Memoires 1971-1972

[p. 1]

Amsterdam

Aan Hare Majesteit de Koningin
SOESTDIJK
Amsterdam, 22 juni 1971
Mevrouw,
Nu U op het punt staat een staatsbezoek aan Indonesië te brengen, gevoelen wij de noodzaak, U onze volstrekte afwijzing van dat voornemen kenbaar te maken. Uw bovenpartijdige positie als staatshoofd van ons land verbiedt naar onze stellige mening ook dat U door Uw aanwezigheid in Indonesië partij kiest voor het bewind aldaar.
Massamoord op honderdduizenden burgers, verkrachting van de Rechten van de Mens, razzia's, schijnverkiezingen, concentratiekampen en vuurpelotons kenmerken de tirannie van het generaalsregime dat U zal ontvangen en welke tirannie geen Nederlander onverschillig kan laten.
Wanneer Uw voorgenomen bezoek ten doel mocht hebben, de sinds september 1965 verbeterde en uitgebreide economische betrekkingen met dit Indonesië te bekronen, dan mogen wij U er op wijzen dat de tot dusverre gevolgde investeringspolitiek, ook van Uw regering, plus de financiële injecties der zogenaamde donorlanden, weliswaar ogenschijnlijk tot grotere economische bedrijvigheid in Indonesië hebben geleid, maar het eigen bevolkingsaandeel daarbij praktisch hebben lamgelegd, en tegelijkertijd de corruptie onder de regerende legerleiding tot ongekende omvang hebben doen groeien. Dit heeft mede tot massale werkeloosheid en steeds ernstiger tekorten aan primaire levensbehoeften geleid.
Onder de huidige mensonterende omstandigheden in Indonesië kan een officieel bezoek als het Uwe namens het Nederlandse volk niet worden afgedaan met de drogreden als zou het slechts een diplomatieke formali-

[p. 2]

teit zijn. Integendeel: Uw komst en verblijf in Indonesië zullen een slag in het gezicht zijn van de miljoenen Indonesiërs die de zaak van de vrijheid, de democratie en de menselijkheid tegen dit generaalsregime verdedigen. Uw bezoek zou bovendien een precedent scheppen voor een andere opvatting van het koningschap dan welke tot dusverre in Uw houding tot uitdrukking is gekomen.
Het is niet ons getal, noch ons persoonlijk belang, noch de politieke of sociale betekenis van onze groep, die het gewicht van deze brief uitmaken. Het is onze betrokkenheid bij Uw optreden namens ons volk en onze diepe bewogenheid omtrent het lot van het Indonesische volk, die ons tot het schrijven van deze brief hebben gebracht. Wij spreken de vaste overtuiging uit dat U op grond van onze hierboven uiteengezette overwegingen alsnog van Uw reis zult afzien.
Met verschuldigde eerbied,

Joris van den Berg, Amsterdam

Harry van den Bergh, Amstelveen

Dr. M.H. Bolkestein, Zeist

Rob van Gennep, Amsterdam

Jaap Jansen, Amsterdam

Prof.dr. Fr. de Jong Edz., Amsterdam

Dr. A. van Kammen, Wageningen

Jan Kassies, Amsterdam

Pater J. van Kilsdonk SJ, Amsterdam

Wim Klinkenberg, Amsterdam

Hans Kombrink, Amsterdam

Ds. H. Kroon, Amsterdam

Constant Nieuwenhuys, Amsterdam

Willem L. Oltmans, Amsterdam

Miklos Rácz, Zaandam

Dr. A. Romein-Verschoor, Laren

Dr. K. Roskam, Roelofarendsveen

Prof.dr. K. Strijd, Amsterdam

Dr. V.E. van Vriesland, Amsterdam

Edo de Waard, Amsterdam

Prof.dr. W.F. Wertheim

[p. 3]

Haalde mam in Bilthoven af opdat zij de promotie van een Indisch familielid in Amsterdam kon bijwonen. De trip vermoeide haar zeer. Ik drong opnieuw aan dat zij zich zou ontzien en meer rusten. Vroeg broer Theo haar hetzelfde te zeggen. Hij antwoordde: ‘Ik bemoei me nergens meer mee. Ik heb haar gezegd, hoe zij heel wat geld zou kunnen uitsparen en had dit met de notaris geregeld.’ Ik sprak dus niet over geld, maar over de gezondheid van onze moeder. ‘Was notaris Meijer het met je voorstellen eens?’ vroeg ik mijn broer. ‘Inderdaad: maar zij luisterde niet. Er wordt jaarlijks veel geld verloren.’ Ik vroeg mam ernaar. Zij zei dat de notaris het juist niet met Theo's voorstellen eens was geweest en dat zij om die reden zijn advies niet had opgevolgd. Ik spreek absoluut nooit over mams geld, want het is van haar.

Het Amerikaanse leger heeft 168 gevallen van oorlogsmisdaden door Amerikaanse militairen bedreven in Vietnam in studie. Kan je nagaan wat daar gebeurt en wat niet wordt gerapporteerd! Intussen hebben The New York Times en de Washington Post een aantal processen te verwerken, omdat zij de door Daniel Ellsberg gelekte Pentagondocumenten in de openbaarheid brachten. God zij dank dat er nog mensen als Ellsberg en kranten in de wereld zijn die hun nek uitsteken om overheidsmisdaden aan de kaak te stellen.

24 juni 1971

Was bij het graf van vader. Het is zijn geboortedag.

De kranten maken redelijk melding van onze oproep aan H.M. de Koningin niet naar Indonesië te gaan. Schreef Carel Enkelaar, programmaleider van de nos-televisie, dat ik wist dat hij zich uitsloofde voor de reis naar Jakarta en dat ik betreurde dat men niet inzag dat een Nederlandse koningin niet op bezoek bij een fascistische moordenaar thuishoorde. Intussen werd dr. Sugiono, een vooraanstaande communist, in Indonesië gearresteerd. Hij was onlangs uit Noord-Vietnam naar huis teruggekeerd.

Harry Hagedorn schijnt bij de nos de portefeuillekwestie te hebben gesteld, omdat Enkelaar op eigen houtje het koninklijke bezoek aan Indonesië grootscheeps op zou zetten om bij het koninklijke huis en de rvd een wit voetje te halen. Volgens Harry wil Enkelaar in Haagse voorlichtingstoestanden terechtkomen.

25 juni 1971

De vpro arrangeerde een gesprek over de reis van koningin en

[p. 4]

prins naar Indonesië. De ‘journalist’ Leo Riemens, die momenteel als nachtportier werkt, zou mijn tegenspeler zijn. Ik wilde dit niet maar werd op het kritieke moment toch met hem geconfronteerd. Ik heb naar voren gebracht dat de rol van prins Bernhard in de Nieuw-Guinea-affaire maar eens moest worden uitgezocht. Riemens tetterde er voortdurend tussendoor. Ik ben uiteindelijk weggelopen en heb het vpro-pand verlaten.

26 juni 1971

De Indonesiër Djin keerde uit Jakarta terug en meldde dat niemand zijn mond meer durfde opendoen, dat het land werd uitverkocht aan Amerika en Japan, dat de samenleving totaal verwesterde en dat hij had gewalgd van wat hij had gezien. Vanmorgen kwam een brief van Guntur, president Sukarno's oudste zoon, die Djin voor me vertaalde.¹ Hij blijft een paar dagen logeren.

Johan Fabricius babbelde in De Telegraaf over hoe geliefd Suharto is bij het Indonesische volk. Heb hem een briefje geschreven.

1 Zie bijlage 1.

27 juni 1971

Peter lijkt aan zijn werk in het Apollo Hotel te wennen.

28 juni 1971

Gerard Croiset arriveerde om 19.30 uur. Hij vertelde me op verzoek van prins Bernhard, diens moeder prinses Armgard, behandeld te hebben. De prinses lijdt aan kanker. Croiset slaagde erin haar pijnen te verzachten.

Later kwamen een aantal gasten naar hem luisteren waaronder Harry Hagedorn, Thijs Chanowski, Poek Zumpolle, Rita de Wolf en Cor Meijer van Bosch & Keuning. Zij vertelde dat Dewi ruzie met Cindy Adams had gekregen bij het schrijven van haar boek over Bung Karno en dat het project was gedropt.²

2 Zij zou helemaal geen boek over president Sukarno maken, maar later in Japan een boek over zichzelf publiceren.

29 juni 1971

De zwanen hier op Amerbos hebben acht jongen gekregen.

De televisie vertoonde een film over prins Bernhard, waar ik met genoegen naar heb gekeken. Toch was het militaire accent weer overheersend. Jammer.

Jim Garrison is gearresteerd. Hij zou illegaal hebben gegokt en aan omkoperij hebben gedaan. Geloof er niets van. Croiset zei dat hij was opgepakt, omdat hij tegen iedere prijs wilde bewij-

[p. 5]

zen dat hij gelijk had en dezelfde praktijken had toegepast als zijn tegenstanders.

Ik heb de Volkskrant opgezegd, nadat ze het verdomd hebben om onze oproep aan Juliana niet naar Indonesië te gaan af te drukken. J.A.C. Damen, adjunct-hoofdredacteur, antwoordt dat hij mijn argumentatie dit te wel doen ‘wat pover vindt.’ ‘Als journalist zoudt u moeten weten dat een krant alleen al uit puur ruimtelijke overwegingen moet selecteren (...).’ Ik zou door gekwetste ijdelheid hebben opgezegd. Alsof de brief aan Juliana iets met mij te maken zou hebben (of met mijn ijdelheid). Het gaat om één miljoen doden in Indonesië, en militaire terreur door een bende coupgeneraals in een land, waar wij eeuwen mee te maken hebben gehad. Ik antwoordde hem dat hij in de ruimte kletste en oneerlijk was.³

3 Brief van 30 juni 1971.

1 juli 1971

Zat bij mam in de tuin in Bilthoven. Zij constateerde: ‘Je ziet nooit meer een koninginnepage.’ Vroeger op De Horst wemelde het van verschillende vlinders, zoals blauwogen. ‘We komen nog eens op de kale stenen te zitten,’ zei ze, ‘tenzij de zogenaamde minister van Milieubeheer er iets op weet.’

Peter zette een punt achter zijn baan in het Apollo Hotel. Hij wil nu met Philip Nasta eerst naar Griekenland. Waar zou hij uithangen? Hoorde drie dagen niets.

2 juli 1971

Koningin Elisabeth II heeft in Edinburgh de heer Luns de eretekenen overhandigd, die horen bij de Companion of Honor, een der hoogste onderscheidingen die de vorstin naar eigen goeddunken kan uitreiken. Hoe komt die man er iedere keer weer aan? De nep kan niet op. En zo zie je maar weer hoe koninginnen zijn ingelicht.

Casper van den Wall Bake schrijft vanuit zijn kibboets in Israël dat er weinig geestelijke bevrediging is te vinden, noch bij het werk (irrigatie), noch bij gevoerde gesprekken in zijn omgeving. ‘Er is een erg mooi Amerikaans meisje dat politieke wetenschappen studeert en mij wel aardig vindt en ik haar ook.’⁴

4 De rest van de brief van zes kantjes is te persoonlijk.

3 juli 1971

Vandaag zullen 57 van de 114 miljoen Indonesiërs naar de stembus gaan, aldus P. van Gastel in de nrc. Djin zei het ook al: om

[p. 6]

dergelijke verkiezingen voor te stellen alsof het in Indonesië om vrije meningsuiting zou gaan is puur bedrog. Er doen negen zogenaamde politieke partijen mee, nadat zij door het generaalsbewind werden goedgekeurd, inbegrepen hun politieke programma's. Het is een farce, vooral omdat alle door het militaire regime verboden organisaties a-priori werden uitgesloten.

4 juli 1971

Oeroeg bleef slapen. Ik gaf hem Oeroeg van Hella Haase dat hij niet kende.

Weet absoluut niet waar Peter uithangt.

Hiltermann is van mening dat Joseph Luns wel een wat uitgebreidere afscheidspartij had kunnen krijgen dan men hem heeft gegeven. Hij gaat naar de navo.

Willem Brugsma telefoneerde. Hij wil over de Club van Rome schrijven. Vreemd. Want toen hij enige tijd geleden mijn film over het thema Grenzen aan de groei te zien kreeg heeft hij tegen de nos gezegd: ‘die rotzooi van Oltmans’ niet te willen presenteren. Hij wilde ook over Jay Forrester lezen. Ik belde uitvoerig met Frits Böttcher, want ik ken mijn pappenheimers hier. Ze hebben zelf zitten slapen en dan wordt er nu geloerd op mijn primeur van de Club van Rome. Gelukkig weet Böttcher maar al te goed dat Aurelio Peccei en ik vrienden zijn, dus hij zal geen fratsen uithalen.

Op de bbc is een gesprek geweest met een Amerikaanse functionaris van een inlichtingendienst, die gezegd heeft dat jfk werd vermoord vanwege de moeilijkheden, die hij met de cia zou hebben gehad. Alarmeerde Carel Enkelaar om dit gesprek op te vragen.

5 juli 1971

Ontmoette Hein ten Harmsen van der Beek in de Kerkstraat. Hij schijnt te zijn getrouwd. In de jaren vijftig kroop hij nog wel eens bij me in bed als concurrent van Peter van Leeuwen Boomkamp. ‘Hij is een lul, een zak en een kloot, en toch houd ik erg veel van Henk Hofland,’ zei hij tussen neus en lippen. Kreeg twee zoenen.

6 juli 1971

Tad Szulc berichtte in The New York Times⁵ dat de regering-Nixon overwoog om een contract tussen El Paso (Texas) en Sonatrach van Algerije voor de levering van 365 miljard ‘cubic

5 The New York Times, 15 juni 1971.

[p. 7]

feet liquefied natural gas’ ongedaan te maken. Ik schreef Szulc⁶ dat het me verwonderde dat John Conally niet in zijn reportage opdook, noch de belangrijkste man aan de andere kant, Abdelkadir Chanderli.

6 Het is een inderhaast geschreven onbenullige en verwarde brief waar ik me nu voor geneer en geen antwoord op kreeg.

7 juli 1971

Belegde een discussie op Amerbos over Angola, waar Roeland and Mady Kerbosch, Ellen Thomassen - zij ontpopte zich als ‘medewerkster’ van het anti-Zuid-Afrika-comité - professor Utrecht en zijn vrouw, Kees van Schagen en nog een paar mensen aan deelnamen. Jaap Jansen lijkt de wereld uitsluitend te interpreteren uit een oogpunt van economische belangen en valt dan op Marx en Lenin terug. Kees bleef slapen.

Hans Kombrink ontving een brief van Soestdijk dat ons beroep op Juliana niet naar Indonesië te gaan was doorgezonden naar de premier en de minister van Buitenlandse Zaken.

Bracht vier uren door met Cees Meijer, hoofdredacteur van De Typhoon. Hij zei materialist te zijn geworden en een vrij aanzienlijk aantal huizen en winkelpanden in Amsterdam te hebben opgekocht, omdat hij vroeg met pensioen wilde gaan. Hij ging ook uitvoerig in op de problemen van het hoofdredacteurschap, bezuinigingen en problemen in de pers.⁷ Het hoofdartikel dat hij over de verkiezingen in Indonesië schreef onder de kop democratie leek nergens op.

7 Cees Meijer zou inderdaad vroeg met pensioen gaan maar kreeg vrijwel meteen een beroerte en werd invalide.

8 juli 1971

Uitvoerig gesprek met Gerard Vermeulen, hoofdredacteur van Panorama. Hij zou interviews van me willen hebben met dr. J.H. van Roijen, oud-minister Lieftinck en anderen. We zaten op het terras van Kraantje Lek. ‘Je weet nooit wanneer Gerard Reve je belazert of waar hij oprecht is. Dat boeit mij,’ aldus Vermeulen. Ik dacht: ‘lul.’ Trouwens de blonde ober zou ik wel in mijn vingers gehad willen hebben.

Unieke avond met Frits van Eeden. Hij is altijd met beesten bezig. Nu heeft hij weer een broedmachine in zijn atelier en broedt eieren uit. Hij verliet het pand van zijn vriend Ruud na al die jaren van het ene op het andere moment, met hond Zoef, twee Abessijnse poezen en al zijn kuikens.

[p. 8]

9 juli 1971

Ik had tante Jetty⁸ geschreven over Ton Lemaire's passage dat wanneer je in een huis gaat wonen, de mens er als de boer niet alleen zijn arbeid verzamelt, maar ook zijn gedachten.⁹ Dit had me gefrappeerd omdat het direct op Amerbos sloeg. ‘Het huis heeft een grote puissance d'intégration, biedt intimiteit die een wezen nodig heeft om zich op zichzelf te concentreren door zijn over de wereld verspreide aanwezigheid te verzamelen.’ Ik wilde haar nog eens bedanken voor het ter beschikking stellen van de fondsen om Amerbos te kopen. Ze kreeg tranen in haar ogen en antwoordde dat ik dus kon begrijpen wat haar huis Les Archets in Wassenaar betekende, waar zij veertig jaar woonde. ‘Ik hoop dat jij ook veertig jaar op Amerbos zal wonen,’ zei ze.¹⁰

Sprak met oud-ambassadeur dr. Zairin Zain. Hij bevestigde andermaal dat hij dacht dat Verrips door de Indonesische inlichtingendienst, in samenwerking met de Nederlandse, om het leven was gebracht.¹¹

Dineerde met Frits Böttcher en Lucia. Hij toonde mij een brief waarin Aurelio Peccei mij aanduidde met ‘the excellent Mr. Oltmans’. Wat me benauwde was dat Frits een bewonderaar was van Drees Senior en kritisch stond tegenover Schermerhorn. Ik zou het liefst met geen van beiden gezien hebben willen worden. Hij zei wel: ‘Voor ingewijden is je Club van Rome-film natuurlijk zeer bijzonder (...).’

Erik van der Leeden wachtte in het Americain waar hij elektronica zat te studeren. Hij kwam mee naar Amerbos. Voor het eerst in lange tijd raakten we weer eens helemaal, ook fysiek, in elkaar verstrengeld. Hij vroeg Dvoraks celloconcert te spelen. We discussieerden tot diep in de nacht onder anderen over Kafka's Brief aan zijn vader.¹²

8 De zuster van mijn moeder.

9 Ton Lemaire, Filosofie van het Landschap, ambo, 1970, p. 136.

10 In 1991 was ik genoodzaakt Amerbos, na 21 jaar, te verkopen.

11 Zie Memoires 1961 t/m 1963.

12 Franz Kafka, Brief aan zijn vader, Querido, Amsterdam 1969.

10 juli 1971

J.L. Heldring schreef in zijn kolom Dezer Dagen van 3 juli zo veel onzin over de negentien jaar buitenlandse politiek van Joseph Luns dat ik hem maar eens heb geschreven dat ik walg van de wijze waarop de nrc over de brief aan de Koningin niet naar Indonesië te gaan en ook over de zogenaamde Indonesische verkiezingen heeft bericht. Ik geloof graag dat ministers

[p. 9]

van Buitenlandse Zaken niet om een stuk ‘geheime diplomatie’ heen kunnen. Zo ook Luns. Prima. Maar Luns bedreef geen geheime diplomatie. Luns besodemieterde de boel. Luns loog. Luns bedroog. Heldring c.s. probeerden te verdedigen dat Luns gedwongen zou zijn geweest in het geheim te handelen ‘anders waren we nog verder van huis geweest.’ Onzin. We raakten als koninkrijk in Nieuw-Guinea zo ver van huis niet vanwege Luns' ‘geheime diplomatie’, maar door het gelieg van Luns over Amerikaanse toezeggingen, waarvan door Luns nooit is bewezen dat ze hebben bestaan en die er ook niet waren. Heldring is een draaikont. Het ergste is misschien wel dat hij veel beter is ingelicht over het bedrog van Luns, dan hij in deze overdenking laat blijken. Ik minacht dergelijke journalisten.

11 juli 1971

Nam Erik mee naar mijn moeder. Het deed me goed dat zij elkaar omhelsden en zoenden. Later lag hij in het gras in de tuin. Begrijp niet waarom we elkaar een jaar niet zagen.

12 juli 1971

Amsterdam is overstroomd met hippies. Zij zien er dikwijls aantrekkelijk, sexy, vrij en onbezorgd uit. Hoe doen ze dat? Ze kleden zich eveneens attractief en uitdagend, om in te duiken. De wereld is snel veranderd in dit opzicht.

De New York Times¹³ heeft zes volle pagina's Pentagondocumenten gepubliceerd over de oorlog in Vietnam. Er staat onder meer in dat Washington in 1952 Indonesië en Maleisië als ‘the principal world source of natural rubber and tin, and producers of petroleum and other strategically important commodities’ beschouwde. Volgens de koude oorloog-logica van die dagen meende Washington dat ‘the loss of Southeast Asia, especially Indonesia and Malaysia, could result in such economic and political pressures in Japan as to make it extremely difficult to prevent Japan's eventual accommodation to communism.’ De Amerikanen vechten feitelijk in Vietnam om Zuidoost-Azië te beschermen tegen communistische expansie. Sukarno, die mij nog in 1966 wandelend in de tuin van het Istana Merdeka op het hart drukte dat de Amerikanen in Vietnam dienden op te lazeren, werd in Washington automatisch gezien als een ‘dupe’ van de communisten, een man die met de pki flirtte en verwijderd diende te worden, want met Indonesië zou heel Zuid-

13 The New York Times, 5 juli 1971.

[p. 10]

oost-Azië voor Moskou en Peking openliggen. Ook al dacht geen haar op Sukarno's hoofd erover Indonesië ooit aan het communisme over te leveren, dacht Washington er in de toen heersende obsessie over het ‘rode gevaar’ anders over. Vandaar de door de cia gesponsorde Suharto-coup.

13 juli 1971

Professor Frits Böttcher belde dat Willem Brugsma zat aan te dringen een gesprek over de Club van Rome met hem te krijgen en over het rapport Grenzen aan de groei te schrijven. Ik had de film hierover in april gereed, maar deze werd mede door het toedoen van Brugsma getorpedeerd en ging op de plank. Ton Neelissen was het ermee eens dat Brugsma vier maanden geleden de primeur van mijn film niet had ‘gezien’.

Ben mam in Bilthoven gaan halen. Zij logeert met de honden op Amerbos, voelt zich totaal thuis en zit op de bank in mijn werkkamer veel te lezen.

14 juli 1971

Gerard Croiset belde om te zeggen dat er een rel was uitgebroken over zijn behandeling van prinses Armgard. Hij dacht dat het lek via Luns en een Bilderberg-conferentie naar buiten was gekomen. Dat lijkt me onzin. Ik sprak er weliswaar met Bouke Spoelstra en collega Milo Anstadt over, maar zij ontkenden in alle toonaarden.

Fred Emmer vertelde dat koningin Juliana om 11.15 uur op Soesterberg was geland, maar de nos had hun team verboden erheen te gaan. Ook de rvd wilde van niets weten. Wat is dit nu weer?

Ik vroeg mam naar anekdoten over mijn vader uit het oude Indië. Zij vertelde dat hij driemaal tyfus had gehad. De derde keer was zijn leven door een dukun gered, die uit de bergen was gekomen met potjes en medicijnen en mijn vader had de rook moeten opsnuiven. Hierdoor was hij gered. Ik zei dat de kris, die ik indertijd eens aan Willem Alfrink had getoond, volgens hem boze geesten vertegenwoordigde. Mam zei: ‘Ik geloof niet dat er überhaupt boze geesten zijn.’ Op een nacht in Port Elisabeth was zij wakker geworden van het geschreeuw van een vrouw. Zij maakte vader wakker die binnen de kortste keren gewapend met diezelfde kris, gevolgd door mam en Dodo, de Malthezer, naar beneden en naar buiten was gestormd. Het ging om een oudere verpleegster, die door een man was aangevallen en gegrepen. De man was duidelijk gestoord en de politie nam hem mee.

[p. 11]

Igor Cornelissen van Vrij Nederland kwam naar Amerbos om over Verrips te spreken.

Mam zat ook 's avonds te lezen, terwijl ik aan mijn bureau zat. Ik bespiedde haar eigenlijk steeds en vroeg me af wat er in godsnaam in haar om kon gaan, mijn eigen moeder.

15 juli 1971

Koningin Juliana laat mij door haar particulier secretaris J. van der Hoeven bedanken voor mijn brieven van 16 juni en 10 juli (C307/71/TD).

Maakte met mam een lange rit via Ouderkerk en de Vinkeveense plassen, zoals met Peter. Zij droeg een ski-jack van mij, want de kap van de auto was neer. De honden waren mee, maar Keke was steeds criant vervelend. Het irriteerde me en ik zei: ‘Ze zijn ook totaal ongedisciplineerd.’

‘Het waren meer je vaders hondjes. Ik kreeg ze pas, toen ze vijf waren,’ waarmee ze bedoelde dat vader vijf jaar geleden was overleden. Ik benadrukte met kracht dat mam haar ogen zou moeten laten nakijken en ook een oorarts zou moeten raadplegen. Zij luisterde ernaar, maar ik denk niet dat zij het zal doen. Toen zij ging slapen ben ik naar het Vondelpark gereden en stond stil te luisteren naar de ruisende bomen en dacht over haar na. Ik zou mam nog zoveel willen vragen over ons leven, waar zij oneindig veel over weet.

16 juli 1971

Minister-president B.W. Biesheuvel heeft meegedeeld dat het koninklijk huis geen contact onderhoudt met de paragnost Gerard Croiset. Ze zijn als de dood dat er een nieuwe Greet Hofmans-rel zal uitbreken.

Cees Meijer telefoneerde dat Richard Nixon in 1972 naar Peking zal gaan. Dat had ik met Pearl Buck willen doen. Ik telefoneerde Jaap Jansen, die kennelijk geen raad wist met deze ontwikkeling en het ‘irritant’ vond. Het zou me niet verbazen als die reis een flop wordt, zoals Aleksei Kosygins reis naar de begrafenis van Ho Chi-minh. En hoe zullen de soldaten die in Vietnam hun leven in de waagschaal stellen zich voelen. En Sihanouk, die door de cia werd verraden en verkwanseld? Moet hij Nixon in Peking een hand gaan geven?

Mam vroeg Alborada del Gracioso van Ravel voor haar op te zetten. Zij luisterde en zei: ‘Dat is geen Fransman die het speelt.’ Het was inderdaad Walter Gieseking. Ik verwonder mij altijd weer over mams enorme kennis van muziek.

Bracht haar met de kap neer terug naar Bilthoven. Nu is het stil

[p. 12]

en leeg in huis. De lathyrus die zij meebracht staan zo mooi. Ik had een brok in mijn keel toen ik haar alleen achterliet aan de De Genestetlaan. Bracht eerst twee rozen naar het graf van vader. Weer een lange brief van Casper Bake uit Eindor, Israël. Heb hem uitvoerig geantwoord. Hij zit nog diep in de knoop over het meisje Pauline, waarvan ik denk dat hij ooit het meeste heeft gehouden. Hij vergeet nooit om groeten aan Peter te doen.

17 juli 1971

Op 26 augustus komt de koningin in Jakarta aan. Dit had Sukarno verdiend, niet deze coupgeneraal. Het is wel opvallend dat Beatrix en Claus niet meegaan, zoals aanvankelijk ook door generaal Sutikno was meegedeeld.

18 juli 1971

Wilde rustig een hapje in het Americain eten, toen ik na lange tijd tegen Wim Hoogenkamp aanliep. Hij was ongelukkig, ook in de liefde. Hij was gisteravond in het Vondelpark in een bosje terechtgekomen, waar zes naakte kerels aan alle kanten aan hem hadden geprutst. ‘De heren kwamen kermend tot hun gerief,’ zei hij. Hij vond ook dat veel van de figuren in het park verdwaalde hippies waren, die niet meer bij het monument op de Dam mochten slapen. Ze worden daar nu in het homoleven meegezogen. Wim heeft lieve ogen en is aantrekkelijk, maar ik wil alleen blijven. Zijn humor is voortreffelijk. Hij denkt en spreekt creatief. Een jongen vroeg om in zijn mond te urineren. Ik denk dan: hoe bereik je een dergelijk punt?

James Reston wees er op dat de pers in Peking acht regels besteedde aan de komende reis van Nixon. En hier loopt alles aan de leiband van de Amerikaanse pers en staat men in vuur en vlam.

Bezocht de heer Lo op de Chinese ambassade. Hij was net terug uit Peking en een en al vriendelijkheid. Hij wilde weten wat de Nederlandse regering en de heer Schmelzer, nu dus minister van Buitenlandse Zaken, had gezegd. ‘Ik lees niet wat de regering daarover meldt, noch wat Schmelzer debiteert over zulke zaken,’ antwoordde ik. ‘Maar Joseph Luns zal woedend zijn, want die heeft altijd netjes in de vn aan de leiband van Washington laten stemmen.’

‘Trust us,’ zei Lo, ‘we will not change. Nixon will still be an imperialist even if he comes to Peking.’

Ik beklaagde me er over dat we nooit enige reactie op schriftelijke verzoeken hadden ontvangen of we met de nos-televisie

[p. 13]

en Pearl Buck naar China mochten komen en zei dat ik het on-Aziatisch en onhoffelijk vond. Hij glimlachte en zei: ‘We have too many visitors and we are too busy.’

‘Who will believe Nixon,’ zei ik. ‘Pearl Buck is a writer with a worldwide following.’ Hij zou het opnieuw aan zijn ministerie vragen of we mochten komen. Wat een beroep: diplomaat. Dineerde met mam in Soesterberg. Zij moedigde me aan weer cello te gaan spelen. Ik zei niet te denken dat ik dit na al die jaren nog zou kunnen. ‘Fietsen verleer je toch ook niet,’ antwoordde zij.

Wim van Gelder, die ik me niet meer herinnerde, kwam langs. Hij is nu getrouwd en heeft twee kinderen. Hij zweefvliegt op Terlet. Hij zei dat het kamerlid Scholten indertijd met een studentendelegatie naar Indonesië was gegaan en dankzij Emile van Konijnenburg aan die reis een zeilboot had overgehouden. Dat is dan meer dan ik ooit aan Konijn overhield.

21 juli 1971

Haalde mam uit Bilthoven op. Zij logeert hier opnieuw.

Carel Enkelaar belde. Hij vond een koninklijk bezoek aan Indonesië iets anders dan aan Ivoorkust en organiseerde de televisieregistratie om die reden per satelliet. ‘Het blijft een blunder,’ zei ik ‘Ze zouden absoluut niet naar Indonesië moeten gaan.’ ‘Wat ben jij eigenlijk, links of rechts?’ vroeg Carel.

‘Ik ben in het midden, non-aligned, precies als Bung Karno,’ antwoordde ik.

Martin Portier met zijn moeder en zijn vrouw kwamen naar Amerbos. Later kwam ook Loet Kilian, met wie ik weer totaal contact had. Met hem samenzijn was als een wind van affectie en werkelijk contact. Hij noemde het huwelijk een compromis met duidelijke voor- en nadelen.

Later ontmoette ik in het park een hippie uit Lexington, Kentucky. Hij rookte pot en we hadden seks. Ik nam hem mee naar Amerbos. Hij sliep in Peters kamer beneden. Mam was niet verbaasd hem bij het ontbijt aan te treffen, wat me verwonderde. Carel Enkelaar belde weer. Hij wilde weten wanneer Gerard Croiset uit Italië terugkwam. In werkelijkheid denk ik dat hij in problemen zit. Het kamerlid Joop Wolff (cpn) heef al vragen aan premier Biesheuvel gesteld waarom er zes ton worden besteed aan een staatsbezoek aan een politiestaat als Indonesië. Ik probeerde hem tot steun te zijn, maar ik ben het natuurlijk ook helemaal niet eens met die gigantische televisieoperatie om Suharto aan publiciteit te helpen.

[p. 14]

23 juli 1971

Bracht mam naar Noordwijk aan Zee, wat zij heerlijk vond. Zij vroeg om nog eens langs de Van Eeghenstraat 99 te rijden waar zij als studente samen met tante Jetty en gechaperonneerd door tante Cor, de zuster van grootmama, had gewoond. In die dagen was tante Jetty, die op het conservatorium in Leningrad (toen Petrograd) cello studeerde, zojuist uit Rusland teruggekeerd als gevolg van de Revolutie.¹⁴

14 Mijn grootmoeder, hertrouwd met Ilia Graaf Poslavsky, bevond zich in die jaren ook in Rusland; zie Memoires 1925-1953.

24 juli 1971

kro-radiobode Studio heeft niet alleen geloofsgenoot Carel Enkelaar als toean carel voor nos en vaderland onderuitgehaald, maar op een ergerlijke manier uit de school geklapt over een rapport dat Carel samenstelde over wat de televisie in Indonesië te doen stond tijdens het koninklijk bezoek. De heren Herman Post, De Vet en Frits de Blauw hebben Enkelaar deze kool gestoofd. Prompt haakt de Volkskrant vandaag daarop in met een driekolomsartikel onder de vierkolomskop enkelaars tropenkolder. Het is natuurlijk ook belachelijk dat Carel, Joop en Henk Enkelaar, drie broers, deel uitmaken van Enkelaars krijgsmacht van zesentwintig man, die voor radio en televisie meereizen. Ook Willebrord Nieuwenhuis, de streber (die ik maar al te goed ken vanuit New York), heeft zich van een plaatsje in het Enkelaar-legertje weten te verzekeren. Volgens Philip van Tijn in de Haagse Post ging hij mee ‘omdat hij niet zo gauw een motief wist te verzinnen om er onderuit te komen.’ Typisch Nieuwenhuis-geklets. Heb met Carel te doen. Daarom had hij Croiset nodig. Hij voelde de bui al aankomen. Droomde vannacht weer eens van de bommenwerpers uit de Tweede Wereldoorlog tot ik wakker werd van de honden. Mam geniet weer duidelijk van haar uitje naar Amerbos. Ik toonde haar het artikel met de foto van Carel Enkelaar. ‘Precies een boertje uit Lutjebroek of zo,’ zei ze. Ik dacht: ze zit er niet al te ver naast, maar wat zou een land zonder farmers beginnen?

Martin Portier belde: ‘Ik draag jou diep in mijn hatti.¹⁵ Ik ben hartstikke blij dat ik bij je ben geweest.’ Het is wederzijds, al hebben we geen echt contact meer.

In de Vijzelstraat zag ik een neger lopen. Ik keerde om. Hij stapte vrijwel als vanzelfsprekend in mijn auto. Hij was een wardrobe aide in het ballet uit Harlem, New York dat momenteel in

15 Ziel.

[p. 15]

Carré optreedt. Ik wist eigenlijk meteen al dat ik niet met hem wilde slapen. Ik aarzelde hem mee naar Amerbos te nemen. Hij vertelde regelmatig seks met zijn vader te hebben gehad, zoals deze ook seks had met zijn zusters. ‘My brothers were also a bunch of ladies (...),’ zei hij. Hij kwam na een tijdje naast me op de bank zitten en begon zodanig te friemelen dat de zaak toch uit de hand liep. Direct na het orgasme was hij weer ontspannen en gereed om naar het theater te gaan.

25 juli 1971

Het Vondelpark is nu bezaaid met tenten en geïmproviseerde ‘nachtlogies’. Overal wordt muziek gemaakt en zitten hippies te roken en te communiceren, zoals ze dit noemen. Drugs everywhere. De paden en bosjes, gereserveerd voor de homo's, zijn eveneens druk bezocht.

Vandaag luisterde ik meer dan vier uren naar Harry Hagedorn over wat zich zoal in omroepparadijs afspeelt. Het tart iedere beschrijving. A pile of pure shit.

Heb geen notie waar Peter op dit moment zou kunnen zijn. Eenzame dagen eigenlijk. Maar duizendmaal liever alleen dan spanningen en zogenaamde love-affairs. Reed naar het Jollenpad, maar helaas kwamen er steeds meer mensen. Meine Ruhe ist hin.

26 juli 1971

Moskou zegt de voorgenomen reis van Nixon naar Peking kalm op te nemen, zolang een Amerikaans-Chinese toenadering niet zal worden gebruikt om de Sovjet-Unie onder druk te zetten.

27 juli 1971

Peter zond een kaart van een Griekse jongeling (beeldhouwwerk). Hij is op reis in de Balkan.

Wim Hoogenkamp is op bezoek bij Willem Alfrink geweest, die hem met zijn gebruikelijke bravura onder handen heeft genomen. Wim vertelde dat het zweet hem uitbrak bij alles wat Alfrink op hem afvuurde. Hij was regelrecht naar huis gegaan en loopt al een dag met koppijn rond.

28 juli 1971

Casper Bake schreef uit Israël dat hij zichzelf in ons contact veel beter heeft leren kennen. ‘Je schreef dat je mijn psyche zou willen kennen. Ik niet. Veel te leuk om elkaar beetje bij beetje te leren kennen. Jouw ongetwijfeld wijze raadgevingen hebben me veel goed gedaan. Niet door ze letterlijk op te volgen, want je weet dat ik van niemand iets zonder meer aanneem (eens

[p. 16]

heb je dit een uitstekende karaktereigenschap genoemd) maar omdat het een tegenwicht gaf tegenover de dingen die mijn vader me probeert bij te brengen. Langzamerhand zal de weegschaal wat in evenwicht komen.’

29 juli 1971

Als Jonathan Raymond ‘my love to you’ schrijft dan meent hij dat. Hoop hem spoedig terug te zien.

Mam zag er uitstekend uit, uitgerust. Zij vertelde er een Vlaamsegaaienfamilie bij te hebben. De jongen waren erg hongerig maar al groot genoeg om merels weg te jagen. Nam mam mee voor het diner, wat zij een prettig uitje vond.

Ontmoette Emile van Konijnenburg. Hij vond dat een titel voor een boek over Bung Karno moest zijn: Mijn vriend Sukarno. Dat was nu juist waarom ik Jef Last had bekritiseerd met zijn Gide-boek op die manier.

‘Wim, ze gaven Sukarno altijd conclusies, ik zat er goddomme bij. Ik heb hem horen vloeken en dat hij zei: “dat zijn conclusies, die zal ik wel trekken, ik wil feiten”.’ Hij is er ook nooit uitgekomen hoe de coup van 1965 in elkaar heeft gezeten. Het is inderdaad waar dat hij de avond tevoren is flauwgevallen, want hij heeft mijzelf verteld dat toen hij bijkwam het eerst van alles een Nederlands gedicht heeft opgezegd om te controleren of hij zijn geheugen niet kwijt was. Dat generaal Yani iets in zijn schild voerde, staat eveneens vast. Er was een bespreking geweest. Op 1 of 2 oktober zou hij weer naar Bapak toekomen. De afspraak was al met de president gemaakt. Het zou hard tegen hard zijn gegaan. Er waren inderdaad geruchten dat Yani de macht wilde overnemen. Er bestaan hier documenten over. Ook zou Bung Karno een boodschap van Gamal Abdel Nasser hebben ontvangen dat er een complot tegen hem in de maak was.’

30 juli 1971¹⁶

Nam een aardige jongen, van 20, 22 jaar, mee en bracht hem naar zijn vriendin in Delft. Hij had bruine ogen en was gebruind door drie weken zeilen. Hij studeerde waterbouwkunde, ‘maar niet met overtuiging.’ Verfrissende afwisseling.

Telefoneerde mam. Zij zat in de tuin en Keke was gaan blaffen, zodat zij wist dat er getelefoneerd werd. Hoop niet dat zij zich alleen voelt. Zal morgen gaan.

16 Vind steeds notities dat ik aan een manuscript werkte, maar het is niet duidelijk welk. Herschreef ik De Verraders voor Masagung in Jakarta?

[p. 17]

Joris Ivens is door Chou En-lai ontvangen. Hij wel. Dat is het voordeel van communist zijn. Mij lukte het niet.

Ontmoette Wim Klinkenberg. Zijn vrouw lijdt aan kanker. Het zijdendraad-effect van het leven.

Ben naar Carmina Burana van Carl Orff van het Nederlands Dans Theater gegaan. Genoot er niet echt van en ben eruit gelopen. Frits van Eeden gaf me de plaat.

In het leerbos van het Vondelpark liep ik tegen middernacht tegen een jongen aan, die ik bij Wil Ledel, modetekenaar van de Volkskrant, eerder had ontmoet. Hij was een sadist want hij sloeg tegen mijn ballen en maltraiteerde me op allerlei manieren. Hij nam me dieper mee de bosjes in om nog meer onbespied te zijn en trok van leer. Ergens onderging ik de ‘behandeling’ als weldadig. Roept pijn mannelijke gevoelens op, om deze manhaftig te doorstaan? Hij wist van geen ophouden, maar toen hij onverwacht in mijn oog spoog brak ik het contact onmiddellijk af, maakte me los en ging weg. Veel later, juist toen ik het park uit wilde gaan naar mijn auto, liep ik weer tegen hem aan en zag pas goed zijn donkerbruine ogen en zijn krullenbol. We stoeiden opnieuw in het gras. Nadat hij op me lag en hij me in zijn krakende leer helemaal in zijn macht had, begon hij me te zoenen. We besloten naar zijn kamer te rijden, ergens bij het Sarphatipark. Hij bewoonde een zolder met een gigantisch bed, overal spiegels en platen van bodybuilders aan de wanden. Hij ontkleedde mij (wat me onbehagelijk maakte) en bond vervolgens mijn handen vast. Hij zette een laars op mijn buik en sloeg op mijn penis, ballen en later mijn reet. Het gaf me een machteloos gevoel. Ik begon het zeer onprettig te vinden. Daarna stak hij zijn penis in mijn mond, wat het laatste is wat ik wil en toen dit mislukte wilde hij me neuken, waar ik dus helemaal niet van ben gediend. Dat was het einde van een leer-ervaring.

1 augustus 1971

Gerald Leach, wetenschappelijk medewerker van de London Observer, publiceert in een ellenlange reportage alle informatie over het werk van Jay Forresters leerling Dennis Meadows en de Limits to growth studies van de Club van Rome. Leach gaat lang niet zover als ik deed in mijn film, die al zes maanden op de plank ligt (dankzij Willem Brugsma), want bijvoorbeeld het bestaan van de Club van Rome komt er nog niet in voor. Mijn primeur is nog altijd niet naar de knoppen, maar de film moet nu wel uitgezonden gaan worden. Ook over de us-ussr-think tank weet Leach kennelijk nog niets. Mijn collega bij de nos,

[p. 18]

Ferenc Schneiders, zei dat hij niet bereid was zijn naam aan de film te verbinden. Dat is dan nog de beste onder de Pygmeeën, waar je mee moet werken. Frits Böttcher zei een lunch te hebben met de minister van Wetenschapsbeleid Jhr. Dr. M. de Brauw. Wanneer hij van die lunch zou zijn bekomen kon hij over enkele dagen met me van gedachten wisselen of onze film er dan nu maar uit moest.

Zag de film Vanishing Point.

Kaart van Jan Cremer uit Mongolië. Hij had me gevraagd hem te introduceren bij Vladimir Opalev, persattaché van de Sovjet-ambassade. Nu begrijp ik waarom. Typische Jan-manier om een kaart te zenden.¹⁷

17 Zie bijlage 2.

2 augustus 1971

Peter is terug. Hij had veel in Griekenland gezwommen en was in prima vorm. Hij dacht erover klinische psychologie te gaan studeren. Terwijl we spraken wandelde Frits van Eeden Amerbos binnen. We gingen naar Thermos, de nieuwe sauna in de Raamstraat. Later wandelden we op het strand van Zandvoort. Zoef was mee.

3 augustus 1971

Stelde Loet Kilian aan Emile van Konijnenburg voor tijdens een tweede voorstelling van mijn Club van Rome-film in Den Haag. Maar Konijn hapte niet. Ik had gehoopt dat hij op een of andere manier Loet kon helpen aan een job als vlieger. Frits Böttcher zou regelen dat Aurelio Peccei, wanneer hij in september in Nederland was, zowel premier Biesheuvel als minister De Brauw zou ontmoeten. Ton Neelissen heeft met Harry Hagedorn bekokstoofd dat mijn Limits to growth-film eindelijk op 26 september door de nos zal worden uitgezonden. De film duurt vijfenveertig minuten.

4 augustus 1971

Sprak twee uur met Ton Neelissen, die akkoord ging dat ik op 8 september Jay Forrester en Dennis Meadows in Boston zou ontmoeten. Hij had een gesprek gehad met Ben Brinkel (alias Michiel van der Plas), een studiegenoot van Nijenrode, die Neelissen had verzekerd dat niet ik, maar hij rector Habbema van Nijenrode ten val had gebracht.¹⁸ Ton: ‘Jij wilt Van der Plas bij je thuis hebben, omdat hij adjunct-hoofdredacteur van Elsevier

18 Zie Memoires 1925-1953. Omdat Albert Plesman wist in welke mate ik me had beziggehouden met de kwestie Habbema bood hij me een baan bij de klm aan.

[p. 19]

is.’ Ging er maar niet op in. Zo ben ik nog al. Mediacritici meten altijd anderen naar eigen maatstaven. Neelissen vertelde dat Henk Hofland ook iets voor de nos zou gaan doen. Heb altijd gevonden dat Henk en ik samen iets zouden moeten doen. Henk ging hier nooit op in, hoe vaak ik het ook te berde heb gebracht.

Frits Böttcher vertelde over zijn problemen van vijandschap en jaloezie in zijn eigen circuit. Hij wachtte nu al vijf jaar op een bezoldigingsregeling als voorzitter van de Raad voor Wetenschapsbeleid. Vorig jaar had minister Veringa hem geschreven dat een beslissing spoedig was te verwachten. Toen minister De Brauw over een verlengingscontract van vijf jaar begon maakte Böttcher duidelijk dat hij nog niet voor de reeds gepasseerde vijf jaar was betaald. Minister Geertsema viel bijna van zijn stoel toen hij dit hoorde. Met De Brauw heeft Frits een uitstekende working-relationship. Hij prepareert weekend-huiswerkmappen voor de minister. Dit weekeinde komt er informatie in over de Club van Rome en onze uitzending van 26 september.

5 augustus 1971

Gisteravond waren politiemannen bezig om in het Vondelpark overnachtende jongelui te verdrijven. Liep zodoende tegen twee Italiaanse jongens aan: Aldo en Enzo. De een studeerde architectuur, de ander was bontwerker. Ze waren op de faam van Amsterdam als eldorado voor hippies afgekomen. Nam ze mee en zei dat ze op Amerbos konden overnachten. We stapten met zijn drieën in mijn grote bed. Ik lag aan de buitenkant, waar ik de radio kon bedienen. Nadat het licht was uitgedaan kroop er een over me heen, zodat ik in het midden kwam te liggen en daarop trokken ze met z'n tweeën van leer. Had het niet willen missen want het was raak.

Vanmorgen wilden ze na het ontbijt eigenlijk niet weg en vroegen te mogen blijven logeren of vanavond terug te komen. Dat leek me teveel van het goede. Bovendien komt Peter, dus ik heb alles verschoond en verfrist.

Vanmorgen had Frits Böttcher collega Willem Brugsma voor een gesprek ontvangen en vond hem een man die van twee walletjes vrat. Willem Brugsma liet zich kleinerend uit over mijn film en het bleef de vraag of hij deze wilde presenteren. Ik telefoneerde Ton Neelissen, die zei tegen Brugsma te hebben gezegd dat hij niet meer aan ons Club van Rome-programma zou kunnen meedoen, indien hij voor 26 september over dit onderwerp zou schrijven. Ik vroeg Wim Klinkenberg van de nvj

[p. 20]

om raad wat ik tegen dit gekonkel rond mijn primeur zou kunnen doen. Hij adviseerde om Gerard Schuijt te raadplegen.

8 augustus 1971

Wanneer Peter er is kom ik helemaal niet tot dagboek-schrijven. We hebben van alles gedaan. We waren bij Jef Last in Laren, zagen een show van Jasperina, waren op het strand en hadden een serie kleine en grotere botsingen, wat ik allemaal haat. Verwaarloosde mam.

9 augustus 1971

Peter is vertrokken. Ik voel me onmetelijk triest. Toch is het of er iets van me is afgevallen. De relatie was niet langer werkelijk. Alles was in tegenspraak met wat ik ben. Het is wellicht door de periode toneelschool in Maastricht gekomen dat we nu dit dieptepunt hebben bereikt. Ik heb ook geen zin om langer met Philip Nasta te concurreren. Heb genoeg van het gelieg en geïntrigeer. Ik moet ook iemand anders vinden om dit huis samen mee te bewonen. De knoop zal moeten worden doorgehakt. Ik hoor nog het geluid van zijn koffers in de gang beneden. Toen hij vertrok legde ik mijn hand op zijn hoofd. Ik had willen roepen: ‘Kind, kind, kind, I love you, ik wil je beschermen, ik ben je vriend. Ik heb steeds geprobeerd je die liefde te geven, die ik zelf het meeste in mijn leven heb gemist.’

Later belde ik mam en vertelde wat er was gebeurd. ‘Wat triest,’ zei ze. Wat betekent toch dat grote woord: liefde? Waarom is de ervaring met Peter zo oneindig pijnlijk? Ik heb slechts nog maar één verlangen totaal alleen te zijn en niemand te zien. De rijdende winkel kwam aan de deur. Ik deed in tranen open. De man schrok. Ik ben erg bezorgd over zijn gemoedsstemming nu. Ondenkbaar dat we vanavond samen hadden kunnen zijn.¹⁹ Zal ik hem ooit op Amerbos terugzien?

19 In 1991 wonen we naast elkaar in Johannesburg.

10 augustus 1971

Nog nooit was ik zo overtuigd dat onze relatie juist onverbrekelijk zou zijn. In bed vond ik een zakdoek van hem. In de keuken liggen nog wortels, waarop hij altijd knabbelt. Voel me volkomen impotent van verdriet.

Frits Böttcher spreekt eindelijk over onze film. Was twee uur in Hilversum bij het monteren.

De Volkskrant besteedt eindelijk meer aandacht aan de corruptie van het Suharto-regime.²⁰ Een Haagse zakenman, Arnold Da-

20 De Volkskrant4 augustus 1971.

[p. 21]

vid, heeft voor 650.000 gulden beslag laten leggen op de rekening van het staatsteam onder leiding van generaal-majoor Surjo dat belast is met het opsporen van corruptie. Het verwondert me dat Han Hansen dit artikel schreef, omdat dit er op duidt dat sommige Haagse kringen er blijkbaar geen bezwaar tegen hebben dat aan de vooravond van het koninklijk bezoek aan Indonesië onthullingen worden gelanceerd over het stelletje schurken waar we de koningin op loslaten.

Aad van den Heuvel is voor Brandpunt in Indonesië om vast het Carel Enkelaar-circus van de nos de loef af te steken en enig gras voor de voeten van het nos-team weg te maaien.

De portier van het Americain vindt dat mijn nu lange haar uitstekend staat. Rustig alleen wat gegeten en gelezen om onder de mensen te zijn. Jongens, die ik werkelijk aantrekkelijk vind, zijn de niet-nichten.

Simone de Beauvoir vond in Sartre een ‘soul-mate (...).’

13 augustus 1971

Ben doorlopend aan het herschrijven van De Verraders bezig en heb al meer dan 100 pagina's aangetekend naar Masagung in Singapore gezonden. Ernst Utrecht vroeg smalend: ‘Ga je met Masagung in zee?’ Met wie dan?²¹

Laat in de avond liep ik tegen Joe, uit Omaha, Nebraska (met lang haar) aan. Hij wilde met een slaapzak in het Vondelpark gaan slapen. Nam hem mee. We kroelden de hele nacht en in de vroege ochtend vroeg hij: ‘You want me to suck you.’ Wel nee, hij hoefde niets te doen, het was gewoon heerlijk om te rommelen en niet alleen te slapen. Hij scheen die verplichting te voelen vanwege het onderdak.

Aad van den Heuvel produceerde een uitstekende reportage over een vrouwenkamp (gevangenen van Suharto) nabij Semarang.

Van Dewi's huis, Wisma Jaso, wordt een legermuseum gemaakt. Dewi had er juist een museum ter ere van Bung Karno van willen maken.²²

21 Uiteraard zou ik na het manuscript bij Masagung te hebben ingeleverd nooit meer iets van hem horen. Hij was een Suharto-handlanger.

22 In 1991 (twintig jaar later) had Suharto Dewi nog altijd niet voor het confisqueren van haar huis betaald.

14 agustus 1971

Wim Klinkenberg telefoneerde. Het is erg slecht met zijn vrouw. Hij vroeg zich af of we niet toch nog iets konden doen, desnoods op audiëntie gaan, om Juliana tegen te houden. Ook hij had de film van de kro gezien over de gevangenkampen van Suharto.

[p. 22]

Amnesty International heeft een kritisch rapport over mensenrechten in Indonesië uitgebracht, en Suharto's loopjongen Adam Malik, was in woede ontstoken. De Telegraaf sloeg dit rapport uiteraard over - pastte niet in het pro-Suharto-straatje - maar Trouw en de nrc besteedden er aandacht aan.

Lunchte met mam in het Spiehuis en stelde voor of zij volgende week weer een paar dagen naar Amerbos wilde komen. Zij ging er gretig op in, maar zal zelf zoiets nooit vragen. Zij genoot intens van het uitje. Ik ook trouwens.

Ben erg moe van het denken over Peter. Ik ben in een stemming om achter al mijn vrienden, Casper, Erik, Frits, zelfs Loet, een punt te zetten. Lex Poslavsky²³ sprak jaren geleden eens over het gevaar (bij mij) later te vereenzamen. Vooruit dan maar, beter alleen, dan samen zijn in discord.

23 Mijn oom de psychiater professor dr. Alexander Poslavsky.

15 augustus 1971

Las het hele manuscript nog eens door en werd dermate vervuld van affectie voor mijn oude vriend Sukarno dat ik een lieve brief aan Dewi schreef.

Willem Brugsma heeft Ton Neelissen gemeld dat hij World Dynamics van Jay W. Forrester van het Massachusetts Institute of Technology had gelezen en dat hij het ‘onleesbaar’ vond.²⁴ Ik heb het de afgelopen dagen eveneens bestudeerd. Ik denk dat Brugsma er met zijn pet niet bij kan. Ik heb er eveneens moeite mee, maar ben geneigd de fout eerder bij mezelf te zoeken dat ik onvoldoende mentaal geëquipeerd ben om de modellen en feedback-loops van Forrester bij een eerste lezing te bevatten. Ik vind het juist in hoge mate boeiend om deskundigen bezig te zien met het ontwerpen van een laboratoriummodel van de wereld en het zoeken naar enig begrip over world behavior. Forrester weet uitstekend dat het hier om een allereerste wereldmodel gaat. Er zijn ook geen jumbojets gekomen zonder dat de gebroeders Wright eerst in 1908 een tweedekker de lucht in kregen. Dit is wat Brugsma onleesbaar achtte: ‘Man acts at all times on the models he has available,’ aldus Forrester. ‘Mental images are models. We are now using those mental models as a basis for action. Anyone, who proposes a policy, law, or course of action is doing so on the basis of the model in which he, at the time, has the greatest confidence. The human mind is excellent in its ability to observe the elementary forces and actions of which a system is composed. The human mind is effective in

24 Jay W. Forrester, World Dynamics, Wright-Allen Press Inc., Cambridge, Massachusetts 1971.

[p. 23]

identifying the structure of a complex situation. But human experience trains the mind poorly for estimating the dynamic consequences of how the parts of a system will interact with one another.’

Wat verstaan Jay Forrester en zijn team onder een world system? ‘We mean man, his social systems, his technology, and the natural environment. These interact to produce growth, change and stress.’ Forrester heeft een model gebouwd voor de Club van Rome waarbij de computer aangeeft hoe vijf systemen in de wereld ‘Population, Capital investment, Natural resources, Fraction of capital devoted to agriculture en Pollution’ op elkaar inwerken. Mij boeit deze zaak in hoge mate, niet omdat dr. Philip Handler²⁵ me op het spoor van Aurelio Peccei²⁶ zette en ik zodoende als eerste de Club van Rome ontdekte, maar vooral om de benadering en de studie zelf. Verheug me uitermate op hernieuwde contacten in Boston volgende maand met de Amerikanen, die hier mee bezig zijn. Druiloor Brugsma schijnt zelfs mee te willen gaan.

Vanavond werd op de Nederlandse televisie een West-Duitse productie over Suharto vertoond. De presentatie van het Nederlandse verleden in Indië en Indonesië werd vrijwel compleet onrecht aangedaan. Ergerde me groen en geel. Alles wat Indonesië betreft blijft me sterk emotioneren. Er zit ook een diep in me een Javaanse wortel, dieper dan de wortel van mijn verstandskies. Mijn vader werd er geboren en groeide er op, evenals mijn grootvader.²⁷ Mijn overgrootvader spendeerde er de beste jaren van zijn leven.

25 President of the National Academy of Sciences in Washington.

26 Voorzitter van de Club van Rome.

27 Zie Memoires 1925-1953.

16 augustus 1971

Droomde dat er afluisterapparatuur in dit huis werd geplaatst, maar ik snapte de inbrekers.

Mijn innerlijke dialoog houdt zich bezig met de vraag of ik Peter in Tilburg zal gaan opzoeken. Later belde ik hem dat ik er om 17:00 uur zou zijn. Hij zag er zalig uit, binkerig. We gingen in Cocagne eten. Ik bracht hem laat terug naar Oostelbeers bij Philip Nasta. Toch verliet ik hem weer in een hopeloze stemming. Maar gelukkig telefoneerde hij toen ik thuiskwam. De bouw van een werkelijke vriendschap is als het zelf aandragen van iedere steen voor een piramide, waar dan ook meestal nog het Sisyphus-effect bij komt.

Rachmaninovs tweede pianoconcert.

[p. 24]

17 augustus 1971

Merdeka! Indonesische onafhankelijkheidsdag.

Mas Diarto schrijft uit Surabaja dat hij Dewi Sukarno op Bali heeft ontmoet. ‘Wah, now I know her character. I must share your feelings how she has treated Bapak. One officer told me, that she treated him like her katjung²⁸.’ Schreef Diarto een lange brief terug.

Bertie Hilverdink was in Amsterdam. Hij voelde zich uitstekend, ondanks zijn uitputtende operaties na zijn val in het ballet in het Parijse Lido. Hij heeft nog enige moeite met gebruik van een van zijn handen. Hij is door Elisabeth Arden uitgezocht om als visagiste mee te gaan in een equipe naar Iran. Hij schijnt ook in dit nieuwe vak weer erg goed te zijn. Een vriend van hem werkt in een bar in Parijs waar Dewi 4000 francs schuld zou hebben.

Ging met Harry Hagedorn naar Thermos. Hij vertelde dat de nos Willem Brugsma naar Jakarta had gezonden om een gesprek met generaal Suharto te filmen, maar hij was niet ontvangen. Harry had er in de vergadering op gewezen dat toen ik in 1966 voor de nos naar Indonesië ging ik wel degelijk met een gesprek met Suharto thuiskwam. Brugsma zou hebben geantwoord: ‘Oltmans is labiel. Hij lag met Sukarno in bed.’ Iemand vroeg hoe hij daarbij kwam. ‘Ik moest een keer Sukarno hebben in Genève, maar ik kreeg ten antwoord: “die is met Oltmans bezig”.’ Dit bewees volgens Brugsma dat president Sukarno en ik een verhouding hadden. Om te beginnen ben ik nooit met Bung Karno tegelijkertijd in Genève geweest. En wat de functionaris natuurlijk bedoelde was dat de president, wanneer hij een interview zou geven, dit met mij en niet Brugsma zou doen. Ik begrijp niet waar zo'n vent de onzin vandaan haalt. Straks moet ik met diezelfde Brugsma naar Boston om hem bij mijn vrienden van de Club van Rome te introduceren.²⁹

28 Katjung = jongen van de straat.

29 Twintig jaar later zou Brugsma een dergelijk verzonnen verhaal in de Haagse Post publiceren.

18 augustus 1971

Igor Cornelissen maakt me attent op een vierkolomsverhaal in De Waarheid over de betrokkenheid van het echtpaar Suharto bij corruptie. Mevrouw Suharto schijnt nu de wereld van het hotelbedrijf en het gokwezen te zijn binnen gestapt. Zij verstrekt beleggingsadviezen en strijkt percentages op. Ook de affaire van generaal Ibnu Sutowo van Pertamina wordt weer eens uit de mottenballen gehaald.

[p. 25]

19 augustus 1971

Heb D.K. van Houten, de voormalige directeur van de Garuda, benaderd om na te gaan of Loet Kilian in Indonesië zou kunnen gaan vliegen. Hij woont in een bungalow in Bosch en Duin. Hij zei nota bene vandaag de president-directeur van Garuda in Den Haag te ontmoeten en te zullen nagaan of er een kans voor Loet was.

Mijn cello is terug. Mams verjaardagscadeau. Max Möller heeft hem prima opgekalefaterd. Heb een paar maten gestreken. Herinneringen.

Minister W.K.N. Schmelzer van Buitenlandse Zaken heeft de vaste Kamercommissie voor het Buitenlandse beleid meegedeeld in Jakarta de kwestie van mensenrechten en politieke gevangenen te zullen aankaarten. Een wassen neus. Zo worden de partijen, die zich met deze kwesties werkelijk bezighouden, met een kluitje in het riet gestuurd.

Intussen bestudeert meneer Boertien, minister van Ontwikkelingssamenwerking, een nieuwe lening van 55 miljoen voor Suharto, terwijl vice-admiraal Maas al in Jakarta was om na te gaan of Nederland technische bijstand aan het Indonesische leger zou kunnen verlenen.

20 augustus 1971

Frits Böttcher deelde mee dat minister De Brauw mijn film wilde afsluiten en het laatste woord hebben. Ferenc Schneiders reageerde meteen met: dan hebben we Böttcher zelf verder niet meer nodig. Kostte me veel moeite om duidelijk te maken dat men zoiets niet deed.

Schreef Djawoto in Peking en sloot artikelen in.

In de Thermos ontmoette ik een voormalige lijfwacht van Sukarno, die nu in Nederland woont.

Casper belde: ‘I am back.’

Er liep een levensgrote spin op het plafond boven mijn schrijftafel heen en weer. Tenslotte verloor ik mijn geduld, haalde een spuitbus en spoot hem driftig onder. Hij viel op het bureau en kromp ineen en stierf. Vond het vreselijk. Het zweet brak me uit. Pakte hem in een zakdoek en gooide hem naar buiten. Het blijft een ontzettend spektakel iets levends te zien verschrompelen, zelfs een spin. Life is life.

De Amerikaan Jeff Credock heeft in een brief met driehonderdvijftig handtekeningen burgemeester Ivo Samkalden bedankt voor de voorzieningen, die hij deze zomer voor de jeugd had laten treffen opdat zij in het Vondelpark konden overnachten.

[p. 26]

21 augustus 1971

Een vreemde lege dag. Liep doelloos in de stad. Stond op een brug naar mensen te kijken. Er waren wel een paar attractieve boys bij, maar die tippelen dan dikwijls juist op wijven. Het monument op de Dam was vol. Bij American Express werden motorfietsen op straat verkocht. Kom tot niets. Schreef een uitgebreid artikel over Indonesië voor De Typhoon, evenals twee kolommen over het werk van Jay Forrester. Denk dat de Zaanstreek er niet bepaald op zit te wachten om zich bezig te houden met een globaal computermodel. Verloren dag.

Aad van den Heuvel sprak met Rachmawati Sukarno. Zij sprak, als in haar eerder gepubliceerde artikel, over hoe eenzaam Bung Karno zijn laatste jaren was geweest. Het roerde me zeer dit te horen. Suharto's misdaad.

22 augustus 1971

Loop deze dagen plompverloren rond. Waarom veranderen gevoelens tussen mensen toch constant en altijd? Afhankelijkheid gaat samen met permanentie in emoties. Juist omdat ik me in lengte van dagen altijd heb gericht op maximale onafhankelijkheid ben ik nu dus ook alleen.

Ik denk dat mijn gevoelens voor mijn vrienden van een totaal andere rangorde zijn dan andersom. Zelfs Peter komt toch eigenlijk alleen maar naar Amerbos wanneer het hem uitkomt. Wat te doen? Nog meer water bij de kleuren doen en ermee omspringen zoals iedereen doet? Of in analyse gaan, zoals Lex Poslavsky adviseerde? Mijn prioriteiten herzien? Absoluut niet. Laat mij maar bewust alleen zijn en als het moet voor altijd. Ik ben niet van plan ooit iets af te doen aan de kwaliteit van mijn affecties. Ik laat ze niet ruïneren omdat dit nu eenmaal de mode is en de gemakkelijkste weg uit een eeuwigdurend dilemma: niemand houdt werkelijk van iemand. Zet voortaan geen pas meer in iemands richting.³⁰

30 Eén uur later reed ik naar Frits in Den Haag, bezocht oud-ambassadeur Zain en spendeerde twee uur met Frits Böttcher, die een Yamaha-piano had aangeschaft, maar waar helaas snertmuziek op stond geëtaleerd.

23 augustus 1971

Zou de vrij snelle verbreiding van homoseksualiteit te maken kunnen hebben met een toename van openheid en persoonlijke eerlijkheid? Newsweek³¹ besteedt vier pagina's aan The Militant Homosexual. Er zouden volgens sommige cijfers vier miljoen homo's in Amerika zijn. Anderen, homo's zelf schatten dit ge-

31 Newsweek, 23 augustus 1971.

[p. 27]

tal op tien miljoen. Ik begrijp de ophef nooit over ‘zo zijn.’ Ook hier niet, van het coc en consorten. Homoseksualiteit is voor mij als blond haar of blauwe ogen. Wat doet het ertoe? Het is een variant op een oud thema.

Gisteravond heeft het volk weer eens van een potje Luns-geschuifel met de waarheid en de feiten kunnen genieten, ditmaal onder de boeiende leiding van Willem Brugsma. Hij had in Jakarta in plaats van Suharto minister Adam Malik van Buitenlandse Zaken en minister Budiardjo van Voorlichting gefilmd. Om de negatieve publiciteit over het mislukken van zijn reis te neutraliseren had de nos een forum over Indonesië georganiseerd, waarin de schrijfster Beb Vuyk, rabiaat anti-Sukarno sinds mensenheugenis, dr. J.A. Bruins Slot, oud-hoofdredacteur van Trouw, Wouter Gortzak, redacteur van de Groene, de hoogleraar W. Brand en last but not least oud-minister Luns, nu lid van de Tweede Kamer voor de kvp, zaten.

‘In het begin,’ schreef Joris van den Berg in de Volkskrant, ‘zag de heer Luns het gekout van zijn vroegere onderdanen (hij zit nu in Brussel bij de navo) met enig welgevallen aan. Daarna voelde hij zich gebruskeerd, nadat Gortzak had gezegd dat buitenlandse betrekkingen met welk regime ook gepermitteerd zijn, maar dat daaraan geen staatsbezoek behoeft te worden verbonden.’

Vervolgens kwam de laatste conferentie met Indonesië in 1955, voor de totale breuk tussen Jakarta en Den Haag, ter sprake. Beb Vuyk geeft Luns de schuld - en terecht - dat die samenkomst mislukte en dat in Genève de scherpe confrontatie over Nieuw-Guinea feitelijk was begonnen. Joris vindt dat Luns grandioos was in zijn verfijnde tactiek en slimheid. Hij zat eerst mevrouw Vuyk vriendelijk gelijkgevend aan te kijken. Met geamuseerdheid, maar dan ‘als een schooljongen die een oude klassenfoto opnieuw bekijkt, herinnert Luns zich de namen van de Indonesische deelnemers als Leimena, Rum en Anak Agung, die als minister van Buitenlandse Zaken de tegenspeler van Luns in Genève was.’ Luns begint zijn tegenaanval. Hij noemt het een puur brok legendevorming. Hij beschikt namelijk over uitstekende informatie inzake de instructies van de Indonesische delegatie. ‘Aan de ene kant,’ aldus Luns, ‘sensationeel, namelijk dat de Indonesiërs de uitdrukkelijke opdracht hadden de conferentie te laten mislukken.’ Brugsma vroeg hoe Luns dit wist. ‘Ja dat kunt u wel raden,’ aldus de ex-minister. Vervolgens stak hij rustig de draak met oud-premier Willem Drees en vertelde het tv-publiek dat hij ‘vader Willem’ in Den Haag had opgebeld. ‘Wat denk je van de voorstellen van de Indone-

[p. 28]

siërs?’ ‘Volkomen onhaalbaar,’ antwoordde Drees. Luns vertelde zijn premier dat hij van plan was er desondanks volledig mee in te stemmen. ‘Dat kun je nooit doen, dan word je in de Kamer verscheurd,’ antwoordde vader Willem. Luns had de premier daarop laten weten dat hij de zekerheid had dat de Indonesiërs opdracht hadden de onderhandelingen over de opheffing van de Unie met Nederland en de daaraan te verbinden financiële en economische regelingen en arbitrage te laten mislukken. Alhoewel Nieuw-Guinea niet op de agenda van Genève had gestaan had minister Luns in de wandelgangen de toezegging gedaan dat ook over dat hete hangijzer zou kunnen worden gesproken. Volgens Luns raakte de Indonesische delegatie daarop in de grootste verwarring en rondde in een dag de samenkomst af met de botte mededeling dat ze was mislukt. ‘Ik wist dat dit moest gebeuren,’ aldus Luns, ‘dat is nu eenmaal politiek. Sukarno kon op dat moment het conflict met Nederland binnenslands eenvoudig nog niet missen in het belang van de revolutie. Toch was ik die avond wel diep geschokt.’³²

Ik telefoneerde met Emile van Konijnenburg in Den Haag. Ook hij had zich grenzeloos geërgerd aan het gelieg van Luns. Hij adviseerde onmiddellijk contact op te nemen met Anak Agung, die thans ambassadeur in Wenen is. Hij had vorige week nog tegen Mohammed Hatta gezegd: ‘Er is een Nederlander, die ik nooit meer wil ontmoeten, en dat is Luns (...).’ ‘Luns heeft Anak Agung onsterfelijk beledigd’, vertelde Konijn. Ik nam contact op met Aad van den Heuvel van Brandpunt, want ik kon na dit forum met Willem Brugsma moeilijk bij de nos aankloppen. Ik begaf me naar Hilversum en lichtte Harry Hagedorn in, die het eveneens een droeve zaak vond, want niemand was in staat gebleken om Luns van repliek te dienen. Jacques Grijpma belde me bij Hagedorn op dat de kro belangstelling had naar Wenen te gaan.

Terwijl De Telegraaf intussen Luns mooi opgemaakt op de voorpagina zette als orakel der waarheid is de overige pers minder zeker van de waarheid van de oud-minister. Zelfs heeft oud-premier Willem Drees inmiddels tegen Willem Brugsma gezegd ‘verbijsterd’ te zijn over de uitspraken van Luns op de televisie. Intussen verklaarde dr. Zairin Zain, die in 1955 ook in Genève aanwezig was, dat niet Luns maar vooral L.J.M. Beel en kvp-leider C.V.P. Romme de kwaaie pieren waren geweest in de Indonesische kwestie. Zain dacht trouwens dat ambassadeur Anak Agung ons geen televisiegesprek zou geven. Maar

32 De Telegraaf, 23 augustus 1971.

[p. 29]

de bemiddeling van zijn vriend Emile van Konijnenburg gaf de doorslag. Na veel getelefoneer zei hij ‘ja’.

Vanuit Hilversum reed ik naar Baarn voor een bezoek aan mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt.³³ Zij zag er uitstekend uit. De eerste indruk was dat zij ouder was geworden, maar na een poosje was zij als vanouds. Heb honderduit met haar gesproken. Ik zal haar schrijven om voor al mijn gezwam excuses te maken. Het moet te vermoeiend voor haar zijn geweest. Onlangs was zij een ochtend op Drakensteijn bij Beatrix en de kinderen geweest. Zij blijft zeer op haar oud-leerling, de kroonprinses, gesteld en is altijd geëmotioneerd wanneer zij over haar spreekt. Juffrouw Boekhoudt was ook niet gelukkig met het bezoek van koningin Juliana aan Indonesië en vergeleek dit bezoek met een komend staatsbezoek aan Bonn. Ik probeerde voorzichtig te zeggen dat ik de vergelijking erg mank vond gaan.

Koningin en prins zijn op weg naar Jakarta. Jammer.

33 Mijn begeleidster en confidante sinds het Baarns Lyceum.

24 augustus 1971

Op een uiterst sluwe wijze stelt De Telegraaf het vanmorgen voor of Willem Drees en professor P.C.M. Romme vandaag bevestigd zouden hebben dat Luns gelijk heeft. Alleen wij weten dat Drees ‘verbijsterd’ is. De Telegraaf haalt een passage uit een boek van Drees en zet die in de hedendaagse context. De heer Romme zou tegen het blad hebben gezegd dat het ‘volstrekte onzin is om Luns als zondebok te zien.’

Intussen deed Frank de Jong voor een keer nuttig werk. Terwijl hij in Jakarta op de komst van het vorstenpaar wachtte trok hij dr. Mohammed Rum aan zijn jasje om te vertellen wat er volgens hem in Genève wel was gebeurd. Dus terwijl een Telegraaf-hoofdartikel Luns hulde brengt vanwege het ontzenuwen van het raadsel van Genève, meldt Rum via De Jong dat Luns uit zijn nek kletst. ‘Hoe komt Luns aan die kletspraat,’ aldus Rum, die ontkende dat de Conferentie van Genève op last van wijlen president Sukarno zou zijn mislukt. ‘Dat is absoluut niet waar,’ aldus Rum. ‘Wij wilden in Genève komen spreken over de overdracht van West-Irian (Nieuw-Guinea). Dat was de hoofdmoot van de onderhandelingen en dat wist Luns van tevoren.’ Ook dat had Luns onder auspiciën van Brugsma vrolijk vervalst en niemand verroerde een vin tegen deze leugens. ‘We hebben ons hoofd gestoten aan de halsstarrige houding van Luns,’ vervolgde Mohammed Rum. Luns had juist ge-

[p. 30]

zegd: ‘De soevereiniteit van Nieuw-Guinea staat boven alle discussie, daar wil ik niet over onderhandelen.’

Het oude liedje. Luns loog alles bij elkaar en wie deed er wat tegen? Door mijn duizendvoudige contacten in Indonesië door de jaren heen was dit voor mij oude koek.

Al vroeg belde Van Konijnenburg. Het verhaal van Mohammed Rum was ook op de radio geweest. Omdat hij Rums baas in Genève, prins Anak Agung Gde Agung, uitstekend kende gaf hij tal van aanwijzingen hoe met hem om te springen. Even later belde ambassadeur Zairin Zain. Hij benadrukte dat hij een cruciale rol in Genève had gespeeld. Ik begreep dat Zain ook op televisie wilde verschijnen, maar de nos was op dit moment niet in hem geïnteresseerd.

Emile van Konijnenburg: ‘Luns liegt gewoon alles aan elkaar. Het blijkt nu weer dat hij Willem Drees ook praatjes op de mouw spelde.’ Intussen had ik een lang gesprek met de persattaché van de Indonesische ambassade in Wenen. We zullen de exacte tekst per klm naar Wenen zenden.

Gisteravond, totaal gedegouteerd van de affaire Luns, reed ik tegen middernacht naar het Vondelpark. Ik ontmoette Dan, een hunk uit uit Houston, Texas, met laarzen en jeans. Hij had bijna vier jaar bij de luchtmacht gezeten en studeerde nu aan de Parsons School of Design in New York. Zijn vader was generaal bij de navo in Brussel. Hij was 23 jaar, had een baby-face, lang, stevig krullend donker haar. Na zijn bagage te hebben opgehaald, kwam hij mee naar Amerbos.

25 augustus 1971

Lunchte met mam in Lage Vuursche, maar was depressief en triest. Het speet me voor haar.

Mijn voormalige hoofdredacteur bij De Nieuwsgier in Jakarta, Tengku Hafas, staat in Indonesië terecht op beschuldiging van anti-Suharto-activiteiten. De smeerlappen wachten met een uitspraak tot hare majesteit weer is vertrokken. De Telegraaf durft in een hoofdartikel te stellen dat ‘wie enig gevoel van historie heeft’ zal moeten erkennen dat het om een uitzonderlijk bezoek gaat. Wie enig gevoel voor historie heeft - en wie het Huis van Oranje respecteert - doet het deze mensen niet aan hun naam te bezoedelen door gezien worden in het gezelschap van deze coupmisdadigers. Volgens De Telegraaf was de kritiek op het bezoek al grotendeels verstomd ‘om gevoegelijk op de koop toe te worden genomen.’ Wat zijn dat toch voor ‘journalisten’ bij die krant?

Harry Hagedorn was van mening dat de idioterie van Enkelaar

[p. 31]

om met Suharto aan de haal te gaan door middel van een gigantische televisiecampagne weer enigszins in evenwicht werd gebracht door het beruchte forum onder leiding van Brugsma. Het was natuurlijk allebei rotzooi van de eerste orde.

26 augustus 1971

Ben om 06.45 uur opgestaan om de aankomst van de koningin in Jakarta te zien. Bij het horen van het Indonesische volkslied voelde ik sterke emoties. Ik dacht voortdurend aan de reizen met Bung Karno. Zonde dat juist hij de koningin niet in de archipel heeft kunnen ontvangen en rondleiden. Hij had er recht op, niet deze mijnheer.

Eva heeft mijn artikel over de reis van de koningin gepubliceerd.³⁴

Han Fortman noemt de mens ‘een zingevend dier, animal symbolicum (...). De mieren en bevers hebben in duizenden jaren vrijwel niets bijgeleerd (...). De vis zal nooit weten dat hij een waterdier is, maar zolang hij zwemt en niet in de kar van de vishandelaar ligt te zieltogen, ontdekt hij het zeker niet. De westerling zal niet weten dat het verlangen naar rijkdom een cultureel artefact en geen natuur is, totdat hij ontdekt dat er culturen zijn waarin dat verlangen niet bestaat.’³⁵

Plotseling kwam vanuit Wenen het bericht dat ambassadeur Anak Agung Gde Agung bereid was ons meteen te woord te staan. We dienden vrijwel onmiddellijk te vertrekken. Ik vond het zielig voor mijn Texas-vriendje Dan Turner dat hij snel moest baden en ook weg moest gaan. Lunchte op Schiphol met professor Böttcher, Ton Neelissen en Ferenc Schneiders. Zowel minister De Brauw als Böttcher zullen aan mijn Club van Rome-film worden toegevoegd. Ik zond Emile van Konijnenburg een telegram dat de reis naar Wenen, mede dankzij hem, was gelukt.

We vertrokken per klm naar Zürich om daar over te stappen naar Wenen. Met Aad van den Heuvel en Piet Kaart als Brandpunt-team reisde ook Klaas Jan Hindriks mee, die door Carel Enkelaar naar Jakarta was geroepen ter versterking van de nos-ploeg.³⁶ Casper van den Wall Bake zou naar Amerbos komen. Ik moest hem helaas een briefje op de deur achterlaten dat ik naar Oostenrijk was vertrokken. Peter weet niet eens dat ik weg ben.

Nam kamer 504 in het Imperial Hotel.

34 Nummer 36, 28 augustus-3 september 1971.

35 Han Fortmann, Inleiding tot de Cultuur-Psychologie, ambo 1971.

36 Er was een hippie mee als geluidsman, wiens naam ik vergat te noteren.

[p. 32]

27 augustus 1971

Droomde van Peter.

Ons project liep als een lier. De persattaché dr. Raden Supangkat Broto, een typische Javaan, had alles prima georganiseerd. Hij deelde het curriculum van de ambassadeur uit met diens kaartje eraan vast gehecht. De ambassadeur was buitengewoon aimabel, liet koffie serveren en rookte sigaartjes.

In het voorgesprek vertelde hij dat minister Luns in Genève ‘zeer onbeschoft was geweest’. Later, toen de camera's liepen, zei hij dat het optreden van de minister hem als minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië pijnlijk had getroffen. Tegen ons zei hij: ‘Luns behandelde ons als snotjongens.’ Op de televisie: ‘Luns schiep een ongelukkige sfeer. De Nederlandse delegatie liet ons bijvoorbeeld van 7 januari tot 4 februari in de barre koude van Genève wachten. Toen heb ik een ultimatum gesteld, want ik was als minister van Buitenlandse Zaken delegatieleider. Daarop keerde de Nederlandse delegatie op 7 februari 1956 terug. Op 11 februari was de Conferentie mislukt.’ De ambassadeur benadrukte dat Sukarno nooit een vriend van hem was geweest. ‘Ik heb bijna vijf jaren tijdens zijn bewind gevangen gezeten.’

Vervolgens vertelde Anak Agung dat president Sukarno in 1955 zelfs niet in de positie was geweest om een geheime instructie aan de Indonesische delegatie te geven, zoals Luns had beweerd. ‘President Sukarno was in 1955 nog constitutioneel staatshoofd. Hij werd pas in 1959 executive president. Bovendien was de verhouding tussen het kabinet Burnahuddin Harahap en Sukarno niet van dien aard dat we ons door de president een dergelijke instructie zouden hebben laten geven.’ Wij vroegen ons af hoe Luns dan aan dit verhaal gekomen zou zijn over een zogenaam instructie. ‘Uit de duim gezogen, heren,’ aldus prins Anak Agung. ‘U moet zich voorstellen dat wij op een gegeven moment een draft resolution aan de Nederlandse minister overhandigden, waar hij tegenover ons aan refereerde als “een wc-papiertje”.’

Ik weet niet wat er in Aad van den Heuvel en Piet Kaart omging toen de ambassadeur dit allemaal vertelde, maar als Nederlander geneerde ik me voor de zoveelste maal rot tegenover Indonesië. Was het niet Multatuli geweest, die reeds had geschreven dat de Nederlander in Indië meer van de regent van Lebak zou kunnen leren dan omgekeerd? Het is toch onvoorstelbaar dat een vlerk als Joseph Luns het in het koninkrijk tot ongeveer de populairste man van allemaal heeft kunnen brengen! Bij het luisteren naar de Indonesische diplomaat kookte ik van woede.

[p. 33]

Ook ontkende prins Anak Agung dat er alleen in de wandelgangen over Nieuw-Guinea zou zijn gesproken, zoals Luns in het forum met Brugsma en de anderen had beweerd. ‘Dat is gewoon niet wáár,’ aldus Anak Agung. Hij haalde er zijn boek bij dat hij in Honolulu heeft geschreven en bij uitgeverij Van Hoeve in Den Haag zal verschijnen. Hij refereerde aan teksten die hij zelf tijdens de Genève-conferentie in de volle zitting der beide delegaties had uitgesproken. ‘Hoe kon Luns al deze enormiteiten voor de televisie verklaren,’ aldus de ambassadeur. ‘Hij moet toch geweten hebben dat er tal van mensen waren, die hem met gezag zouden kunnen tegenspreken? Onze delegatiegenoot Sumitro Djojohadikusomo wilde zelfs na de onbeschoftheden van Luns weglopen. We hebben hem moeten sussen. Ook Johannes Leimena en Mohammed Rum hebben zich in Genève buitengewoon onheus bejegend gevoeld door jullie minister. Ik heb Luns dan ook nooit meer willen ontmoeten, ook al is hij dan nu secretaris-generaal van de navo geworden.’ Bijzonder prettig met Van den Heuvel en Kaart samengewerkt. We keuvelden nog na. Ik bracht naar voren dat de cia Bung Karno had helpen wegwerken, vanwege diens, in de ogen van Washington, te nauwe betrekkingen met Peking, en nu ging Richard Nixon zelf zoete broodjes bakken in China. De ambassadeur was van mening dat Indonesië zich aan een eigen niet-gebonden politiek voor Zuidoost-Azië diende te houden. Ik dacht: dat is dus precies wat Bung Karno zijn hele leven al betoogde. Ook bracht ik met enige verve naar voren dat ik uiterst kritisch stond tegenover de behandeling, die president Sukarno van Suharto op zijn oude dag had ontvangen, waarop de Indonesische heren pokergezichten kregen.

Aad van den Heuvel vertelde een Brugsma-anekdote. Willebrord Nieuwenhuis (kro) had in Jakarta met collega Brugsma, die op kosten van de nos in Indonesië was, gedineerd. Brugsma tekende voor de rekening op kosten van de nos en zei tegen Nieuwenhuis: ‘Je bent me 2.000 roepiahs schuldig,’ die de kro-medewerker ook prompt had betaald.

Ik was nauwlijks thuis of Emile van Konijnenburg belde. Hij had zijn vakantie uitgesteld om ons gesprek met Anak Agung Gde Agung te kunnen zien. De ambassadeur had hem trouwens ook telefonisch verslag uitgebracht over ons bezoek. Ik informeerde tal van mensen om naar ons programma te kijken, inbegrepen Willem Brugsma, die prompt plat Indonesisch begon te spreken. Ook professor Utrecht had zich over de zaak opgewonden en reeds in de Groene een stuk geschreven over hoe Genève in werkelijkheid was verlopen. Hij vond het een totaal

[p. 34]

verkeerd beleid om een vijand van Bung Karno in dit verband aan het woord te laten. Anak Agung was een collaborateur. Luns had volgens Utrecht gelijk en niet gelijk. Er was namenlijk wel degelijk een telegram van premier Harahap aan de delegatie geweest en hij, Utrecht, had het zelfs in huis.

Mejuffrouw Boekhoudt schreef: ‘Natuurlijk was ik na je bezoek moe, maar als je oud bent, moet je kiezen tussen moe of verveeld. Nu dat laatste was het beslist niet!’³⁷

Professor Wim Wertheim schreef: ‘De Koningin gaat naar Indonesië (...) om de tyrannie te verdrijven? Wie gelooft het?’³⁸ Het gesprek met Anak Agung werd prima gebracht. Milo Anstadt belde onmiddellijk op, en ook Van Konijnenburg. Utrecht belde dat hij zou publiceren dat er wel een telegram was geweest. Ik heb hem nooit helemaal echt vertrouwd. Dat Machiavelli zijn axioma's niet voor amateurs heeft bestemd is professor Utrecht kennelijk onbekend. Harry Hagedorn kwam langs om zijn hart over de toestanden bij de nos te luchten.

37 Briefje van 25 augustus 1971

38 Brief van 25 augustus 1971.

28 augustus 1971

Vroeg in de ochtend belde ambassadeur Zairin Zain om te zeggen dat hij het gesprek met Anak Agung erg goed had gevonden. Hij had zowel Adam Malik als Ali Murtopo in Jakarta gebeld voor een go-ahead.

De pers maakt uitgebreid melding van het feit dat prins Anak Agung Gde Agung de beweringen van Luns met kracht heeft tegengesproken. Joris van den Berg in de Volkskrant: ‘Betoog Luns ontkracht.’ In nrc Handelsblad geeft Luns een korte verklaring: ‘Ik blijf voor honderd procent achter mijn verklaring staan, geuit in het televisieforum van afgelopen zondag.’ Meer wilde hij er niet over zeggen: ‘om de controverse niet te doen oplaaien.’ Dat heb ik in ieder geval bereikt. Luns voor de zoveelste maal door de mand gevallen. Wat mankeert die man toch?

Dineerde met mam in het Spiehuis.

29 augustus 1971

Peter is jarig. Voor de gezelligheid droomde ik dat ik hem op cs zou ontmoeten. Hij kwam naar me toe, maar zei meteen dat er op een ander perron nog iemand was. Ik was boos en jaloers. Hij moest me een papier teruggeven en smeet het op de grond. Ik was diep gegeneerd, en hoopte dat niemand het zag. Maar een ober stond ernaar te kijken.

[p. 35]

Walgelijk gesprek met Ton Neelissen. Hij zocht iemand om mijn contact, Jay Forrester in Boston, voor de nos te interviewen, wat ik juist wilde doen. Toen ik vertelde dat André Spoor bij me kwam eten, leek Spoor hem een uitstekende keuze. Julian Spoor zegde een diner met haar moeder af. ‘Ik weet niet waarom ik graag bij jou kom,’ zei ze.

‘Jij bent zo pro de Club van Rome,’ was Neelissens bezwaar. Eerst ben ik te pro-Sukarno om Anak Agung te kunnen interviewen en nu weer dit. Ik staarde een lange tijd voor me uit na dit gebekvecht. Die Hilversumse kliek is onvoorstelbaar. Deze mensen haten elkaar allemaal tot in het merg van hun botten en spelen dus dag in dag uit tijdens hun eindeloze vergaderingen kiekeboe. Zo had Hagedorn een vertrouwelijk memorandum van Carel Enkelaar aan de programmacommissaris gelezen. Wat er zich zoal afspeelt rond de contracten van Louis van Gasteren of Karel Appelboom, om enkelen te noemen: ik heb geen zin erop in te gaan.

Om 16:45 uur arriveerde Casper Bake als eerste van de gasten. Hij zag er absoluut zalig uit. Door en door gezond en bruin verbrand. Zijn haar was lang en blonder dan ooit. We waren nauwlijks begonnen te spreken over zijn Israëlische ervaringen toen Ellen Thomassen arriveerde. André en Julian Spoor kwamen later en om 00:30 uur was iedereen vertrokken. Omdat ik helemaal niet in de stemming was voor gasten - het was immers Peters verjaardag - was ik eigenlijk blij dat het voorbij was.

30 augustus 1971

Er is gisteravond veel over de affaire-Luns gesproken. André Spoor was eens in hetzelfde vliegtuig als Joseph Luns naar een Bilderberg Conferentie in de vs gevlogen. Ze zaten aan eenzelfde tafel. Luns informeerde of André nog correspondent in Washington was. Hij vertelde in de hoofdredactie van nrc Handelsblad te zitten. ‘Oh, local boy makes good,’ merkte Luns met zijn bekende olifantenhuid op. Hoe heeft een dergelijke proleet zolang onze voornaamste diplomaat kunnen zijn? Vervolgens was hij een verhaal tegen anderen over generaal Spoor, de vader van André, begonnen.

Ik had André uitgenodigd voor de voorvertoning van mijn Club van Rome-film, waarbij nu ook de heer Lavrov, de Sovjetambassadeur, aanwezig zal zijn, zoals hij liet weten. Maar de heer De Brauw had aangegeven dat het beter was als Spoor er niet bij was. ‘Dat bewijst,’ zei André, ‘dat hij nog veel moet leren.’ Omdat Willem Brugsma in de Haagse Post op woensdag over mijn Club van Rome-primeur ging schrijven, kwamen

[p. 36]

we overigens overeen dat de nrc met het werkelijke exclusieve verhaal zou komen.³⁹ André vertelde dat hij zijn Indonesische redacteur, de heer Van Gastel, met vervroegd pensioen zou zenden, want de man liep schromelijk achter op nieuwe realiteiten. W.H. Auden heeft eens gezegd: ‘My own definition of a minor writer has nothing to do with his work (...).’

39 nrc Handelsblad, 31 augustus 1971 door A. de Kool.

31 augustus 1971

Peter belde gisteravond laat. Hij gaat zijn atheneumdiploma halen met een speciale avondcursus in Tilburg. Prima.

Ernst Utrecht heeft woord gehouden. Over meer dan een halve pagina wijdt hij uit over ‘de halve waarheid van minister Luns.’ Volgens Utrecht had hij in archiefstukken van het parlement in Jakarta de volgende boodschap van premier Harahap aan Anak Agung Gde Agung gevonden: ‘Probeer het nog eens en wanneer het toch niet lukt West-Irian op de agenda van de conferentie te krijgen, zorg er dan voor dat er voldoende redenen zijn om de conferentie te doen mislukken, zodat wij hier gegronde redenen hebben om de Ronde Tafel Overeenkomsten, die door het volk worden gehaat, te annuleren.’ Wanneer het stuk, waarover Utrecht meent te beschikken, authentiek is betekent het nog steeds een interne mededeling van de Indonesische premier aan zijn minister van Buitenland Zaken en niet, zoals Luns beweerde, een opdracht van president Sukarno de Conferentie te doen mislukken. Trouwens, zelfs premier Harahap geeft absoluut niet te kennen dat hij Genève coûte que coûte in de soep wil draaien. Harahap kan, evenmin als Sastromaidjojo voor hem, om Nieuw-Guinea heen. De crux van al het gedonder tussen Indonesië en Nederland bleef de Papoea's. En er was in heel Indonesië geen enkele politicus, pro- of contra-Sukarno, te vinden die niet met Sukarno van mening was dat Nieuw-Guinea diende te worden overgedragen. En Luns verdomde het strijk en zet de kwestie op de agenda te plaatsen. Hij zei zelf dat hij in de wandelgangen de kwestie te berde had gebracht. Luns torpedeerde Genève, niemand anders.⁴⁰

Intussen schreef oud-ambassadeur A.M.L. Winkelman als trouwe Luns-paladijn in De Telegraaf⁴¹ dat hem in Genève door een vooraanstaand lid van de Indonesische delegatie was meegedeeld dat Sukarno instructie had gegeven dat de ontmoeting niet mocht slagen. Jammer dat de heer Winkelman intussen

40 Aan het slot van zijn artikel gaf Utrecht me een trapje na door te melden dat ik me door Anak Agung bij de neus had laten nemen als gevolg van onkunde over binnenlandse Indonesische verhoudingen.

41 De Telegraaf, 31 augustus 1971.

[p. 37]

spreekt over ‘de Nieuw-Guinea Conferentie te Genève’, terwijl zijn voormalige principaal juist onderstreepte dat Genève helemaal niet over Nieuw-Guinea was gegaan.

Vanavond verscheen op pagina één van nrc Handelsblad een artikel van A. de Kool: ramp bedreigt de wereld, waarin de primeur over de Club van Rome feitelijk wordt gebracht. Op de opiniepagina verscheen het vervolg: computer brengt catastrofe in beeld. ‘Club van Rome wil bedreiging van de wereld aanpakken’ (nog eens zes kolommen). Uiterst correct had Spoor in een voetnoot laten vermelden dat op 26 september door de nos een film van mij over dit onderwerp zou worden uitgezonden onder eindredactie van Ton Neelissen, anders was deze weer op zijn teentjes getrapt.

André Spoor telefoneerde om te vragen of ik met de publicatie tevreden was. Hij zei bovendien dat zijn medehoofdredacteur Henk Hofland, mijn oude Nijenrode-vriend, geen Ahnung had gehad dat de hele Club van Rome-business van mij was afgekomen. Spoor was even benieuwd als ik naar hoe Willem Brugsma de zaak morgen in de Haagse Post zou brengen.

Minister Luns heeft de affaire weer eens boven water gehaald tijdens een spreekbeurt voor de studentensociëteit Minerva in Leiden. Nadat hij met de jongste uitspraken van Anak Agung was geconfronteerd, zei hij: ‘Ik verwacht niet dat een Indonesische oud-minister na zestien jaar gaat zeggen: “De heer Luns heeft toch gelijk”.’ Kennelijk had hij inmiddels zijn geheugen opgefrist want nu erkende hij in Leiden dat de kwestie Nieuw-Guinea wel degelijk op de agenda van Genève had gestaan. Dan zijn we er dus, want Luns wenste over Nieuw-Guinea niet te spreken en Genève mislukte, simple comme bonjour.⁴²

Ik ben naar het graf van mijn vader gegaan. Ik liep onder de bomen met twee rode rozen, als altijd, en betrapte me erop deze een zoen te geven alvorens ze neer te legen. Ik dacht bovendien na over de vraag waar mijn eigen graf op een dag zou zijn. Wat doet het ertoe? Er komt toch niemand na mij. Willebrord Nieuwenhuis zei eens: ‘Hij, die geen kinderen heeft, sterft arm, zegt men op Bali.’ Ik betwijfel het.

42 Reportage in Het Parool, 1 september 1971.

1 september 1971

W. Brugsma schreef over twee pagina's Apocalyps op afbetaling. Hij geeft een redelijke opsomming van wat er rond de Club van Rome speelt en noemt de voornaamste hoofdspelers, maar niet Peccei, Forrester, Handler of Gvishiani; beide laat-

[p. 38]

sten komen zelfs in zijn reportage niet voor. Met sommigen sprak hij ook. Ook heeft hij de op te richten think tank bij Wenen nog niet ontdekt, maar hij is een heel eind op weg. Eveneens in de Haagse Post: luns als geschiedvervalser door B. Sluimers van Antara.

Vanmiddag hebben we bij de Rijksvoorlichtingsdienst de Club van Rome-film aan een select gezelschap, waaronder minister De Brauw, laten zien. Professor Böttcher hield een uitzonderlijk droog en vrij onmogelijk inleidinkje. (Geen wonder dat ik de indruk heb dat er enige kortsluiting is tussen hem en Aurelio Peccei.) Na afloop zaten minister De Brauw, Böttcher, ambassadeur Lavrov, vergezeld door de ambassaderaad Vladimir Kuznetsov, de handelsattaché, de persattaché en de culturele attaché en ik bij elkaar.

Ambassadeur Lavrov voelde zich geroepen een speechje af te steken. Om te beginnen meende hij dat we het woord iron curtain uit de film dienden te halen. Volgens Kuznetsov (later) was deze uitdrukking afkomstig van Hitler. Iedereen weet dat Winston Churchill de term heeft uitgedokterd. Ook vond de ambassadeur dat een passage over geheimhouding beter kon worden weggelaten. Ook meende hij dat het Londense Institute for Strategic Studies beter kon worden weggelaten. ‘Wij, de Sovjets, gebruiken onderhandelingen als wapen,’ zei hij. ‘I am very optimistic,’ vervolgde hij, ‘that mankind will solve the problems of the world. We will be able to do it.’ Het was hem verder opgevallen dat professor Jay Forrester over groei had gesproken en hoe de groei zou kunnen worden teruggedraaid. Dat vond hij maar ‘paniekpraat’.

Ik bracht naar voren dat Forrester eigenlijk meer had gesproken over het bereiken van evenwicht. ‘The nature of human society is based on growth,’ aldus de ambassadeur. ‘Mankind will continue to live and develop.’ Waar het om ging was: ‘How to eliminate the negative side of development.’ Hij vervolgde ‘us farmers are being paid not to grow food. We, in the Soviet Union, had prior to the revolution starvation and unemployment. We solved that problem. What matters is the philosophy behind solving social problems.’

Iedereen was verlegen met de cadens van ambassadeur Lavrov want men wist tenslotte hoe de Sovjet-Unie er met haar filosofie bij het oplossen van sociale problemen voor stond, om niet te spreken van de stand van de Sovjet landbouw.⁴³

Minister De Brauw kapte het gesprek verder af door te zeggen

43 Voor de revolutie exporteerde het tsaristische Rusland graan.

[p. 39]

dat hij achterdochtig was tegenover Jay Forrester wat diens data base betreft. Hij wilde details met Aurelio Peccei bespreken wanneer deze volgende week in Nederland was.

Professor Wim Wertheim belde om te zeggen dat hij de aanval van Ernst Utrecht in de Groene op mij ‘vals en onbegrijpelijk vond.’ Wertheim vond dat Utrecht bovendien Luns in de kaart speelde, wat bewezen werd door het feit dat P. van Gastel het stuk van Utrecht meteen gebruikte voor een eigen verhaal in nrc Handelsblad.

2 september 1971

Professor Böttcher meldde dat minister De Brauw zich lovend had uitgelaten over de film en dat we opnamen moesten maken tijdens diens gesprek met Aurelio Peccei. Ik zond dr. Peccei, mede in antwoord op diens hartelijke brief van heden, een telegram om hem op de hoogte te brengen.

Aardige en lange brief van een arts in ruste, J.P. Guépin (65) uit Achterberg bij Rhenen. Hij gaat in detail in op het door ons aangekaarte onderwerp ‘Grenzen aan de groei’. Heerlijk een oudere man, die nog zo helemaal met alles wat er gebeurt bezig is. Vanaf Schiphol telefoneerde ik traditiegetrouw met mam en met Peter. Tegen hem zei ik: ‘I am amazed how much I still love you (...)’.

Pan American zette me first class. Het is vrijwel leeg in het upper-deck. Jumbo's zijn heerlijke vliegtuigen. ‘Heeft u wapens bij u,’ vroeg een veiligheidsbeambte.

‘Ja,’ zei ik. Hij keerde prompt alles wat ik bij me had binnenste buiten.

Ik heb Luns trouwens geschreven of hij werkelijk dacht dat het nooit uit zou komen dat hij de kluit beduvelde, waardoor ambassadeur Van Roijen zich geroepen had gevoeld om naar koningin Juliana te stappen om haar mee te delen dat Luns onwaarheid sprak en zaken voorstelde in strijd met de werkelijkheid. Helaas maakte ik geen kopie van die brief.

panam serveert bij de lunch een roos in zilverpapier verpakt. Volkomen overbodig en onzinnig.