeeld kon worden: ‘To act without rapicity, to use knowledge with wisdom, to respect interdependence, to operate without hubris and greed are not simply moral imperatives. They are an accurate scientific description of the means of survival.’⁸⁶ Precies.

Om 14.00 uur ontmoette ik officier van justitie J.J. Abspoel over mijn klacht tegen De Telegraaf. De man ontpopte zich als a nice guy. Hij begon met minstens zes zaken tegen De Telegraaf voor te lezen, die de afgelopen maanden waren geseponeerd. Hij voelde eigenlijk ook niet zoveel voor mijn klacht tegen Peter Zonneveld. Ik heb daarop alle registers opengetrokken en een gepassioneerde redevoering afgestoken. Hij was er van overtuigd dat Henk Hofland schuldig was. ‘Waarom heeft hij dat

86 Herald Tribune, 20 juni 1972.

[p. 67]

gedaan?’ vroeg de officier. Ik zei hier ook geen antwoord op te hebben, maar legde uit dat ik emotioneel hier problemen mee had, omdat hij een van mijn langdurigste vrienden was. Hij zag geen mogelijkheid voor een aanklacht vanwege smaad, maar de list die was gebruikt om foto's te maken zonder dat iemand dit zag of wist bood mogelijkheden. ‘Dat vind ik een aardige zaak,’ zei hij nota bene. ‘Dan moet ik eerst die wet grondig bestuderen. En mocht H. Goeman Borgesius worden vrijgesproken, dan heb ik nog altijd het prerogatief om tegen de pers te zeggen het een schoftenstreek te vinden.’ Vervolgens las hij me gedeelten voor van wat Peter Zonneveld tijdens het verhoor had gezegd, ‘maar die kan natuurlijk liegen,’ aldus de officier. Zonneveld had zelfs gezegd een camera om zijn schouder te hebben gehad toen hij mijn huis binnenwandelde. Pas nadat hij ons over Luns had horen spreken had hij snel wat foto's genomen, zich realiserende dat het een news story was. Wat een ongehoorde leugen. Het lijkt wel alsof ze van tevoren afspraken maakten, Hofland en Zonneveld, om er een news story van te maken.

Rob Kopuit had, tot mijn stomme verbazing, getuigd (onder ede) dat Marianne en Zonneveld zelfs camera's hadden verwisseld. Maar wie weet hebben zij dit gedaan toen ik uit de kamer was. Maar dan hadden de Russen dit toch ook moeten opmerken? Abspoel zegde toe een gerechterlijk vooronderzoek te zullen gelasten. Ik vroeg hoe lang dit allemaal nog zou duren. Het kon pas a.s. september beginnen. ‘Ik zal bovendien een rechter uitzoeken, die de pest heeft aan De Telegraaf,’ aldus Abspoel, ‘maar dit blijft dus onder ons.’ Ik verliet hem met de overtuiging dat hij zin in de zaak had gekregen. Ging nog even terug om te vragen of ik de pers mocht meedelen dat hij Zonneveld ging onderzoeken. ‘U bent journalist, gaat u gang.’ Ik belde het anp.

Om 17.00 uur nam ik een toestel naar Parijs.

Ik blader door een pocket van Peter Polomka, een Australische journalist, die Indonesia since Sukarno schreef.⁸⁷ Informatief en up-to-date. Wemelt van de details. Begin 1967, bijvoorbeeld, kreeg Suharto steeds meer met Sukarno-aanhangers te maken. Admiraal Muljadi, nu ambassadeur in Moskou, zou tegen Suharto hebben gezegd: ‘If Bung Karno decides to resign of his own accord, that's okay. But if he is put on trial before the military tribunal, the Navy will strike out and declare war.’ Ook generaal Sutjipto - mij eveneens uitstekend bekend - had ver-

87 Peter Polomka, Indonesdia since Sukarno, Penguin Books, Middlessex, England 1971.

[p. 68]

klaard: ‘The police still defends the status of Bung Karno. If it is instructed by Bung Karno to move, the police will move!’⁸⁸ Ik heb ook steeds onderstreept dat indien Sukarno dit had gewild, hij het op een confrontatie met Suharto had kunnen laten aankomen, maar dit zou tot een volledige burgeroorlog hebben geleid. China, de Sovjet-Unie en andere derde wereldlanden zouden Bung Karno hebben gesteund, de cia natuurlijk Suharto. Er zou in Zuidoost-Azië een Vietnam bij zijn gekomen.

Parijs ligt me duizendmaal meer dan Stockholm. Had alweer meteen een neger aan mijn staart. Hij wist ‘un petit hotel’ waar geen papieren nodig waren. Andere keer maar.

88 Peter Polomka, idem, p. 91.

21 juni 1972

Hotel Vendôme

Clear sky, stralend weer.

Telefoneerde mam voor haar verjaardag in Bilthoven. Daar was het als gewoonlijk verschrikkelijk slecht weer.

Aurelio Peccei was in het Crillion Hotel maar ook hij kon dr. Jermen Gvishiani niet vinden. Hij was er nog mee bezig, maar ik reageerde door te zeggen: ‘That are the risks of the trade.’ Ik had hem de uitnodiging van daf willen overhandigen. Aurelio zei ook dat vermoedelijk op 6 of 7 juli in Londen de overeenkomst over het System Analysis Institute tussen Oost en West - waar hij met dr. Gvishiani en dr. Philip Handler zich met man en macht voor hadden ingezet - getekend zou worden. De Fransen waren gekant tegen vestiging in Wenen. Rome was ook een mogelijkheid. Dr. Gvishiani had het voorzitterschap aanvaard: ‘But you never know with the Russians whether it will really happen,’ voegde hij eraan toe.

Hoe had hij de Stockholm Conferentie ervaren? ‘Rather gloomy. When the developing nations led by China keep insisting, that the developed nations have to compensate for pollution they cause and pay most of the costs for present damage as well for damage caused in the past, then this thing will drag on for ever and no solution will be really possible,’ zei hij. ‘It will all become clear within the next three or four years. Hij wees me op pagina 7 van Le Figaro van vandaag, met een artikel van Robert Lattes over het mit-rapport en de Club van Rome.

Kocht voor mam in de Rue Rivoli een zachtroze sjaal. En brandde twee kaarsen in de Madeleine. Ik zie geen kans me te concentreren wanneer een juffrouw op hoge hakken klikklakt door de kerk.

[p. 69]

Er hebben vijf voormalige cia'ers ingebroken in het hoofdkwartier van de Democratische Partij in het Watergate gebouw in Washington. Crooks all around. Intussen vervolgt Nixon zijn guerrillaoorlog in Vietnam en stuurt minister Laird naar het Congres om meer geld te vragen voor meer bommenwerpers en raketten. En het ziet er naar uit dat hij zijn zin krijgt.

Reis met Anton Veldkamp van De Telegraaf terug naar Amsterdam. Hij was met een fotograaf van Stevens en Magielse samen. Ze vonden allebei dat koningin Juliana steeds vreemder doet.⁸⁹ Hij begon echter meteen met enthousiasme over president Sukarno te spreken. Emile van Konijnenburg had hem bij de president geïntroduceerd.⁹⁰ Anton gaf verre de voorkeur aan Bung Karno ‘dan die droogkloot Suharto.’ Ik zei hem best aan Dewi te willen voorstellen, opdat hij haar huwelijk zou kunnen fotograferen. Ik vertelde de vervolging van H. Goeman Borgesius en Peter Zonneveld door te zetten. Hij was het eens dat ze deze keer te ver waren gegaan. Intussen bleef ik op mijn quivive en wist ik dat ik de man natuurlijk nooit kon vertrouwen. Veldkamp is nu 23 jaar bij De Telegraaf. ‘Ik ben het ook lang niet altijd eens met wat ze doen.’ Hij zei bij Bung Karno te zijn geweest, toen hij eigenlijk al gevangen was. Ik dacht aan Wisma Jaso. Hij bleek echter Bogor te bedoelen toen de president nog grotendeels kon doen en laten wat hij wilde.

Was tegen 16.00 uur in Bilthoven. Mam leek me triest. En ook moe. Maar - ik dacht er later in bed over - wanneer je 76 wordt begin je waarschijnlijk ook verjaardagen af te tellen. Er was een telegram van broer Hendrik uit Kaapstad. Theo had een kaart gezonden. Maar misschien was ik zelf wel triest bij het zien van een steeds ouder wordende moeder. Bij het afscheid was mam weer erg affectionate. Voelde me machteloos. Peter belde tegen 17.00 uur op om haar te feliciteren, terwijl ik er al was. Dit verraste haar. Zelfs het schrijven van deze simpele regels maakt me triest. Er waren enkele familieleden, ook tante Jetty, maar dat interesseerde me niet. Zou het liefst met haar alleen hebben willen gaan eten.

Kreeg een brief van Alfred Nöth uit Würzburg. Eerst had ik geen idee wie hij was. Maar misschien is hij die lifter, die ik vorig jaar vanuit Baarn meenam en die hier is blijven logeren. Ben het totaal vergeten. Kan me zelfs niet herinneren hoe hij eruit zag.

89 Zij hadden haar tijdens het staatsbezoek aan Georges Pompidou op de voet gevolgd.

90 Gelukkig heb ik voor mijn eigen entree bij Bung Karno gezorgd en van niemand een introductie gevraagd: zie Memoires 1953-1957.

[p. 70]

22 juni 1972

Vanavond in de Kloosterhoeve, Harmelen bijeengekomen met Gerard Croiset, Carel Enkelaar en Kees Buurman om de moord in Dallas op jfk opnieuw te bekijken. Ik vertelde hem zijn boek niet zo bijzonder te vinden. ‘Tenhaeff vindt het ook rotzooi,’ zei hij, ‘maar hij publiceert er wel stukken uit. Croiset vervolgde: ‘Mijn naam kan mij niets schelen; het gaat om de parapsychologie.’ Ik geloof dit. Het onweerde.

Croiset verklaarde opnieuw dat George de Mohrenschildt zich zou verspreken en binnen een half jaar⁹¹ zou verklaren, waar meerdere mensen bij zouden zijn, dat hij betrokken was geweest bij de moord op jfk. Dit zou gebeuren in een zaal waar werd gedronken. Acht personen waren erbij aanwezig: ‘overigens geen beste jongens.’ Hij sprak ook weer over Cubanen betrokken bij Dallas. Wij vroegen of hij de uitspraak deed ter gelegenheid van een reünie. ‘Nee,’ antwoordde Croiset, ‘het was noodzakelijk dat ze weer bij elkaar kwamen.’ Drie van de moordenaars waren reeds dood, maar de belangrijkste moordenaar leefde nog.

Robert Kennedy had al lange tijd een zeer slechte verhouding met J. Edgar Hoover van de fbi. De Federale Recherche was zijns inziens veel te gekleurd bezig en stond niet open voor feiten. rfk wilde rücksichtslos feiten weten. Hoover meende het vaderlandse belang te moeten dienen. Kennedy zou plannen hebben gehad die in de ogen van Hoover gevaarlijk voor het land zouden zijn geweest. jfk zou bereid zijn geweest een atoombom tegen Cuba te gebruiken om de communistische krachten in Latijns-Amerika tegen te gaan.

Wij vroegen of Hoover wist hoe de Dallas-affaire in elkaar zit. ‘Niet voor 100 percent,’ antwoordde Gerard, ‘maar voor 70 percent. De fbi is ook op de hoogte van onze rapporten.’ In sommige regeringskringen is men niet op de hoogte. In andere wel. In Texas weten ze veel meer van de Dallas-moord dan in New York. ‘Er zit in Dallas nog steeds dat kleine kereltje met dat brilletje,’ zei Gerard. ‘Hij lijkt op die filmacteur Peter Lorre. Hij zei dat de man nu 51 jaar was en in een buitenwijk woonde. Hij was een justitieel ambtenaar.’ Dat was een vriend van Jack Ruby⁹², een dikke man van 48 tot 52 jaar, 1,78 meter lang, van beroep bokser of worstelaar, ook nog in leven. Hij was een voormalige cowboy, die een tijdje als kelner had gewerkt. Daarna is hij in de showbusiness gegaan. Hij heet Henry of

91 Uiteindelijk zou George de Mohrenschildt zich pas in 1977 verspreken en zijn betrokkenheid aan mij kenbaar maken.

92 De moordenaar van Lee Harvey Oswald.

[p. 71]

Harry. Hij heeft nog steeds een nachtclub in de buurt van een kathedraal in Washington dc. Naast die club zit een juwelier. De moordaanslag op gouverneur George Wallace van Alabama had niets met Dallas te maken. Volgens Croiset was dat meer een nasleep omdat het in Texas immers ook was gelukt. De aanslag op Wallace was gericht op het zaaien van warboel. In Dallas had een organisatie achter de moordaanslag gestaan.

We vroegen Gerard of hij dacht dat uiteindelijk de moord in Dallas in de openbaarheid zou komen. Hij antwoordde beslist ‘ja’. En over hoeveel tijd. ‘Dat weet ik niet; misschien in twaalf jaar.’ Hij ‘zag’ dat er papieren op tafel zouden komen. ‘Dus uitkomen doet het toch, ook zonder mij. Ik doe dit alleen, niet omdat mijn naam me iets kan schelen, maar als dit experiment zou slagen, dan zou men mijn boeken meer lezen en dan zou ik in staat zijn de parapsychologie werkelijk te dienen. Dat is mijn enige doel. Eigenlijk kan me helemaal niet schelen wat er in Dallas is gebeurd.’

Daarna vertelde hij dat als er in de toekomst iemand zou overlijden er bij een notaris stukken boven tafel zouden komen. ‘Daar komt de ontknoping van Dallas uit voort. Eerst zal men nog proberen om die stukken te verzwijgen.’

‘Senator Edward Kennedy weet niet hoe het zit,’ aldus Gerard. ‘Ook niet welke de rol George de Mohrenschildt heeft gespeeld. Jeanne de Mohrenschildt weet 85 percent van de affaire. Ik ben er ook heilig van overtuigd dat Lyndon Johnson er iets van af wist. Evenals J. Edgar Hoover vond hij dat jfk te gevaarlijk was voor het land. Er zijn te veel hoge pieten bij die zaak betrokken. De fundamenten van Amerika zullen schudden wanneer het eenmaal bekend wordt.’

Enkelaar en Buurman waren van mening dat we al het tot dusverre verzamelde materiaal zouden moeten catalogiseren. Kopieën zouden op een veilige plaats moeten worden bewaard. Gerard pakte de 68 pagina's vertaling aan zonder een woord van dank of iets dergelijks. Hij mist zelfs een embryonale aanleg voor savoir vivre.

23 juni 1972

Nadat Croiset was vertrokken praatten Enkelaar, Buurman en ik nog na. Zij begrootten een operatie Dallas op vijf ton. Waar dit geld te vinden? Bavaria television? Besloten werd dat ik er een balletje over zou opgooien bij Aurelio Peccei. Die ziet ons komen!

Anton Veldkamp vertelde - en André Spoor bevestigde dit later - dat Henk Hofland Peter Zonneveld met Marianne van het

[p. 72]

Hilton Hotel gewoon zou zijn tegengekomen. Hij had aanvankelijk alleen Zonneveld mee naar mijn huis gevraagd, omdat hij de fotograaf niet bij Marianne achter had willen laten zodat die ‘het terrein’ alleen zou hebben. Hij was jaloers geweest. Geloof er niets van. Wat heeft hij dan tegen Zonneveld gezegd om diens trip naar mijn huis aantrekkelijker te maken dan Marianne? Dat hij bij mij foto's van Russen zou kunnen nemen? Hofland complotteerde, dat is duidelijk. Ze proberen er met man en macht een acceptabele punt aan te draaien. Trap er niet in.

Frits Gongrijp vertelde me in Nieuwspoort dat hij op verzoek van de hoofdredactie van De Telegraaf J.J. Abspoel had gebeld. Deze had er op gewezen dat de Wet op de Privacy een nieuwe wet was en onverkend terrein. ‘De rechter-commissaris moet maar beslissen,’ aldus Abspoel tegen Gongrijp.

Hans Hoefnagels van De Haagse Courant schrijft geschrokken te zijn over de situatie waar Bernard Person zich in bevindt, maar hij kan niet helpen. ‘Onze nieuwsvoorziening uit Amerika is behoorlijk geregeld.’

De heer Van Veen van Van Hoeve Uitgeversmaatschappij herhaalde toen ik binnenliep dat mijn boek ‘zeer boeiend en gematigd geschreven was,’ maar zij zouden geen goede distributeur voor dit manuscript zijn. Originele manier om te zeggen dat je een manuscript niet wilt uitgeven.

24 juni 1972

Mijn vader zou vandaag 78 jaar zijn geworden. Hij had nog gemakkelijk geleefd kunnen hebben.

Schrijf het rapport voor de nos over de conferentie in Stockholm.

25 juni 1972

Mijn vriendin Penny Hedinah uit Jakarta bedankt voor mijn brief bij de dood van haar oude vader. Zij heeft haar leven geofferd om voor haar vader te zorgen. Zij heeft toch het gevoel tegenover hem ernstig te hebben gezondigd. Ook vraagt zij zich af wat te doen met de rest van haar leven, nu ze alleen achter blijft. Wat kan ik voor haar doen? Zij is alleen. Ik ben alleen, dus waarom niet samen komen? Ik weet maar al te goed dat ik te onmogelijk ben om mee samen te leven. Waarom zou ik haar leven verstieren door haar naar hier uit te nodigen? She is better off alone, althans wat mij betreft.

Het is merkwaardig hoe ik soms door ‘een stille kracht’ naar informatie toe word gedreven, die me interesseert. Emile van

[p. 73]

Konijnenburg had me uitvoerig gesproken over een begrafenisceremonie in Toradja in Indonesië, waarvan hij meende dat die gefilmd moest worden. In de National Geographic staat er een schitterende reportage over. Kijk nooit in dat tijdschrift en voilà.⁹³

Casper belde. Hij is jarig. Hij werkt als nachtwaker in Dieren om geld bij te verdienen. Hij was bovendien geslaagd voor zijn examens. Hij ging nu met Hein, een vriend, naar Spanje, Marokko en zuidelijker. Met Pasen had hij ook al geen tijd. Knap behoorlijk af op meneertje.

Fidel Castro heeft in Praag gezegd dat in Neurenberg nazi's voor dezelfde misdaden werden opgehangen als waar nu de Amerikanen in Vietnam mee bezig zijn. Hij heeft volkomen gelijk.

Schreef een verslag van 32 pagina's voor de nos over Stockholm.⁹⁴

Sprak een uurtje met Sjoerd Rodermond.⁹⁵ Hij wist te melden dat meneer Heitink, adjunct van Goeman Borgesius, ‘die stomme streek over de Russen bij jou thuis’ heeft uitgehaald. Het moet uit te zoeken zijn welke bindingen die meneer nu wel of niet met de bvd heeft. Dan was het toch een bvd-stunt.

Vanmorgen kreeg ik bezoek van Joris Voorhoeve met een taperecorder. Hij is assistent-landbouwattaché in Jakarta geweest. Hij besteedde vooral aandacht aan corruptie met Bimas-landbouwprojecten. Hij werkt nu aan de John Hopkins University aan een Ph.D. Hij wist dat mijn oude vriend en professor van Political Science aan de Yale University, Arnold Wolfers, enkel jaren geleden was overleden. Hij bleek er ook van op de hoogte te zijn dat ‘Amerikanen’ nogal van Joseph Luns waren geschrokken bij de laatste Bilderberg Conferentie, vooral aangaande diens opmerkingen dat er te veel aandacht aan parlementen of het Amerikaanse Congres werd besteed. Hij heeft een interview over de Nieuw-Guinea-kwestie met me gemaakt. Hij heeft de tape. To hell with it. Misschien is hij een spion, wie zal het weten? Ik heb hem De Verraders gegeven.⁹⁶

Bracht Carel Enkelaar mijn Stockholm-rapport. ‘Dat is jouw taak hier,’ zei hij, ‘en dan ben je voor eeuwig aan de nos verbonden.’

93 Pamela and Alfred Meyer, Life and Death in Tana Toradja, National Geographic, juni 1972, p.p. 793-815.

94 Een kopie zit in mijn dagboek.

95 Medewerker van De Telegraaf.

96 Zie ook de brief die hij me later schreef, bijlage 12.

[p. 74]

29 juni 1972

Mam logeert op Amerbos. Zij zat tot 22.00 uur bij me in mijn werkkamer op de bank. Haar gezicht kan nog zo jong lijken en met een prachtige kleur. We zaten ook in de zon op het Apollo-terras. Op een speciale manier zei zij: ‘De eerste keer van mijn leven dat ik hier zit.’

Ik moest vanmiddag naar de rechter-commissaris voor De Telegraaf-zaak. Ik vroeg de wachtmeester wat de voorletters van deze meneer Miechels waren. ‘Dat zeg ik u niet,’ zei de man op een hoogst onaangename toon. Officier J.J. Abspoel was eveneens aanwezig. Beide heren deelden mee dat het vervelende van de Wet op de Privacy was - in tegenspraak tot wat mr. K. Helder van de Raad voor de Journalistiek beweerde - dat alleen degene wiens foto is genomen en vervolgens werd afgedrukt als de benadeelde partij wordt beschouwd. Alleen de persoon die zonder toestemming op de foto staat kan De Telegraaf vervolgen. Zij vroegen wie wel op de foto's hadden gestaan. Ik legde uit dat dit Vladimir Opalev en Milo Anstadt waren, die andere Rus herinnerde ik me niet. Het advies luidde: vraag Opalev zich bij ons te beklagen. Als de Rus dit niet wilde, zou onderzocht kunnen worden in hoeverre er sprake was van smaad. Heb meteen met Opalev - en eveneens Kouznetsov - een afspraak gemaakt.

Ze gaven toe dat de Wet op de Privacy was ontstaan door het bespieden van Beatrix en de beruchte foto met Claus, maar, en dit werd onderstreept, die wet heeft een loop hole. Neem bijvoorbeeld aan dat een man met een andere vrouw werd gefotografeerd, dan zou de wettige echtgenote niets kunnen ondernemen? De wettige echtgenote stond niet op de foto en was machteloos, zoals ik machteloos zou zijn, omdat ik zelf niet op de door Peter Zonneveld genomen en afgedrukte foto's sta. Ik leg me er niet bij neer.

De scheepsbouwcombinatie ihc Holland is met de Sovjet-Unie in onderhandeling over de levering van een aantal sleepboten. Cornelis Verolme wilde niet.

30 juni 1972

Fred van der Spek belde gisteravond. Hij had met Gijs van der Wiel van de rvd gesproken die op zijn beurt premier Biesheuvel had gepolst. De indruk bestond dat vandaag bij het kabinetsberaad het besluit over een onderzoek naar Luns zou vallen.

Peter Hagtingius heeft woord gehouden. Er staat in Propria Cures een editorial: schande. Hij memoreert dat Kees Bastianen

[p. 75]

van de Volkskrant al vier weken geleden aan de heer Biesheuvel vroeg wat er nu met het onderzoek naar Luns gebeurde. De premier antwoordde Bastianen dat een beslissing op handen was. Daarop herinnerde het blad er aan dat Biesheuvel mij vorige week had gezegd dat het ‘zijn schuld’ was dat er nog geen besluit was gevallen. Laten we kijken wat er vandaag gebeurt. Bracht mam eerst naar Bilthoven. Zij heeft kennelijk zeer van de logeerpartij genoten.

Daarna ben ik opnieuw in Nieuwspoort naar de persconferentie van premier Biesheuvel gegaan. Met tongue in cheek heb ik gevraagd of het nog steeds ‘zijn schuld’ was dat er niets was gebeurd in de zaak-Luns. Hij glimlachte. ‘Er is in eerste instantie vandaag oriënterend over gesproken,’ zei hij, ‘en er zullen thans contacten over zijn tussen de ministers De Brauw, Schmelzer en mijzelf.’ Hij voegde eraan toe De Nieuwe Linie te hebben gelezen waarin schande werd gesproken over de gang van zaken. ‘Komt uw besluit nu volgende week?’ vroeg ik. Daar wilde hij zich niet aan binden.

C.A. Steketee van Het Handelsblad klampte me aan. Hij wilde er nog eens over spreken, want Luns beriep zich op een toezegging van John Foster Dulles dat Washington beslist niet zou toestaan dat minderheden als de Papoea's onder de voet zouden worden gelopen.

Dewi Sukarno belde vanuit Gland. Zij vroeg of ik met Peter een weekend naar haar toe kwam. ‘Francesco is brilliant. You will like each other. But don't try anything with him. He is not interested in men.’ Ook de uitgever Masagung was in Gland en wilde zaken doen met Francesco Paesa. Anton Veldkamp wilde zij niet op haar huwelijk hebben om foto's te maken.

Marta, de vrouw van Nixons minister van Justitie John Mitchell, heeft voor een eersteklas schandaal gezorgd. ‘Ik wil niets meer te maken hebben met de smerige dingen die er gaande zijn. Ik verlaat mijn man tot hij besluit niet meer mee te werken aan de verkiezingscampagne van president Nixon.’ Er is in Washington iets aan de hand, maar wat?

l'Express heeft een gesprek van zeven volle pagina's met Aurelio Peccei.⁹⁷ Ben het zeer met hem eens. Hij zegt uitstekende dingen. De Sunday Times publiceerde zondag een gesprek met Mr. Europe, Sicco Mansholt, die langs dezelfde lijnen redeneert.⁹⁸

J.J. Vis publiceert een zes kolomsverhaal over L.J.M. Beel die zeventig jaar is geworden en zich uit het publieke leven terug-

97 l'Express, 26 juni en 2 juli 1972.

98 Sunday Times, 25 juni 1972.

[p. 76]

trekt.⁹⁹ Ik heb die koude vis eenmaal in mijn leven gesproken en zal nooit vergeten hoe hij er vrijwel prat op ging een politionele actie tegen Indonesië aan hm de Koningin te hebben aanbevolen. Ook zo'n geval à la Luns die nooit ter verantwoording is geroepen voor zijn misdadige politieke misstappen. Heb meneer Vis maar eens een briefje geschreven. Wat hij over die man oplepelt heeft nauwelijks met de werkelijke Beel te maken.

99 nrc, 30 juni 1972.

1 juli 1972

De aandelen ihc zijn met 23 gulden fors gedaald. Dit gebeurde vanwege de sovjetorder. Of gaat het misschien slecht met het bedrijf?

Mijn werkkamer blijft voor mij een paradijs. Zit aan de schrijftafel van mijn grootvader, loop af en toe naar de vleugel, luister naar Mendelsohns pianomuziek en maak koffie wanneer ik er zin in heb. Wanneer mam deze kamer rondkijkt vraagt ze: ‘Heb je al die boeken nu gelezen?’ Lang niet allemaal maar toch ook wel veel. Hoe teleurgesteld zijn onze ouders geweest dat we geen van drieën kinderen kregen? Wat voor zin heeft het ‘een dynastie’ voort te zetten? Wat betekent een familienaam? Of heirlooms, schilderijen, whatever? Wat moet de wereld ermee. Vader is nu in Bilthoven begraven. Broer Hendrik was in Europa, maar hij is het graf niet gaan opzoeken. Hij kwam niet eens naar Nederland. Wat is de betekenis van dergelijke bedevaartsoorden? Voor wie zou mijn graf later nog enige betekenis hebben? Jef Last gaf zijn lichaam aan de wetenschap. Ik kan net zo goed een kadaverarrangement maken.

3 juli 1972

Ontmoette Vladimir Opalev op de sovjetambassade en overhandigde een memo inzake steun bij mijn klacht tegen De Telegraaf. Hij zei dat minister Andrei Gromyko woensdag in Nederland aankwam en dat het aardig zou zijn wanneer er artikelen ter verwelkoming zouden verschijnen. Ik vroeg hem om gegevens en foto's van Gromyko. Die waren niet voorradig op de ambassade. Wat willen ze dan?

4 juli 1972

Mr. K. Helder¹⁰⁰ belt vanuit het seminarium voor Strafrecht van de Universiteit te Utrecht. Ik heb bij mijn klacht tegen De Telegraaf helemaal de Russen in Den Haag niet nodig. De on-

100 De toenmalige secretaris van de Raad voor de Journalistiek.

[p. 77]

rechtmatigheid is voldoende aangetoond. Helder adviseert de heren Abspoel en Miechels te verwijzen naar artikel 225 van het Wetboek van Strafrecht.

Heb mevrouw Pearl Buck geschreven omdat zij in het ziekenhuis van Rutland, Vermont is opgenomen.

Seymour Hersh meldt met een vierkoloms grote kop in de Tribune dat de Amerikanen in het geheim voor het eerst in de geschiedenis met meteorologisch oorlogvoering in Vietnam zijn begonnen. Ze hebben er in Washington wel een handje van een ‘primeur’ van vernietingswapens elders in de wereld te testen. Het is met Hirosjima begonnen, gevolgd door napalm en het beruchte chemische wapen Agent Orange, waarbij in Vietnam de bladeren van de bomen zouden vallen, opdat ze de Vietcong beter zouden kunnen zien en vernietigen. Er komt geen einde aan misdadige ‘uitvindingen’ door de knappe koppen bij onze grote broer en beschermheer. Met manipuleren van weersomstandigheden ten behoeve van de oorlogsvoering boven Vietnam is in 1963 een begin gemaakt. Tien jaar zijn deze activiteiten geheimgehouden. Het State Department heeft - ook in het geheim - geprotesteerd tegen deze geheime regenen wolkenmakerij, omdat niemand de gevolgen er van kan overzien.¹⁰¹ John Noble Wilford voegt er een artikel bij dat wetenschappers zoals professor Meselson van Harvard hebben gezegd: ‘It is obvious that weather modification used as a weapon of war has the potential of causing large-scale and quite possibly uncontrollable and unpredictable destruction.’¹⁰²

Anthony Lewis citeert Richard Nixon die op 29 juni jl. verklaarde: ‘The United States has used great restraint in its bombing policy.’ Lewis noemt één voorbeeld. In de week dat Nixon weer een godvruchtig praatje hield werd het Bach Mai ziekenhuis in Hanoi door dertig bommen getroffen. The Agence France Presse meldde: ‘One bomb, weighing approximately one ton dug a crater of a circumference of 40 feet. Beds and wheelchairs were broken; operating rooms damaged, electronic control equipment in shambles, and everywhere glass splinters and heaps of plaster.’ Lewis vervolgt dat Nixon toezegde geen dijken te zullen bombarderen. ‘De volgende dag bezocht een afp-correspondent Phuly, zestig kilometer ten zuiden van Hanoi, waar precies het tegenovergegestelde was gebeurd. “What is so chilling,” aldus Lewis, “is the cynicism of American officials in refusing to recognize that it happens - for whatever reason. That is a pose, it should be said, that has been maintained

101 Herald Tribune, 4 juli 1972.

102 Idem.

[p. 78]

through both the Johnson and Nixon Administration (...).” Hij herinnert aan de fameuze uitspraak van generaal Curtis Lemay dat Vietnam terug naar het stenen tijdperk diende te worden gebombardeerd. En Jean Claude Pomonti van Le Monde die Vietnam onlangs heeft bezocht, heeft bevestigd dat dit precies is waar de Amerikanen in Vietnam mee bezig zijn (...).’¹⁰³

Toen George Bush, in navolging van Johnson en Nixon, in 1991 het besluit nam Irak naar het stenen tijdperk - het heette toen back to the pre-industrial age - te bombarderen met een verbluffende overmacht in de lucht en aanvullende dekking van strijdkrachten van enkele tientallen andere landen, heb ik nergens één letter kunnen vinden die de waanzin in Vietnam van toen in herinnering bracht. Men kent zijn geschiedenis niet. Of men is te kort van memorie. Het uittesten van de allernieuwste vernietigingswapens is op de bevolking van Irak gewoon voortgezet onder het mom dat Irak bevrijd diende te worden van ‘een beest’ als Saddam Hussein zoals de Vietnamezen bevrijd dienden te worden van ‘een beest’ als Ho Chi-minh. Wat men verder ook over Ho of Saddam mag denken, voor mij zaten de werkelijke ‘beesten’ in Washington, die deze waanzin uitdachten en nog in praktijk brachten ook op een volkomen rücksichtslose wijze, waarbij ik althans menigmaal bij de heldenverering van ‘Oberfeldwebel’ Schwarzkopf aan de brave Hermann Göring heb moeten denken.

103 Idem.

5 juli 1972

Gisteravond met Jaap Jansen in Americain gegeten. Ik vraag me nog altijd af wat ik van die man moet denken. Wie is hij eigenlijk?¹⁰⁴

De walgelijke streken van de Amerikanen kennen geen grenzen. De Marta Mitchell-affaire blijft in het nieuws. Nu beschieten de helden vanuit de lucht de sampans die de ladingen van sovjetvrachtschepen binnenbrengen aan gruzelementen. De misdadige onzin slaat steeds verder om zich heen.

Minister De Brauw hanteert een ultimatum bij het erdoor slepen van de verhoging van collegegelden in het parlement. Hoe fascistischer moet men worden vóór er een ommekeer komt? Wat moeten jongeren van dergelijke kloten denken? De Brauw is een ex-Irene-brigade-mannetje. Wat is er met het idealisme van toen en de dure lessen van de Tweede Wereldoorlog gebeurd? Jaap Jansen zei dat ‘linkse boeken’ het niet goed deden.

104 In 1991 zie ik artikelen van Jaap Jansen in Elsevier. Hij zou wat onze contacten betreft in lucht opgaan.

[p. 79]

‘Elsevier’, zei hij, ‘koopt alle wetenschappelijke boekhandels op en de concentratie van uitgeverijen maakt de spreiding van boekenhandels alleen maar uitzichtlozer.’ Ik zei hem dat het ook niet om linkse of rechtse boeken ging, maar om intelligentie en wetenschappelijk verantwoorde boeken.

Er is geen beginnen aan om alles te bewaren wat ik zou willen. Joseph Alsop schreef over Nixons gok tegenover Israël in 1970. Life komt met een omslagverhaal over George McGovern.

Amerikaanse bommenwerpers blijven aanvaller uitvoeren op Hanoi. Volgens Reuter en Associated Press zijn dichtbevolkte woonwijken zwaar getroffen. De helden. Omdat zij hun zin niet krijgen.

In 1940 had Nederland viermiljoen kippen. In 1972 zijn er zestigmiljoen kippen in dit land. Mijn God. De eieren weten we, maar waar blijft de kippenshit?

Bracht mam naar Apeldoorn voor een bezoek aan haar vriendin Annie Wibaut. We stopten voor de lunch in De Cantharel. Zij sprak honderduit. Kon ik maar sommige van onze gesprekken op de band opnemen. Als een jong meisje had zij veel in deze omgeving gefietst vanuit De Roekel, het jachthuis van mijn grootvader Hap van der Woude. Zij spreekt ook dikwijls over vader. Toen hij 56 was besloot hij met mam naar Zuid-Afrika te gaan om bij de broers te zijn. Hij leidde enige jaren een fabriek in Port Elisabeth, die vruchtensappen maakte voor het Honig-concern. ‘Hij maakte zich altijd veel te dik,’ zei mam. ‘Hij sprong in die warmte op de tanks in de fabriek (...).’ En terwijl zij zat te spreken nam ik uiterst nauwkeurig iedere uitdrukking van haar gezicht in me op.

Toen we Apeldoorn naderden zei mam: ‘Wat zou het heerlijk zijn als we niet hoefden te gaan.’ Ik dacht: zij is precies als ik. Annie Wibaut telefoneerde driemaal per week, dus wat was er verder nog te bespreken? Zij was kennelijk blij dat ik eerder terugkwam om haar te halen dan afgesproken. We reden via een natuurreservaat en de bossen van Stroe en Kootwijk terug, wat zij heerlijk vond. Thuis dronken we een portje. Mam had een mooie kleur. Zij wilde nog gras harken in de tuin, but I advised her to rest.

De Volkskrant wijdt warempel in Dag In Dag Uit een stukje aan het geklier van Biesheuvel & Co over het onderzoek naar Luns. Ben voorbestemd om alleen te leven. Ik geloof echt dat ik niet meer van Peter houd. Zie of hoor nooit meer iets. Erik van der Leeden is in lucht opgegaan. Frits van Eeden? Hetzelfde geldt voor Casper Bake. En waar is Richard en de anderen, Martin Portier of John van Haagen? Wens ze allemaal het beste.

[p. 80]

Ramparts Magazine¹⁰⁵ wijdt het nieuwste nummer aan Cambodja en Prins Sihanouks memoires over hoe de cia hem - net als Bung Karno - afzette. Dewi vertelde eens dat Sihanouk bij de coup van 1965 in Jakarta had opgemerkt niet te begrijpen dat president Sukarno zich niet beter tegen de cia-manipulaties had ingedekt. Later zou hij zelf door de Cambodjaanse variant van Suharto, maarschalk Lon Nol, worden afgezet, terwijl hij in Moskou was. Dat was het begin van de rampspoed over Cambodja, die door Sihanouk in een schokkend verhaal wordt verteld.

Op dramatische wijze verhaalt hij hoe hij op 13 maart 1970 in Moskou arriveerde. President Nikolai Podgorny adviseerde zo snel mogelijk naar Pnom Penh terug te keren. Precies als in Jakarta in 1965 werd hetzelfde cia-scenario gevolgd. Pro-westerse officieren die verraad pleegden, spanden studenten voor hun karretje. De Cambodjaanse Suharto, Lon Nol, gebruikte scholieren om gebouwen aan te vallen. De koningin-moeder had Lon Nol reeds bij zich ontboden. Bij vertrek naar Peking op 18 maart zei premier Aleksei Kosygin, die Sihanouk uitgeleide deed, dat de National Assembly in Pnom Penh zich zou hebben uitgesproken voor het afzetten van prins Norodom Sihanouk. ‘Lon Nol turned traitor!’ aldus Sihanouk. Dat kennen we uit Jakarta met Suharto die Bung Karno zou verraden. De coup in Cambodja was een replica van wat in Indonesië gebeurde.

105 Juli 1972.

Frankfurt am Main, Airport

Vloog hier naartoe om Aurelio Peccei te ontmoeten. Hij telegrafeerde een paar dagen geleden dat dr. Jermen Gvishiani weer de Scarlet Pimpernel-act opvoerde.¹⁰⁶ Hij kan er natuurlijk zelf niets aan doen. Als schoonzoon van premier Kosygin staat hij onder strenge kgb-controle.

Haalde Aurelio van het vliegveld af. We wandelden arm in arm naar de coffeeshop. Zalig die man. Terwijl ik de sabotage van de nos andermaal uiteenzette ontwikkelde zich tijdens ons gesprek een geheel nieuwe gedachte. ‘Why don't you do a book,’ aldus Aurelio, ‘en publiceer een serie gesprekken over Grenzen aan de groei.’ Het zal een economisch succes zijn in het kielzog van de Limits to growth-studie van mit.’ We begonnen meteen een lijst op te stellen van personen die niet in de serie mochten ontbreken. Toen we op gang kwamen begon Aurelio zijn jasje uit te trekken. Hij zei moe te zijn en te lijden aan een soort

106 Zie bijlage 13.

[p. 81]

slaapziekte. Hij was net in Boedapest geweest om een internationale conferentie van wetenschappers toe te spreken: ‘And I had a good fight with a Danish economist.’ Hij scheen optimistisch over een doorbraak van de Club van Rome naar Oost-Europa. ‘They are eager: obviously they are not accustomed to our way of debating; they make big eyes when we do that, but they also often think our way, while they publicly adhere to the 120 year old theories of Karl Marx.’

Ook zette ik hem in het kort de jfk-affaire uiteen en de onderzoekingen, die we met Gerard Croiset hadden gedaan. Hij luisterde met klimmende verbazing. Ik zei te schatten dat we 150.000 dollar nodig zouden hebben om verder te gaan en of er een mogelijkheid was die ergens vandaan te toveren. Hij vertaalde dit bedrag meteen in een half miljoen gulden en vroeg welk voordeel degene die het geld bij elkaar bracht zou genieten. Daar had ik natuurlijk geen antwoord op.

We spaken nog even over Stockholm. ‘Olaf Palme was the only one there who had the guts to criticize the Americans.’ Barry Commoner, met wie hij had gedebatteerd, omschreef hij als ‘a mean person’. Hij had een schitterende brief van Arnold Toynbee ontvangen. Hij sprak over lord Zückermann, die het Rapport van de Club van Rome de grond in had gekletst: ‘No-one likes him. Gvishiani doesn't like him and avoids him. Three years ago I had a heated correspondence with Solly Zückermann. Hij bepleitte toen dat ik me niet met de oprichting van het International Institute for Applied System Analysis zou bemoeien, vooral omdat ik de oprichter was van de Club van Rome.’ Ook vertelde hij in Stockholm de Indonesiër Sudjatmoko te hebben ontmoet. Hij had een uitnodiging naar Jakarta te reizen aangenomen.¹⁰⁷

Later zaten we in de lobby. Toen ik de Guardian kocht, nam Aurelio Playboy. ‘Ik lees het altijd,’ zei hij.¹⁰⁸

Om 14.30 uur bereikte ik telefonisch Fred van der Spek. Hij slaagde erin om Gijs van der Wiel¹⁰⁹ uit een kabinetsberaad te halen in het Catshuis. Hem werd meegedeeld dat minister De Brauw een brief zou schrijven naar de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken. Fred vreesde dat die brief slechts een opsomming zou worden van de moeilijkheden om de nodige documenten vrij te geven. Sommige hiervan zouden privé zijn. Help het je geloven. Hij raadde aan niet opnieuw naar de wekelijkse persconferentie van Biesheuvel te gaan, omdat er niets

107 Maakte er een berichtje van voor De Typhoon.

108 Aurelio stond zeer met beide benen op de grond en was modern vergeleken bij leeftijdgenoten.

109 Directeur Rijksvoorlichtingsdienst.

[p. 82]

nieuws uit zou komen. Ik vroeg Van der Spek wat hij van de meteorologische oorlogsvoering van de vs in Vietnam vond. Fred: ‘Als wij nette mensen waren zouden wij onze ambassadeur uit Washington terugroepen.’ Gaf hem gelijk.

Schreef Dewi Sukarno naar aanleiding van de memoires van prins Norodom Sihanouk en zei dat ik vond dat we hem samen in Algiers zouden moeten gaan opzoeken.

7 juli 1972

Richtte een brief aan James Price, de managing director van Penguin Books om na te gaan of zij een interviewboek over Limits to growth zouden willen uitgeven. ‘Dat is het,’ zei Gerard Croiset, ‘dat is veel beter dan je boek met die juffrouw (Dewi Sukarno)’.

Ontmoette Carel Enkelaar en Harry Hagedorn die deze keer wel aardig deed. Ik vertelde dat Aurelio Peccei over financiering van ons jfk-project had gevraagd of we legal angles hadden overwogen en welk voordeel erin zat voor degene die er geld in stak. Ook had Aurelio gezegd of we aan Japan hadden gedacht bij de financiering.¹¹⁰

De Typhoon publiceerde eindelijk mijn kolom Sovjet-T.V. waarin ik een passage opnam over mogelijke zakelijke contacten tussen Philips en de ussr.¹¹¹ Ik schreef dit stukje in maart. Maar goed, ik heb het aangetekend aan de heer De Clercq van Philips gezonden met de bemerking: ‘Waarom happen jullie niet?’

Andrei Gromyko en echtgenote sluiten een driedaags bezoek aan Nederland af, waarbij zij ook op Soestdijk werden ontvangen. Frank de Jong benadrukte in De Telegraaf dat de sovjetminister gewacht had met zijn visite tot Luns zou zijn opgekrast naar Brussel. In een kop schreef hij: nederland eist ‘liefs’ uit moskou, alsof wij ook maar iets ‘te eisen’ zouden hebben van de Sovjet-Unie. Want voldoen de sovjets immers niet aan onze eisen, dan zouden we de Karel Doorman kunnen zenden. Minister W. Schmelzer had Gromyko uiteengezet hoe de eeg tegen de toekomst van Europa aankeek. ‘Het moet een open gemeenschap zijn, waar andere landen zich bij aan kunnen sluiten maar dan wel in blijvende verbondenheid met de vs.’

Was bij mam. Ze was erg lief. Maar teleurgesteld dat de dochter van interieurverzorgster Gé Zijtveld, die zij altijd Italiaanse les had gegeven, van de ene op de andere dag in lucht was opgegaan met medeneming van een aantal Italiaanse boeken.

110 In 1991 financierde Oliver Stone zijn jfk-film eveneens voor een belangrijk deel met Japans geld.

111 De Typhoon, 6 juli 1972.

[p. 83]

Bernard Person zendt nog eens zijn column Sterren & Strepen in de hoop dat ik erin zal slagen die toch ergens te plaatsen. Maar voor de pers hier heeft de ‘oude’ Person afgedaan. Wat kan ik doen? ‘Zoals je ziet geef ik de hoop nog niet op,’ schrijft hij. ‘Ik blijf je innig dankbaar voor al je moeite en ben graag tot wederdienst bereid.’ Geen van zijn oude vrienden en collega's steekt meer een poot uit. Hij is in nood, en wie helpt echt?

Ben toch naar de persconferentie van premier Biesheuvel gegaan. Kees Bastianen bond de kat de bel aan en vroeg hoe het met de Nieuw-Guinea-zaak zat. ‘Er is vandaag niet over gesproken,’ aldus Biesheuvel.

‘Dat is jammer voor mijnheer Oltmans,’ zei Bastianen. Hij zeurde door (ik zei helemaal niets): ‘Maar u hebt toch zelf gezegd ons uitslag te zullen geven? Wat gebeurt er nu?’ aldus Bastianen. Gelukkig zijn er nog journalisten als hij, want Frank de Jong van De Telegraaf was er ook maar die zal het worst wezen wat er met Luns gebeurt. Hans van Berkestein van de vpro-radio vroeg mij om 19.50 in zijn programma fris van de lever commentaar te geven. Ik zei: ‘Luns liegt dat hij groen ziet, zowel over president Sukarno als over oud-president John F. Kennedy om zijn eigen blunders te maskeren.’ Ik viel ook Joop den Uyl aan die me had geschreven dat deze zaak hem interesseerde ‘maar hij steekt verder geen poot uit en het zijn allemaal zakken. Het establishment trekt een cordon om Luns,’ vervolgde ik, wat ook Frits Böttcher aldus had gezegd.

Het viel me trouwens op hoe vrij journalisten met Biesheuvel spreken. Zij krijgen lang niet altijd een open of bevredigend antwoord. Beseffen zij nog wel hoe bevoorrecht onze gemeenschap is vergeleken bij het overgrote deel der mensheid?

10 juli 1972

De Roemeense tennisser Ilje Nastase heeft in een enorm spannende match verloren tegen de Australiër Stan Smith. Zat op het puntje van mijn stoel.

Voel haast een fysieke pijn dat ik nooit iets van Peter hoor. Ik heb eigenlijk geen vrienden. Heb alle portretten van iedereen uit mijn werkkamer weggehaald en zette de foto van mijn vader op mijn schrijftafel. Hij was ook not much of a true friend; he didn't know how to; he fulfilled his duties, as he saw them, certainly coupled to affection, but not the type to be a friend. I know. Hetzelfde geldt voor mam, maar wie zijn er buiten die twee? Peter staat ook niet meer op mijn bureau.¹¹² Het is wel erg stil geworden

112 In 1991 dus wel. Ook al mijn andere vrienden staan in Zuid Afrika in mijn werkkamer, op één na: Henk Hofland.

[p. 84]

in mijn werkkamer. Casper is eveneens ‘weg’. Alleen hun stemmen waren nog rond in mij.

Grafoloog Henk Bruinsma wilde Peters jongste handschrift hebben, want hij vond hem zeer veranderd vergeleken bij vier jaar geleden. Hij wilde een nieuwe analyse trekken.

Croiset belde. ‘Is er nog nieuws van het front?’, vroeg hij. ‘Zet nog maar even niet in je stukken dat jf ook niet zo'n beste vent was, zoals ik je heb verteld.’

Intussen heb ik de heer P.H. de Clercq van Philips een memorandum van drie pagina's gezonden, opsommend wat er tot dusverre door mij was ondernomen in de Philips-naar-Moskou-zaak; dat Gvishiani nu ook naar daf zou gaan en dat, indien zij wilden, ze contact konden opnemen met dr. Aurelio Peccei in Rome (gaf ook diens telefoonnummer) om alsnog die zaak op de rails te zetten. Hans Martino¹¹³ belde me op dat de heer De Clercq via geijkte kanalen alle informatie ontving, die hij nodig had. Er was nauwelijks behoefte aan contacten mijnerzijds. De Clercq was enige tijd buitenslands en zou mijn missive pas later ontvangen. Ik heb met enige druk bewerkstelligd dat ik deze Martino morgen persoonlijk spreek.

Gisteren heb ik de heer Schreiner ontmoet, ook al vond ik het vervelend om over iets te moeten gaan soebatten. Legde uit dat Loet een hartsvriend was, pas 500 vlieguren had en er 2.000 moest hebben. Hoe dus 1.500 vlieguren meer te krijgen. Hij was bereid met Loet te praten. Het viel allemaal erg mee. We spraken meer dan één uur over politiek en de Club van Rome. Hij vroeg wat ecosystemen waren. Hij vond dat George McGovern ‘een net gezicht had’. Ik reed langs Schiphol om Loet het kaartje van de heer Schreiner te geven. Hij ging tennissen en zal nu wel met een prettig gevoel gespeeld hebben.

Het was een heerlijke zomerse avond. Wandelde door de stad, maar het leek of iedereen met een ander samen was. Werd er depressief van. Vondelpark was bondé met hippies. Maar ik dacht: wat doe ik hier. Was Peter erbij geweest, dan waren we naar het strand gegaan. Maar hij prefereert bij Philip Nasta te zijn. Ik zal in lucht op moeten gaan, zonder verwijten, zonder scènes, zonder iets.

113 De correspondent van het anp in Jakarta in 1956-1958, die altijd braaf met Luns meedanste en beloond werd met en topjob bij Philips.

12 juli 1972

Mr. G.A. Wagner noemt de energiecijfers van de Club van Rome op een pagina in nrc Handelsblad ‘onzin.’¹¹⁴ Hij vindt

114 ncr Handelsblad, 8 juli 1972.

[p. 85]

de door de mit-groep genoemde getallen ‘hoogst speculatief en daardoor gevaarlijk.’ Anderzijds zei hij te hopen dat het nuttige effect van het Rapport zou zijn: ‘Dat we zuiniger worden met energie.’ We zullen zien wie er gelijk krijgt. Ik denk dat Wagner kletst.

Emile van Konijnenburg geeft mijn pogingen om Philips van de grond te krijgen in de ussr: ‘Geen schijn van kans. Ik zou het vooral vervelend vinden voor die mijnheer (dr. Jermen Gvishiani), wanneer hij vervelend zou worden ontvangen. Philips (Frits) met zijn morele herbewapening wil geen zaken met de Sovjet-Unie doen.’ We zullen zien.

Het anp belt terug dat prins Sihanouk momenteel in Conakry is. Ik wil proberen hem ergens te ontmoeten.

Kees Hageman, de fotograaf, zegt: ‘Dat mijn lange haar me tot “een oude vrouw” maakt.’ Frits van Eeden noemt het ‘je ziet eruit als een overjarige pot.’

Sigmund Freud zag geen kans te stoppen met het roken van sigaren toen kanker bij hem was ontdekt. Onbegrijpelijk. Ik denk dat ik nergens aan verslaafd ben: ja, misschien aan love.

‘Our image of reality is distorted,’ aldus Alvin Toffler. Hij waarschuwt voor a blurring of the line between illusion and reality als gevolg van a bombardment of the senses in moderne levensomstandigheden. ‘If overstimulation at the sensory level increases the distortion with which we perceive reality, cognitive overstimulation interferes with our ability “to think”.’ Hij stelt: ‘Rational behavior, in particular, depends upon a ceaseless flow of data from the environment.’ Toffler wijst er heel terecht op dat future shock niet alleen fysieke problemen veroorzaakt, maar future shock attacks the psyche as well. Hier wordt veel en veel te weinig aandacht aan besteed.¹¹⁵

Nu is aartsbisschop Makarios laaiend op Luns. Hij zou voor de bbc hebben gezegd dat hij met Moskou flirtte. Makarios heeft Luns van ‘onverantwoordelijke opmerkingen’ beschuldigd, ‘die activiteiten tegen het Cypriotische staatshoofd kunnen aanmoedigen en een onaanvaardbare inmenging veroorzaken in de binnenlandse aangelegenheden van Cyprus.’ Niemand maakt me wijs dat Luns zijn geklets niet in Washington of in overleg met de alomtegenwoordige cia coördineert. Ze hebben in het Pentagon een goeie aan Luns.

Ontmoette Hans Martino in de Posthoorn. Hij vond mijn memo eerlijk en to the point. Ook al was misschien het antwoord later negatief, dan zouden andere overwegingen kunnen heb-

115 Alvin Toffler, Future Shock, Bantam Books 1970. Hoofdstuk 16, the psychological dimension, pp. 343-350.

[p. 86]

ben meegeteld dan dat mijn silent diplomacy per se zou zijn mislukt. Ze hadden, herhaalde hij, mij echt niet nodig. ‘Ach,’ zei ik, ‘het kwam op mijn weg. Ik zou het aardig hebben gevonden er een kleurentelevisie aan over te houden.’

Het bureau van aartsbisschop Makarios antwoordt per telegram aan de nos niet bereid te zijn een interview toe te staan. Jammer.

R. Buckminster Fuller schrijft over hen die erin slagen to unbias hun gedachten. ‘When we approach our problems on a universal basis and progressively eliminate the irrelevancies, somewhat as we peel petals from an artichoke (...) we gradually uncover you and me in the heart of now.’

14 juli 1972

De brief die mam voor mijn verjaardag naar Stockholm had geschreven, kwam terug op Amerbos.

Brit Hume¹¹⁶ begint eraan te twijfelen of het State Department de documenten, waar we om hebben gevraagd ‘zal vinden of zal vrijgeven’. Precies als hier. Met Luns in Brussel. Wie gaat de kat de bel aan binden?

Bracht met mam een bezoek aan de heer en mevrouw J. van Dijk in Epe, bij wie ik gedurende oorlog in Baarn in huis ben geweest. Zij maakten het allebei uitstekend. Zij toonden foto's van mij in hun albums.

Stond lang bij mijn vaders graf. Van 1894 tot 1966 leefde hij. Al die jaren. Er is zoveel gebeurd: ik heb mijn vader in tranen gezien en mam in tranen gezien. Ik moet alles hebben opgeschreven. Wanneer zal ik een begin maken met mijn dagboek terug te lezen? Ik blijf denken en hoop en wens dat ik ooit zelf mijn dagboeken zal kunnen uitwerken en dat ik er een zeven voor zal krijgen.

116 Brief van Brit Hume d.d. 7 juni 1972: was onvoldoende gefrankeerd en kwam met zeepost. Zie bijlage 14.

15 juli 1972

Heb een vorm van inwendige onrust alsof een ware ramp in aantocht is.

Generaal Suharto heeft alle militairen in Indonesië verboden meer dan vijf kinderen te hebben.

Opland heeft een prima tekening geproduceerd. Je ziet Makarios en Luns, en de Amerikaanse ambassadeur zegt: ‘Hij is gek geworden (...).’¹¹⁷

117 Zie bijlage 15.

[p. 87]

16 juli 1972

Nam mam gisteren en vandaag voor een autorit en een maaltijd buitenshuis mee. Zij geniet er altijd van. Ik denk ook steeds aan vader en probeer te doen wat hij voor haar zou hebben gedaan. Toen ik tegen haar zei dat ik soms het gevoel had dat mijn leven door vader en Bung Karno werd bestuurd, zei mam: ‘Dat denk ik niet. Je handelt misschien in hun geest, zoals ik ook altijd aan je vader denk bij wat ik doe.’

Wat zou Sigmund Freud over doodsangsten hebben geschreven? We spelen met zoveel realiteiten verstoppertje dat we tot de grootst denkbare onzin in staat zijn. Eigenlijk zou onderwijs op de eerste plaats zich moeten bezighouden met de finaliteit van alles, de dood. Dit leren te zien en te accepteren. Wat verdrukken we niet allemaal? Zag een Abessijn op televisie een geit voortslepen terwijl hij beide voorpoten van het dier bij elkaar vast had, moest de geit maar zien op zijn achterpoten mee te komen. Het was een wreed gezicht. Het arme dier stootte de boer nog met zijn neus aan als het ware om te zeggen: stop hier mee. Op zo'n moment flitst het door je mind nooit meer één stuk vlees te eten. Het volgende moment is het goede voornemen weer vergeten en gaan we over tot de orde van de dag. De nobele gedachte wordt even snel onderdrukt als zij is opgekomen.

Zo denken we ook wel over de dood, maar niet echt of blijvend. Wanneer we het wel zouden doen, zouden onze dagelijkse wensen, behoeften en problemen een andere dimensie krijgen en veel minder belangrijk zijn. Ik las ergens weer dat de mensheid leeft alsof de hulpbronnen en grondstoffen tot in lengte van dagen toereikend zullen zijn. Waarom spreekt niemand er over dat wat we op de eerste plaats zouden moeten leren is ons ervan bewust te zijn onze eigen eindigheid te accepteren?

17 juli 1972

De heren Drees junior en De Brauw zijn afgtreden. Betekent dit dat Böttcher minister voor Wetenschapsbeleid zal worden? Zouden er dan betere kansen zijn op een onderzoek naar Luns? Trouw komt met een voorpagina-artikel dat nu ook Washington de heer Luns op de vingers heeft getikt.¹¹⁸

118 Zowel het Amerikaanse als Britse ministerie van Buitenlandse Zaken maakten bekend dat de opmerkingen van Luns ten aanzien van Makarios en Cyprus ‘niet de politiek van Amerika, Engeland of de navo weerspiegelden.

18 juli 1972

Met mam naar De Witte Holevoet in Leersum gereden en sa-

[p. 88]

men geluncht. In Scherpenzeel zei ze dat mijn grootvader hier dikwijls naartoe ging met zijn dochters. Ik weet dat ik veel aandacht aan haar moet besteden, want ze heeft er kennelijk behoefte aan herinneringen op te halen en überhaupt zich te uiten en contact te hebben. Ze was tenslotte altijd onafscheidelijk met vader. Nu is zij voortdurend alleen.

De Nieuwe Linie heeft mijn review over de boeken van professor Legge en Petter Polomka in een vierkolomsartikel gepubliceerd.¹¹⁹

Voor de tweede achtereenvolgende avond staat de televisie bol over de kabinetscrisis. Steeds dezelfde gezichten: Drees, Den Uyl, De Brauw aan de ene kant, Tania, Jacobs en Elkerbout aan de andere. Een land heeft inderdaad de leiders, die het verdient. Ik sta mijlen en mijlen van de hele bende af.

119 De Nieuwe Linie, 19 juli 1972.

19 juli 1972

Gelazer met de auto. Had met mam een gezellig bezoek aan Nol in het Bosch gebracht maar op de terugweg was het mis met de motor. Mam sprak over de problemen met onze onderwijzers op de lagere school in Zeist: ‘Want de heren Klein en Lingemann gaven er de voorkeur aan jullie ezelsbruggetjes aan te praten in plaats van jullie behoorlijk te leren denken.’ Zij spreekt ook altijd veel over Zuid-Afrika.

Loet Kilian heeft een behoorlijk gesprek met de heer Schreiner gehad. Hoop dat het resultaten voor hem afwerpt.

20 juli 1972

Aad Nuis van Spectrum zou vanavond naar Amerbos komen om over een interviewboek over de Club van Rome-problematiek te spreken. Ik wachtte vergeefs, maar om 22.45 uur belde hij alsnog en vroeg om naar de Koningshut te komen. Ik ben gegaan maar hij was er niet. Toen ik er wegreed liep er op de Leidsegracht een jongen uit Maleisië, Cheng Shang Hea. Hij had lang zwart haar en stevige poten. Hij studeerde in Pasadena, Californië, maar was na anderhalfjaar van college weggelopen en gaan zwerven. Hij had het hart niet naar Maleisië terug te gaan met een onafgemaakte studie. Ik nam hem mee naar huis en stopte hem in bad, want hij was ontzettend smerig. Hij had grass gerookt, en zat steeds te giechelen. Maar de nacht was goddelijk, met non-stop activiteit en absoluut zalig gekroel. Zo'n lekkere guling¹²⁰ had ik in lange tijd niet in mijn bed gehad.

120 Kussen; op Java slapen de boys met een pillow in hun armen wanneer ze alleen slapen.

[p. 89]

21 juli 1972

Vandaag heb ik een ontmoeting met Aad Nuis gehad in De Meern, waar Spectrum is gevestigd. Ik vond de man een superlul. Hij vroeg niet eens naar de lijst met mogelijk te interviewen personen. Hij was bij voorbaat tegen het project. Dat is dan een hoofdredacteur.

22 juli 1972

Meneer Suharto heeft maar even zevenenveertig generaals benoemd om de zogenaamde Golkar-partij in het parlement te vertegenwoordigd te krijgen.

Mijn oude vriend Thomas Kanza uit de Kongo schreef in de Times over de Amerikaanse verkiezingen. Hij is thans een research fellow op St. Anthony's College in Oxford. Zou hem graag eens terugzien.¹²¹

Peter belde voor het eerst in weken alsof er niets was gebeurd. Henk Bruinsma vertelde het handschrift van Peter in zijn nieuwe boek te willen zetten als voorbeeld van iemand die onder de invloed van een vriend - dat zou ik dus zijn - veranderde. Hij wilde ook nog een paar krabbels van mij hebben.

Toen ik vanavond uit de stad kwam zat Cheng op de stoep op me te wachten. Nu had hij zijn paspoort en riemtas met belongings ook nog verloren. Ik heb hem terug naar de stad gereden.

121 Zie Memoires 1961.

24 juli 1972

Aad Nuis belt: ‘We zijn tot de sobere conclusie gekomen (...).’ Ik wist het. Geen visie.

De Herald Tribune opent met het opzienbarende nieuws dat maarschalk Lin Piao op zijn vlucht naar Moskou in de lucht geëxecuteerd zou zijn.

Belde Jan Buis bij Bruna, die vrijwel onmiddellijk en als eerste reactie zei bereid te zijn de komende Club van Rome-interviews te willen uitgeven.

26 juli 1972

Peter kwam eindelijk opdagen. Hij had een serie achten gehaald voor zijn atheneumexamen en een vier voor economie. We dineerden in het Americain. Ik heb verder niet laten blijken wat er in me omging, geen enkel verwijt gemaakt, helemaal niets.

[p. 90]

28 juli 1972

Graaf Koudenhove-Kalergi is overleden. De man in wie Wicher de Marees van Swinderen geloofde.¹²² Ik ook wel.

122 Zie Memoires 1925-1953.

Amsterdam-Rome

Zeven passagiers.

Gisteravond zijn we naar het ballet Twilight geweest.

In Vietnam wordt verschrikkelijk gevochten om de citadel van Quang Thrie. Je moet er niet aan denken wat zich daar afspeelt.

Aurelio had een auto met chauffeur naar het vliegveld gestuurd. Ik werd naar Italconsult, zijn nieuwe bureau, gebracht. Aurelio nam me mee naar het restaurant Shangri-la en bestelde een uitgebreide lunch. Hij wilde weten of ik Frits Böttcher uit hoffelijkheid had ingelicht over het boek dat ik ging schrijven. Bruna vond hij prima. Hij vermoedde dat Böttcher misschien banden met het Spectrum had, waar ik niet aan had gedacht. Hij bedoelde dat Nuis wellicht naar Böttcher had gebeld en dat deze gezien mijn controversiële reputatie in Den Haag negatief had geadviseerd. We namen opnieuw de lijst door met mogelijke interviews. Hij vond Buckminster Fuller te oud, dr. Margaret Mead een uitstekende gedachte. Hij wist niet wie Robert Jay Lifton was.

Ik bracht zo tactisch mogelijk naar voren dat ik vijfduizend gulden nodig had om te kunnen beginnen. Hij zou meteen nog vandaag een serie introductiebrieven schrijven voor verschillende mensen, want hij ging met vakantie en anders zou het september worden. Op mijn ‘hint’ om een financiële bijdrage ging hij glashard niet in. Ik heb dan niet het hart erover door te gaan. Hij bleef het jfk-project een griezelige zaak vinden en waarschuwde dat we een proces van tien miljoen dollar aan onze broek konden krijgen.

We keerden terug naar zijn kantoor. Hij dicteerde onmiddellijk een serie brieven. Misschien kan ik daarmee een voorschot van Bruna lospeuteren.

Probeerde Richard Thieuliette deze keer in Rome te vinden. Maar hij was er weer niet.

29 juli 1972

Vloog gisteren terug via Milaan, landde om 20.15 uur en spoedde me naar Americain waar Peter was en waar we samen aten.

[p. 91]

We hebben vandaag urenlang op het strand gelopen en bleven vanavond thuis.

30 juli 1972

Ben eerst naar Bilthoven gegaan om met mam in Soesterberg te lunchen en daarna met Peter naar het strand. We vonden ver weg van de bewoonde wereld een 22-jarige Amerikaan uit North-Carolina in de duinen. Hij logeert nu bij ons.

Peter kwam thuis en had zeezout voor me mee genomen. Hij had reeds kaal gemaakte jeans gekocht bij Bonapart. Geloof er niets van. Hij moet ze geleend hebben of van een andere jongen hebben gekregen. Ik weet nooit of hij de waarheid spreekt.¹²³ Hij had ook weer knoflook gegeten, wat een lucht is die ik haat. Toen ik er iets van zei, werd hij woedend en vertrok. Hij hoeft niet terug te komen. Ik wil hem niet meer in huis hebben. Ik vind hem aardig voor wat hij voelt, zegt en voor wat hij is, maar hij is gewoon te zelfzuchtig. Hij leeft alleen voor zichzelf en verder niemand, doet precies waar hij zin in heeft. Zolang ik alles doe wat hij wil doen is er geen vuiltje aan de lucht. Hij is hier pas een weekje. Het is op die manier een hel. Hij kondigt aan dat hij uitgaat en het is nog nooit bij hem opgekomen te vragen waar ik zin in zou hebben. Ik zie Peter nu toch wel met andere ogen. Vanmiddag heb ik de knoflook die in de keuken was in het toilet weggespoeld.

Ik heb Frits Böttcher geschreven dat ik met Bruna een boek wilde maken. Hij telefoneerde en zei de voorkeur aan Spectrum te geven. Maar die hebben het boek geweigerd (met of zonder zijn medeweten). Hij hing op met te zeggen dat hij erover wilde nadenken. Hij kan tot sint-juttemis denken, maar ik ga mijn gang. Hij heeft er helemaal niets mee te maken.

123 Ik was belachelijk bezig, want omdat ik niet wist dat je kaal gemaakte jeans kon kopen, speelde mijn jaloezie me weer eens parten.

1 augustus 1972

Had Gerard Vermeulen van Panorama gevraagd of hij mee wilde doen met het financieren van veertig interviews over de Club van Rome-problematiek. Hij antwoordde vanmorgen dat het onderwerp hem persoonlijk ‘in hoge mate interesseerde, maar het is met de mondiale belangstelling van Panorama's lezertjes een droevige zaak.’ Hij zei dat het weinig zin had gesprekken te publiceren waarvan je wist dat de meerderheid ze niet zou lezen.¹²⁴

David Ellis van Northwest Nazarene College schrijft me. Hij is

124 Brief van 31 juli 1972.

[p. 92]

nu in Kent, Washington. ‘It would be nice if you could come out here. We could do some camping, climbing, some good old-fashioned bulling, may be even shoot down a river or two.’ Hij eindigde met: ‘Thinking of you, David.’¹²⁵

125 Als er iemand is die ik graag terug zou willen vinden is het David Ellis wel.

2 augustus 1972

Droomde van Bung Karno. Eerst zag ik hem alléén. Daarna telefoneerde ik de adjudant of ik hem kon bezoeken. Ik wilde de politieke biografie van Abdel Gamal Nasser aan hem geven. Intussen zat president Sukarno in een grijs pak naar een film te kijken die professor W.H.C. Tenhaeff hem liet zien. Naast Bung Karno zat aan de ene kant de fotograaf Rochman en aan de andere de radioreporter Pak Darmosugondo. Dromen!

Er zijn 200.000 exemplaren van het Club van Rome-rapport verkocht. Iemand verdient er grof geld aan. Ik zie er geen cent van en heb toch feitelijk de zaak in Nederland aan het rollen gebracht.

Loet heeft weer contact met de heer Schreiner gehad. Hij heeft een afspraak met de directeur van een vliegschool in Rotterdam.

3 augustus 1972

Tot mijn verbazing zie ik dat akzo met het Comité voor Wetenschap en Techniek van de Sovjetraad van Ministers, dat is dus dr. Jermen Gvishiani, een overeenkomst heeft getekend over de uitwisseling van kennis, zowel op theoretisch als op toegepast gebied.

Met Peter de film Family Life gezien over een meisje, wier leven werd geruïneerd door druk van haar ouders. Peter merkte op dat het niet eenvoudig was voor een psychotherapeut om in dit soort gecompliceerde zaken te duiken. Hij was met zijn vriendin van de toneelschool in Maastricht, Leonie, twee uur bij Henk Bruinsma, de grafoloog, geweest. Hij vindt dat Leonnie de film ook moet zien.

Mijn Indonesische vriend uit New York, Hashram Zainoeddhin (Sumatraan en evenals Harisanto een architect) arriveerde om 12.15 uur op Centraal Station. We lunchten op Amerbos, waarna ik samen met Hashram naar Bruna in Utrecht reed voor een anderhalf uur durende onderhandeling met Jan Buis en Willem van Beusekom over mijn Club van Rome-interviewboek. Buis had zelfs H. Goeman Borgesius van De Telegraaf gebeld, die had gezegd: ‘Geef in godsnaam geen boek van Oltmans uit.’ We hebben in restaurant Indonesia met Peter gegeten.

[p. 93]

4 augustus 1972

Peter merkte op Santo ‘toch nog fijner’ te vinden dan Hashram, wat volkomen waar is. Santo is Javaan en is dus minder blunt. Het woord is door Peter exact gekozen: ‘verfijnder.’

Loet Kilian, die Hasram vanuit New York ook kende, kwam vanavond uit Den Haag over. Hij is reeds begonnen op Zestienhoven met vlieguren vol te maken. De directeur had zelfs aangeboden dat Loet niet voor zijn lessen behoefde te betalen. Hij moet een eerste examen doen in november en een tweede in maart volgend jaar. Hij was er zeker van dat de recommandatie van de heer Schreiner wonderen had verricht. Niets maakte me gelukkiger dan dit nieuws. Hij zag er aantrekkelijk uit en bracht een fles whisky mee.

5 augustus 1972

Hashram is vertrokken richting Jakarta. Hij neemt De Verraders mee voor Penny Hedinah. Ook een Franse foulard, die ik bij Metz voor haar kocht. Peter vertrok naar Oostelbeers. Het is weer stil op Amerbos.

Heb naar een adembenemende film over de atoombom gekeken. Liep heen en weer in de kamer voor het beeldscherm. Er is ‘groei’ overal om ons heen, behalve in de bekwaamheid om de mysteries van het leven te bevatten.

6 augustus 1972

Sukmawati Sukarno, dochter van Bung Karno, is met haar man Tommy Suharto¹²⁶ in Amsterdam. Die verrassing wond me op. Belde mam die onmiddellijk zei: ‘Dan moet je misschien de foto van Dewi wegzetten (...).’

Frits schrijft het nog steeds te pakken te hebben van zijn nieuwe vriend Bob in Londen. ‘Ik geloof alleen niet meer in sprookjes,’ voegde hij eraan toe.

126 Geen familie van ‘de’ Suharto.

7 augustus 1972

Peter kwam terug uit het zuiden om mee naar Carel en Liny Enkelaar te gaan in Buurse bij Enschede.

8 augustus 1972

Henk Hofland liep als een oud mannetje langs een gracht. Hij zag mij maar keek met een verwrongen gezicht de andere kant op.

De contracten van Bruna waren gereed. Ik heb ze in Utrecht

[p. 94]

opgehaald. Om 16.00 uur ontmoette ik Aize de Visser van Bosch & Keuning in het Jaarbeursgebouw. Hij zei dat de condities en percentages in orde waren. Ik ontmoette dr. Margaret Mead, die akkoord ging met een interview voor mijn Club van Rome-boek. Zij woont een vergadering van de World Council of Churches bij. Zij vond het hoogst hinderlijk dat de ramen van de Holiday Inn te Utrecht niet opengedraaid kunnen worden.

Sukma, Tommy en vrienden, waar ze logeert kwamen vanavond eten. Peter verzorgde bijna alles wat het eten betrof. We hebben honderduit gesproken. Guruh Sukarno is in Parijs, maar ook onderweg naar Amsterdam.¹²⁷

Sukma vertelde dat haar vader en haar moeder Fatmawati bij haar huwelijk in 1968 elkaar voor het eerst weer hadden ontmoet. Bung Karno had haar moeder gevraagd: ‘Do you still hate me?’ Fatmawati: ‘No, that is all over now.’ Toen haar vader vertrok had hij haar moeder op romantische wijze om een zoen gevraagd, maar die had hij niet gekregen. Typische Bung Karno-manier om te weten hoe laat het in alle echtheid is.

Sukmawati wilde vooral over haar vader spreken. Zij was wat dat betreft bij mij aan een uitstekend adres. Ik lepelde zoveel mogelijk ervaringen en gesprekken op die ik me kon herinneren. Zij vond het, komende uit een environment waar er alles aan werd gedaan om de nagedachtenis van haar vader door het slijk te halen, kennelijk een herademing eens met iemand die Bung Karno had gekend, en respecteerde en affectie voor hem voelde, van gedachten te kunnen wisselen. Ik deed mijn uiterste best president Sukarno uit te beelden zoals ik hem al die jaren heb meegemaakt en ervaren. Het lieve kind luisterde met haar hele wezen. Ik herinnerde me hoe de kinderen, wanneer ik op het achterbordes 's ochtends met Bung Karno zat te praten bij het ontbijt, hun vader kwamen groeten wanneer zij naar school gingen. Maar de afstand was zo onoverbrugbaar tussen kinderen en vader, omdat de president zo totaal verweven was met het wel en wee van zijn land, dat zijn werkelijke aandacht voor de kinderen er vrijwel helemaal bij inschoot.

127 Helaas is mijn dagboek er in die dagen door de drukte bij in geschoten. Veel details ontbreken.

9 augustus 1972

Regelde met Panorama een reportage over Bung Karno's kinderen. Anton Veldkamp mag foto's maken. Dan heeft De Telegraaf ook wat. Sukma werkt voor Model, een modeblad met een oplage van 10.000 exemplaren.

[p. 95]

Dr. Margaret Mead belde. ‘I want to be amused Saturdaynight.’ Zal zien wat ik kan regelen.

Sukmawati vertelde tweemaal met generaal Adjie in Genève te hebben gesproken, eenmaal samen met Dewi. Beide keren had hij gezegd overtuigd te zijn dat 1965 een pki-coup was geweest. Ik weet dat hij dit helemaal niet denkt, maar hij wilde zich blijkbaar indekken tegenover de dames, een attitude waar Indonesiërs raad mee weten, vooral zolang zij nog een officiële functie bekleden. Sukma zei ook dat generaal Ibnu Sutowo nog niet de kwaadste was, want hij had nooit een onvertogen woord over haar vader geuit. Of dit een vrijbrief voor corruptie met miljarden zou kunnen zijn lijkt me twijfelachtig.

11 augustus 1972

Santo kwam uit Stuttgart met een meisje, Brigitte, en een vriend, Hans, ook een architectuurstudent, blond. Hij aarzelde om met het meisje in de logeerkamer te slapen, maar wat kon ik doen? Voor mij was het afscheid verpest: ik wilde met Santo alleen zijn. Hans sliep met mij. Eigenlijk was Santo over zijn theewater van de zenuwen. Ik bracht hem naar Schiphol nadat Hans en Brigitte naar Duitsland waren vertrokken. Hij zei te zullen schrijven: ‘To whom can I spit out like to you: you once said in Kew Gardens, you selected people, because there was so little time anyway; I now agree with you (...).’ Hij omarmde me met kracht bij het afscheid.¹²⁸

Ontmoette Jan Buis van Bruna die vertelde dat zijn rechterhand Wim van Beusekom had gezegd: ‘Het boek van Oltmans is niets voor ons en typisch voor Opera Mundi.’ De dag hierna was bij toeval een vertegenwoordiger van Opera Mundi langsgekomen, die noch van de Club van Rome noch van het mit-rapport had gehoord. Ik vroeg waarom hij Goeman Borgesius had opgebeld, wetende dat die club anti-Oltmans opereert. ‘Dat was alleen om te jennen,’ zei hij. ‘Van der Pluym van de Volkskrant had zeer positief op het project gereageerd. Ik geef echter de voorkeur aan een samenwerking met de nrc en André Spoor.

Mam zou vandaag via Parijs naar Bilbao vliegen voor een bezoek aan broer Theo en Nel. Ik had beloofd haar tot Orly weg te zullen brengen. We arriveerden op Schiphol en wachtten eindeloos aan de gate. Daarop werd meegedeeld dat er vijf overboekingen waren. We konden onverrichter zake naar huis

128 Tot mijn spijt zou ik jarenlang niets meer van Santo horen, slechts via via, tot een ontmoeting in 1990 in West- Duitsland.

[p. 96]

gaan. Ik was razend. Ik heb per brief bij Rein Vogels¹²⁹ geprotesteerd. Nu viel mams vakantie in het water, waar zij zich dermate op had verheugd. Mam was vol sang froid en bewaarde perfect haar kalmte. De dienstdoende klm-man was een klier, wat ik hem duidelijk heb gemaakt.

Frits schreef een brief van tien pagina's uit Londen kennelijk midden in een hevige love affair. ‘Wat is liefde?’ vraagt hij zich af op zijn 27ste jaar. Ik ben 47 en zou het evenmin weten. ‘Ik geloof dat je er meerdere kanten mee uit kunt,’ vervolgt hij. ‘Wat ik er tot nu toe van heb ervaren is dat het er is of niet is. Je kunt proberen alles wat mogelijk is te doen voor degene waar je denkt liefde voor te voelen, maar helaas is mijn ervaring dat als je het te graag wilt, je te veel voor diegene doet en je ten koste van jezelf alles tracht te doen, te zeggen of te besparen, je des te meer de kans loopt je liefdesobject kwijt te raken. Vooral als die ander niet op dezelfde golflengte zit. En terwijl de ervaring dit heeft geleerd ga je, omdat je verliefd bent, er toch mee door.’ Hij vraagt zich af waarom hij toch doorgaat met zijn nieuwe affaire in Londen ondanks dat hij dit alles weet.

Ik begrijp uit zijn brief dat op het moment dat Frits en Bob elkaar voor het eerst zagen ‘een elektrische schok’ door Frits ging, parallel aan de gedachte ‘dit moet hem worden.’ Nu vraagt hij zich af of hij rijp was voor dit moment van hoogste extase. Hoe komt het toch dat we allemaal op een of andere manier reikhalzend uitzien naar de uiteindelijke vervulling van de ‘droom’ dat de prins en prinses eeuwig gelukkig verder leefden? We zitten allemaal met die valse verbeelding opgescheept. Het slaat nergens op.

129 Hoofd Public Relations klm.

12 augustus 1972

Het eerste interview voor mijn nieuwe boek staat op de band: dr. Margaret Mead.

Om te beginnen bleek zij het zeer eens te zijn met Jay Forresters benadering van Computer Simulations om de ontzagwekkende problemen te bestuderen waarvoor we zijn geplaatst. ‘I have been advocating for a long time that we make a model of the entire planet and recognize facts in the areas which we have no knowledge and then try to work on the areas of which we do have knowledge in terms of the inclusion of the unknown, so that from the point of view of using such models, I am thoroughly sympathetic. I think that without computer models we

[p. 97]

have very little chance of handling the complexity of the problems we are going to be facing.’¹³⁰

Ik had haar boek Culture and Commitment: A Study of the Generation Gap¹³¹ bestudeerd. Ondermeer op basis van dat boek had ik een aantal vragen voorbereid. Het opstel van Shannon Dickson, een 15-jarige schooljongen uit Texas, heb ik bijvoorbeeld gebruikt. Hij schreef: ‘My generation is being used almost like a machine (...).’¹³² Maar het loopt altijd anders. Een interview is onvoorspelbaar. Zij vond veertig gesprekken in een boek te veel.¹³³ Ook was haar opgevallen dat er geen vrouwen in de Club van Rome zaten. ‘That's what is wrong with your Club,’ zei ze vermanend. Mevrouw Mead zei ook: ‘You are an unusual television man. Usually, when they have their interview, they drop you cold....’

130 Zie volledige tekst On Growth, Putnam & Sons, N.Y. 1974.

131 Margaret Mead, Culture and Commitment: A Study of the Generation Gap, Doubleday & Company, New York 1970.

132 Idem page 77.

133 Het zouden er 75 worden, later nog eens 50.

13 augustus 1972

Gisteravond gaf ik een etentje op Amerbos voor mevrouw Margaret Mead, Didi en Sukmawati Sukarno. Ik nodigde ook Bibeb van Vrij Nederland uit om kennis te maken, opdat zij een van haar beroemde interviews aan dr. Mead zou kunnen wijden.

In 1974 kwam Bieb in haar boek Veertien vrouwen¹³⁴ op deze bijeenkomst terug. Ik wees er die avond op welke onuitwisbare rol Bung Karno had gespeeld bij de eenwording van Indonesië. ‘Sukarno made Indonesia,’ benadrukte mevrouw Mead. Bibeb bevestigde dit. ‘Waarop,’ aldus Bibeb, ‘Sukmawati haar ongelooflijk grote ogen richtte op het portret van haar vader, gesigneerd door Sukarno met opdracht: “Voor Willem Oltmans, in grote dankbaarheid”.’ ‘En,’ zei dr. Mead, ‘wat West-Irian (Nieuw-Guinea) betreft heb ik destijds in de vs, waar men er zelf zo trots op is dat we een natie vormen, proberen duidelijk te maken dat Sukarno de gebieden, die in Nederlands bezit waren geweest, wilde verenigen tot een Verenigd Indonesia. En dat dit streven niets had te maken met bruin imperialisme.’
Bibeb gaf van mij een aanvullende, deels koddige beschrijving. ‘Mij begroette hij, onstuimig fluisterend, dat ik niet meteen met vragen om een interview op haar mocht los branden maar het met tact moest inkleden. Beloofde me zijn steun en wierp de deur van

134 Bibeb, Veertien vrouwen, Van Gennep, Amsterdam 1974.

[p. 98]

zijn werkkamer open. Vleugel, bureau, boeken. Op de sofa: Margaret Mead benieuwd kijkend door een rond brilletje, vrolijke brede mond, kinderlijk neusje, lichtgroene jurk als een bolstaande cape om haar heen, blote benen, bruine slippers.’ Iedereen ‘ziet’ Margaret Mead op eigen wijze.

13 augustus 1972

Ik haalde Margaret Mead tegen 15.00 uur in Holiday Inn te Utrecht af. Ze sliep. Ze vroeg of zij zich eenvoudig kon kleden. Zij koos goedkope Iraanse sandalen uit, had blote voeten met slecht gelakte rode teennagels. Dit verwonderde me nogal. We reden eerst naar de De Genestetlaan in Bilthoven. Mam en tante Jetty schenen haar bezoek zeer op prijs te stellen. Ik verkeek me aan de drie keuvelende dames. Eerder had ik mam gezegd geen aandacht te besteden aan de staf die dr. Mead altijd met zich meedraagt als kenteken van de antropologie, neem ik aan, maar dat ik het ding vooral voor mijn sportauto onhandig lang vond. ‘Zaag er een stuk af,’ had mam geantwoord.

Bibeb arriveerde als eerste gast op Amerbos en zag er, als gebruikelijk, als een zigeunerin uit. Ik stelde haar voor als de Nederlandse Hedda Hopper. Ze zei tegen dr. Mead: ‘I never thought I would shake your hand.’ Bibeb scheen mijn kasten met dagboeken ‘fantastisch’ te vinden en vroeg waarom ik er nooit over had geschreven. Ze herhaalde dat het een mooi gezicht was mij achter mijn bureau te zien zitten. Zij streek met haar hand over de donkergroene leerovertrekking van het bureaublad. Zij bewonderde ook mijn gouden armband. Misschien door de eenvoud ervan. Bij haar vertrek gaf ik haar een zoen en vroeg mezelf af: deed je dit nu in de hoop dat ze jou ook ‘eens’ zal interviewen. Maar nee, ik vind Bibeb een aardig mens.¹³⁵

Sukmawati zag er als een schoonheid uit in haar sarong en kabaja. Zij had via de radio gehoord dat generaal Suharto dr. Mohammed Hatta ter gelegenheid van diens 70ste verjaardag de hoogst denkbare onderscheiding had gegeven, de Ster van de Republiek.

Ik zei tegen Margaret dat nu ze in mijn huis was gekomen for dinner, ze helemaal tot leven (voor mij) was gekomen in tegenstelling tot onze eerste ontmoeting in het stuffy Museum of Natural History in New York ‘met al die opgezette beesten.’

‘There are no animals in my office,’ riep zij uit.

Wim van Beusekom van Bruna arriveerde ook. Hij kletste on-

135 De laatste acht woorden heb ik in 1991 bijgevoegd.

[p. 99]

zin. Hij zei nota bene geweigerd te hebben Rollo May's boek Love & Will uit te geven. Dat zo'n kerel in een positie is daarover te beslissen. Dr. Mead zei later: ‘I never knew what that man was talking about.’ Small wonder. Bij zijn vertrek zei hij: ‘Vanavond ben ik blij met mijn nieuwe auteur.’ Hij vertrok samen met Bibeb, maar ik vertrouw hem niet verder dan mijn neus lang is.

Margaret, Sukma, Didi en ik gingen naar de Bergman grachtenvaarten. We maakten een tour door Amsterdam. Het regende. Je kon weinig zien door de beslagen ruiten. Margaret dommelde af en toe zelfs in. We wandelden op de walletjes. Kijkend naar de dames achter de vensters vroeg ik dr. Mead: ‘Waar zou zo'n juffrouw nu aan zitten te denken?’

‘Misschien wel wanneer zij zich een nieuwe divan zal aanschaffen,’ antwoordde zij.

We dineerden in de Cave en tegen middernacht reed ik Margaret Mead terug naar Holiday Inn in Utrecht.

Vandaag - tot dusverre berichtte ik onder 13 augustus over de 12de - arriveerde Guruh Sukarno, Bung Karno's jongste zoon uit het huwelijk met Fatmawati. Hij heeft twee zonen uit zijn huwelijk met Hartini, Taufan¹³⁶ en Bayu. En uit zijn huwelijk met Dewi een dochter, Karina.¹³⁷

Guruh heeft lang haar en laat dat als een Sikh uit India los hangen. Hij slaapt in de logeerkamer. Hij lijkt een stille jongen. Ik hoorde eens dat hij gay was maar niets wijst erop. Hij is bovendien nogal mager en fysiek niet zo aantrekkelijk, althans niet voor mij. Maar hij is Bapaks kind. Ik ‘zie’ hem as such en behandel hem uiteraard as such. Hij vroeg of Peter lang haar had. Ik zei: ‘Inderdaad.’ ‘Good,’ antwoordde hij. Ik merkte dat hij naar Peters schilderij staarde, evenals diens foto's in mijn kamer. Hij zei trouwens zelf ook te schilderen. Het is duidelijk een artistieke jongen, het tegenovergestelde van zijn oudere broer Guntur, lijkt me.

Ze lieten foto's zien gemaakt bij Dewi's villa in Gland bij Genève. Het huis was door de Rockefellers gebouwd en door Dewi aangekocht. Kartika is nog maar een heel klein meisje. Ik ben niet ‘weg’ van foto's waar meneer Paesa op staat, the Spanish pretender of amant. Sukma noemde Javanen ‘hypocriet’, omdat zij Bung Karno aan zijn lot hebben overgelaten. Sumatranen waren anders. Dat vraag ik me nog af.

136 Taufan is in Californië waar hij studeerde aan kanker overleden.

137 Als klein kind heette zij Kartika, maar later werd het Karina.

[p. 100]

14 augustus 1972

Weer een scène met Peter. Hij had al geschitterd door afwezigheid tijdens de avond met Margaret Mead omdat we ruzie kregen. Het blijft hommeles. Ik houd natuurlijk ook niet meer zo totaal van hem als ik eens heb gedaan. Ik mag hem graag om een aantal redenen, maar Peter is een niet te verwezenlijken droom, een variant op Frits' droom. Hij wilde morgen langskomen wanneer hij een broek moest komen passen in Amsterdam. Ik heb hem gezegd dat het niet hoefde.

Ik belde Emily Zain. De ambassadeur woont thans ergens anders alleen. Zij zei dat hij mentaal achteruitging. Wat een wreed lot. Op die manier zie ik ze liever geen van beiden meer.

Telefoneerde professor Georgii Arbatov in Moskou. Tinne heeft geschreven¹³⁸: ‘The suave Georgii knows more about American politics than most Americans do and certainly more than any other Soviet citizen.’ Time noemt Arbatov (49) the Soviet Union's ranking America watcher.’ Hij is directeur van het vier jaar geleden opgezette usa Institute van de Sovjet Academie van Wetenschappen. Time zegt dat Leonid Brezhnev zwaar leunt op position papers and briefings van het usa Instituut, bijvoorbeeld ook toen hij zich voorbereidde op een ontmoeting met Richard Nixon. Ik vroeg hem om commentaar inzake het mit-rapport over Limits to Growth. Hij verwees mij naar de directeur van het Instituut voor World Economics and International Relations in Moskou. Hij wilde er zelf niets over zeggen. Julian Huxley heeft zijn besluit geen interview te willen geven gelukkig herroepen. Ik verheug me in het bijzonder ook op hem in mijn serie.¹³⁹

In Georgetown, Guyana is een conferentie van niet-gebonden landen gehouden. Indonesië dreigde de samenkomst te verlaten indien de regering in ballingschap van prins Norodom Sihanouk zou worden toegelaten. Ook de Vietcong mocht van Jakarta niet aanwezig zijn. Was iets anders te verwachten van de puppets van Washington uit Jakarta? De Herald Tribune herinnerde er echter aan dat er veel minder belangstelling dan vroeger voor dergelijke bijeenkomsten was, mede vanwege het ontbreken van striking personalities als Jawaharlal Nehru, Chou En-lai en ‘Indonesia's Sukarno, who gave the Bandung Conference (in 1955) so much color and vigor and seemed to prove that the Third World would become a third force in a polarized world’.¹⁴⁰ Ze kunnen het in Washington niet door hun keel

138 Time Magazine, 24 juli 1972.

139 Zie brief d.d. 11 augustus 1972, bijlage 16.

140 Herald Tribune, 14 augustus 1972, editorial.

[p. 101]

krijgen, dat het oprichten van de ‘niet-gebonden derde macht in de wereld’ van Sukarno, en niemand anders, is uitgegaan. De Herald eindigt dan ook met de opmerking dat Georgetown slechts een dun aftreksel van Bandung was geweest, ook al waren er tweemaal zoveel landen vertegenwoordigd als in 1955 in Indonesië.

Guruh speelt heerlijk romantisch piano. Hij wilde bij Madame Tussaud gaan kijken naar het wassen beeld van zijn vader. Ik lichtte Van der Pluijm van de Volkskrant in over de aanwezigheid van Guruh en Sukmawati Sukarno in Nederland om hem de primeur te geven. Hij zou er met Hans Beynon, die Indonesië behandelt, over spreken.

15 augustus 1972

Bibeb heeft een interview met Margaret Mead gehad en zond haar bloemen om te bedanken.

Theo van Houts, fotograaf van Panorama, kwam voor de lunch met Sukma en Didi ter voorbereiding van een artikel. Sukmawati vroeg mij om de tekst van een brief samen te stellen, die zij aan president Ali Bhutto wilde zenden. Zij willen hem als vriend van Bung Karno op de terugweg ontmoeten. Van Houts nam Sukma mee om in de bossen foto's te maken en kwam pas om 19.15 uur terug, wat zowel Didi als mij woedend maakte. Hij had sexy opnamen willen maken, waar Sukmawati zich niet toe had geleend.

Peter kwam ook. We hebben in restaurant Indonesia met zijn allen, plus Ellen Thomassen, gegeten.¹⁴¹ Later zijn we voor wijn en vruchten naar de Cave gegaan. Het was een oergezellige avond. Sukma droeg een Roemeense bloes en terwijl zij plezier maakte moest ik sterk aan Bung Karno denken en hoe graag ik hem zou hebben willen laten delen in deze avond met zijn kinderen. Ik heb het ze op een gegeven moment verteld en voegde eraan toe met Peter hetzelfde te voelen: dat ik zijn moeder deel zou willen laten zijn van zulke avonden. ‘You make me sad,’ antwoordde Sukmawati.¹⁴²

Tijdens het eten vertrouwde zij me toe: ‘I understand you like Peter better than Ellen (die samen tegenover ons zaten), he is so much more beautiful (...).’ Sukma had al ons eten besteld en Peter en Ellen zaten gezellig te schransen. Peter zei: ‘Ik bewonder je, hoe je altijd alles regelt.’ Ik gaf hem Chefarine want hij voelde zich koortsig. Toch een fijne avond.

141 Zie ook het fotokatern.

142 Later schreef ik Sukmawati een brief die ik toch maar niet heb verstuurd en die gesloten in mijn dagboek zit: om uit te leggen waarom ik dit zei.

[p. 102]

16 augustus 1972

Schiphol

Vlieg naar Londen voor een serie gesprekken. De Volkskrant gebruikte vanmorgen een foto van de kinderen van Sukarno als mijn gasten in Amsterdam. Ze knipten mij er zorgvuldig uit. Zo gaat dat wanneer je een dienst bewijst.

Nam een kamer in het Cumberland Hotel.

Professor Arnold Toynbee ontving mij in zijn werkkamer en droeg gevoerde rode pantoffels. Hij is 83. Mrs. Toynbee was een oud dametje in een bloes en rok met een kondé.¹⁴³ ‘Julian Huxley is one year older than I am,’ zei hij. Eerst deed mijn tape-recorder het niet. Mevrouw Toynbee leverde een schroevendraaier. Daarna controleerden we het stopcontact. Ik begon het gesprek met notities te maken, maar na enige tijd gaf mijn hand het op. Een taxi zou te lang duren, dus adviseerden ze me naar Kingston High Street te lopen. Ik liep hard en was er in vijf minuten. ‘We don't repair Sir.’ Maar met wat aandrang keek hij naar mijn apparaat en het liep vrijwel meteen.

Om ons op te kikkeren kwam mevrouw Toynbee binnen met een blad met drie glazen sherry. De professor nam er twee. Toynbee vertelde in 1956 in Jakarta Bung Karno te hebben ontmoet vlak voor diens reis naar de Sovjet-Unie. ‘But, I think he later degenerated (...).’ Waar haalde de historicus die onzin vandaan?

Het interview is prima verlopen. Er zijn aardige passages in, ook wanneer hij over zijn kleinkinderen spreekt. Hij heeft echter de neiging om zijn eigen verhalen af te steken in de vorm van redevoerinkjes, zonder daarbij op de vraag in te gaan. Hij concludeerde dat hij mijn bezoek de moeite waard had gevonden (‘worth his while’). We bespraken mogelijk andere kandidaten voor mijn serie. De Toynbee's hadden een hekel aan Herman Kahn. Marshall McLuhan leek hen een uitstekende keuze: ‘But he tends to want to be sensational,’ aldus Toynbee. Hij adviseerde vooral professor C.H. Waddington, de geneticus en bioloog, niet over te slaan.

Toynbee had een vriendelijk gezicht dat gemakkelijk kon omschakelen op extreme seriousness. Ik excuseerde me voor de taperecorderproblemen. ‘I sympathize with your anti-technical problems,’ zei hij. Mijn volgende interview, vooral op advies van Aurelio Peccei, zou met Sufi-filosoof Idris Shah zijn. Professor Toynbee had nooit van hem gehoord en keek dubieus.

143 Ik neem in deze herinneringen de teksten van de gepubliceerde interviews in mijn boeken niet op. Wel vertel ik hier (wat ik in mijn boeken achterwege liet) de achtergronden en sfeer waarin de gesprekken plaatshadden.

[p. 103]

Nu zegt dit ook niet alles, maar het gaf me te denken. De Toynbee's leken me so together. Ik vertelde hen dat zij me aan mijn ouders deden denken en dat door vaders vroegtijdige dood mam nu alleen was en hoe dankbaar ze mochten zijn nog van elkaar te kunnen genieten. They endeared me.

Nam een treintje naar Kent om Idris Shah in Langton House, de voormalige villa van Lord Baden-Powell, oprichter van de padvinderij, te ontmoeten.

Wie is deze man die zich laat voorstaan een afstammeling van de profeet Mohammed te zijn? Hij zei documenten te bezitten om dit feit te bewijzen. De Aga Khan was slechts hoofd van een moslimsekte met driemiljoen Oost-Afrikaanse volgelingen. Ik vond hem nerveus en geagiteerd. Bij het drinken van koffie liep alles langs zijn mond. Ik vertrouwde hem van af het eerste moment voor geen sier. Hij had een aardige Indiase vrouw en drie kinderen. Een Siamese kat kroop vrijwel onmiddellijk op mijn schoot.

Shah vertelde in India te zijn geboren en lang in Afghanistan te hebben gewoond. Hij schijnt dozijnen boeken te hebben geschreven. Ik kreeg onmiddellijk drie Penguins van zijn hand. Sufi betekent ‘man of wool’. De beweging dateert uit de 9de eeuw en is de naam voor een mystieke filosofie met een duidelijk ascetische ondertoon. Terwijl ik naar die man met zijn markante kop zat te luisteren, vroeg ik me af wat Aurelio Peccei out of all people bewogen kon hebben om mij op hem af te sturen om vooral deze mysticus in onze serie op te nemen.¹⁴⁴ Toen ik hem vertelde wie ik wilde spreken voor mijn boek, zei hij: ‘You have already succeeded in bringing the Club of Rome in better company and on a higher level.’ Hij, Shah, was de Club van Rome. Peccei begreep volgens hem nog niet hoe hij zijn organisatie in de Arabische wereld moest presenteren. Dat wist hij alleen. ‘Can we wait for Peccei to catch on?’ zei hij. Hij zou dit allemaal wel even regelen.

Op een gegeven moment vroeg ik hem wat hij tot dusverre aan de Club van Rome-problematiek had gedaan. ‘Did you write some preparatory articles?’ Dat had hij niet maar hij scheen beledigd. Ik voelde de escalatie komen. Op een gegeven moment lanceerde hij de zin: ‘You come in here from the street...’ Ik viel hem in de rede, en zei: ‘That is hardly the case. I came here at dr. Peccei's request.’ Hij bleef maar opscheppen over al zijn boeken. Er waren 320 reviews verschenen, waarvan er slechts twee ongunstig waren. We hadden een recht-

144 Ik zou hem uiteindelijk eruit laten.

[p. 104]

streeks botsing, waar hij later herhaaldelijk zijn excuses voor uitsprak, wat het nog erger maakte.

Wie is deze Idris Shah? Hij was als mens verder niet onaardig. Hij is een soort gladde p.r.-man. Als afscheid kreeg ik een zaadje uit de Himalaya genaamd Blue Poppy om in mijn tuin te planten. De White Poppy is voor drugs.¹⁴⁵

145 Het zaad zit nog altijd in de enveloppe met Shahs handschrift in mijn dagboek.

17 augustus 1972

Londen

Merdeka! De Indonesische vrijheidsdag.

Begon met mam te bellen: ‘Oh, ben je terug.’ Ik legde uit nog in Londen te zijn. ‘Oh, wat grappig.’

Schreef de Toynbee's en de Shahs bedankbriefjes. Misschien moet ik ten aanzien van Shah over mijn hart strijken. Weet het niet. Ik wil beslist geen phonies in mijn boek hebben.

Frits van Eeden kwam al na 09.00 uur in het Cumberland Hotel. Hij zag er uitstekend uit. Hij gaf me een tekening die hij de nacht toen hij zijn brief van tien pagina's aan me schreef had gemaakt.¹⁴⁶

Moest eerst naar Sir Julian Huxley. Hij woont in een aardig cottage-type huis van twee verdiepingen, met schouderhoge bloemen en planten. De voordeur was fel geel geschilderd. Een Japanse of Koreaanse dienstbode opende de deur. Mrs. Huxley leidde me naar een salon en schonk absoluut ondrinkbare koffie in. Sir Julian kwam binnen, 85, oud, bril, tweedjasje, beige flanel, de hier blijkbaar populaire rode pantoffels, een oranje das en een gele pochet. Op een bank lag Limits to growth met wat aantekeningen. Het gesprek begon meteen.

In 1967 had ik in Playboy een fascinerend gesprek met sir Julian gelezen: the crisis in man's destiny. Hij postuleerde toen dat de wereld dermate snelle technologische ontwikkelingen kreeg te verwerken, dat alle mensen ‘drastic adjustments in the course of their working lives’ zouden moeten maken. ‘What is needed,’ zei hij toen al, ‘is a new overall pattern of thinking and willing that will give us a new vision and a constructive purpose, providing meaning to our lives and incentives for our actions (...). Man is a highly peculiar organism. He is a single joint body-mind, not a body plus a separate mind or soul, but with mind on top, no longer subordinate to body, as in animals (...). His role, whether he wants it or not, is to be the leader of the evolutionary process on earth. His job is to guide and di-

146 Zie bijlage 17.

[p. 105]

rect it in a general direction of improvement. To do this, he must redefine his aims.’

Sir Julian plantte daarop een zaadje in mijn eigen gedachtenwereld: ‘Man's most important instrument is his mind: accordingly, one of his most urgent tasks is to improve his own mental and psychological organization.’ Onze hoofden zijn gevuld met ‘a lot of myths and mumbo jumbo, witchcraft and wish fulfilment, the result of primitive thinking, trying to cope with our own profound ignorance, with a civil war of conflicting passions inside and with the constricting forces of nature outside.’ Huxley pleitte voor een totaal aangepaste schoolopleiding en een wereldbeschouwing voor iedereen gebaseerd op de oneness of mankind.

‘The ultimate task will be to melt down the gods, and magic, and all supernatural entities, into their elements of transcendence and sacred power; and then, with the aid of our new knowledge, build up these raw materials into a new religious system that will help man to achieve the destiny that our new evolutionary vision has revealed.’

Het was niet eenvoudig zijn stroom woorden de stoppen of er een vraag tussendoor te wurmen. Hij had weinig aan het mit-rapport toe te voegen, maar toch ving ik wat warme woorden en herinneringen in flitsen van hem op. Om precies 12.15 uur kwam Mrs. Huxley weer binnen - afgesproken werk - en zei: ‘You now have to go for your little walk, darling.’ Later liep ik op straat langs hem heen, hij droeg een hoed en had een wandelstok bij zich, maar hij zag niets.

Ontmoette Frits opnieuw die eerst vroeg hoe het was gegaan en daarna in een stroom van woorden zijn hart luchtte. Hij had achter een kast voor duizend gulden pornografisch materiaal van zijn nieuw vriend Bob gevonden en heeft er alle muren van een kamer mee beplakt om de man een lesje te leren. Hij vraagt zich nu al af hoe lang de affaire zal duren. Hij werkt niet veel, wat ongewoon voor hem is, want Frits schildert, tekent en beeldhouwt altijd; ken hem niet anders. Hij sprak als altijd over naar Amerika gaan.

Ook nrc Handelsblad knipte mij keurig van de foto van Bung Karno's kinderen (op de voorpagina) die ik in Amsterdam als mijn gasten een rijsttafel aanbood. Ik zal beide kranten een rekeningetje van 150 gulden sturen voor de tip.

Peter had zijn eerste hom fashionshow in Düsseldorf. Hij reisde in de Oostenrijk-express met het model Joop Sandé, een jongen die ik erg graag mag en buitengewoon aantrekkelijk vind. Ontmoeting met Carel Enkelaar (nos) en Jan Buis (Bruna) in

[p. 106]

Lage Vuursche om te praten of het opzetten van een samenwerking inzake de jfk-affaire mogelijk zou zijn. Buis scheen, als Aurelio, juridische problemen te zien, maar het zou er ook op kunnen wijzen dat hij er geen zin in heeft. Carel zei het uiterst verstandig te vinden dat ik niet op de foto met Bung Karno's kinderen had gestaan. En over Luns: ‘Iedereen weet dat jij gelijk hebt, maar toch vinden ze Luns een aardige man, laat hem nu alsjeblieft schieten.’

Bezocht Julian Spoor in het ziekenhuis. Zij heeft een probleem met rugwervels.

Guruh was op Amerbos met zijn vriendje Adi, diens broer en later kwam ook Sukmawati. De brief naar president Ali Bhutto moet feitelijk door haar moeder worden geschreven, maar omdat heen en weer zenden naar Jakarta te veel tijd kostte, was het de bedoeling dat Sukma er haar naam onder zou zetten. Guruh tekende tenslotte Fatmawati en zei dat hij de handtekening van zijn vader ook kon naschrijven. Hij deed het even voor op een los papier.

We spraken opnieuw over de coup van 1965. ‘Sukma wil de naam van Bapak zuiveren,’ zei Adi. Zij vertelde dat Bung Karno haar, Rachmawati en Guruh - Megawati en Guntur waren al in Bogor - naar de Halim-luchtmachtbasis had geroepen en hen had gevraagd het Istana Merdeka te verlaten en ook naar Bogor te gaan. ‘He just smiled and kissed us,’ zei Sukma. ‘He was so calm.’

‘Your father had strength for all Indonesia,’ zei ik tegen haar. Sukma had het gevoel dat hij het meeste van zijn eerste vijf kinderen had gehouden omdat hij de kinderen van Fatmawati

[p. 107]

had gevraagd naar Halim te komen. Ik antwoordde dat als haar vader Kartika zou hebben gezien hij ook in de zevende hemel van dat kind zou zijn geweest. Sukmawati noemt Javanen snakes voor de wijze waarop zij Bapak in de steek hebben gelaten. ‘Bapak - unlike Suharto, who is Javanese - was Indonesian,’ zei ze. Zij zijn overtuigd dat Suharto, die intiem bevriend was met kolonel Untung (die de actie tegen rechtse generaals leidde) precies wist wat er gaande was en gewoon iedereen heeft verraden.

19 augustus 1972

Om 11.45 uur was ik met Sukmawati in Epe, in Hotel Dennenheuvel voor een bezoek aan Wim en Hetty Wertheim. De Wertheims waren buitengewoon vriendelijk en sloofden zich uit voor Bung Karno's dochter. We spraken over Guruhs toekomst. ‘He is an artist,’ onderstreepte Sukma. Wertheim vond dat hij beter in Amsterdam antropologie zou kunnen studeren, waar hij een vrouwelijke hoogleraar kende. Wertheim vertelde Bung Karno tweemaal in 1956 op het Istana te hebben ontmoet. Hij vertelde dat generaal Surjo, financieel adviseur van Suharto, was gearresteerd met een aantal andere hoge officieren onder wie generaal Rudy Pringadi. Voor de zoveelste maal zou ook weer generaal Ibnu Sutowo van Pertamina onder verdenking van corruptie staan. Ook een Indonesische Chinees uit Wassenaar, die zich met rijstinkopen zou hebben bemoeid, werd verdacht. Al deze zaken heb ik al jaren geleden onder de aandacht proberen te brengen, inbegrepen de schuinsmarcheerder in Wassenaar.

Tijdens de lunch vertelde Wertheim dat toen hij uit China kwam de Nederlandse ambassadeur in Jakarta, Hugo Scheltema, naar Singapore was gekomen om hem over te halen zijn verzet en kritiek op Suharto te staken. Waar ambassadeurs al niet goed voor zijn.

Na de lunch stopte ik met Sukma in Bilthoven. Mam zei dat zij fête Arabe hield en was met onopgemaakt haar aan het werken in de tuin. Sukma had rozen voor haar gekocht en omhelsde mam. Daarna reden we door naar Gerard Croiset, die nauwelijks belangstelling had voor Sukmawati en als gewoonlijk alleen over zijn eigen affaires sprak. Voorzichtig bracht ik naar voren dat Sukma zich zorgen maakte over de toekomst. Maar Croiset negeerde bruusk de hint. Het ergerde hem altijd vreselijk, wanneer hij voor waarzegger werd aangezien. Sukma was zo elegant en aardig tegenover de nu geheel blinde mevrouw Croiset, maar ook dat kon Croiset niet vermurwen. Hij zei ei-

[p. 108]

genlijk geen woord tegen het kind. Zij zat er voor spek en bonen bij. Ik dacht, Gerard wat ben je toch een boer. Later Zei Sukma: ‘A strange man.’ I know. We hadden een heerlijke dag. We lachten veel. Zij vond de bossen bij de Mallejan prachtig. Zij is ook een marshmellow fan. Soms reed ik misschien te hard, want ze vroeg eens of we misschien veiligheidsgordels om moesten doen. Ik dacht, ik moet langzamer rijden met een kind van Bung Karno.

Sukma hield veel van Megawati's man, die piloot is. Maar Mega's nieuwe vriendje, een Egyptenaar, was minder geslaagd. Gunturs vrouw was Sundanese en Rachmawati's man was arts. Ik vroeg aan Guruh gisteren of hij niet dacht dat Sukma te vroeg was getrouwd. Zij was veertien jaar toen Bung Karno met de coup kreeg te maken. Didi Suharto is een aardige kerel, maar ik heb het gevoel dat Sukma een rijpere, oudere man zou moeten hebben. Guruh was het er tot mijn verwondering mee eens.

20 augustus 1972

Heb een vrij lang stuk geschreven over Mohammed Hatta's memoires: hatta een indonesische beel. Fatsoenlijk en onbruikbaar, zo was het mijns inziens precies, exact.¹⁴⁷

Dr. Margaret Mead is nog steeds in Utrecht en werkt er aan een manuscript. Dat niemand nu eens de gelegenheid grijpt haar te interviewen. Zal Van der Pluym van de Volkskrant er maar weer eens op wijzen.

Was om 13.15 uur in Bilthoven. Lunchte met mam in Soesterberg. Daarna was ik zo moe dat ik in haar slaapkamer anderhalf uur op een leegstaand bed heb gelegen. Ik keek haar kamer, waar ik nooit kom, eens rond en dacht, typisch mijn moeder. Boeken en Chefarine naast haar bed. Veel foto's. Ook een opname van mijn ouders in de tuin in Kaapstad. Ik wilde niet langer kijken want het maakte me erg triest, zoals we allemaal altijd weer ophouden met na te denken over de essenties van het leven om niet in de war te raken. De rozen van Sukma stonden prachtig. Toen ik tegen mam zei dat Croiset eigenlijk onbeschoft had gedaan tegen Sukmawati antwoordde zij: ‘He never struck me as belonging to the upper-ten: nevertheless it is een eigenaardige man.’

Om 17.00 uur haalde ik Margaret Mead af in Utrecht. Zij vroeg of de kap neer kon blijven. Zij was gekleed in een lange (tot op de grond) groene jurk uit Hawaï met een overgooier uit Griekenland en een donkergroene wollen lange cape. Ik dacht: hoe

147 De Nieuwe Linie, 30 augustus 1972.

[p. 109]

krijg men het bij elkaar. Bibeb had iets verteld over mijn problemen met sovjetdiplomaten in mijn huis, dus moest ik haar nu het hele (vervelende) verhaal nog eens vertellen. Margaret had Bibeb nogal onmogelijk gevonden tijdens het interview. ‘Not that she misbehaved but she eats you up. And, there is a language problem, her English is not too good; since she will say something that I did not say at all - so, I told her bring a tape recorder.’¹⁴⁸

De avond werd een succes. Eerst wandelde we samen in het Vondelpark. Zij sprak over de legalisation of drugs, terwijl zij vanwege haar outfit vooral door oudere mensen ostentatief werd aangegaapt. Jongeren glimlachten naar haar. Ik had een lezing georganiseerd op het Instituut van Wim Wertheim, die er zelf niet was. Hij liet de organisatie over aan een medewerker, Van den Muizenberg, een absolute light-weight, erg jammer. Er waren gelukkig ongeveer dertig studenten, waaronder Guruh Sukarno, zijn vriendje Adi en nog enkele Indonesische jongens. Er waren eveneens enkele Surinaamse studenten. Ik zag ook een aantrekkelijke blonde jongen. Op een of andere raadselachtige manier stevende Margaret op Guruh af, die zij nog niet had ontmoet en vroeg: ‘Who are you?’ Guruh gaf haar een zoen. Muizenberg, die lange zinnen uitsprak en eigenlijk niets zei, monopoliseerde de vragen achteraf. Ik gaf gewoon aan Adi het woord, die Margaret vroeg hoe zij tegenover Aziatische mystiek stond. Dr. Mead antwoordde dat al het geklets over Oosterse mystiek Westerse kletspraat was, net als East is East en West is West.

‘We should think of the cultures of the world,’ zei ze tegen de studenten, ‘as an orchestra without a leader, like the gamelan on Bali, which has three leaders without anyone ordering anyone else around.’ Zij sprak ook over het verschil tussen de wajang kulit en de wajang wong. De eerste zijn de poppen, de tweede: ‘Where humans act the puppets: a man will move some seven meters in 45 minutes from here to there (wees zij aan). It is as if time stops altogether.’ Zij vertelde hoe zij niet lang geleden een Papoea-dorp - my village noemde zij het - met 300 inwoners opnieuw had bezocht. Een oude vrouw bood haar een eend aan omdat haar eerste, inmiddels overleden man, in 1938 deze vrouw een schelp had geschonken. Ze merkte ook bijvoorbeeld op: ‘People say, you can't change human nature: but all that is rubbish.’

148 Bibeb weigert met taperecorders te werken; zij denkt dat het mensen afschrikt. Mij zou een tape juist geruststellen.

[p. 110]

21 augustus 1972

Margaret Mead wilde graag Lex Poslavsky ontmoeten. Ik legde contact. Ze zei ook: ‘My father, an economist, would have been interested in the work of the Club of Rome.’

Henk Hofland is te negatief in zijn televisierubriek. Zijn innerlijke onvrede, zijn Umwelt at large, blijft hem parten spelen. Ik vind het juist uitstekend dat de televisie in zijn volle lengte laat zien wat zich in het parlement afspeelt. Het wordt bovendien duidelijk, zoals bij meneer Berger van ds-70, dat het hele stelletje lapzwansen nu super televisiebewust is geworden. Mam had het ook gezien: ‘Allemaal onbruikbare figuren,’ zei ze.

Een student van Wertheim werkt aan een proefschrift waarin hij de coup in Indonesië met die in Ghana vergelijkt. Dit zou ik graag lezen, want alle coups onder de niet-gebonden landen (van Bandung) zijn met hetzelfde cia-scenario uitgevoerd.

Ontmoette mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Hotel Gooiland in Hilversum. Zij had anderhalf uur teksten voorblinden gelezen en was aan een kopje koffie toe. Zij voelde psychische problemen in haar nieuwe verzorgingsflat. Er waren te veel verplichtingen tegenover mensen, die zij verder niet kende, in tegenstelling tot oude bekenden ‘als Wimpje Oltmans.’ Zij wilde zich er niet aan onttrekken, maar ereaarde het als nogal hinderlijk.

Zij staat zeer positief tegenover mijn nieuwe Bruna-project.¹⁴⁹ Het leek haar dat Rachel Carson, die over het gevaar van insecticiden Silent Spring had geschreven, op mijn lijst niet mocht ontbreken. Zij vond mijn haar veel te lang en de krulletjes niet meer bij me passen ‘alsof ik opeens een mini-skirt zou gaan dragen.’ Daar zou zij wel eens zeer gelijk in kunnen hebben. Het was heerlijk haar te zien. Ze had een medische keuring ondergaan want donderdag moet zij opnieuw rijexamen in Bussum doen. Ze zei ook: ‘Ik ben nogal gauw depressief tegenwoordig. Als ik in mijn eigen huis zou opstaan, zou ik denken: wat zal ik nu eens gaan doen. Maar in deze flat denk ik: o hemel, ik zit in een flat. Begrijp je dat?’ Zij vroeg ook of het goed met mam was. Ik dacht eigenlijk: wat is mijn moeder bevoorrecht dat zij nog in haar eigen huis woont in Bilthoven.

Dewi Sukarno telefoneerde langdurig uit Gland, Zwitserland. Ik had haar geschreven dat op 8 augustus in de pers bekend was gemaakt dat ‘de weduwen’ van Bung Karno er in hadden toegestemd dat in Bogor een permanent museum zou worden ingericht ter nagedachtenis van Sukarno. Zij weet er kennelijk niets van.

149 Een boek met vijenzeventig interviews over de Club van Rome-problematiek.

[p. 111]

Regel een ontmoeting tussen Vladimir Kouznetsov en Carel Enkelaar. Kouznetsov vroeg om mijn bericht hierover niet naar de ambassade, maar naar zijn woning Bankastraat 19 te zenden. Waarom? Spelletjes met de bvd?

Een meneer Korevaar die zich Thomas noemde, belde om te zeggen dat hij bereid is me alle documenten over de corruptie van generaal Surjo met de heer Liem in Wassenaar toe te spelen. Waarom? Wil hij er geld voor hebben?¹⁵⁰

150 Guruh Sukarno had ook al een telefoon van deze meneer aangenomen en liet een amusant briefje voor me achter. Zie bijlage 18.

22 augustus 1972

Sukmawati belde gisterenavond Dewi in Gland vanuit Amerbos. Kleine Kartika kwam aan de lijn om bon soir te zeggen. Sukma en Didi zijn naar de Pakistaanse ambassadeur geweest. Hun moeder had hen via generaal Alamsjah haar persoonlijke postpapier gezonden en nu moest alles nog eens over. Guruh tekende opnieuw voor zijn moeder en de Pakistaanse ambassadeur zou de brief aan zijn president zenden.

Janine Delauny vertelde dat van het Club van Rome-rapport in Frankrijk pas 22.000 exemplaren waren verkocht. Treurig. Misschien had de ortf gelijk toen ze me zeiden dat Fransen in dit opzicht achterlijk waren. Ze zijn te nationalistisch en luisteren liever naar zichzelf.

Hans Beynon (mijn oude Nijenrode-vriend) protesteerde dat ik 150 gulden vroeg voor de tip en de foto over het bezoek van Bung Karno's kinderen. Dus maar weer naar Van der Pluijm geschreven om die zaak rond te krijgen. Het blijven allemaal kruideniers. Ik kan niet eeuwig alles voor niets doen.

Gerard van den Boomen belde en zei dat hij mijn artikel over Hatta - Portrait of a Patriot (Mouton Uitgevers) - uitstekend vond. ‘Ik heb er net wat uit voorgelezen in de redactievergadering. Ze zaten met hun oren te klapperen. We kunnen er hoogstens een proces door krijgen.’ Wel nee.

Sukmawati huilde gisteravond. ‘I wish I was a man: but I am a woman, and women always cry,’ zei ze. Het was een reactie op mijn zin: ‘Never ever forget your youth with Bapak.’

Laat ik toch maar vermelden wat Beynon, Indonesië-redacteur van de Volkskrant - zei: ‘Ik vind je een enorme klootzak, dat je er 150 gulden voor wil hebben. Je krijgt ze, maar de kinderen van Sukarno zijn mij geen 150 gulden waard.’

‘Als je mij niet van de foto had geknipt en mijn naam niet had weggelaten zou ik je niets hebben gevraagd.’

‘Goed, maar zo wil ik geen tips meer van je hebben.’

[p. 112]

‘En jij geen credits weglaten meneertje’ Dat was het einde van die conversatie. Zo gaat het altijd. Ze denken bovendien alleen aan zichzelf. Ik wil geen 150 voor de kinderen van Sukarno betalen. What about readers who like to see that picture?

Wim Klinkenberg is het ‘volstrekt’ met me eens. ‘In dit kruideniersland willen ze wel tips hebben maar er niet voor betalen.’

Sukmawati was eigenlijk verdrietig over het feit dat zij nooit voor de coup van 1965 echt close met Bung Karno was geweest. Toen zij na 1965 naar die closeness verlangde werd dit door Suharto op alle mogelijke manieren opzettelijk onmogelijk gemaakt. Didi vertelde dat Bung Karno in 1968 bij hun huwelijk in tranen was geweest en had gezegd hen onder de omstandigheden geen cadeau te kunnen geven. Ik zei dat ik dergelijke emotionele herinneringen uit hun leven en dat van Sukarno niet met het massapubliek van Panorama wilde delen. Ik zou namelijk wat tekst bij de te publiceren foto's van Sukma schrijven.¹⁵¹ Bung Karno had ook naar de kerkdienst van hun huwelijk in Kebajoran willen gaan, maar Suharto had geen toestemming verleend. President Sukarno had tegen zijn aanstaande schoonzoon gezegd: ‘Whether Sukma marries a tukan bedjak or a tukan bus: I want you to be honest and go through life straight.’ Dat was Bung Karno's trademark. Hoe dikwijls had hij me niet gezegd, sprekend over velen in zijn omgeving dat zij steng weng, zigzaggend, door het leven gingen?

De suite Ma Mère l'Oye van Ravel. De liefde voor muziek heb ik van mam meegekregen. Wanneer ik ernaar luister associeer ik dit onmiddellijk met haar en besluit ik steeds weer zoveel mogelijk van haar, nu zij er nog is, in me op te nemen. Ook al zegt Gerard Croiset dat ik op een verkeerde wijze aan haar ben gebonden. Gerard beziet mijn attachment to her met een simpele mind op het randje van vulgair.

151 Verschenen in Panorama, 28 oktober 1972.

23 augustus 1972

Mevrouw Fatmawati Sukarno belde Guruh hier. Hij was er nu niet.

Peter belde een paar maal uit Düsseldorf. Hij had een zekere Siegfried ontmoet en scheen in de wolken. Hij voegde eraan toe: ‘Als je nu nog niet weet dat jij op de eerste plaats komt, dan heb je een plank voor je kop.’

Ik heb van de dochter van Sima Sastropawiro, de tweede vrouw van mijn grootvader¹⁵² een zilveren voetstuk voor een

152 Ir. Willem Oltmans. Zie Memoires 1925-1953.

[p. 113]

kaars gekregen met Javaanse lettertekens eronder. Guruh heeft ze voor me uitgeplozen. Hij denkt dat het een stempel van de kraton uit de regio van Tjirebon is. Hij zat er anderhalf uur met engelengeduld op te puzzelen, terwijl hij wachtte op het telefoongesprek met zijn moeder.

Mam had van de mandenmaker, die af en toe langs de deur komt (voor de blinden) een boodschappenmand voor me gekocht. Erg handig.¹⁵³ De man had zijn bekakas¹⁵⁴ laten staan, na een praatje met mijn moeder. Zij had in Zeist een stoel gezien die mooi zou passen bij het bureau van de schrijver Jan Frederik Oltmans dat nu op Amerbos is. Zij had verder twee oudere dames met blaadjes van de Jehova Getuigen op bezoek gehad. ‘I don't like to just send them away, wanneer ze in de kou en regen staan met hun blaadje, hun neus blauw van de kou en met bevende handen. Ik vind dat zo zielig. Ik bewonder bovendien de volharding waarmee zij willen verkopen. Maar als zij vragen of ik hun materiaal heb gelezen zeg ik eerlijk van niet en dat ik het te druk heb gehad.’ Ik kijk altijd naar haar omnooit-te-vergeten, wanneer zij in de driveway staat om me uit te zwaaien. Het blijft de meest kostbare en waardevolle blik die in mijn leven denkbaar is.

Legde contact tussen Gerard Croiset en Bibeb voor een interview in Vrij Nederland.

Rein Vogels, onderdirecteur van de klm, biedt verontschuldigingen aan voor het incident van mams overboeking op weg naar Parijs en Bilbao. Het had aan de computer gelegen; Ja, ja.

153 De mand staat in 1991 in Johannesburg.

154 Bekakas betekent tools. Merkwaardig hoeveel Javaanse woorden wij trouwens allemaal van onze vader hadden overgenomen.

[p. 114]

24 augustus 1972

Gisteravond dineerde ik met Margaret Mead. We spraken ook over C.H. Waddington, Claude Lévi-Strauss, de Franse antropoloog en de architect Paolo Soleri. Zette haar bij een kerk af waar zij een vergadering zou bijwonen.

Economische Hogeschool, Rotterdam

Heb niet zo'n zin in Jan Tinbergen, want alles wat ik van hem zag, uitstraling incluis, ligt me niet. Een indrukwekkend gebouw. Een lullig borstbeeld van prins Bernhard.

Het interview liep vlot. Toch heeft Tinbergen voor mij een onwaar gezicht. Wertheim schijnt hem te minachten.

Ontmoette Thomas Korevaar, geboren in Atjeh, twintig jaar in Indië gewoond, werkte tot 1958 voor het Indonesische ministerie van Justitie in Jakarta. Ik bleek hem inderdaad eens met Pak Wiarto te hebben ontmoet. Maar ik was op mijn qui-vive omdat hij Guruh via mijn telefoon had uitgehoord.¹⁵⁵ Hij had met luitenant-kolonel Hartomo¹⁵⁶ onoorbare zaken gedaan en wilde bepaalde documenten voor 25.000 gulden verkopen en documenten met betrekking tot corruptie van Suharto linea recta voor 50.000 gulden.

Thuiskomend wilde ik rustig zijn, maar Sukmawati belde. Ik haalde haar in de stad op, samen met Didi natuurlijk. Zij vertelde dat als zij Bung Karno nog wel eens in Wisma Jaso opzochten, dus toen hij al gevangengezet was, hij soms huilde: ‘En dan huilden we allemaal,’ zei ze. Ik dacht dat moet Suharto schitterend hebben gevonden, de rotzak. Ik bedacht me dat ik het hele gesprek met Sukmawati van enkele dagen terug op tape heb staan, ook haar tranen.¹⁵⁷ Generaal Suharto schijnt in een gesprek met Guntur, Bung Karno's oudste zoon, te hebben aangeboden dat al de kinderen op staatskosten in het buitenland zouden kunnen gaan studeren. Guntur heeft dit geweigerd. De familie wil geen gunsten van deze meneer aannemen. Begrijpelijk.

Om 11.00 uur was ik bij de nos voor de ontmoeting Enkelaar-Kouznetsov. De Rus kwam vijftien minuten te laat. Hij zei een ongelukje met de auto te hebben gehad. Carel en Joop van Os probeerde hun geduld te bewaren met zijn gelul. Carel begon wel tekeningetjes te maken, maar vijfendertig minuten werden vol gekletst. Alle pertinente vragen die de nos-heren stelden

155 Zie de boodschap die Guruh mij achterliet, bijlage 18.

156 Halfbroer van generaal Suharto die enkele jaren in Den Haag was gestationeerd.

157 Het is echt onmogelijk die tape te gaan zoeken en de tekst af te luisteren en hier op te nemen. Ik zal alle door mij gemaakte opnamen bij mijn dagboek voegen.

[p. 115]

bleven feitelijk onbeantwoord. Carel vroeg bijvoorbeeld dat als de sovjets wilden dat er op televisie aandacht werd besteed aan 50 jaar Sovjet-Unie, wat was dan het programma, wat waren de plannen?

Daar wist hij niets van. Of we een team naar Moskou zouden kunnen zenden. ‘Zeker,’ antwoordde Kouznetsov. Maar later zei hij tegen mij lopend naar de auto: ‘Certainly not.’ Wat moet je met zulke mensen? Hij benadrukte bijvoorbeeld dat we hier in Nederland zelfs de taal niet begrepen die in een hoofdartikel van de Pravda werd gebruikt omdat woorden in de ussr een andere politieke betekenis hadden dan hier.

Terwijl ik ook vanavond met Didi en Sukma een gesprek op tape opnam belde Guruh of ik hem met een groot pakket uit de stad wilde ophalen. Omdat ik echt bezig was heb ik nu maar eens een keer nee gezegd. Ik ga bijna steeds met alles akkoord, ook omdat ik erbij aan Bung Karno denk, maar er is een grens. Ik heb de kinderen gezegd dat ik wil dat het portret dat Bung Karno signeerde in het museum voor de president zal komen. Vladimir Kouznetsov vertelde dat een sovjetambassadeur in Den Haag eens een interview aan de televisie had gegeven, welk gesprek onmiddellijk was gevolgd door een anti-sovjetprogramma. Vandaar de achterdocht nu. Ik zei dat dit onder Carel Enkelaar niet zou gebeuren. Ik probeer een vriend van de man te zijn, maar hij zat er dermate lullig bij en kletste in een taal die ze in Hilversum niet gemakkelijk kunnen volgen.

Belde Van Konijnenburg die zei te zullen proberen een gaat je voor de kinderen van zijn vriend Sukarno te vinden. Wat is dit nu weer? Ergens is hij altijd een slappe zak geweest.

26 augustus 1972

Voor het eerst in lange tijd belde Philip Nasta uit Oostelbeers. Ik begreep dat wanneer Peter om het een of ander ‘straf’ had hij boven alleen moest slapen en de telefoon werd daar dan weggehaald om hem te isoleren. Nu had Philip in Peters dagboek gelezen dat hij had geschreven closer met mij te zijn en nooit een werkelijke liefdesverhouding met Philip te kunnen hebben. Ik wilde dat die man me dit niet had gezegd. Het is allemaal veel te pijnlijk.¹⁵⁸

Hoe durf je zulke dingen te doen als ongevraagd een dagboek lezen en dan dit nog rond te bazuinen ook. Peter was naar Amsterdam gegaan om zijn nieuwe vriend Siegfried te ontmoeten, wat tot deze nieuwe uitbarsting bij Philip moet hebben geleid.

158 Om mij verder op stang te jagen zou Peter ook geschreven hebben dat hij meer aan mij had. Zo is het niet.

[p. 116]

Bracht Guruh in Wageningen bij professor Wertheim om over zijn toekomstige studie te spreken.

Dewi Sukarno heeft Robert Kroon gezegd dat generaal Surjo geen adviseur van haar was, zoals sommige berichten hebben gemeld en dat diens arrestatie er op wijst dat Suharto minder vast in het zadel zit dan werd aangenomen.

Dewi tegen Kroon:

De arrestatie van Surjo heeft Ratna Dewi overigens niet verwonderd. Heel Indonesië is doortrokken van corruptie,’ zegt ze in haar zangerig Engels, ‘maar degenen die anderen van corruptie beschuldigen, gaan dikwijls zelf niet vrijuit’.
benul
Dat Sukarno overigens financieel advies goed kon gebruiken, daarover laat Ratna Dewi geen twijfel bestaan. ‘Bung Karno had geen benul van en belangstelling voor financiële problemen, dat had niet alleen zijn weerslag op de nationale economie, maar ook in ons eigen huishouden.
Hij had nooit een cent op zak en van zijn presidentssalaris, wat door de inflatie weinig voorstelde, konden wij er niet van komen’.
Hoe kon Bung Karno dan zijn toch niet geringe stand ophouden en zijn reizen met groot gevolg bekostigen?
‘Vele bewonderaars stuurden hem geld’, zegt Ratna Dewi zonder bedenken, ‘zoals Dasaad, de grote zakenman van het Dasaad Musin Concern. Van dat soort sympathisanten moesten wij het hebben en ik had moeite genoeg de eindjes aan elkaar te knopen’.
appeltjes
Verhalen als zou Ratna Dewi voor Bung Karno of voor haarzelf ettelijke appeltjes voor de dorst op Zwitserse bankrekeningen hebben gestort wijst de beeldschone Japanse als kwaadwillige kletspraat van de hand, en dat generaal Surjo hierbij een rol zou hebben gespeeld noemt ze helemaal ‘waanzin’.
Aanwijzingen als zou mevrouw Tien Suharto via de ‘Waringin Finance Corporation’ bij de affaire-Surjo zijn betrokken, komen Ratna Dewi hoogst onwaarschijnlijk voor, al loopt ze niet over van sympathie voor de opvolger van haar overleden echtgenoot. ‘Ik weet er het fijne niet van’, zo geeft ze volmondig toe, ‘maar het lijkt allemaal erg op een warnet van intriges tegen de Suharto's zelf’.¹⁵⁹

Ook Frank de Jong doet ten aanzien van de corruptie in Jakarta een duit in het zakje. ‘corruptiegezwel staat op barsten: Ook Suharto's familie verwikkeld in groot financieel schandaal?’ Hij noemt generaal Surjo Wirjohadiputro een compagnon van mevrouw Tien Suharto en meldt dat de Haagse zakenman Arnold David (61) al twee jaar tegen generaal Surjo procedeert. Ze zoeken het maar uit. Voor mij is dit geen nieuws.¹⁶⁰ Ik belde Dewi om haar te complimenteren. Ze zei slechts met Kroon een drankje in het vn-gebouw te Genève te hebben gedronken en niet geweten te hebben dat hij erover zou schrijven. Dewi kennende geloof ik er geen woord van.

Santo vraagt of ik wil betalen voor de verscheping van zijn auto

159 De Telegraaf, 26 augustus 1972.

160 De Telegraaf, 23 augustus 1972.

[p. 117]

naar Indonesië. Hoe gedroeg hij zich voor vertrek tegenover mij? Hij bracht een meisje mee, waar hij de laatste nacht nog een nummer mee moest maken, zodat er voor ons geen tijd voor samenzijn en een behoorlijk gesprek overbleef. Bij de meesten wint de body het altijd van de mind. Nu ben ik vulgair. Laat die juffrouw de overtocht van zijn auto maar betalen.

Mijn houding tegenover Peter is dat een ieder - ook hij - het recht heeft zijn eigen gezelschap te kiezen. Ik ook. En dit heb ik ook altijd gedaan. Maar wanneer vrienden, wie het ook zijn, over een langere periode, demonstreren geen dringende behoefte tot samenzijn of communiceren te hebben, dan voel je je misschien gekwetst, eenzaam en wat nog meer, maar dan past slechts één conclusie: de werkelijkheid te accepteren. Er is geen andere uitweg.

27 augustus 1972

Gisteravond belde Croiset en hij vroeg hoe het met Sukmawati was. Ik vroeg hem waarom hij zo nonchalant tegen haar was geweest. Hij antwoordde openhartig: ‘Ik wist niet wat ik met haar aan moest.’ Ik zat op Sukma eigenlijk te wachten en het was al 20.45 uur. Gerard zei: ‘Voor negen uur zijn ze bij je.’ Ze arriveerden terwijl we nog aan de telefoon waren.¹⁶¹

Henk Bruinsma heeft bij Meulenhoff, Baarn Handschrift en seksualiteit doen uitkomen.

Hij gebruikte voor hoofdstuk 30, Veranderingen in het schrift, over drie pagina's gedeelten van Peters handschrift uit een paar brieven, die ik voor Bruinsma had gekopieerd. Hij laat eerst een gedeelte van een brief zien van vier jaar geleden en vervolgens een gedeelte van een recente brief die openlijk met Lieve Willem begint. ‘Als wij deze schriften met elkaar vergelijken, dan blijkt dat de schrijver meer innerlijke kracht heeft gekregen (de penvoering is krachtiger geworden en het schrift regelmatiger) en evenwichtiger is geworden. Wel lijdt hij nog steeds aan depressies (in beide gevallen dalen de regels). De linkermarge is in het laatste schrift veel regelmatiger, terwijl in het schrift van enige jaren geleden de kantlijn sterk in- en uitspringt, de tegenstellingen in de persoonlijkheid zijn kennelijk minder geworden.’

Doorgaans veranderen schrift en persoonlijkheidsstructuur eerst na vele jaren. Er zijn echter uitzonderingen, aldus Bruinsma,

161 Ik heb verhuisdozen vol met opgenomen gesprekken, waaronder die met Sukmawati, Margaret Mead, Julian Huxley, Idris Shah, Arnold Toynbee en vele anderen. Het zou niet mogelijk zijn in dit reeds uitgebreide dagboek ook daar gedeelten van op te nemen.

[p. 118]

bijvoorbeeld na een psychoanalytische behandeling. ‘Ook zijn er gevallen dat iemand door middel van contacten met een vriend of een vriendin bijvoorbeeld aan kracht en zelfstandigheid wint.’ En dan volgt het voorbeeld van Peters brief.

Vervolgens gebruikt Bruinsma en passant ook nog twee stukjes handschrift van mij, namelijk op pagina 115 en pagina 121. Bij figuur 142 zet hij: ‘Flink schrift met originele vormen. Geestelijke rijpheid en zelfstandigheid.’ En wanneer hij een gedeelte van de enveloppe waarin ik Peters handschrift aan hem opstuurde, figuur 148, afdrukt schrijft hij: ‘Handschrift van een bekend journalist. Een schrift van hoog niveau. De schrijver heeft “persoonlijkheid” en is origineel in zijn denken. Hij kan eigen wegen bewandelen. Er is een goede en scheppende fantasie.’ Emile van Konijnenburg liet niets van zich horen wat betreft een ontmoeting met Bung Karno's kinderen. En wat heeft hij niet allemaal aan Sukarno te danken?

Jacques Gans is overleden. Hoe werkt dit doodgaan als je je hele leven leugens, valse beschuldigingen en opzettelijke verdraaiingen heb geproduceerd? Wordt zoiets duidelijk wanneer je eenmaal vertrekt?

28 augustus 1972

Schiphol

Prachtig weer. Jammer dat ik er niet van kan genieten.

Wat zijn er toch aantrekkelijke jonge mensen in deze wereld. Een jongen staat in te checken, volkomen onbewust van hoe intens sexy hij is: gezicht, ogen, lippen, mond, om op te vreten. Ik zeg dit zo dikwijls tegen mezelf, ook als ik in de auto rijd en naar een andere bestuurder kijk, wiens haar door een open raam in de wind beweegt, wat zijn er toch mooie mensen around.

Londen

Frits van Eeden zegt dat hij voortdurend op het punt staat zijn droom, Bob, af te breken. Bonje na bonje. Bob probeert zijn dagboek te pakken te krijgen, ondanks dat Frits in het Nederlands schrijft.

Engeland lijkt besprenkeld met ‘slaven’, vooral Indiërs en Pakistani die het smerige werk doen. President Ali Bhutto schijnt problemen te hebben. Er is ook weer van alles te doen over jfk. Dr. Cyril Wecht uit Pittsburgh, een patholoog-anatoom, heeft de röntgenfoto's en ander materiaal over jfk mogen bestuderen. Hij zegt overtuigd te zijn dat minstens twee mannen op de president hebben geschoten. Lee Harvey Oswald kan het nooit alleen hebben gedaan. Ik wil naar Wecht toe.

[p. 119]

‘The computer is the imitation of what we think that happens in our brain (...). This is the decade of the brain. By the end of the seventies we will know much more about it (...).’

- Margaret Mead

Ontmoette C.H. Waddington op London Airport. Hij had reeds een tekst voorbereid met zijn mening over Limits to growth. Toch zag ik kans er nog een paar vragen aan toe te voegen. Vriendelijke oude baas. Rotte ondertanden.

Had daarna een ontmoeting van veertig minuten met Frits van Eeden en zijn fameuze Bob. De droomprins leek me zelfs wel aardig, maar tegelijkertijd de laatste persoon om een passende partner voor Frits te zijn. Jolle Jolles schijnt zich nog steeds met zijn financiën te bemoeien. Hij stopte me heimelijk een dagboek toe om mee naar Amerbos te nemen. Op de terugweg heb ik er in het vliegtuig wat in gelezen. Frits schrijft eerlijk, nuchter en is soms erg logisch. Hij moet ermee doorgaan. Dat zal ik hem zeggen.

29 augustus 1972

Emile van Konijnenburg heeft gebeld. Hij zegt de kinderen wel in Jakarta te zullen bezoeken. Er is natuurlijk weinig kans dat hij, zoals het nu in Indonesië is, nog naar Jakarta zal gaan. Begrijp het absoluut niet. Hij heeft bij tijd en wijle de bokkenpruik op.

Gisteravond nodigde ik dr. Go Gien Tjwan naar Amerbos voor een gesprek met Sukma en Didi. Hij zit in de Wertheim-groep maar staat geloof ik dichter bij Ernst Utrecht. Hij vond dat Sukma in een radioprogramma over de coup van 1965 moest spreken. Waarop Didi terecht zei: ‘Ja en dan landen we straks op Kemajoran en begint het gedonder.’ Kees Buurman wilde haar wel in een nos-radioprogramma hebben: ‘Als ze maar niet te links is....’

Bracht Sukmawati naar Hilversum. Lunchte met haar in Gooiland en hierna werd een acht minuten en 25 seconden durend gesprekje met haar voor de nos opgenomen.

Sukma wilde ten afscheid een maaltijd bereiden. Zij begon al om 15.30 uur en deed het zo langzaam en dermate onhandig dat ik er niet naar wilde kijken. Zij was om 20.00 uur met alles gereed. Guruh hielp haar. Zij hadden veel plezier. Intussen merk ik toch aan alles dat Dewi op zijn minst gezegd niet bepaald geliefd of gerespecteerd is in huize Sukarno. Zij wordt nog altijd van cia-bindingen verdacht, een mogelijkheid die meer dan eens bij mij is opgekomen. Maar hoe heeft Bung Karno al deze

[p. 120]

intriges overleefd? Dat moest een keer misgaan. Guntur had tegen zijn zuster gezegd: ‘Indien je Dewi in huis neemt erken ik je niet langer als mijn zuster.’ Didi had een keer een introductie nodig voor generaal Ibnu Sutowo. Mevrouw Fatmawati had gezegd: ‘Why don't you ask the Japanese wife?’

Bij het afscheid gisteravond was Sukma in tranen: ‘Goodbye darling,’ zei ze toen we elkaar omhelsden. Het was werkelijk triest. Ik zei haar nooit te zullen vergeten en dat I loved Bapak en dat ik altijd achter haar zou staan.¹⁶²

Vanmorgen bracht ik Guruh eerst bij professor Van Lohuizen om de mogelijkheid tot het volgen van colleges te bespreken. Sukmawati liet me ook een soort gedicht achter dat zij had geschreven,



Schreef dr. Mohammed Hatta een brief en sloot mijn artikel over hem in De Nieuwe Linie in. ‘Ik herinner mij maar al te goed hoe plezierig u het indertijd vond dat het Suharto-regime aan de macht was gekomen, want nu zou de democratie in Indonesië terugkeren. Nu weet men langzamerhand wat voor geklets dat is geweest. Het blijft voor mij onvergeeflijk tegenover alle Indonesiërs met prestige en invloed, dat men geen poot heeft uitgestoken om de laatste levensjaren van president Sukarno te helpen verzachten. Zoals Bapak is behandeld zou men geen hond behandelen. Ik beschik nu over zéér nauwkeurige inlichtingen hierover. Het zal voor de geschiedenis van Indonesië een onuitwisbare schande blijven.’

162 Sukmawati had zelfs voor afscheidscadeautjes voor Peter en mij gezorgd.

[p. 121]

Probeerde Fedorowski in Moskou opnieuw te bellen.¹⁶³ Er wordt nu gewoon gezegd dat hij er niet meer werkt. Hoeveel Russen die ik heb gekend zijn op die manier met de noorderzon in het niets van de ussr opgegaan?

Drs. J.M.M. van der Pluijm schrijft dat na het incident van vorige maal (dat Lockefeer ongevraagd en tegen de belofte in de stukken die ik hem te leen gaf fotokopieerde) en nu mijn verzoek om 150 gulden voor de tip van de foto van Sukarno's kinderen ‘er geen behoefte bestaat tot herstel van wat u noemt de goede relatie.’¹⁶⁴ Ik antwoordde: ‘Dat Nixon en Chou over elkaar abracadabra kletsen lijkt me duidelijk, maar dat men hier binnen de muren van Amsterdam als kleine burgermensen onder elkaar aldus moet reageren wanneer men elkaar niet begrijpt is een beangstigend symptoom.’

Ik belde Wertheim hoe het met Guruh bij de bevriende professor Van Lohuizen was gegaan. Zij had hem gezegd: ‘Ik ben niet alleen je professor, kom met al je problemen bij mij.’ Guruh scheen nu naar Jakarta te willen terugkeren en bij ambassadeur Hugo Scheltema een visum te willen aanvragen om hier te kunnen studeren. Het beste zou zijn indien zijn moeder, Fatmawati, naar Scheltema belde. Wertheim zei het volkomen eens te zijn met mijn artikel over Hatta.

Mam had nog steeds de rozen van Sukma. Ze had de vaas bij het portret van vader gezet. Zij had met koffie op mij gewacht. We zaten in de tuin. Zij volgt de Olympische Spelen op de voet.

Het gesprek van Bibeb met Margaret Mead voor Vrij Nederland is verschenen.¹⁶⁵ Bibeb is erg fair. Zij gaat uitvoerig in op het feit dat zij mevrouw Mead bij mij ontmoette samen met Bung Karno's dochter. Later in het gesprek laat Bibeb dr. Margaret Mead mijn vakmanschap als journalist prijzen, en voegt er aan toe dat maar weinig journalisten na een interview vriendelijk blijven. Bibeb is gewoon een witte raaf.

163 Hij was chef-protocol van het Comité voor Wetenschap en Techniek van de Raad van Ministers.

164 Brief d.d. 30 augustus 1972.

165 Vrij Nederland, 1 september 1972.

31 augustus 1972

Pikte 10.000 gulden voorschot bij Bruna op om mijn serie interviews te kunnen voortzetten.¹⁶⁶

André Spoor zegt dat Julian nog steeds ontzettende pijn heeft.

166 In 1985 zou Adriaan van Dis mij op televisie voor de voeten gooien dat buitenlandse regeringen en ‘anderen’ mijn boeken betaalden, zoals mijn Club van Rome-boeken.

[p. 122]

Ik heb de hulp van Croiset ingeroepen. Hij zal op afstand iets doen.

Lobbyist Martojo belde weer eens. Hij deed alsof hij over de kwestie van generaal Surjo wilde spreken. Hij zei dat hij uit Duitsland kwam. Geloof er niets van. Suharto moest Surjo wel laten arresteren om de aandacht van mevrouw Suharto af te leiden. Maar waar hij werkelijk over wilde spreken was mijn Hatta-artikel. Mohammed Hatta had in 1971 bij de Dies Natalis van de Sriwidjaja University een belangrijke rede gehouden. Hij, Martojo, had die rede bij zich. Of ik die wilde publiceren. Nee, natuurlijk niet. Guruh Sukarno was in de kamer en kon horen wat ik zei: ‘Bung Karno heeft twee weken voor zijn dood, op 6 juni 1970 - zijn verjaardag, de verrader van prins Sihanouk, maarschalk Lon Nol, nog met Suharto vergeleken. En wat deed Hatta? Waarom hield Hatta al die jaren zijn mond? Waarom kwam Hatta niet voor een menswaardige behandeling van Bung Karno op? Nu, in 1971, kan hij kletsen wat hij wil dat interesseert me niet. Toen hij zijn mond moest opendoen, deed hij het niet. Weet u wat, meneer Martojo, u bewijst precies wat ik heb geschreven, Hatta is altijd een closet-politician geweest.’ Peter stond perplex van wat Bruinsma over ons in zijn boek had geschreven.

1 september 1972

Guruhs vriendje Adi verklaarde waarom zij allebei hun haar heel lang lieten groeien, want Ardjuna deed hetzelfde tijdens zijn ‘years of learning’. Guruh is met zijn hele hebben en houden nu verhuisd naar de kamer van zijn vriendje Ichsan.

Wout Woltz heeft een vrij absurd boekje geschreven met als titel Zijn we allemaal gek geworden? Hij doet dit in hoedanigheid van adjunct-hoofdredacteur van nrc Handelsblad. Volgens Woltz hebben de meeste politici op het Rapport van de Club van Rome gereageerd ‘alsof er een duivenpoepje naast hun stoel is gevallen...’ Ik weet niet of Woltz met dit flutverhaal een breed publiek denkt te kunnen bereiken, maar ik zou niet graag iets dergelijks onder mijn naam laten verschijnen.¹⁶⁷

Peter is op zijn verjaardag¹⁶⁸ met witte lelies naar zijn moeder gegaan. Goed zo. Zij moet zeer verbaasd zijn geweest. Misschien heb ik hem hierin toch een beetje beïnvloed, want hij weet dat ik dit doorgaans doe op mijn verjaardag. Hij was veel alleen en zwom dikwijls in een meertje ergens bij Oostelbeers.

167 Wout Woltz, Zijn we allemaal gek geworden? Uitgeverij Ploegsma, Amsterdam 1972.

168 29 augustus 1945 is Peter geboren.

[p. 123]

Hij sjouwde dan een tas met brieven en dagboeken met zich mee om te voorkomen dat zijn vriend Philip Nasta erin gaat snuffelen. Heerlijk lijkt me zo'n situatie. Bovendien probeert Nasta Peter ertoe te krijgen zich uit te laten schrijven uit Amerbos en officieel bij hem te gaan wonen.

2 september 1972

Schiphol

Peter was bij me. We waren in Thermos. Op zijn vraag vertelde ik hem in de komende reis zin te hebben, omdat het project waar ik mee bezig ben zeer de moeite waard was. Hij vroeg of het niet gevaarlijk was opnieuw naar George de Mohrenschildt in Dallas te gaan. Ik belde Gerard Croiset. ‘Wel nee, jongen, zet 'm op, witte muizen!’ Peter vond het gezellig samen en wilde van school verzuimen. We vonden een compromis. Nu miste hij slechts twee lessen.

Gisteren ontmoette ik broer Theo, maar we leken wel vreemden voor elkaar geworden. Wanneer ik naar hem kijk herken ik hem haast niet meer.

Het nadeel van dit soort trips zijn de foules hideuses, waar Gide over sprak. Zal ik ooit tijd hebben bij hem terug te keren? Bovendien is dit de onaangenaamste tijd om te reizen. Half Amerika gaat op vakantie. Verder zijn Amerikanen ondraaglijk loud outhed. Een der nadelige gevolgen van hun dikke portemonnees.

Uiteindelijk heb ik een groep Amerikanen gevraagd of ze in het vliegtuig minder luid wilden kakelen. Toen wij landden zeiden ze mijn opmerking niet te hebben gewaardeerd. ‘Sorry, but you just bought a ticket, not this plane,’ antwoordde ik en dacht barst. Het hielp overigens wel.

‘Een ieder is een worp van de Natuur naar de mens toe.’ - Hermann Hesse