Memoires 1970-1971

[p. 225]

Amsterdam

21 februari 1971

Veel post. Juffrouw Büringh Boekhoudt wil mijn huis komen zien. Lange brief van Ralph. Dr. Thelma Culver, de directrice van Non-Western Studies van Northwest Nazarene College zond een enthousiaste brief over mijn dag op haar Instituut.²⁶⁹ Mijn West-Duitse tanksoldaat zendt een bijzonder aardige zelf geschilderde kaart: Hans Hoyer. Hoe zou het met hem gaan? Zelfs was er een brief van Tom Brown, de kelner van Howard & Johnson op Broadway. Marius van Eibergen Santhagens - die al heel wat keertjes de familieproblemen op Amerbos kwam bespreken - meldt dat zich nog geen rampen hebben voltrokken. Jessy, zijn dochter, is nu klm-stewardess. Ook brieven van Pearl Buck en Jim Garrison.²⁷⁰

Diarto schrijft vanuit Solo: ‘Ik steek mijn mening niet onder stoelen of banken dat de Indonesische jeugd met de Nieuwe Orde lekker de verkeerde kant op gaat. Ze apen alles na wat jullie westerlingen (verkeerd) doen, in de waan dat dit modernisasi zou zijn. Idioot kleden, lang haar, elektrische gitaar met soul of shake, marihuana, robberies en verkrachtingen. Invloed van rotte films, rotte comics? De regering steekt er geen stokje voor dus ze denken dat het okay is. De 1965-coup heeft zijn tol geëist. Maar deze importcultuur zal een nog grotere tol eisen van de jeugd van alle richtingen, van links of van rechts. We trachten onze naakte Papoea's te kleden, maar jullie bleekgezichten komen hier naakt lopen. Was met mijn oudste dochter op Bali. We kuierden op het strand bij het Bali Beach Hotel. Plotseling riep Jati: Pappie, zonder bh die meisjes. Ik verzon maar wat, waarschijnlijk vergeten in de haast.’

‘Wij wachten verder op je scoops van allure,’ aldus hoofdredacteur Gerard Vermeulen van Panorama, ‘zoals naar onze smaak Dewi er een was. Wij zijn erg tevreden met het resultaat in ons blad en we hopen dat je even voldaan bent.’

Sliep twaalf uur non-stop: kan er nu weer tegen.

269 Brief uit Nampa, Boise, gedateerd 26 januari 1971; zie bijlage 13.

270 Zie bijlagen 14 en 15.

[p. 226]

22 februari 1971

Ontving vandaag als verrassing een brief van mevrouw Hartini. Masagung had mijn brief aan haar dus inderdaad overgebracht. ‘Het was een hele tijd geleden dat wij elkaar ontmoetten toen onze lieve Bapak nog leefde. De mooie avonden die wij toen met Bung Karno doorbrachten zijn onvergetelijk. Sweet old memories that never come back. Tot op dit ogenblik, terwijl ik deze brief neerschrijf, kan ik maar niet geloven dat Bapak mij voor altijd heeft verlaten. Het is een heel, heel lang verhaal, deze tragische laatste jaren van Bapak. Goddank dat ik aan zijn zijde mocht staan, tot God hem riep. Daarom wil ik een boek over hem maken. Ik wacht met veel geduld, tot er een goede wartawan²⁷¹ bij me komt, en dan gaan we een boek maken.’

Zij vervolgde: ‘Mijn leven nu als weduwe zonder Bapak verloopt erg eenvoudig. Ik zit in Indonesië, niet in Parijs of Rome.²⁷² Alles gaat hier erg geheimzinnig. Make the best of it, niet-waar? Mijn twee jongsten gaan naar school en mijn kinderen zijn mijn enige troost en rijkdom.’ Ibu Hartini gaf een contactadres via haar dochter om te antwoorden.

Ik belde Emile van Konijnenburg. ‘Hartini's boek wordt tenminste goed,’ zei hij.²⁷³ Daarom wilde Konijn ook liever Dewi vermijden.

Cornelis Verolme schreef Memoires. Wijselijk liet hij de corruptie-affaire van generaal Ibnu Sutowo, de Pertamina en Louis Worms, de voormalige schroothandelaar, uit zijn herinneringen weg. Wat zou hij nog meer hebben weggelaten? Precies als met de memoires van Paul Rijkens. Wat hebben ze voor waarde als belangrijke zaken als de verkoop van tankers voor meer dan driehonderd miljoen erin worden weggemoffeld? Of zoals Rijkens zijn vreemde tournures via cia-agent W. Verrips verdoezelde?

271 Wartawan betekent journalist.

272 Dit was een steek onder water naar Dewi Sukarno.

273 Een steek onder water van Konijn in de richting van Dewi's boek. Eigenlijk lag mijn voorkeur, zoals bij Konijn, helemaal bij Hartini Sukarno, maar toch kon je om Dewi niet heen. Dewi had haar eigen charmes en was eigenlijk onvergelijkbaar.

23 februari 1971

Daar heb je het weer. Minister Luns noemt het Amerikaanse offensief in Laos ‘een gerechtvaardigde maatregel tot zelfverdediging.’ Hij ziet dus geen aanleiding in Washington zijn ongerustheid uit te spreken zoals door het parlement wordt gevraagd.

[p. 227]

24 februari 1971

Jan Willem van Cruysen is gearresteerd vanwege het oplichten van honderdvijftig potentiële fotomodellen. De zaak moet uit de hand zijn gelopen. Hij is nog pas 19 jaar.

Lo Chin-chung van de Chinese legatie in Den Haag: ‘Ha, ha, ha (...) no. I do not think your trip with Miss Pearl Buck is possible at the moment. We have many guests in Peking and we are very buzy (...).’

Trein naar Bilthoven. Veel Hollandse vrouwen zijn eigenlijk niet om aan te zien: onvrouwelijk, smakeloos, compleet mislukt, onelegant, een remedie tegen alles.

Wind me zeer op over een bericht in Het Parool dat Bram Portengen (17) voor zes weken van de Savornin Lohman school is gestuurd door een gek van een directeur, de heer J. Soetekouw, omdat zijn haar te lang was.

In een hoofdartikel in Het Parool - wat wil je met meneer H.W. Sandberg aan het roer - wordt Nixon vandaag alle mogelijke lof toegezwaaid want het aantal doden in Vietnam was teruggelopen van 14.500 tot ‘maar’ 4000. De rechtvaardigheid van het feit dat de vs ook meteen maar in Laos en Cambodja oorlog waren begonnen was afhankelijk van de mate van succes van die acties. En ‘dus’ had de Nederlandse regering er verstandig aan gedaan - lees liever gewoon minister Luns - niet in te gaan op verzoeken uit het parlement om in Washington haar kritische bezorgdheid uit te spreken over de recente inval (van de Zuid-Vietnamezen) in Laos. Moet je opletten wat hier gebeurt. Een krant, tijdens de oorlog uit het verzet voortgekomen, is inmiddels zelf afgegleden tot het niveau van bedrog, verdraaiing en corrupte nazi-mentaliteit.

Intussen maakte president Nguyen Van Thie - de Suharto van Saigon - bekend dat het de hoogste tijd was geworden om Noord-Vietnam zelf binnen te vallen. Natuurlijk reageerde de Noord-Vietnamese onderhandelaarster in Parijs, mevrouw Nguyen Thi Binh, meteen met te waarschuwen dat de Amerikanen zich via hun marionetten in ‘nieuwe avonturen’ wilden storten. Minister Melvin Laird van Defensie verklaarde in Washington dat de Vietcong nu het initiatief in Indo-China hadden verloren. Hij liegt even pertinent als veldmaarschalk Hermann Göring in de Tweede Wereldoorlog. En zonder dat iemand er verder wakker van ligt wordt in Fort Benning, Georgia het vervolgverhaal van luitenant William Calley en zijn mannen voortgezet, die in opdracht iedere burger die ze tegenkwamen neer-paften. Maar, zegt Het Parool, Luns heeft gelijk, laat het parlement maar bazelen, Nederland hoeft in Washington geen be-

[p. 228]

zorgdheid uit te spreken. Het windt me allemaal zeer op. En dan doet komediant Bob Hope in het bijzijn van Nixon (who was rocking with laughter) en Agnew het voorstel dat het Witte Huis hem met een golfbal naar Laos had moeten zenden. These people are desperately sick. Ik zeg het dikwijls in mijn lezingen: ‘Jullie weten niet wat oorlog betekent, jullie hebben een paar honderd jaar oorlog gevoerd overzee; misschien wordt het tijd dat hier eindelijk een Rotterdam, Warschau of misschien een Hirosjima zou plaatsvinden, misschien dat jullie dan geen grapjes over golfballen in Laos zullen maken.’

Alitalia, flight 171 naar Rome

De nos ging ermee akkoord dat ik voor mijn think tank-project dr. Aurelio Peccei in Rome ging filmen.

Na aankomst ben ik eerst naar het Palazzo Doria gegaan om te zien of mijn oude vriend monseigneur Hemmick het nog goed maakte.²⁷⁴ Hij was zeer bleek en broos geworden. Zijn ogen schenen uit te puilen en boller te zijn geworden en zijn rechtervoet was gezwollen. Dagelijks komt een arts zijn hartslag controleren. Eén long functioneert niet meer normaal. Hij zei meteen: ‘You kiss me?’ Ik geloof dat hij zijn gebit niet in had. Toen de concierge had gezegd dat hij leefde en in zijn prachtige penthouse was - met privé-kapel - ben ik de trappen opgevlogen, want ik verlangde werkelijk ernaar hem te zien. Ik was erg bang dat hij zou zijn overleden. Hij zat als altijd in zijn kamerjas met een wijnrode scarf om bij de haard in zijn bibliotheek. Hij was al een jaar niet meer buiten geweest. Hij vertelde dat prins Paul Théodore Paléologue²⁷⁵ ook nog altijd leefde. Ik belde het appartement Via Sicilian 66 en de huishoudster zei dat de prins om 20:30 uur thuis zou komen.

Brandde in een kapel twee kaarsen.

274 Geheimkamerheer van de Paus; zie Memoires 1953-1957.

275 Zie Memoires 1953-1957.

25 februari 1971

Rome

Maakte kennis met dr. Aurelio Peccei, de voorzitter van de Club van Rome. We filmden een gesprek. Van alle figuren die ik in mijn think tank-film wil hebben - Philip Handler, Jay Forrester en Joe Slater - vond ik dat Peccei de clearest mind had. Hij legde het duidelijkste uit waar ze mee bezig zijn. Een Italiaans type movie director. Hij vond mijn project belangrijk. Hij vroeg wat de titel van mijn film zou zijn. Ik antwoordde eerst alle inter-

[p. 229]

views te willen maken, want dan rolde de titel er vanzelf uit. Hij wilde me op alle mogelijke manieren behulpzaam zijn.

Dr. Peccei zei vijf Bilderberg-conferenties van prins Bernhard te hebben bijgewoond, maar daar werden ‘specialized subjects’ behandeld. De Club van Rome was eigenlijk de eerste ‘global club’, die de mensheid in haar geheel bestudeerde en probeerde ‘in one basket’ te krijgen. Met het woord basket bedoelde hij een computermodel volgens de system dynamics-methode van professor Jay Forrester van mit. Hij verduidelijkte dat het Forrester-project door de Club van Rome werd gedragen en dat er werd geprobeerd een simulatiemodel van de realiteiten in de wereld op te zetten. ‘As a sketch, like the photograph of one person. We then put it through a computer and we have the very first diagnosis, the very first check-up of the state of the world by computer,’ aldus Peccei.

Hij gaf me een exemplaar van zijn boek The Chasm Ahead dat hij samen met Mario Rossi van de Christian Science Monitor²⁷⁶ schreef.²⁷⁷ Dr. Peccei was een prettig mens en vertelde over zijn kinderen Roberto (27), Paola (25) en Riccardo (21) en waarom hij meende zich te moeten inzetten voor de Club van Rome, onder andere ook ter wille van kinderen en kleinkinderen. Ik herkende het enthousiasme dat ik voel als ik op Amerikaanse colleges en universiteiten bezig ben. Hij minachtte (net als ik) Richard Nixon. Toen ik Indonesië ter sprake bracht, liet hij zich onmiddellijk uit over de slachtingen die Suharto had aangericht en die hij trouwens in zijn boek ook bleek te hebben genoemd (p. 113). We zaten vrijwel onmiddellijk op dezelfde golflengte. We hebben een uitstekend interview gehad.

Intussen heb ik alles gedaan om mijn vriendje Paolo Bennicelli terug te vinden. In zijn ouderlijk huis aan Via Sicilia is nu een textielfabriek gevestigd. Belde vier Bennicelli-families uit het telefoonboek. Niente. Bij prins Paléologue kwam een jonge secretaris - dan weet je het wel - aan de lijn, die in termen sprak van ‘als de prins tijd heeft zal hij u een boodschap in het Imperial Hotel achterlaten.’ Liet de zaak meteen zitten.

Ging opnieuw monseigneur Hemmick opzoeken. Hij zat op dezelfde plaats. ‘I am a canon at the Vatican, you know, but I haven't been there in one year.’ Over paus Johannes: ‘He went too fast, much too fast. That priests are allowed to marry is insane. I always say, if they can't keep their vows to God, how can they be faithful to their wives?’ Hij vertelde dat hij een jon-

276 Kende Mario uitstekend uit de vn waar hij net als ik jarenlang werkte en geaccrediteerd was. Small world.

277 Aurelio Peccei, The Chasm Ahead, MacMillan Company, Londen 1969.

[p. 230]

ge Amerikaanse priester kende, die eens naar hem toe was gekomen omdat hij monnik wilde worden. ‘Daar is veel moed voor nodig’, aldus monseigneur Hemmick. Nu was hij getrouwd. ‘You did me a favor coming here today,’ zei hij. ‘Maybe next time I have gone up (to heaven).’ Hij herinnerde zich jonkheer Marc van Weede en diens vrouw bij wie we elkaar in 1956 tijdens een lunch in Rome hadden ontmoet. Ik probeerde hem te vertellen waar Aurelio Peccei mee bezig was, maar hij interrupeerde me en vroeg: ‘Do you know that Greta Garbo will play again?’ Ik gaf hem een zoen toen ik vertrok, wat me emotioneerde, want ik vreesde hem nooit meer terug te zullen zien.²⁷⁸

278 Inderdaad was het onze laatste ontmoeting.

27 februari 1971

Doney's, Via Veneto

Al om 06:00 uur drong de eerste benzinestank door het raam van het Imperial Hotel naar binnen. Zo begint de dag in Rome in 1971.

Ik schreef dr. Philip Handler om hem te bedanken voor de introductie bij dr. Aurelio Peccei.

Zoek Alain Vidal-Naquet, een andere vriend uit de tijd dat ik in Rome woonde.

Lees driftig Peccei's boek. Het interesseert me in hoge mate. Het is met boeken als met mensen, je leest alleen de boeken die je even toevallig ‘ontmoet’ als mensen. In Holland zit een professor Frits Böttcher die daar de Club van Rome vertegenwoordigt. Waarom hebben we er nog nooit van gehoord? Peccei gebruikte het woord to de-pollute. Ik ben er van overtuigd dat how to de-pollute our heads de vraag is!

Om 14:00 uur wandelde ik bij Alain binnen, Via del Soldati 29. Hij was hetzelfde gebleven, een iets dikkere kop, rustig, plezierig.²⁷⁹ Behalve dit appartement heeft hij een kleine boerderij bij Florence. Hij wilde me als herinnering iets geven. Ik moest een oude prent uit een boek kiezen.²⁸⁰ Alain Vidal-Naquet behoort tot die mensen, die ik nooit uit het oog wil verliezen.

Terwijl Nixon opnieuw kletst over een komende invasie in Noord-Vietnam, verklaarde Henry Kissinger, national security advisor van Nixon, dat daar weinig kans op was. Prettige bondgenoten! Heb je ervan wanneer je marionetten gebruikt in je buitenlandse politiek.

279 Ben altijd met hem in contact gebleven, maar heb hem in geen jaren meer in levenden lijve ontmoet.

280 Zit in mijn dagboek.

[p. 231]

André Malraux heeft een boek over Charles de Gaulle geschreven, Les Chênes qu'on Abat. Felled Oaks zal de Engelse uitgave heten. De Gaulle vroeg aan Malraux eens of het leven een betekenis had. Malraux, gedachtig aan Einstein, zei: ‘The most surprising of all is that the world almost certainly has a meaning.’

‘And death, what is that?’ vroeg De Gaulle.

‘The goddess of sleep. Dying has never interested me: nor you either. We belong to those people who are indifferent to being killed.’ Ben benieuwd.²⁸¹

281 In 1972 kocht ik het boekje, maar heb het helaas nog altijd niet gelezen.

28 februari 1971

Swiss Air, flight 792, Zurich-Amsterdam

Toen ik gisteravond aankwam waren broer Theo en Nellie niet op het vliegveld. Het was hun kaart-avondje. Ik ben dus naar Hotel Seilerhof gegaan. Mijn telegram was te laat gekomen om het kaarten af te zeggen.

Vanmorgen heb ik ze gesproken. Toch beleef ik ze hoe langer hoe meer als vreemden. Ik sta erg ver van ze af in alles wat ik voel, denk en doe. Theo voelt zich bij Dow Chemical een slaaf. Hij wil terug naar Zuid-Afrika. Is het attachment van broer tot broer still alive? Het maakt me triest.

Op Amerbos vond ik twee brieven van Peter, maar ze lieten me op onverklaarbare wijze onberoerd. Het lijken langzamerhand opgeschroefde moetbrieven. Hij belde niet.

Ik had die rector in Hilversum een woedende brief geschreven. Zowel de vader als de moeder van Bram Portengen belden om mij te bedanken.

1 maart 1971

Theo zei wel dat alles wat ik hem vertelde over de Club van Rome en mijn think tank-film hem optimistisch en ‘als een frisse wind’ in de oren klonk. Ik heb het boek The Chasm Ahead van Aurelio Peccei bijna uit. Wild interessant. Toch ben ik het oneens met hem dat psychologie en filosofie op de vierde en zesde plaats zouden komen. Naar mijn mening is de chip in ons hoofd nummer één, waar alles begint en eindigt. Ga hem dit onmiddellijk schrijven.

Op de perrons lopen soms toch wel aantrekkelijke soldaatjes rond.

Lunchte met mam in Bilthoven. Zij lijkt me steeds dover worden. Ik raadde haar met kracht aan toch eens een grondig me-

[p. 232]

disch onderzoek te laten doen. Ze zei dat ze altijd nadat tante Jetty een paar dagen was geweest - die een nachtbraker is die nooit kan slapen; mam slaapt juist als een blok, net als ik - dood en doodmoe was. Het baart me zorgen.

Langdurig en prettig gesprek met Emile van Konijnenburg op het CS Utrecht. Hij gaat van 12 maart tot 15 april naar Jakarta. Hij was volledig bereid mevrouw Hartini een eerste-klasse-retour naar Nederland te bezorgen. Hij zal haar bovendien aanraden haar boek te schrijven. Dat zou ze in Nederland kunnen dicteren. Hier zou ze vrijuit kunnen spreken. Ik kreeg het gevoel dat hij het boek met haar wilde maken. Hij wist te melden dat Dewi de brieven, die Sukarno haar tijdens de coup had geschreven, te koop zou hebben aangeboden.²⁸²

Van Konijnenburg vertelde dat Sukarno de telegrammen die hij van Dewi vanuit Tokio - dus na 1966 - ontving aan hem had voorgelezen, inbegrepen de antwoorden, die hij naar Dewi had gestuurd. Ik vroeg me af of Konijn om die reden misschien anti-Dewi was. Dewi had aan het hoofd van een company gestaan die de percentages opstreek van alle contracten, die tussen Japan en Indonesië werden gesloten. Van Konijnenburg noemde Ibu Hartini de enige vrouw die Bung Karno tot het einde toe trouw was gebleven en daar denk ik net zo over. Ook hij vertrouwt Masagung niet, net als ik.

Hij benadrukte opnieuw dat Bung Karno absoluut niet heeft geweten hoe alle diverse complotten in 1965 in elkaar hebben gezeten. Generaal Yani zou het plan hebben gehad op 2 oktober 1965 een bezoek aan president Sukarno te brengen om hem mee te delen dat het leger niet van plan was op deze weg verder te gaan. Om die reden zou het presidentiële Tjakrabirawa-regiment onder leiding van kolonel Untung besloten hebben de Dewan General een slag voor te zijn en had men - om Bung Karno die confrontatie te besparen - een aantal generaals bij voorbaat van bed willen lichten. Dat verschillende generaals stante pede werden doodgeschoten, van een dergelijk optreden stond Bung Karno's mentaliteit even ver af als Istana Merdeka tot de maan. Konijn benadrukte opnieuw dat Bapak sinds 1965 ‘in constante verwarring’ was geweest over die dramatische gebeurtenissen.

Hij vertelde dat Ibu Hartini het huis van Bapak en haar in Bogor ‘met alles erop en eraan’ aan Bung Karno's oudste zoon, Guntur, had geschonken. Zij wil haar eigen huis in Bogor voor 250.000 dollar zien kwijt te raken. Ook adviseerde hij om toch

282 Dat was niet waar; Dewi en ik zouden later samen via André Spoor in de nrc sommige van die brieven in de openbaarheid brengen.

[p. 233]

maar te proberen het boek met Dewi te maken en er een nieuw contract voor af te sluiten: ‘Want jij kan er tenminste vijftig van de honderd blunders uit halen.’ Daar was ik dus ook mee bezig geweest. Hij was het er mee eens dat indien Cindy Adams er zich mee ging bemoeien, het boek helemaal geruïneerd zou zijn.

Ik lichtte hem in over de ontmoeting met Aurelio Peccei en mijn geplande film over een wereldcomputermodel. Van Konijnenburg: ‘Niemand spreekt bij dit soort toekomstmodellen over seks. Wordt seks ook meegeprogrammeerd en weten ze al wat de computer antwoordt?’

Zelfs Gerard Croiset zei vandaag: ‘Dat boek van Hartini is veel belangrijker dan het boek van Dewi. Die juffrouw is alleen uit op zelfverheerlijking.’ Wat helaas waar was, maar waar ik haar dus met kracht van probeerde af te houden.

Aardige brief van Dave Ellis uit Boise, Idaho. Hij sluit een knipsel van hem met zijn eigen gebouwde cello in.²⁸³

283 Zie bijlage 16. Dat is een jongen van wie ik erg graag zou willen weten hoe het hem is vergaan.

2 maart 1971

Nu gaat koningin Juliana verdomme het einde van de zomer toch naar Indonesië. Een grof schandaal.

Gesprek met Ton Neelissen, die mijn think tank-project in de roos scheen te vinden. Maar uit alles kon ik opmaken dat hij geen flauw benul heeft van waar ik mee bezig ben. Dat is dan je ‘baas’. Hoewel hij reeds lang wist dat Harry Hagedorn erg graag Carel Enkelaar zou willen wippen bij de nos had hij altijd zijn mond gehouden. Maar nu was hij dan toch maar naar Enkelaar gestapt om hem te waarschuwen. Ik wist trouwens dat dit wippen van Enkelaar door Hagedorn waar was, want Jan Willem van Cruysen, die op zijn beurt soms met Hagedorn wipt, had me dit enige tijd geleden (in bed) toevertrouwd. Toch mag ik Ton wel, alleen als ik hem boss noem wordt hij nerveus. Lange telefoongesprekken met Peter. Na middernacht 45 minuten en vanavond eveneens 20 minuten.

Pelléas en Mélisande om bij in te slapen.

4 maart 1971

Frits kwam naar Amerbos met zijn hond Zoef (altijd is hij met dieren bezig), een beagle. Hij exposeert in Pulchri en verkocht de eerste dag voor zesduizend gulden aan tekeningen. Hij vond mijn haar veel te lang en ik liet het hem knippen, maar nu zie ik er pas echt idioot uit.

[p. 234]

's Avond een soort reüniediner met Frits, Richard, Ellen Thomassen en de Zumpolle's.

5 maart 1971

Zowel dr. Philip Handler in Washington als dr. Aurelio Peccei in Rome hadden geadviseerd de Sovjets niet buiten mijn filmproject te laten. Ik had dus naar de Sovjetambassade in Den Haag geschreven dat ik naar Moskou wilde gaan om de tegenspeler van Handler dr. M.V. Keldysh, president van de ussr Academy of Sciences, te filmen. Hoorde niets en belde de persattaché, Wladimir Opalev, dus op. Hij had mijn brief gezien, maar nog niet bestudeerd. Er was kennelijk niets gebeurd. Via de nos heb ik nu rechtsreeks een telegram aan Keldysh gezonden.

Ik lichtte professor Wim Wertheim in over de botsing met Dewi. Zijn reactie: ‘Dus je vindt haar nu een kreng.’ Dat niet, maar er is wel wat veranderd. Daarna lichtte ik professor Ernst Utrecht in. Laatst had hij al uitgeroepen: ‘Je had haar moeten naaien!’ Nu reageerde hij: ‘Ze is een snol, man.’

Het is stil om me heen.

8 maart 1971

Mam belde. Dat doet ze niet vaak. Ze moet mijn stemming hebben gevoeld. Laatst zei ze: ‘Je moet je piano nooit opgeven,’ wat ik ook echt niet van plan ben.

11 maart 1971

Peter is twee dagen bij me geweest en er is geen beginnen aan ook maar enigermate te proberen een sluier van de tijd die we samen doorbrachten op te lichten. Het was de raakste en mooiste, meest bewust gerichte tijd van samenzijn, die we ooit hebben gehad.

Hij arriveerde op 9 maart met een taxi vanaf Centraal Station. Ik hoorde hem buiten tegen de chauffeur praten. Hij kwam meteen naar boven naar mijn werkkamer, gekleed in een nieuwe wollen met peau-de-suède jack uit Londen. Zijn haar was veel langer. Eerst zag hij er even vreemd en anders uit. Een beetje ‘beduimeld’ misschien. Het acclimatiseren duurde dus even. We gingen later de stad in. Geleidelijk kwam hij los. Hij vertelde over Florida en Key West, waar iedereen op hem had getippeld. Hoe kan het anders? Hij had zelfs een aantal trio's gemaakt, onder andere in een motel met twee Canadezen.

[p. 235]

12 maart 1971

Parijs - Bordeaux (trein)

Ben nog steeds achter. We zagen samen Salvation. Ik vond Rob de Nijs wel aantrekkelijk. We dronken een glaasje met Elsje de Wijn.

Ben op weg voor de nos om in Bordeaux samen met Bernard Martens van Vliet en de regisseur Ferenc X. (naam vergeten) een reportage te filmen. Alles verloopt plezierig. We zijn laat want het Colloque International sur l'Exploitations des Océans loopt vandaag af.

Ik zie dat in Time²⁸⁴ weer een rapportage staat over de mogelijkheid dat Lee Harvey Oswald, toen hij in oktober 1959 op een toeristenvisum in Moskou aankwam, informatie in handen gespeeld zou kunnen hebben van de kgb over U-2-vluchten boven de Sovjet-Unie. Want zes maanden later werd immers Gary Powers in zijn spionagetoestel boven Sverdlovsk neergehaald. Het befaamde Warren Rapport met haar 10,7 miljoen woorden achtte het uitgesloten dat Oswald voor de cia had gewerkt. Maar dat college loog alsof het gedrukt stond. Interessant is dat Oswald van 1957 tot 1958 op een basis voor U-2-spionagetoestellen eerst te Atsugi in Japan en later bij Cubi Point op de Filippijnen had gewerkt. Bovendien, toen hij in oktober 1959 een bezoek bracht aan de Amerikaanse ambassade in Moskou, deelde hij onomwonden mee dat hij van ‘something of special interest’ op de hoogte was om de Sovjets mee te delen. Zullen we ooit de waarheid weten?

284 Time, 1 maart 1971.

13 maart 1971

Bordeaux

De gefilmde reportage loopt lekker. De verhoudingen in dit team zijn prima. Het zou te overdenken zijn een permanent nos-reportageteam met ons drieën te vormen. We hebben ook opnamen gemaakt op het Sovjetschip voor zeeonderzoek Akademik Vernadsky.

16 maart 1971

Parijs

Onmiddellijk na het bezoek van Juliana aan Suharto zal een uitgebreide delegatie van de Centrale Kamer voor Handelsbevordering naar Indonesië gaan. Het ontbrak er nog maar aan dat ze samen zouden reizen.

Intussen paft Suharto vrolijk en fris nog meer tegenstanders neer.

[p. 236]

Nu is de secretaris-generaal van de pki-jeugdorganisatie, M. Sukatno (41), gefusilleerd. Wie volgt. Misschien kan Hare Majesteit tijdens haar bezoek eens zo'n executie bijwonen dat is dan weer eens iets anders dan de Borobudur bezichtigen. Walg van die zaak.

18 maart 1971

De Sjah van Perzië laat zich ook niet onbetuigd. Dertien Iraniërs die aan een overval op een politiepost hadden deelgenomen zijn tegen de muur gezet. Een andere ‘beste vriend’ van prins Bernhard.

Jan Cremer is terug uit Ierland en kwam langs. Dewi was een waardeloos wijf. De krantenstoel uit Parijs sloeg nergens op. Hij nam een exemplaar van De Verraders mee. Hij heeft weer duizend-en-één plannen.

19 maart 1971

Casper Bake kwam naar Amerbos, in een gele coltrui en een blazer. Zijn haar is lang, zit uitstekend, aantrekkelijk. Daarna arriveerden Ellen Thomassen, de Eibergen Santhagens, Joop van Tijn en Ageeth, ambassadeur Zain en Emily, Koen Koch van Propria Cures en vriendin, B. Sluimers van Antara, Bernard Martens van Vliet en last but not least Jaap Jansen. De tent was eivol. Jaap Jansen is ‘verkocht’ aan Mao's China. Hij sprak er met verve, maar waarschijnlijk te enthousiast over. Hij substantieerde zijn opmerkingen echter niet met details. Hij scheen ook van mening te zijn dat de zogenaamde Chinese oplossing ook elders, zelfs hier, zou kunnen worden toegepast, of althans gedeeltelijk. Djawoto was een oude man geworden, die Bung Karno ‘een lieve man’ had genoemd.²⁸⁵

Casper Bake nam me apart en vertelde dat Ted Vernède, de secretaris van prins Bernhard, hem voor mij had gewaarschuwd. Casper en ik praatten nog tot 05:30 uur. Hij sliep alleen. Jaap Jansen zei overigens dat hij door Casper was verblind, ‘maar niet in die mate dat ik jou niet meer zie.’

Arnold Brackman, auteur van The Communist Collapse in Indonesia, beantwoordde mijn brief met kritiek. Hij begon met me uit te nodigen voor een rijsttafel bij hem thuis in Connecticut. ‘I will then wave your silly letter in front of you and reply line for line.’ Volgens Brackman bewijst het feit dat Bung Karno niet op de heldenbegraafplaats Kalibata is begraven, maar in Blitar, dat Bung Karno deel uitmaakte van de pki-coup tegen

285 Ik vroeg me af of Djawoto zich de moeite had getroost met Jaap Jansen serieus over Indonesië te spreken, aangezien Jansen hier absoluut helemaal niets over wist.

[p. 237]

het leger. Wat een verschrikkelijke onzin. Op 30 september 1965 voltrok zich in Jakarta een gevecht tussen rechtse en linkse militairen - een inter-army affair - en de rechtse generaals wonnen. Bung Karno weigerde zich bij de rechtsen aan te sluiten, of de linksen te veroordelen, om een nog erger bloedbad te voorkomen. En natuurlijk beschuldigden de rechtsen onder Suharto de oud-president van medeplichtigheid aan de liquidatie om alles wat links was ongestoord te kunnen voortzetten. En natuurlijk kon Bung Karno onder die omstandigheden niet op Kalibata worden bijgezet, samen met de andere helden van de Republiek. Tot deze eeuw zal zijn verstreken blijft Bung Karno de held nummer één van Indonesië, ongeacht wat Suharto en zijn medestanders mogen hebben besloten om Sukarno in Blitar te kunnen begraven. Volgens de logica van Arnold Brackman ‘bewees’ dit besluit (door de rechtse coup-generaals) dat Sukarno deel had uitgemaakt van de coup. Ik kan deze redenering absoluut niet volgen.

Brackman noemt Bung Karno ‘in western terms’ een Benito Mussolini, ‘if you know what I mean: dreams of glory, great oratory, recreation of empires, an authoritarian regime (NOT of course, in the sense of a Stalin-Hitler type of operation), a bufoon, playboy ad nauseum.’ Het stond er letterlijk. Het leek wel, of deze Amerikaanse collega, die ik bijna vijftien jaar kende, alleen maar naar de Amerikaanse sensatiepers luisterde. Waar te beginnen met hem een glimp te laten opvangen van hoe Bung Karno in werkelijkheid, als mens, was. In zijn boek had Brackman het voorgesteld alsof de pki zijn redevoeringen schreef. Ik protesteerde, maar ook dit wist de Amerikaanse Indonesië-specialist beter. Met uitzondering van zijn rede op 17 augustus, die de president altijd zelf met de hand schreef, sprak Bung Karno absoluut nooit van papier. Het is mogelijk dat Abdulgani en Njoto (pki) ter gelegenheid van de 17de augustus met andere naaste adviseurs adviezen gaven. Maar Brackman stelde het voor alsof Sukarno zich zijn redevoeringen door de pki liet influisteren. Iemand die zulke onzin schrijft kent Sukarno dus in het geheel niet.²⁸⁶

286 Brief van 9 maart 1971.

21 maart 1971

Treinlectuur. Wat op stationskiosken te koop is grenst aan het erbarmelijke. Luns zei in De Telegraaf (van 19 maart) dat ‘Sukarno's kennis van zaken vaak teleurstelde.’ Je moet het lef maar hebben. Vooral als je op de scheve schaatsen van die meneer

[p. 238]

staat. Ik heb in deze dagboeken de nodige informatie over Luns' ‘kennis van zaken’ achter de rug. Luns, en diens geborneerde brein, heeft nooit iets begrepen van Bung Karno's politieke derdewerelddenkbeelden en is vandaag de dag nog een aanhanger van Richard Nixon met bijvoorbeeld diens krankzinnige uitbreiding van het conflict in Vietnam naar Laos en Cambodja.

Bezocht mam. Ze vertelde eigenaresse te zijn van negenenzestig acf-aandelen van 10.000 ieder, wat later zou neerkomen op 230.000 aandelen voor ieder van ons. Ik begrijp er niets van en wil er ook verder niets over weten, maar het schijnt dat Theo haar voortdurend hierover aanspreekt en haar (ongevraagd) adviseert wat ze zou moeten doen. Ik distantieer me hiervan.

22 maart 1971

Amerikaanse troepen in Laos weigeren thans openlijk bevelen van officieren uit te voeren. Dus wanneer de Yanks hun superieuren niet neerknallen, dan luisteren ze verder niet meer. Dat krijg je ervan als je een man als Nixon ‘opperbevelhebber’ maakt.

Peter belde. Er schijnen weer plenty problemen met Philip Nasta te zijn.

23 maart 1971

Twee marechaussees kwamen naar mijn auto kijken. Kennelijk om te zien of ik me aan het rijverbod hield. Het is bijna voorbij, dus ik riskeer niets.

Peter hield me zo bezig; zond hem een telegram: ‘Kan ik iets voor je doen, Willem.’ De moeilijkheden met Philip schijnen ernstig te zijn. Voel me machteloos.

Om 15:00 uur was de zitting van de Raad voor de Journalistiek inzake het geschrijf van H. Algra in de Leeuwarder Courant dat ik tijdelijk in dienst van de multinationals was geweest en daarom me had uitgesloofd de overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië te helpen bewerkstelligen. Heel loyaal had ook Emile van Konijnenburg de Raad geschreven dat hem niets bekend was: ‘dat ruimte laat voor de veronderstelling dat de heer Oltmans tijdelijk in dienst van een bepaald concern, dan wel concerns zou zijn geweest of zoals wordt gesteld “tijdelijk was genomen”.’²⁸⁷ Wanneer iemand kon weten dat Algra door Luns opgelepelde onzin had geschreven, was het Emile van Konijnenburg.

287 Brief van Emile van Konijnenburg aan de Raad voor de Journalistiek van 19 oktober 1970.

[p. 239]

Wat een show. Professor Ch.J. Enschedé was de enige die het woord voerde. ‘Vindt u,’ vroeg hij, ‘dat als u voor de nos werkt daar een honorarium voor mag vragen.’

‘Dat vind ik een even vreemde vraag alsof u wilt weten of ik Willem Oltmans ben.’

Enschedé: ‘U kunt met ja of nee antwoorden’

Ik: ‘Ja dat kan, maar ik blijf het een vreemde vraag vinden. Waar wilt u naartoe?’

Aan het einde vroeg ik glashard aan Enschedé: ‘Is er beroep mogelijk indien de zaak wat waterig uitvalt?’ waarop mr. Stempels een waarschuwingsgezicht trok. Algra was afwezig vanwege de ziekte van zijn vrouw. Hij stelde nota bene een rectificatie voor in zijn krant door Hiltermann te citeren uit het boek van Paul Rijkens. Draaiborden zoeken altijd steun bij nog grotere draaiborden om hun sporen te helpen uitwissen.

Uitstekende meeting met de heren Wertheim, Sluimers, Kombrink, Jansen, Klinkenberg en Racz om een stuk op te stellen dat naar koningin Juliana moet om haar vriendelijk te verzoeken niet naar het generaalsregime in Jakarta te gaan.

24 maart 1971

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt is jarig.

Op Ambon zijn weer eens niet minder dan 200 mensen gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij de coup van vijf jaar geleden. Ook zou men de stad Ambon van linkse elementen willen zuiveren omdat president Suharto een bezoek aan het eiland zou willen brengen.

25 maart 1971

Ik rijd weer. Het is of ik nooit zonder auto ben geweest.

26 maart 1971

Rita de Wolf belde.²⁸⁸ De Telegraaf meldde dat Dewi's boek De traan van een spreeuw zou gaan heten.

Was met Jaap Jansen en Wim Klinkenberg een paar uur op de redactie van Uitgeverij Rob van Gennep bezig om de tekst voor de oproep aan H.M. de Koningin vast te stellen.

In Saigon is bekend gemaakt dat bij het offensief tegen de Ho Chi-min-route in Laos nagenoeg de helft van de door de Amerikanen erop uitgestuurde Vietnamese strijdmacht werd uitgeschakeld, namelijk 3800 man gesneuveld, 5200 gewond en 775 vermist. En dat zijn dan de cijfers die de smeerlappen opgeven.

288 Rita was de oudste vriendin van mijn vroegere vrouw Frieda Westerman, zie Memoires 1953-1961.

[p. 240]

De hofdansers van sultan Hamengku Buwono IX zijn in Nederland gearriveerd en zullen in het Congresgebouw voor de koninklijke familie dansen. Ik zond Dewi een telegram dat ik haar dringend wilde spreken. Om 16:00 uur belde een stem uit Parijs op - ik kon eigenlijk niet horen of het Dewi zelf was. Ik nodigde haar uit voor de galavoorstelling van de Javaanse hofdansers. ‘Een lumineus idee,’ zei Croiset.

28 maart 1971

Nam mam en de honden mee in de richting van Maarn voor een tripje waar zij zo van houdt en wat herinneringen aan vroeger bij haar oproept. Mam praat dan altijd erg veel en soms zo zacht dat ik haar niet kan verstaan. Ik aarzel dan of ik haar zal vragen wat ze vertelt, want tenslotte is iedere rit die we samen maken er één minder en er komt een dag dat ik haar echt niets meer kan vragen.

Vanmorgen was ik eerst bij Jef Last in Blaricum. Hij haat Suharto, maar een staatsbezoek is in zijn ogen slechts een streep onder de oorlog. Hij wil beslist niet mee doen aan ons beroep op de koningin om niet onder deze omstandigheden naar Indonesië te gaan. Over het bezoek van keizer Hirohito dat nadert zei hij dat de man slechts symbool van de natie was. Beledig je het symbool dan beledig je Japan. Jef had in Tokio Yokio Mishima gewoon opgebeld en gezegd dat hij een vriend van André Gide was geweest en een I married Jojo, (wat een figuur uit een van Mishima's boeken is, namelijk een homoseksueel die toch trouwt). ‘Can we have dinner tonight.’ Jef had de vertaling van Mishima's rede (voor zijn zelfdoding) naar Willem Brugsma van de Haagse Post gezonden, had geen antwoord gekregen en was niet betaald. Later was het stuk helemaal weg, nadat het doorgezonden was naar Renate Rubinstein. Ik deel Jefs absolute minachting voor die hele kliek, die blijkbaar geen van allen van huis uit heeft meegekregen, wat Bertrand Russell eens meesterlijk samenvatte: ‘It doesn't matter whether you have good manners or bad manners, but please, do have the same manners for everyone.’

Verder ben ik totaal in mezelf gekeerd en voel me ontroostbaar over de stilte rond Peter.

29 maart 1971

Zond opnieuw een telegram naar Dewi. ‘Because we cannot work together does not mean we cannot gala together stop I want you to steel the show Thursday night. Wim.’

André Malraux zei gisteravond op televisie dat de mens in de

[p. 241]

komende jaren enorme ontdekkingen over de geest en de menselijke ziel zal doen. Hij zei dat het om de ziel van de mensheid ging. Ik ben dat zeer met hem eens. Hij noemde Mao de laatste grote historische figuur in de wereld. Dat mag zo zijn, maar ik dacht aan de drommen zeer schokkende voetbalkuddes die ik uit het Ajaxstadion zag komen die negentig procent van de kijkdichtheid van het programma Panoramiek uitmaken.

30 maart 1971

De godganse dag praat ik in mezelf over Peter en hoe dit zal aflopen. Onbegrijpelijk dat ik nog altijd niet wil inzien dat deze relatie is beëindigd en afgelopen. We knokken nu bijna vier jaar om er iets van te maken. Is het nu niet genoeg geweest?

Emile van Konijnenburg zond een kaart uit Bali en schreef dat hij Ibu Hartini al had gesproken en haar op 12 maart weer zou ontmoeten. Hij gaat haar dus stimuleren om een boek te maken. Loet Kilian zendt me een artikel over Jacques Bloos (32), de bloemistennicht in Manhattan, die met veel succes The Greenery runt. Ben blij voor hem. Hij geeft zich er helemaal aan.

31 maart 1971

De laatste weken heeft Philip Nasta af en toe opgebeld, wat er kennelijk op wijst dat de relatie met Peter ook daar op springen staat. Hij zegt dan dingen als: ‘Ach, Peter vindt jou makkelijk, want hij hoeft niet met jou naar bed.’ Ik beschouw dit als nichtenpraat. En het is vals om tegenover mij te doen voorkomen dat Peter mij eerder gebruikt dan werkelijk om me geeft. Peter houdt ontzettend veel van mij en we gaan om maar één reden samen niet naar bed en dat is dat hij het met mij gewoon niet kan. Hetzelfde geldt trouwens langzamerhand voor mij.

Ik gaf een etentje voor Wim en Hetty Wertheim, Ernst Utrecht en zijn vrouw, Indro Noto Suroto²⁸⁹ en André en Julian Spoor. André belde van tevoren op met de vraag: ‘Mogen wij nog komen?’ Wertheim vertelde aan de hand van notities over zijn reizen (met Hetty) in 1957 en 1964 naar China. Hij speelde wat op mijn vleugel, maar niet mooi, met lelijke, wat ordinaire haaltjes, onverteerbaar eigenlijk. Joop en Ageeth bleven gewoon zonder nadere aankondiging weg.

Wat me verontruste was de mededeling van Wertheim dat hij uit de hoek van een dochter van Bung Karno had vernomen dat Dewi in staat zou zijn Bapak te verraden en te verkwanselen

289 Mijn oude vriend uit Jakarta, de zoon van de schrijver Raden Mas Noto Suroto. Mijn vader las als student diens gedichten in proza Melatiknoppen, wat ik nog altijd in mijn bezit heb en me heel dierbaar is.

[p. 242]

‘wanneer het in haar kraam te pas zou komen.’ Ik denk dat niet, hoewel ik wel eens bang ben dat wanneer zij in verkeerde handen zou vallen er brokken zouden kunnen komen. Wertheim had van een diplomaat in Peking, de heer Dekkers, vernomen dat minister Luns dwars tegen de adviezen van de specialisten van Buitenlandse Zaken in een anti-China rede in de Verenigde Naties had laten houden. Ik heb Luns trouwens op 21 maart een brief geschreven dat hij tegen Hans Knoop van De Telegraaf had gepraat over Sukarno's teleurstellende gebrek aan kennis, en of hij mij een voorbeeld hiervan wilde geven. Zijn tegenwoordige particuliere secretaris, C.J. Wackwitz, antwoordde dat mijn verzoek was ontvangen: ‘Vanwege zeer vele werkzaamheden waaraan de Minister voorrang dient te verlenen ontbreekt hem voorlopig de tijd op Uw verzoek in te gaan.’²⁹⁰ Typisch Luns.

290 Zie bijlage 17.

1 april 1971

Voel me ziek.

3 april 1971

Emily Zain was teleurgesteld dat ik haar diner in Bussum moest afzeggen. Heb nog koorts. ‘En als je je goed inpakt en mijn vriendin komt je halen?’ Dr. C.C. Delprat komt niet naar Amsterdam-Noord, dus ik heb nu hier de arts, B. Boode.

Jaap Jansen kwam op ziekenbezoek in een nieuw beige corduroy jeanspak met boots. Ik mag hem toch wel. Toch krijg ik niet het gevoel dat hij zijn kaarten ooit helemaal op tafel legt. Ook niet over zijn seksuele gerichtheid en daar houd ik niet van tussen vrienden.

In de New York Times²⁹¹ schrijft Jane Brody dat Amerikaanse therapeuten haar hebben gezegd dat zij vijfentwintig tot vijftig procent van hun homopatiënten weer tot heteroseksualiteit weten terug te kletsen. Een slechte zaak. Laat mensen met rust. De switch terug naar dames kostte in de meeste gevallen minimaal 350 uren praten en analyseren wat voor de therapeuten een interessante lucratieve bezigheid is. Een New Yorkse psychiater, dr. Lawrence Hatterer, schreef een boek Changing Homo-sexuality in the Male. Zijn behandeling is erop gericht homo's, die zich willen laten bekeren, te adviseren niet meer naar gay bars te gaan. Wanneer zij naar een jongen verlangen moeten ze direct tapes aanzetten die ze hebben meegekregen, of maar vlug in Playboy gaan bladeren en naakte vrouwen voor de geest halen.

291 The New York Times, 28 februari 1971.

[p. 243]

Wat een stom gedoe. Miss Brody schrijft ook dat dergelijke ‘omscholingen’ bij voorkeur vóór en op zijn laatst op het 35ste jaar moeten plaatsvinden.

4 april 1971

Jaap Jansen: ‘Charles de Gaulle was een gek. Wat heeft hij nu eigenlijk voor Frankrijk opgebouwd, toch immers niet te vergelijken met Mao (...).’ Onbegrijpelijk dat linkse sympathisanten uit West-Europese landen, zonder verder werkelijk na te denken, er van uitgaan dat je de 20ste-eeuwse ontwikkelingen van Frankrijk met die van China zou kunnen vergelijken. Vrees dat dit ook gedeeltelijk Wim Wertheims probleem is. Henk Hofland noemt Wertheim ‘onbetrouwbaar’ om wat hij over China zei, maar in werkelijkheid ontbreken dikwijls slechts de ingrediënten die opinies vollediger en daardoor juister zouden kunnen maken, omdat zij de werkelijkheid meer zouden benaderen bij nauwkeuriger geïnformeerdheid. Jaap denkt erover mee te kunnen praten omdat hij een blauwe maandag in China is geweest.

Paul Valéry (24) bezocht China in 1895.²⁹² Hij ontmoette een Chinese geleerde, die tegen hem aanpraatte. ‘My dear barbarian and imperfect friend, I am a scholar from the land of Tsin, near the blue sea. I am learned in writing, in war command and in the management of agriculture. I prefer to be ignorant of your disease of invention and your debauchery of confused ideas. I know something more powerful. Yes, we men of these parts feed by continual millions in the most favorable valleys of the earth (...). Your politics consist in changes of heart, it leads to general revolution, and then to reaction against revolution. Your leaders do not lead, your free men are forced to labor, you are afraid of your slaves, your great men kiss the feet of the crowd, worship children, and depend on everybody. You are at the mercy of all the ferocities of wealth and public opinion (...). You are in love with intelligence, until it frightens you. For your ideas are terrifying and your hearts are faint. Your acts of pity and cruelty are absurd, commited with no calm, as if they were irresistible (...).’

Valéry dacht waarschijnlijk eveneens dat hij gedurende zijn reis in 1895 werkelijk iets van de Chinese geest had begrepen. Ik prijsde me gelukkig dat drie generaties voor mij de beste jaren van hun leven in Indië hadden doorgebracht, of er waren opgegroeid. Ik had het geluk met deze achtergrond Bung Karno

292 Paul Valéry, The Wisdom of the Orient. The New York Times, 25 maart 1971, overgenomen uit deel 10 van diens Collected Works.

[p. 244]

te leren kennen, die een meester was om de Javaanse mind voor Westerse oren, als de mijne, te verwoorden.

In Elsevier van deze week wordt Joseph Luns door mijn oude Nijenrode-makker Ben Brinkel - nu Michiel van der Plas - opgevoerd als de staatsman van de eeuw (pp. 51-67). ‘Veel mensen denken dat de Nieuw-Guinea-zaak mij zeer heeft aangepakt. Maar dat is niet het geval.’ (Nu komt het.) ‘Het lag op de grens van onze belangen, zo heb ik het steeds gezien, maar het lag in het middelpunt van onze beginselen,’ aldus Luns.

Zo was het dus juist niet. De Nieuw-Guinea-kwestie lag allerminst op de grens van de Nederlandse belangen, zoals Luns beweerde, maar juist in het brandpunt ervan. Wist Luns veel. Hij had geen Indisch verleden. Hij wist niets van Java of dat Nederlanders ook daar ‘iets groots hadden verricht.’ Hij kende zijn geschiedenis niet. Luns is een typisch Hollandse zak met weinig meer verleden in zijn mars dan verhalen over de Haarlemmerhouttuinen. Wie een minimum begreep van wat Nieuw-Guinea voor de leiding - niet alleen Sukarno, ook Mohammed Hatta en de anderen - betekende, realiseerde zich dat door koppig aan de Papoea's vast te houden, de werkelijke belangen van Nederland in Indonesië op het spel werden gezet. Dat wist ik omdat ik in de periode 1956-1957 in Jakarta was gaan zitten. En dat wisten de Nederlandse kooplieden rond prins Bernhard en Paul Rijkens en masse. Maar wie dit absoluut niet begreep was Luns. Hij begrijpt het in 1971 natuurlijk nog niet, zoals blijkt uit zijn praatjes met Michiel van der Plas, die zelf absoluut geen moer van Indonesië en Sukarno weet en bij wie Luns een willig oor vond en die niet in staat was Luns behoorlijk van repliek te dienen. Bij de soevereiniteitsoverdracht van Nederlands-Indië in 1949 werd Nieuw-Guinea als laatste moot van de koloniale taart in de ijskast gezet. Volgens mij gebeurde dit niet, omdat we plotseling liefde voor de Papoea's hadden opgevat, maar omdat we Sukarno nog wat wilden treiteren. Nederland zou immers de enige oud-koloniale Europese mogendheid zijn die weigerde Sukarno naar Den Haag te halen. Zelfs de Belgen ontvingen Patrice Lumumba in Brussel. Het is gênant om te zien wat een slechte verliezers we zijn geweest tegenover Sukarno. Maar nu Bung Karno eenmaal was verraden en verkwanseld door Suharto stonden de deuren van Soestdijk wijd open. Nu telde het natuurlijk niet dat er één miljoen burgers en boeren waren vermoord. Alles was beter dan Sukarno. Hoe zal de geschiedenis in godsnaam over deze zaak gaan oordelen? Nieuw-Guinea lag in het brandpunt van de werkelijke Nederlandse belangen in Zuidoost-Azië en het lag juist helemaal niet

[p. 245]

in het middelpunt van onze beginselen. Erger, wat we met Nieuw-Guinea tegenover Indonesië hebben gedaan was in flagrante strijd met Nederlandse beginselen. Als er een typisch Hollands beginsel gold is het dat van vasthouden aan respect voor de grondprincipes van het internationaal recht. Het Internationale Hof van Justitie bevindt zich in Den Haag. Nederland had ten langen leste beloofd de soevereiniteit van het voormalige Indië over te dragen aan Indonesië. Waarom dan niet Nieuw-Guinea? Door Nieuw-Guinea los te weken van de voormalige Indische boedel gedroegen we ons tegenover de bevrijder van de koloniën, Sukarno, als outlaws en als hypocrieten wat betreft onze maar al te dikwijls verkondigde vrome geloofsovertuigingen ten aanzien van het vasthouden aan de grondbeginselen van het internationaal recht in de volkerengemeenschap.

In zijn gesprek met Michiel van der Plas verklaarde Luns verder dat de man aan wie hij de meeste hekel ooit had gehad Konrad Adenauer was geweest. Small wonder. Adenauer was een staatsman, die Luns door had en niet gediend was van diens grappen en grollen en Luns aan zijn laars lapte. Hij (Luns) kon verder minder waardering opbrengen voor het karakter van Talleyrand. ‘Bismarck, hoe men ook over zijn politiek moge denken, was op allerlei gebied een superieur staatsman. Een man voor wie ik heel weinig bewondering heb kunnen opbrengen, eerder het tegendeel, was Sukarno.’²⁹³ Hij kon het natuurlijk weer niet laten die zin toe te voegen. Niet alleen wist Luns helemaal niets van de werkelijke Sukarno en had hij ook nooit de moeite genomen zich serieus in de mindscape van Bung Karno te verdiepen. Hij besefte amper dat hij Sukarno nooit anders dan aan de hand van zijn vooroordelen en a priori ‘overtuiging’ had beschouwd of in 1964 een paar uur had meegemaakt tijdens een bezoek van enkele dagen aan Indonesië. Luns kletste over Sukarno in de ruimte. Michiel van der Plas kende hem in de laatste regel van zijn ellenlange artikel ‘met een 10 voor levenskunst. Adieu, Luns’, een niet ter zake doende uitsmijter toe.

293 Elseviers, 27 maart 1971, p. 68.

5 april 1971

Henry Kissinger sprak gisteravond in Panoramiek over zijn werk voor ‘the most powerful man in the world Richard Nixon.’ Hij laste de nodige propaganda in over de wijze waarop Nixon zijn werk deed. Hij werd nooit boos, was altijd een perfect gentleman in zaken als dezen. Vond het maar een griezelige verto-

[p. 246]

ning. Ik heb Richard Nixon een brief geschreven, herinnerde aan onze ontmoeting en het gesprek in 1968 in New-Hampshire en heb hem gevraagd, zoals ik vroeger Walt Rostow van jfk had gekend, of hij een ontmoeting met Kissinger voor me wilde regelen.

6 april 1971

‘Le coeur a ses raisons que la raison ne connaît pas.’ - Pascal, Julian Spoor belde om voor de avond en het diner te bedanken. ‘I like to be in your house,’ zei ze, ‘omdat ik er mij meteen thuis voel. Je huis heeft een hart.’

Las gisteren in Arthur Koestler: ‘The Pythagoreans regarded the body as a musical instrument whose soul-strings must have the right tension, and we will unwittingly refer to our moral frame as a kind of stringed guitar when we speak of “muscle tone”, or describe John as “good tempered”.’²⁹⁴ Julian Spoor was muzikaal genoeg om de vibes van mijn werkkamer op haar radar op te vangen. I like(d) her.

294 The Act of Creation, A study of the conscious and unconscious processes in humor, scientific discovery and art, MacMillan Publishers, New York 1967, p. 48.

7 april 1971

De Telegraaf publiceert een gesprek met generaal Sutikno - mijn oude makker sinds het Garuda I-bataljon in Gaza in 1957 - die als privé-secretaris van generaal Suharto zijn licht laat schijnen over het bezoek van de Oranjes aan Indonesië. Hij beweert dat koningin, prins, Beatrix en Claus waarschijnlijk op 23 augustus voor een staatsbezoek van ongeveer een week in Jakarta zullen arriveren. Misschien zie ik hem na alle ervaringen van de laatste jaren met andere ogen, maar de foto bij het artikel toont een man met een naar en onbetrouwbaar gezicht. Krijg je ervan als je maar lang genoeg in de Suharto-kliek meedraait. Heb mijn belofte aan Jef en Jet Last ingelost en ben naar Bettina Dornay-Culp (88) gaan luisteren in het Rosa Spierhuis in Laren. Zij droeg voor de gelegenheid een mantelpakje, opgedoft met een vos. Zij bleek nog uitstekend te spelen met zelfs mooie momenten. Ze vertelde met hormonen te zijn ingespoten om jonger te blijven. Ze beklaagde zich er over dat het bestuur van het huis haar maar drie maal per week toestond op de vleugel in de aula te spelen. Wat zijn Hollanders toch een etters. Jef ging veel verder en zei dat het een schandaal was zoals Bettina werd behandeld. ‘Ik heb me al opgegeven voor de Roetersstraat; alles is beter dan deze gevangenis. Er zitten hier vijf heren en zeventig dames en ik bedoel echte dames. Je ziet

[p. 247]

hier nooit een man, laat staan een jongeman (...).’²⁹⁵ Hij heeft intussen voor veertien dagen een bungalowtje in Spanje besproken voor een vakantie met een Amsterdamse jongen, Kootje. Wist ik iemand om mee te gaan, of wilde ik zelf mee? Last: ‘Ik heb huwelijksvakantie nodig. Ik word hier gek.’ Ida Last-ter Haar beklaagde zich dat het moeilijk was met Jef op te trekken nu hij ziek was. Ik luisterde en keek naar het bejaarde gezelschap en werd er erg triest van. Ieders voorland.

Koestler: ‘The biological evolution of homo sapiens (if not stopped altogether) lags dangerously behind his mental evolution.’

Wanneer ik het ergens mee eens ben, dan is het wel dit (bovenstaande). ‘One consequence of this is that our brains have become “divided houses of faith and reason”, of thinking at odds with emotions. Another, that our emotive responses have become “over-statements of the body” out of all proportion with the reactions biologically required or socially permitted - and cannot be worked off through their original channels (...).’²⁹⁶ Hij (Koestler) noemt ‘laughter’ als een uitweg. Of maakt hij zich al te gemakkelijk van een meer dan griezelig probleem af?

295 Jefs grootste probleem was dat hij nooit ‘jongens’ zag.

296 Arthur Koestler, p. 62.

8 april 1971

Vandaag ontmoet Emile van Konijnenburg opnieuw mevrouw Hartini Sukarno. Wat zal eruit komen?

Na de bebaarde dameskapper van veertien dagen geleden heb ik vanavond een eveneens bebaarde polderjongen uit Sneek, Herman P. (24), in opleiding voor chef meubels van de Bijenkorf, ontmoet. Kroelerig type, waar verder geen contact mee viel te hebben. Ik zie geen andere oplossing voor dit eeuwig terugkerende vraagstuk.

Uit Jakarta komt een Antara/Reuter-bericht dat het Suharto-regime meer controle op Chinezen gaat uitoefenen. Suharto conspireert bij voorkeur met Chinezen, dus die zullen wel overeind worden gehouden. Er waren weer eens enkele honderden mensen, ditmaal dus Chinezen, gearresteerd, die tot verschillende politieke partijen en organisaties zouden hebben behoord. En de idioten in Den Haag sturen de koningin.

9 april 1971

Gisteravond een half uur met Peter in Maastricht getelefoneerd. Dane, een Amerikaanse vriend van hem, logeerde er.²⁹⁷

297 Dane zou later aan aids overlijden.

[p. 248]

10 april 1971

Herman P. stond gisteravond weer voor de deur. ‘Jij hebt iets in me los gemaakt.’ Waarom maak ik altijd gevoelens los bij jongens die me verder niets zeggen. Na het nummer bracht ik hem thuis.

Lees Léautauds In memoriam - jeugdliefde.²⁹⁸ Ik weet dat ik eens ook over alles zal schrijven, echt schrijven. Hij roept eveneens uit: ‘De vrienden die ik had kunnen hebben!’ (p. 66.) Ja, maar dan niet de Hermans, maar de Peters. ‘Weer eentje die mij aanbidt, zeg ik dan met vertedering tegen mijzelf,’ schrijft Léautaud. ‘We zullen zien hoelang dat duurt (...). Zou ik mijn moeder als voorbeeld noemen, die mij in haar leven alles bij elkaar acht dagen heeft gezien?’ Dit boekje zet mij aan het denken. Wanneer zal ik aan de bewerking en beschrijving van mijn dagboek beginnen?

Niemand heeft het recht (ooit) over de tederheid van de ander te beschikken, wanneer hij weet dat die ander die tederheid niet in die zuivere vorm wil of kan beantwoorden. Hoe dit kinderen vroegtijdig en desnoods langs wetenschappelijke weg bij te brengen, voor zij zich aan relaties verslingeren die totaal ausichtslos zijn? Maar de ouders hebben deze zaken immers zelf niet onder controle, dus zullen zij de laatste zijn om lucide ideeën aan hun kinderen door te geven, vooral waar het ‘de liefde’ betreft. Het is een rampzalige vicieuze cirkel.

Wat me toch het meeste benauwd is dat we niet in staat zijn werkelijk, echt, oprecht - bij ons volle verstand - lief te hebben. Tijdens het gebed dacht ik aan Peters uitspraak in 1967 dat onze zielen elkaar bedekten. Tegenwoordig bedekken ze elkaar niet meer, bereiken elkaar zelfs niet meer Was diep in mezelf verzonken. Er was samen met mij maar één oud dametje in de kerk.

Generaal Sutikno noemde Bernhard in De Telegraaf ‘een prachtvent.’ Heb Tikno er maar een briefje over geschreven. ‘We zullen zien,’ schreef ik vanmorgen, ‘hoe de geschiedenis over alles zal oordelen. Die prachtvent, zoals u zegt, heeft dus het bezoek van onze koningin aan Indonesië weten door te drijven. Soort zoekt soort. Het Indonesië van Suharto is als vier handen op één buik met dit prachtige Amerika dat in Azië moordt, branden sticht en vernietigend optreedt, op een schaal die nooit eerder aanschouwd is, en waar zelfs het merendeel van de Amerikanen van kotst. Oorlogsmisdadigers zoeken elkaar blijkbaar altijd weer op. Ik betreur het ten zeerste dat ik mij

298 Paul Léautaud, Onvoltooid verleden tijd, Privé-Domein, Arbeiderspers, Amsterdam 1966.

[p. 249]

thans voor honderd procent als uw vijand beschouw evenals van het smerige landverraderlijke regime dat u dient en vertegenwoordigt. We zullen zien wie er gelijk krijgt, Bung Karno of zijn zogenaamde opvolgers. Arm Indonesië!’²⁹⁹

299 Ook twintig jaar later voel ik dit nog precies zo. Sutikno was een opportunistische turn-coat.

11 april 1971

Haalde mam op voor een autorit, maar ik voel me zonder enig gevoel voor iedereen en alles.

12 april 1971

Rita de Wolf belde: ‘Ik voelde me verloren dus ik dacht, ik zal Willem maar eens even bellen.’ Ik vroeg haar te komen. Rita wordt oud, lelijk, en krijgt een ontevreden en bitter gezicht. Wat is er toch met haar gebeurd?³⁰⁰

Bij het lezen van deze passage dacht ik aan mijn brief aan generaal Sutikno. ‘Ieder scheldwoord vernielt de grootste uitvinding van de mens: de taal. Wie scheldt beledigt de ziel.’³⁰¹

Kafka vindt spreken wikken en wegen: ‘Het woord is een beslissing tussen leven en dood.’ Dat vind ik onzin. Het geschrevene moet het beleefde, de ware emotie, zoveel mogelijk weergeven. Peter belde dat hij het de laatste weken erg moeilijk had gehad. Hij ging naar zijn moeder.

Haalde mam vandaag opnieuw op. We reden met de honden naar Volendam, waar zij zelfs nog nooit was geweest. We kwamen tenslotte in Hoorn terecht, waar we ons beiden verbaasden over een standbeeld van Jan Pieterszoon Coen. In Purmerend gebruikten we een lichte lunch. Nu logeert zij op Amerbos. Ik ging nog even naar de logeerkamer. De honden lagen op een opgevouwen deken (als geïmproviseerde mand) aan haar voeteneinde op de grond. Mams haar - zij droeg immers altijd een kondé³⁰² - was los en waar ik me vooral over verbaasde was hoe jong zij eruit zag. Het sloeg bij me in als een bom. Ik probeerde dit beeld vast te houden.

300 Rita zou later zelfmoord plegen.

301 Gustav Janouch, Gesprekken met Kafka, Querido, Amsterdam 1967, p. 38.

302 Bahasa Indonesia voor chignon, knoet.

13 april 1971

Mam kwam vanmorgen beneden met de mededeling dat zij heerlijk had geslapen. Ik had haar op bed thee gebracht. Zij deed een schort voor en begon het bureau van mijn vader en grootvader in de boenwas te zetten. Ze werkte er bijna twee

[p. 250]

uur aan. We gingen een kopje koffie halen in Americain. Zij keek met verbazing naar de hippe crowds. ‘Allemaal schapen,’ zei ze. ‘Niemand is zichzelf. Hebben ze geen krullen van zichzelf dan zetten ze die erin. Ik heb nog nooit lipstick gebruikt. Stel je voor dat je die smeerboel binnenkrijgt (...).’ Mam herinnerde zich dat mijn grootvader H. van der Woude vroeger met zijn twee dochters in het Amstel Hotel logeerde en hen dan voor het diner naar Americain meenam.

We stopten later in de Gooische Boer voor een Russisch ei en in Bilthoven maakte zij een kopje koffie. Later stond zij in de tuin om me uit te zwaaien. Haar ogen waren betraand. Ik was ook emotioneel van alles.

Peter had straf van Philip Nasta omdat de Amerikaan Dane zijn gast in Maastricht was geweest. Hij moest in Oostelbeers voor straf boven slapen. Ik antwoordde, toen Philip mij hierover opbelde, dat ik dit wreed vond en dat hij Peter van boven moest halen. Dat ging niet, want Philip moest eerst het bezoek van Dane verwerken.

Emile van Konijnenburg was terug en vertelde dat mevrouw Hartini had gezegd dat ik drie maanden bij haar zou kunnen logeren om samen aan haar boek te werken, want tenslotte waren al haar documenten en papieren in Jakarta. Konijn had haar zowel in Jakarta als in Bogor ontmoet: ‘En zij heeft voor mij gekookt,’ zei hij. Hij wilde erover denken hoe de visumarrangementen zouden kunnen worden gemaakt.

Mother Goose Suite, Ravel.

14 april 1971

Gisteren heb ik mijn hatelijke brief aan generaal Sutikno vernietigd. Wanneer ik die verzend krijg ik helemaal nooit meer een visum voor Indonesië, zeker niet voor een boek met Hartini. Konijn vond dat ik ‘voor de goede zaak’ de uitgever van Dewi's boek moest laten weten dat ik Dewi's boek eveneens zou willen blijven maken. Wanneer je dan twee boeken in het vuur hebt staan en er iets van niveau van zou weten te maken neem ik mijn pet voor je af (...).’ Toen ik hem vroeg hoe Hartini het zou vinden als zij wist dat ik opnieuw Dewi zou aanbieden een boek met haar te willen maken, antwoordde Van Konijnenburg: ‘Zij hoeven toch niet alles van elkaar te weten?’ Playboy³⁰³ heeft een symposium georganiseerd, homosexuality, met elf panelleden, geen negers natuurlijk. Het zijn Irving Bieber (psychiater), Paul Goodman (schrijver), Richard Kuh

303 Playboy, nummer april 1971.

[p. 251]

(advocaat), Dick Lietsch (Amerikaanse coc), Phyllis Lyon (Daughters of Bilitis, lesbiennes), Marya Mannes (journaliste), Judd Manor (psychiater), Ted McIlvenna (theoloog), Morris Ploscowe (advocaat), William Simon (socioloog) en Kenneth Tynan (dramacriticus). Psychiater Bieber is een lamstraal. Hij zegt in 1971 nog steeds: ‘Homosexuality is always the result of a disorderly sexual development (...).’ How ‘disorderly’ can you get? Bieber: ‘A man is homo-sexual if his behavior is homosexual.’ Zelfs al zou hij maar eens per jaar met een andere man knoeien dan, aldus de 62-jarige psychiater, moet hij geclassificeerd worden als homo. Dit soort types is natuurlijk nooit ergens anders in de wereld geweest en weet dan ook verder geen flikker van de cultuur der homo sapiens op het gebied van seksualiteit. There is more between heaven and earth than dreamt of in Biebers philosophy. ‘It is not normal for a man to “make love” to a man. It doesn't disorder sexual development for two men to make love to each other. It is merely evidence that their sexuality has already been disordered. The question of which is healthier - homosexuality or no sexuality - is not a good question to begin with, since both situations indicate sexual difficulties.’

Waar haalt zo'n man zijn ‘wijsheden’ vandaan? Wat is normaal in seksualiteit? Wat staat erover in Biebers seksuele bijbeltje? Ik wil niet eens over Afrika of Azië iets zeggen, maar laat meneer Bieber eens gaan kijken naar graftombes bij Paestrum in Zuid-Italië daterend uit de vijfde eeuw voor Christus, zoals op de foto, die ik in de fotosectie zal bijvoegen, waar een man een jongeling een zoen gaat geven op een feest, terwijl ze samen op een divan liggen.

Bieber: ‘Homosexuals have unconscious fears of reprisal that they associate either with heterosexual intercourse itself or with fears of having a sexually fulfilling sustained love relationship with a woman. In my view, homosexuality is maladaptive, because it is based on fears that are not realistic and not because of cultural unacceptability. It would be no less abnormal if it were culturally accepted.’

Hier moet ik twintig jaar later iets op zeggen en verduidelijken. Welke is de relatie tussen normaal en abnormaal, of tussen 1971 (en nu 1990) en de periode 500 jaar voor Christus. Kan een algemeen aanvaarde attitude over mannenrelaties die 2500 jaar geleden ter versiering op een graftombe werd aangebracht, in het atoomtijdperk plotseling als abnormaal worden gebrandmerkt? Voor mij heeft de homoseksualiteit nooit een factor angst gekend, althans

[p. 252]

niet voor een vrouw an sich, voor het aangaan van man-vrouwrelaties (wat ik dus meer dan eens heb gedaan), laat staan voor angst voor een blijvende seksuele band (in liefde) met een man of een vrouw. Vrouwen wees ik pas op den duur af, zoals ik nog onlangs, in deze dagboekpagina's, op 10 april 1971, de overigens seksueel aantrekkelijke ‘polderjongen’, Herman P., afwees omdat er met hem geen werkelijk contact was te leggen. Met vrouwen in mijn leven, Micheline, Inez, Frieda, Ellen of Emily (toen dus mevrouw Zain) voelde ik geen Seelenverwantschaft zoals met Wicher (niet gay), Henk (niet gay), Freddy (niet gay), Bertie (gay), Martin (niet gay), John (niet gay), Frits (gay), Erik (niet gay) Richard (gay), Loet (niet gay) en in die dagen Peter (gay). Ik zocht sedert het ontdekken van mannenvriendschappen gemakkelijker en eerder contact met vrienden dan met vriendinnen. Na de ontdekking in 1950 dat er ook werkelijk seksueel contact met een andere man mogelijk was (via Bertie) zocht ik inderdaad voortdurend ‘losse floddercontacten’ met andere jongens, die pas voor het eerst bij Richard (1966-1967) en nadien bij Peter (1967 - ....) de dimensie van totale omhelzing kregen, dus die een normale man-vrouwrelatie, zoals Bieber die zou noemen, moest gaan vervangen door een, wat ik langzamerhand was gaan beschouwen, normale man-manrelatie. Maar wat ik ontdekte, eerst bij Richard en vrijwel meteen erna bij Peter, was dat ‘losse flodderseks’ niet in duurzame, liefdevolle seks is te transformeren - zoals tussen mannen wel degelijk mogelijk schijnt te zijn en wat toen ik Peter leerde kennen ook tussen hem en Philip Nasta aan de gang was. Met andere woorden: alle pogingen om in de afgelopen twintig jaar een symbiose tot stand te brengen tussen een mannenvriendschap met daaraan hecht verbonden een permanente you only seksuele relatie zouden schipbreuk lijden. In 1981 ontmoette ik een jongeling - vergelijkbaar met de schilderingen op de Romeinse vazen en graftombes van 2500 jaar geleden - maar ondanks uiterste pogingen (mijnerzijds) onze minds en bodies in een blijvende en onverbrekelijke alliantie te verenigen, zou ook deze inspanning faliekant mislukken. We zijn weliswaar vrienden gebleven. We hebben zelfs nog steeds momenten dat we seksueel in elkaar opgaan, maar een love affair in de zin van huisjeboompje-beestje, zoals andere mannenparen die kennen, is het nooit geworden. Summa summarum: mijn conclusie (op 65-jarige leeftijd) is dat een homo love affair voor mij niet is weggelegd. Ik ben dan ook opgehouden er de architect van te willen zijn. Wanneer ik in 1991 nog eens meneer Biebers stellige verklaringen teruglees over wat homoseksualiteit is en niet is rijzen mijn haren te berge en vraag ik mij af waar de man al zijn pertinente stellingen vandaan moet hebben gehaald. Ze slaan namelijk nergens op. Homo-emo-

[p. 253]

tionaliteit is een hoofdstuk apart. Het heeft niets met normaal of abnormaal te maken. Het is van alle eeuwen en het zal van alle eeuwen blijven.

15 april 1971

Amsterdam

Dr. Aurelio Peccei, voorzitter van de Club van Rome, heeft een bijzondere brief geschreven aan dr. Jermen M. Gvishiani, Vice Chairman of the State Committee for Science and Technology of the ussr Council of Ministers, 11 Gorki Street, Moskou.

Dr. Peccei had me op het hart gedrukt de Sovjets bij mijn film over think tanks te betrekken. Dr. Gvishiani was zijn beste vriend in de Sovjet-Unie, want hij heeft in samenwerking met hem de Fiat fabrieken in Rusland opgezet. Dr. Gvishiani, die is getrouwd met Ludmyla Kosygin, de dochter van de huidige Sovjetpremier, tekent via zijn organisatie buitenlandse handelscontracten. Omdat Gvishiani een dezer dagen in Parijs zou zijn, meende Peccei dat ik hem daar zou ontmoeten. Ton Neelissen was enthousiast en zei dat hij mee wilde gaan. Daar heb ik een stokje voor gestoken. De introductie gold mij, niet Neelissen. Een griet tegen twee vriendinnen: ‘Waarom zijn er nu weer vlaggetjes op de tram?’ ‘Het zal wel weer voor een van onze mesjokke prinsjes zijn (...).’ Neerlands aanstaande moeders (...).

Kafka: ‘Je schoolkameraad, de kleine Karl Benda, werd niet door een goederentrein maar al lang daarvóór door de liefdeloosheid van zijn omgeving vermorzeld (...).’

Kafka: ‘De pen is niet een instrument maar een orgaan van de schrijver.’

Zond dr. Aurelio Peccei een telegram om hem te bedanken voor de introductie bij Jermen Gvishiani.

Time publiceert een omslagverhaal over The New Genetics. Het artikel spreekt over ‘mental dust’ als resultaat van 35.000 jaar menselijk bestaan. Geen macht ter wereld kan de opeenhoping van ‘mentale stof’ tegenhouden, zoals niemand heeft kunnen voorkomen dat er raketten zouden worden ontworpen, die alle leven op aarde zouden kunnen vernietigen. Er is een sneeuwbaleffect aan de gang towards nothingness. In dit verband zou ik als think tank het Institute of Society, Ethics and Life Sciences in Amerika in mijn film willen betrekken.

Had een aardig gesprek met Milo Anstadt over mogelijkheden om bij de vara wat te doen. Hij wilde met Hans Jacobs spreken: ‘Tenzij hij natuurlijk al bevooroordeeld over jou is.’

[p. 254]

Aardig grafiekje over massavernietiging.

16 april 1971

Casper Bake stond vanmorgen om 09:30 uur met zijn eend voor de deur. Vanaf het balkon zag hij er zalig uit. Zette koffie. We hebben urenlang intensief gesproken. Alles zit goed aan die jongen. (Alles?)

Om 09:15 uur slaagde ik erin verbinding met Peking te krijgen en Djawoto aan de lijn te krijgen (via Stockholm). Hij was zeer verbaasd. Heb maar niet naar het advies van Jaap Jansen geluisterd om hem te laten zakken. Ik vroeg of hij iets zou kunnen doen aan een visum voor Pearl Buck en mij, maar die gedachte ontmoedigde hij meteen. Hij is natuurlijk ook een soort refugié, maar tenslotte was hij er een aantal jaren ambassadeur, dus hij moet toch over de nodige contacten beschikken.

Ik kreeg de indruk dat Casper meisjes als playthings beschouwt en niet betrokken raakt bij een gevoelsmatig relatie. Hij had Love Story tweemaal gezien en geen traan gelaten. Is hij onderkoeld emotioneel? Gaf hem een paar van mijn Texas Frye boots, die hem lekker stonden bij een beige broek. Bij het afscheid gaven wij elkaar een zoen. Zie hier, een straight guy die volkomen spontaan en natuurlijk reageert. Wat zou psychiater Bieber hierop hebben te zeggen? Heerlijk om Casper op Amerbos te hebben. Hij had de lichten van zijn auto aangelaten. Ik moest hem aantrekken.

[p. 255]

Het klote Journaal van de nos spreekt nog altijd over ‘rood’ China wanneer ze China bedoelen. Ze merken het niet.

19 april 1971

Peter kwam. Ik schrijf dan vrijwel geen dagboek. Hij belde om 21:40 van cs. Rita was hier. We gingen hem samen ophalen. Hij zag er vreemd uit, met een miezerig soort snor. Geleidelijk werd hij weer zijn oude onbedorven zelf. Uiteindelijk arriveerden ook Helga en Erik van der Leeden totaal verkleumd op een brommer uit Delft. We gingen om 23:30 uur pas aan tafel. Rita ouwehoerde non-stop tot 03:00 uur. Peter, Erik en ik kletsten nog verder in mijn zespersoonsbed in de master bedroom. Vreemd dat terwijl ik Erik in geen tijden had gezien er totaal niets was veranderd.

Rollo May wijdt een beschouwing aan de in Amerika heersende apathie: ‘as an infection of the mind,’ over bijvoorbeeld de Nixon-invasie in Laos. Hij denkt dat het proces tegen luitenant William Calley de Amerikanen slechts tijdelijk uit hun ‘zombie-like state’ heeft geschud. Daarna verviel men weer in de bekende apathische toestand van onmacht iets aan de feiten te veranderen, maar, zo waarschuwt deze psycholoog, wanneer gevoelens van wanhoop en uitzichtloosheid lang genoeg aanhouden ontstaat de ‘condition that breeds dictators.’ Hij vervolgt: ‘This is why I believe that Nixon's expressed goals of a lower decible of protest and a tranquilized society is exactly the wrong way to meet the problem.’ Wie luistert naar Rollo May?³⁰⁴

Oud-ambassadeur Djawoto schrijft uit Peking: ‘I would be very glad if I could meet you. I would be glad to hear from you many things you have heard about recent developments in Indonesia and about Indonesians you have met abroad. De “wartawan istana”³⁰⁵ die verre reizen doet kan zeker veel verhalen. I am very anxious om deze globerotting “wartawan” te zien. But I am really unhappy I cannot do anything to help Pearl Buck and you in getting visa. I am not in a position to do that. You surely know that this is a question in the sphere of “high level policy” or “diplomacy”, particularly in regard to Pearl Buck as an American citizen.’³⁰⁶

In overleg met Ton Neelissen zond ik premier Chou En-lai het volgende telegram:

304 The New York Times, Op-Ed Page, 10 april 1971.

305 Bahasa Indonesia voor ‘journalist van het paleis’ wat een bijnaam was, die ik opliep tijdens de vele reizen met Bapak.

306 Brief uit Peking van 12 april 1971.

[p. 256]

National Dutch Television requests kindly permission to visit China accompanied by American Nobel prize winner Pearl S. Buck now 78 years old - stop - she did not visit China in 40 years and expressed her fervent hope to return to the land of her youth before she dies - stop - would your excellence allow us to travel to Peking from the Hague in the near future and send your approval to the chinese legation in the netherlands, Willem Oltmans, NOS television, Hilversum, Holland.

20 april 1971

Parijs

Peter en ik vertrokken om 13:15 uur uit Amerbos en arriveerden om 21:15 uur in Hôtel de France et Choiseul. Philip Nasta belde ons hier op, want het was de 77ste maandelijkse viering van hun relatie, die ze altijd samen vierden.

We aten ergens in St. Germain en zaten nog laat op het terras van de Deux Magots.

21 april 1971

Begon de dag met mam te bellen, want vijf jaar geleden stierf mijn vader.

Het is zalig lenteweer. We reden voor de lunch naar Rambouillet.

Om 16:45 uur werd er door de pr-man van de Sovjets gebeld, Mr. W.I. Fedorowski, dat het interview alleen in Moskou zou kunnen worden gefilmd. Ik gooide het meteen over een andere boeg en zei: ‘Okay, ik wil geen interview, maar ik wil kennis maken en dr. Gvishiani een hand geven.’ Dat kon zeker worden geregeld. Morgenochtend om 11:45 uur in Hotel Athenée Palace, Dewi's favoriete plek. Fedorowski schakelde zelfs op vrij redelijk Nederlands over en zei vroeger op de ambassade in Den Haag te hebben gewerkt.

Neil Sheehan, die drie jaar voor The New York Times in Saigon was gestationeerd publiceerde een lijst van 33 boeken over de oorlog in Zuidoost-Azië, schreef er commentaar bij en zette erboven: should we have war crime trials?³⁰⁷

Sheehans reportage bezorgt me kippenvel. Zelfs toen hij in 1967 bij de mars van de jeugd naar het Pentagon de spreekkoren hoorde met: ‘Hey, Hey, lbj: how many kids did you kill today?’ was het nooit in Sheehans hoofd opgekomen om de president als een oorlogsmisdadiger te zien. ‘A misguided man,

307 The New York Times Magazine, 28 maart 1971.

[p. 257]

perhaps, an egomaniac at worst, but not a war criminal,’ schreef hij. Hij versloeg de oorlog in totaal vijf jaar, waarvan drie jaar in Saigon. Niemand in Washington of Saigon was op de hoogte van wat er volgens internationaal recht onder oorlogsmisdaden werd verstaan. Men kende de wetten niet. Men las ze niet. Maar journalist Neil Sheehan heeft kennisgenomen van de inhoud van de 33 boeken en dit gevoegd bij zijn eigen ervaringen aan het front, komt hij tot de volgende observatie: ‘If you credit as factual only a fraction of the information assembled here (in these 33 books) about what happened in Vietnam, and if you apply the laws of war to American conduct there, then the leaders of the U.S. for the past six years at least, including the incumbent President Richard M. Nixon, may well be guilty of war crimes.’³⁰⁸ Ik ben al heel lang van mening, ook zonder kennisname van de drieëndertig boeken, dat de vs in Vietnam en Zuidoost-Azië schuldig zijn. Hoe lang heb ik er al niet over in mijn dagboek geschreven?

308 John Kennedy werd vermoord. Hij wilde de vs aan Vietnam onttrekken. Welke krachten hadden belang bij zijn dood? Zij, die de oorlog tot nieuwe hoogten wilden opvoeren?

22 april 1971

Café de la Paix

Heerlijke dagen.

Toen ik Peter het artikel van Rollo May uit de New York Times liet lezen over apathie van de kudde ten aanzien van wangedrag van overheden - en de psychologische uitleg ervan - merkte hij op: ‘Dit is het enige wat me werkelijk interesseert.’ Dat wist ik en weet ik, maar hoe hem in die richting te stimuleren, dat is al enkele jaren de vraag.

We lunchten op een terras in Versailles.

Iets na 12:00 uur verscheen Fedorowski vergezeld van een ander boers Russisch type in de lounge van het Athenée Palace Hotel. Even later verscheen dr. Jermen Gvishiani, betrekkelijk jong, in een perfect kostuum. Hij kon een Italiaan zijn, maar hij was een Georgiër, en ons contact was meteen raak. Ik vroeg vijf minuten. We bleven twintig minuten bij elkaar. Ik zette het doel van onze film uiteen. Hij zou drie dagen naar Brussel gaan, daarna een dag in Den Haag en dan terug naar Moskou. Dan zou er eerst de 1 mei-viering zijn, dus omstreeks 15 mei zou ik hem in Moskou kunnen filmen. ‘U maakt een belangrijk film, want tenslotte groeit uw systeem naar ons toe en wij groeien naar u toe,’ zei hij in perfect Engels. Juist de Nederlandse televisie, als outlet van een klein West-Europees land, zou een be-

[p. 258]

langrijke rol kunnen spelen. Hij vond ook dat ik het Sovjet academische centrum bij Novosibirsk diende te bezoeken. Als voorzitter van de Sovjet Staatscommissie voor Ecologie beschouwde hij het de taak van journalisten om ook aan dat hete hangijzer speciale aandacht te besteden. De film zou dan in 1972 tijdens de Wereld Milieu Conferentie in Stockholm kunnen worden vertoond. Hij vroeg Fedorowski een memo aan de Sovjetambassadeur in Den Haag te sturen dat er geen problemen met mijn visum zouden zijn. Bij nader inzien prikten we 7 mei voor de opname in Moskou.³⁰⁹

309 Deze plezierige ontmoeting zou tot een jarenlange vriendschapsrelatie met dr. Gvishiani leiden.

23 april 1971

Parijs

Zon. Terrasjes. Lezen.

‘Liegen is namelijk een kunst die - net als iedere andere kunst - alle krachten van de mens opeist. Je moet je er geheel en al aan overgeven. Je moet de leugen eerst zelf geloven, dan pas kan je andere mensen overtuigen. De leugen eist het vuur van de hartstocht. Daardoor onthult ze meer dan ze verbergt. Dat kan ik mij niet veroorloven. Daarom is er voor mij een schuilplaats, de waarheid.’³¹⁰ Dit dagboek is mijn schuilplaats.

‘De waarheid is wat ieder mens nodig heeft om te leven en toch van niemand kan krijgen of verwerven. Ieder mens moet haar altijd weer uit zijn eigen innerlijk produceren, anders gaat hij ten onder. Leven zonder waarheid is onmogelijk. Misschien is de waarheid het leven zelf.’³¹¹ Mijn dagboek is mijn regelkamer van mijn persoonlijke ‘waarheidsatelier.’

Terwijl we soms samen naar de niet aflatende stroom van mensen langs de Place de l'Opéra kijken lees ik dat Kafka heeft gezegd: ‘Alledaagse gezichten lopen je als een geheimzinnig insectenleger voorbij (...).’

Ik denk trouwens dat je kranten uit verveling, en misschien alledaagse nieuwsgierigheid, koopt. Een boek koop je uit eenzaamheid, uit verlangen contact te hebben met de koning of koningin der bijen uit dat insectenleger.

310 Gesprekken met Kafka, idem, p. 112.

311 Gesprekken met Kafka, idem, p. 154.

11:20 uur

Peter: ‘Ik voel me zalig, jij ook?’

Na een heerlijke dag kregen we 's avonds laat in St. Germain een afschuwelijke keet over een Perzisch jongetje dat we tegenkwamen.

[p. 259]

24 april 1971

Parijs

We kunnen zo intens samen van alles genieten. Alles: boeken, praten, muziek, mensen kijken, super positief. Maar we zullen ook altijd weer struikelen en in de diepte duiken over deze priorities, deze situaties met derden.

Vond een aardig boekje Psychologie Existentielle door Rollo May, Gordon Allport, Carl C. Rogers, Abraham Maslow en Herman Feifel.³¹² Rollo May: ‘La vérité n'existe pour l'individu que lorsqu'il la reproduit en action.’ William James zegt dat je waarheid niet zittend in een gemakkelijke stoel zult vinden en dat ‘la volonté et la décision sont des préalables à la découverte de la vérité.’

Monsieur M. Derche, directeur van Hôtel de France et de Choiseul, bevestigde dat ik al vijfentwintig jaar zijn gast was. Heb meteen besproken om het weekeinde van 19 tot 21 mei hier weer met Peter te zijn. Hoe onmisbaar zijn clashes? Toen ik hem wakker maakte ging er een golf van affectie door me heen en we omhelsden elkaar. De mens leert zichzelf het beste kennen, zegt Kafka, in de liefde en de dood.

312 Rollo May e.a., Psychologie Existentielle, Editeurs epi, Parijs 1971.

25 april 1971

Zette Peter op de terugweg in Oostelbeers bij Philip Nasta af. Mao Tse-tung heeft gezegd dat Richard Nixon in Peking welkom is, aldus zegt Edgar Show. Na de uitwisseling van pingpongteams, nu Nixon zelf? Dit had ik nu Pearl Buck gegund!

26 april 1971

‘The public is a lost cause (...).’ - Robert Lowell.

Buitenlandse diplomaten mogen tot na de zogenaamde verkiezingen in juli niet meer buiten Jakarta komen. Dan weet je toch waar Suharto en het militaire regime mee bezig zijn. En toch vooral de koningin sturen. Ik ben er ontzettend tegen.

27 april 1971

Bracht mam een boeket rozen. Vroeg twee rozen terug en bracht ze naar het graf van mijn vader, where I prayed. Mams tulpen van de 26ste waren nog mooi maar hadden water nodig.

Tussen Baarn en Den Dolder passeerde ik een donkergroene Volvo stationwagon, A-99. Claus in blauwe sweater en rode coltrui. Hij zwaaide terug.

Oud-ambassadeur Zairin Zain en Emily dineerden gisteren bij

[p. 260]

de Van Roijens in Wassenaar. Tenslotte begon Zain zijn carrière als diplomaat bij dr. J.H. van Roijen tijdens diens vn-activiteiten. Emily: ‘Het was precies als vroeger: een butler opende de deur (...).’ Bij dat gesprek had ik wel eens willen zijn.

28 april 1971

Bijzonder genoeglijke ontmoeting met Emile van Konijnenburg. Hij adviseerde te proberen een contract met Masagung, de Indonesische uitgever, te krijgen voor De Verraders. Daarna zou Ibu Hartini haar eigen boek (met mij) bij Masagung kunnen aankaarten waarna Masagung voor mijn visum zou kunnen zorgen gezien diens uitstekende betrekkingen met Suharto.

Joseph Conrad beschouwt seks ‘more often an aspect of dishonour, than part of a living relationship.’ Hij ook al?

Life Magazine wijdt een heel nummer aan China. Interessant.³¹³ ‘Ik ben een doodlopende straat.’ - Kafka.

Ralph Nijendorf kwam langs. Hij is nu smoorverliefd op een zekere Addi. Ik ben blij voor hem.

Emily Zain vertaalde een brief van Masagung in Bahasa Indonesia van 21 april uit Jakarta voor me. Hij schrijft dat hij overweegt De Verraders in het Engels uit te geven. Emily had een cake voor me gebakken.

313 Life, 30 april 1971.

29 april 1971

Nachtmerrie. Iemand vroeg me: ‘Weet je dat Peter is vermoord?’

Julian Spoor belde dat zij depressief was. Ze nam geen uitnodigingen meer aan en ging nergens meer naartoe. Ze herhaalde: ‘Als je jouw huis binnenkomt, zeg je: hier woont iemand met een warm hart.’

Jan Cremer: ‘Ik ben nu voor goed van Panchita af. Zij praat alleen nog maar over geld. Zij had nog 12.000 gulden voor me bewaard en die geeft zij niet terug.’ Wat gebeurt er dan met zijn dochter?

Sjoerd Rodermond heeft voorgoed met De Telegraaf gebroken, zei hij me. J.J.F. Stokvis was een gentleman, maar de heer H. Goeman Borgesius.... De keet was ontstaan, omdat hij een artikel zou hebben geschreven dat feitelijk op het terrein van Frits Gongrijp zou hebben gelegen.

Peter: ‘Ik ben nooit jaloers geweest, en als ik jaloers zou zijn, zou ik het toch nooit laten merken.’

[p. 261]

30 april 1971

Richard Nixon gaat naar China.

Reuter meldt dat de militaire commandant van Oost-Java, generaal Wahono, de communistische ondergrondse heeft beschuldigd van moord, sabotage en pogingen de algemene verkiezingen van 3 juli aanstaande te doen mislukken. Al die doorzichtige leugens van het Suharto-regime dienen alleen maar als een excuus voor nieuw arrestaties en moordpartijen door de militairen. Alleen al in Wahono's regio zijn weer eens 192 personen gearresteerd op beschuldiging van subversieve activiteiten. Wahono heeft verder verboden verklaringen af te leggen, die het communisme kunnen bevorderen - en in één adem, alsof het iets met elkaar zou hebben te maken - ‘verklaringen die oud-president Sukarno zouden kunnen verheerlijken.’ Hoe is het toch mogelijk dat het Indonesische volk zich jaar in jaar uit door haar generaals naar de slachtbank laat leiden? Is de terreur van Suharto dan dermate vernietigend en beslissend?

1 mei 1971

Gisteren uren met Peter op het strand gelopen.

Organiseerde een avondje, want André Spoor zat in Washington dc en ik wilde Julian afleiding bezorgen. Naar Amerbos kwamen: Julian, Jaap en Gonnie Drabbe, Thijs Chanowski, Harry Hagedorn en zijn vriendje Petertje en Willem Alfrink. Peter en Julian klikten prima, zoals ik had verwacht.

Rustige, ontspannen dag aan het strand in Noordwijk.

‘Het leven is het weinige dat van sterven is overgebleven (...). Wij leven in een inflatie van mensen (...). De mens is treurig omdat hij te midden van de steeds groeiende massa's iedere minuut hoe langer hoe eenzamer wordt.’ Kafka vervolgt: ‘De weg naar de liefde leidt altijd door vuil en ellende.’ Hoe weet hij dat? ‘De liefde maakt altijd wonden die eigenlijk nooit goed genezen, omdat de liefde altijd in vereniging met vuil verschijnt. De scheiding van liefde en vuil is alleen mogelijk door de wil van de geliefde. Zo'n hulpeloos mens als jouw jonge vriend heeft eigenlijk nog geen eigen wil in de liefde en wordt door het vuil geïnfecteerd. Hij is het slachtoffer van de verwarring en zijn onrijpheid. Daardoor kan ernstige schade ontstaan. De verbitterde gelaatsuitdrukking van de man is vaak niet anders dan de bevroren verwarring van de knaap.’³¹⁴

Was perplex over de toepasselijkheid van Kafka's uitspraak op de huidige situatie tussen Peter en mij en liet hem dit lezen.

314 Gustav Janouch, Gesprekken met Kafka, Querido, Amsterdam 1967, p. 165.

[p. 262]

Liet Peter vanavond in de stad zijn gang gaan en eindigde zelf bij het rosarium in het Vondelpark, waar ik Djin ontmoette, een sexy Indonesische jongen, met boots, corduroy en gele coltrui, die al negen jaar in West-Berlijn woonde. Hij was op weg naar Jakarta voor een vakantie van twee maanden. Hij was wild, agressief en in alle opzichten in de roos. Een heerlijk nummer in de nacht in Gods vrije natuur. Toen ik bij het afscheid nemen nog eens goed in zijn gezicht en ogen keek kreeg ik dezelfde gevoelens als bij de vara-film van vanavond: The lady en de koekjes.

Kwam pas om 06:45 uur uit het park thuis.

2 mei 1971

E. Heldring schrijft in de nrc³¹⁵ dat president Sukarno de heer Luns als de meest populaire man in Nederland beschouwde. Waar haalt hij de bullshit vandaan? Ik schreef hem dus, met een kopie aan Spoor, dat ik in februari een lezing had gegeven in Sewickley, Pennsylvania waar een dame naar me toe kwam om te vertellen dat haar dochter met zijn zoon was getrouwd. Ik heb toen geantwoord: ‘E. Heldring is de James Reston van Nederland. Als de ene journalist tot de andere: hoe durft u de lezers van de nrc dergelijke bullshit voor te zetten.’ En ik refereerde aan het feit in 1966 zelf met Sukarno over Luns te hebben gesproken. Ik besloot tevens nu maar eens op papier te zetten wat André Spoor me enige tijd geleden als uiterst vertrouwelijk had meegedeeld.³¹⁶ Refererend aan Luns' leugenachtige rol inzake Nieuw-Guinea en de zogenaamde Amerikaanse beloften schreef ik:

Terwijl J.H. van Roijen, die bij het gesprek met John Foster Dulles aanwezig is geweest, duidelijk te kennen heeft gegeven dat Luns loog. In zo'n mate zelfs dat Van Roijen het indertijd zijn plicht achtte dit aan H.M. de Koningin te moeten gaan opbiechten. Vandaar ook, de aan insiders voldoende bekende opinie op Soestdijk vis-à-vis de man, die u gemeend heeft zo aardig in het zonnetje te moeten zetten. Mij dunkt, zonder noodzakelijkerwijs een afscheidsartikel als trap na samen te stellen, waren er voor u tal van mogelijkheden geweest om een duidelijker en vooral meer waar beeld van Luns te schetsen dan u deed (...), dus

315 Heb het oorspronkelijke artikel helaas niet bewaard, of het is naar een Luns-map gegaan en weggeraakt.

316 Dit had Van Roijen onlangs in Londen aan Spoor verteld.

[p. 263]

toch geen James Reston! Met collegiale groeten, Willem Oltmans.³¹⁷

317 Het leek me nuttig dat ik zodoende Spoor dwong deze uitspraak met zijn collega Heldring te delen, als dit niet al was gebeurd.

3 mei 1971

Ton Neelissen kondigde een primeur aan. Panoramiek zou zondag een gesprek met Chou En-lai uitzenden. Ik lichtte de Chinese legatie in Den Haag in. Later belde hij terug. Het was een fout van cbs (natuurlijk). Niet Chou zou in beeld verschijnen maar Chiang Kai-shek. Of je nog een eitje lust. Met Hilversumse amateurs sta je constant in je hemd.

3 mei 1971

Neem mijn pet af voor de Amerikaanse demonstranten tegen de oorlog in Vietnam. Denk aan Jonathan.

Telefoneerde W.I. Federowsky in Moskou, want er is natuurlijk nog steeds gelazer over mijn visum. Hij was vriendelijk en zou de ambassade telefoneren.

Op het strand tippelde de Duitse vriend van Peter Gottmer hevig op Peter. Zo gaat dat in dit bedrijf.

George de Mohrenschildt zendt een knipsel over Dewi vanuit Dallas. ‘Enclosed a story about your lovely girlfriend. You have a very good taste.’ Dewi was Bung Karno's taste. ‘Also enclosed an article about my less attractive friend, Papa Doc (Duvalier, President of Haïti) who died. I heard that his son Jean Claude (19) loves to shoot soldiers and peasants, just for the hell of it, to keep in practice.’ Op Bishop College was een fikse brand geweest en waardevolle kaartsystemen waren verloren gegaan. Of ik had gelezen dat er drie Texas sheriffs waren vermoord door problemen met Mexicaanse Amerikanen. ‘When shall we see you again?’

4 mei 1971

Peter en Casper zijn aan de hasj. Ze kunnen het samen prima vinden. We zijn naar het strand gegaan. Perfect. Heb lang met Casper zitten praten. Zijn vader, generaal Van den Wall Bake, is commandant van de landmacht geweest en schijnt na een botsing met premier De Jong uit protest te zijn afgetreden. Prins Bernhard was het blijkbaar met zijn vader eens geweest. Eigenlijk interesseren die details me niet zo. Casper en ik schuiven steeds dichter naar elkaar toe, en dat is belangrijk.

Jonathan Raymond schrijft weg te drijven van politieke bewegingen en agitatie. Hij vindt dat hij nu zijn eigen leven moet

[p. 264]

leiden ‘without worrying about everybody else.’ Jono: ‘Some day the contradictions of this country will break and I may be able to have some part, but I cannot only think and wait. I must do something I enjoy. This is all very simple, but it took a while to realize for me.’ Wat ik droevig vind, is dat hij geen contact meer heeft met Elisa en haar zoontje, zijn zoontje.

5 mei 1971

Ze zijn bij de Chinese legatie in Den Haag ook goed gek. Nu gaat Roelof Kiers met cameraman Hans van Genderen van de vpro wel naar Peking, en Pearl Buck en ik moeten buiten China blijven. Intussen nodigt Mao met zoveel woorden oorlogsmisdadiger Richard Nixon uit. Ik vraag me af wat Maobewonderaar Jaap Jansen nu voor commentaar heeft.

Peter wilde in Amsterdam blijven. De directeur van de toneelschool in Maastricht liet zijn vriendin Leonie al bellen waar hij bleef. Heb hem ziek gemeld.

Peter bleef op Amerbos. Ik ging naar Bilthoven om mam mee naar de Roskam te nemen voor ik naar Moskou vertrek. Het leek of we geen contact hadden. Vreemd. Ik staarde naar haar en was bezorgd. Zij leek ook iets geforceerds te hebben. Of was dit verbeelding?

Op het strand zag ik eindelijk Fred de la Bretonnière weer met zijn (Indische) vriendin en voor hij nog iets had gezegd vroeg ik: ‘Wanneer komt de baby?’ Over vier weken.

Heb voor Casper Eenzaamheid van Carp gekocht.

6 mei 1971

De Volkskrant vraagt zich in Ten Geleide af of John Vorster (Zuid-Afrika) en Richard Nixon met Hitler zijn te vergelijken. Tijdens een herdenkingsplechtigheid van ‘J'accuse’ zou dit namelijk herhaaldelijk zijn beweerd. Maar kan men het structurele geweld in Zuid-Afrika tegen de niet-blanke meerderheid en het veel dodelijker oorlogsgeweld in Indo-China ‘op een lijn stellen met volkerenmoordenaar Hitler?’ aldus het blad. De apartheidspolitiek en het Vietnam-beleid druisen in tegen het menselijke rechtsgevoel. ‘Maar de opperste Nazibaas heeft doelbewust en systematisch de uitroeiing van miljoenen joden en zigeuners nagestreefd. Daarom moet elke vergelijking tussen “Endlöser-Hitler” en het duo Voster-Nixon wel banaal en ongenuanceerd aandoen.’

Voor mij staan het vermoorden van negenenzestig mensen (en honderdtachtig gewonden) op een namiddag in 1960 in Sharpville, of wat Nixon en voor hem lbj in Zuidoost-Azie hebben

[p. 265]

aangericht, op één en dezelfde lijn met Hitlers optreden in Europa tussen 1936 en 1945. Ik zie niet in waarom Hitlers extreme pathologie de joden uit te roeien noodzakelijkerwijs de bombardementen van Rotterdam of Warschau zou moeten overschaduwen. Is er verschil tussen de jacht van Hitler op joden of die van Israëli's op Palestijnen? De hele santenkraam valt onder oorlogsmisdaden. Punt.

Na eindeloos gelazer over een hotelreservering in Moskou en mijn visum kwam Vladimir Opalev, de persattaché, mijn paspoort (met visum) persoonlijk naar Amerbos brengen. Het gaat nu dus echt gebeuren: Moskou.