Logo DBNL
Memoires 1970-1971 (2003)

Memoires 1970-1971

(2003)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Moskou

7 mei 1971

Hotel Ukraine, Room 2403

Peter was lief en rustig vanmorgen. Bracht hem naar cs voor zijn trein naar Maastricht.

We aten gisteravond rijsttafel in Deli wat hij altijd heerlijk vindt. Toen we op Amerbos terug waren verschenen onverwacht na elkaar Wim Hoogenkamp en Jan Cremer.

Toen ik op Schiphol de douane wilde passeren lag er een opsporingsbevel vanwege een Hertz Escort, gehuurd in juni 1970, teruggebracht en betaald. Eerst dacht ik nog dat het een Witz was, maar toen ik een uur werd opgehouden werd ik boos. Of heeft het te maken met mijn vertrek naar Moskou?

In Vietnam zijn weer eens acht soldaten, allen tussen de 20 en 23 jaar, gearresteerd omdat zij vanuit een helikopter van de 335ste Assault Company nabij Dong Tam, 50 kilometer van Saigon, een aantal burgers met mitrailleurs hebben neergeschoten. De afgelopen week werden ‘maar’ 69 Amerikanen gedood in Vietnam en ‘maar’ 592 gewond. Zo gaat het maar onverminderd door.

Frank de Jong maakt veel ophef in De Telegraaf318 over het bezoek van generaal Abdul Haris Nasution en zijn vrouw aan de Keukenhof. Hij was ook op Soestdijk geweest voor een ontmoeting met prins Bernhard. Generaals zoeken elkaar nu eenmaal gaarne op.

Nam vlucht 230 van de Aeroflot. Niet zo'n gezellig toestel. Het is onrustig in dit toestel. Moest gaan verzitten vanwege een constant gillend Russisch kind.

‘Buiten de ziel om is niets de moeite waard om bewonderd te worden.’ - Petrarca.

Kwam binnen via de Moskouse vip-room en werd door een dame van Gvishiani's bureau, mevrouw Mila Wolkova, afgehaald in een keurige zwarte Russische auto. Ze stond zelfs bij de vliegtuigtrap. Een vipstewardess liep ook mee. Op weg naar de stad werden we aangehouden. De chauffeur moest een roebel betalen wegens te hard rijden. De luchthaven viel op als een

bescheiden bijna derde wereldaangelegenheid. De vip-room was wel modern en luxueus maar de rest leek me hopeloos.

Er moest stampei gemaakt worden om eten op tafel te krijgen wat nonchalant na 25 minuten geleidelijk werd opgediend. Een afschuwelijk orkestje verhinderde ieder behoorlijk gesprek.

De eerste indruk is die van een melige uniformiteit van alles, die me ontstelt. Doet aan de oorlog denken.

8 mei 1971

Moskou

Een Joegoslaaf vroeg mijn eerste indruk: ‘Uniformity, dullness and I am asking myself, are these the people that travel to the moon?’

Trok witte Levi's aan en Peters blue shirt; starende blikken van alle kanten en giechelende grieten. Ze zijn niets gewend. Hier draagt iedereen zwart, donkerbruin. Zelfs hun eigen favoriete kleur rood zie je bijna nooit.

De vrouw bij Intourist begon over Vietnam. ‘Do you think there will be a world war?’ Ik gaf hetzelfde antwoord als bij Amerikaanse lezingen, ‘You Russians are too intelligent to let it happen.’ Waarom de Amerikanen zich niet terugtrokken uit Vietnam? ‘Nikita Khrushchev also withdrew from Cuba,’ zei ze. Niet helemaal, met de raketten, ja, maar voor de rest bleef hij echt zitten.

Probeer oude bekenden als Olga Chechotkina (Pravda) en Vadim Dubovnik (Radio Moscow) te vinden, wat niet eenvoudig lijkt. Moskou heeft niet eens een telefoonboek in 1971!

De straten stinken hier even erg als bij ons naar benzine. Om een ijsje te halen op zowat het enige terrasje in Moskou sta je 15 minuten in de rij. Een glas limonade, uit een melkblik overgegoten in een soort stopfles en wanneer het eenmaal de consumer bereikt is het een klap in je gezicht (zonder smaak).

Werd op straat door twee jongens aangehouden: of ik dollars wilde ruilen. ‘I don't feel like being send to Siberia.’

‘No problem, the secret police only patrols around the hotels.’ Of ik dan kleren wilde verkopen.

De volgende jongen, die bij me kwam zitten was een luitenant in het tankcorps geweest. Hij wachtte op een vriendje, die ook een dollarwisselaar was: twee roebels voor een dollar is de officiële koers. Zij gaven 89 roebels. Er hingen overal rode vlaggen want morgen wordt de overwinning op de nazi's herdacht. Hij maakte grapjes over een leuze/opschrift ‘Long Live Communism.’ Later, toen zijn vriend was gekomen, zei deze: ‘When you come back in a few years you will see big chan-

ges.’ Ze zeiden beiden snelle liberale hervormingen voor te staan.319

Ik kon een ticket voor Giselle in het Bolshoi Theater krijgen ‘only when you pay in dollars.’ De voorstelling begon om 19:00 uur, maar ik had mijn kaartje in Hotel Ukraina laten liggen en moest dus eerst met een taxi terug. Dit was vrijwel onmogelijk. De meeste vrije taxi's rijden door, en zelfs in Hotel Intourist kon ik geen hulp krijgen. Uiteindelijk lukte het. Ik kwam een half uur te laat.

Ik had box 7 maar kon vrijwel niets zien en moest een groot deel van de uitvoering staan. Ondanks de vele toeristen zijn de programma's in het Russisch. Ik kon er dan ook niet achterkomen wat zich afspeelde en door wie de uitvoering werd verzorgd.320 Het ballet was voortreffelijk, evenals de muziek. Een blonde danser had een ongelooflijk verleidelijke reet. In de box naast me zat een enge nicht met een enorme wrat op zijn gezicht en een binocle. Na de pauze bleek dat ik verkeerd zat en nu heb ik een voortreffelijke stoel parterre midden, op een hoek. Wil altijd weg kunnen. Het corps de ballet van vierentwintig meisjes was werkelijk perfect. Beautiful, beautiful.

Het theater was tot de laatste plaats bezet want er is op een paar concertzalen en het circus na 's avonds in Moskou niets te beleven. Het Bolshoi ging om 21:30 uur uit en de natie gaat naar bed. De maan stond in volle glorie boven het Kremlin. Een imposant gebouwencomplex waar eens de Tsaren woonden. Lees in bed Filosofie van het landschap.321

9 mei 1971

Onrust vannacht. Peter ging in mijn droom weer plotseling in lucht op.

Bij het ontbijt heb ik over het Kremlin gelezen. De communisten gebruiken het als een Lourdes voor het Marxisme-Leninisme. Er stonden weer lange rijen mensen te wachten om tot de tombe van Lenin te worden toegelaten. Bij de muur van het Kremlin is het graf van de onbekende soldaat. Ik zag hoe hoge militairen begeleid door goose-stepping soldiers er kransen neerlegden. Ik liep langs de kuddes en hoewel er hier en daar fraaie human specimen tussen zaten - zelfs een paar attractieve blonde kerels - trekt de gemiddelde Rus me absoluut niet aan. Het is in ieder geval prachtig zonnig weer.

Je wordt als bezoeker eigenlijk voortdurend aangegaapt. Zelfs door oude dametjes. Een militair, zelf op de bekende zwarte Russische laarzen, keek mijn Frye boots zowat van van m'n lijf. Zo sloppy als de textiel voor de meeste burgers is, zo kleurrijk en verzorgd zien militairen eruit. Er heerst hier een medailleziekte, niet alleen bij militairen, maar ook bij burgers en zelfs bij garderobedames in vestiaires.

Lemaire noemt ons bedenkers van onze eigen God (p. 62). Het is duidelijk wie ze in dit land tot God hebben verheven.

De kenau op de 24ste etage, die moet controleren wie naar binnen en naar buiten gaat - vrije opgang kennen ze hier niet - zei dat er was gebeld. Verder spreekt ze geen ene taal, dus wie kan het zijn geweest? De betekenis van toerisme is hier nog niet doorgedrongen. Hoewel, het dametje van de paspoortenafdeling van het hotel was een schatje. Net zoals het oude vrouwtje dat buiten lelietjes-van-dalen verkocht.

Ik wilde naar Eugen Onegin, maar de juffrouw van Intourist zei met een bitse snauw: ‘No tickets’. Daarop wilde ik naar een pianorecital: ‘No tickets.’ Ze verordonneerde dat ik naar Don Quichote moest in het Kremlin Palace. Op weg naar de Kremlin Palace Hall om 18:30 uur defileerden nog steeds duizenden mensen voor het monument van de onbekende soldaat. Het beruchte Kremlin leek achter de hoge muren meer op een collegecampus. Journalisten spreken altijd over de mysteries achter deze muren. Volop gazons en bomen, prachtige oude Russische kerken: exciting. I saw the guns captured from Napoleon. Ze hebben ook wel een en ander uitgestaan deze mensen, eerst Napoleon, toen nog eens die fijne meneer Hitler.

Don Quichote van de Russische componist Minkus was niet om te harden. Ik vermoedde het al. Bij de eerste pauze verdrong het kunstminnende publiek zich voor de roltrappen om zich naar de buffetten met heerlijkheden te spoeden, die normaal niet voorradig zijn in restaurants en winkels. Ik ben na een uurtje vertrokken. In de bus terug naar het Ukraine Hotel vroeg een dame in keurig Frans: ‘Vous êtes de Paris?’ Ze zoeken maar al te graag contact en zijn ontzettend nieuwsgierig. Dit zijn werkelijk mensen van achter een ijzeren gordijn. Later was er vanwege de overwinning op de nazi's een vuurwerk.

Lees met klimmende verbazing Journal d'une Schizophrène.322 ‘J'aimerais fuir dans la folie pour échapper à cette peur qui m'envahit (...). Pour moi, la folie était comme un pays - op-

posé à la Réalité - où régnait une lumière implacable qui ne laisse aucune place pour l'ombre et qui nous aveugle.’

Ik lees als ik 30 tot 45 minuten op mijn voer moet wachten in het restaurant van Ukraina. Een Ethiopische student, een beetje aangeschoten, kwam bij me zitten. Hij vroeg naar mijn kamernummer.

10 mei 1971

Dag van de Duitse invasie in Holland. Eigenlijk begon ik 31 jaar geleden intensief met het schrijven van mijn dagboek.

Er is geen enkele internationale krant te krijgen behalve communistische kranten uit ddr, Frankrijk of Italië. Wat een gigantische isolatie. En wat in het Russisch en aanverwante talen wordt gedrukt is voorgekauwde, gecensureerde kost (propaganda). Zielig.

Het eten is degelijk, eenvoudig, maar allright. Er waren maar twee groenten die werden geserveerd: wortelen en kool. Sla bestaat niet, tomaten helemaal niet. Vruchten mondjesmaat en dan voornamelijk voor hotels met buitenlanders. Je moet zien wat voor armetierige appelen ze hier hebben. Sinaasappelen en citroenen onvindbaar. Komkommers, bij de vleet, en daar zit dus helemaal niets in. Wat je zou moeten doen is het bnp van het oude Rusland van 1917 met dat van Japan van 1917 vergelijken met het bnp van Japan in 1971 en van de ussr in 1971, dan weet je meteen hoe laat het is.

Het is opnieuw schitterend weer. Ik belde mam in Bilthoven, omdat het de verlovingsdag van mijn ouders is. Mijn vader liet ieder jaar hetzelfde bloembakje in de zitkamer met nieuwe bloeiende plantjes vullen. ‘Heel erg bedankt,’ zei ze.

Mevrouw Wolkova kwam me om 11:00 uur met een auto halen. Fedorowsky kwam naar de conferentiekamer met de mededeling dat dr. Jermen Gvishiani me op 13 mei om 14:00 uur het toegezegde televisie-interview zou geven voor mijn film over think tanks. We zaten wat na te praten. Hij vertelde hoe de bvd in Den Haag naar al zijn vrienden was gestapt om hen voor de Rus te waarschuwen en hoe sommige vrienden hem hierover hadden geïnformeerd. Eén van zijn vrienden zei dat de bvd verbaasd was geweest van de meeste mensen gehoord te hebben dat Fedorowski een aardige man was.

Fedorowsky bracht me in contact met Anatoly Uglov van de Novosti Press Agency. Hij informeerde me ook dat Vadim Dubovnik in Bonn was gestationeerd, maar Olga Chechotkina kreeg ik aan de telefoon. Ze herinnerde zich 1957 in Jakarta uitstekend en was erg aardig. Novosti zorgt voor een film crew.

Uglov zei dat de Novosti-cameraman vijftig dollar kostte, de geluidsman dertig dollar en de researchman, zo noemde hij het, eveneens dertig dollar. Het diende te worden geregeld via de ambassade in Den Haag. Kreeg Ton Neelissen vrij direct aan de telefoon. We hadden weinig tijd; er was haast bij.

Het aardige meisje bij Intourist gaf toe dat guys die op straat dollars willen kopen heel dikwijls zelf voor de kgb werken.

Contact met de Nederlandse ambassade. De ambassadeur was uitstedig. De plaatsvervanger was bezig en er zou wel iemand zijn, die me te woord zou kunnen staan. Ik probeer het altijd weer, maar op deze manier they can drop dead.

Het duurt zelfs vijftien minuten (in de rij) om een kopje koffie (zonder melk) in de snackbar van Hotel Ukraina te bemachtigen. Voor ik naar het Bolshoi ging zat ik in de coffee bar van het Intourist Hotel. Drie jongens zagen me aankomen. Ze begonnen te flirten. Ze keken naar mijn corduroy en Frye boots almost like hungry animals. Ik ging aan het tafeltje naast ze zitten. Een roodharige jongen vroeg eerst hoe laat het was. Toen of ik dollars wilde wisselen. Het meisje van Intourist vroeg of ik ze wilde aanwijzen. ‘Than I am a traitor,’ zei ik.

‘No, they are the traitors,’ antwoordde ze.

‘I didn't know at first what they wanted. I thought they might want to sleep with me.’

‘We don't know those things in Moscow,’ zei ze.323

Ging in het Bolshoi naar Tosca. Voor mij zit een lief oud dametje, gekleed in een met bladeren geborduurde jurk en een kanten kraagje, een knoet achter op het hoofd à la Nina Khrushchev, samen uit met haar kleindochtertje. Peter zou hetzelfde opgemerkt hebben. Ging na de tweede akte naar huis. Tosca's beroemde aria bracht me tot tranen. Schitterend. De decors waren opnieuw prachtig. Ik wilde dat ik de naam van de zangeres kon lezen in het programma. Wandelde naar huis.

Je ziet betrekkelijk veel uniformen op straat, zelfs 's avonds. De straten zelf zijn uitzonderlijk schoon. 's Ochtends vroeg komen de sproeiwagens al langs. De etalages zijn uitermate sober. Vijf petten in de etalage van een hoedenwinkel. Of vijf overhemden en een paar dassen. Om te huilen.

11 mei 1971

Het weer houdt miraculeus stand.

Vanmorgen weer vele duizenden in de rij voor het Lenin mausoleum. Wat is dit? Patriottisme of een mentale afwijking? Wat

het ook mag zijn, men wordt er niet met een mitrailleur naartoe gedreven. Hoe werkt dat?

Russen gaan op een terras in de schaduw zitten. Ze hebben dan ook meestal nog hun winterslaapkleurtje. Het lijken me bovendien voornamelijk wastafelpoedelaars.

Was voor het eerst razend. Ging voor een maaltijd naar dining-hall nr. 1. Of ik naar 2 wilde gaan. Ik ging zitten. Achter elkaar kwamen twee obers vertellen dat ik naar dining-hall nr. 1 moest. Daar zei een ober op een bevelachtige toon, alsof ik geen hotelgast was, op te hoepelen. Vroeg naar de chef. ‘Here no chef.’ Nee, natuurlijk allemaal gelijk. Ging naar het Intouristbureau. Alle dames aan de koffie. Eindelijk vond ik iemand van het hotel, die zei mee te zullen komen, maar ze moest eerst een kletspraatje per telefoon afmaken dat tien minuten duurde. Ik liep weg en ging naar het Hotelmanagement. Daar vertelde een dame dat ze niets met het restaurant te maken hadden, die hadden een eigen management. Maar ze liep wel mee en na een gesprek met twee dameschefs in uniform werden er vele strijkages gemaakt. Ik was inmiddels te upset om nog te eten en vond mijn vriendin inmiddels teruggekeerd bij Intourist. Zij liep mee naar hall 2 en na een lange palaver met obers werd me eindelijk eten opgediend. De ussr in 1971.

12 mei 1971

Nare droom over Peter. Ik schrok wakker en probeerde de tekst met man en macht vast te houden. Maar toen ik opstond was alles wat er vannacht was ‘gebeurd’ in de diepten van het onderbewuste verdwenen.

De zon is er nog steeds volop.

Schuurman verklaart het Ik als een mythe. Ik Jan Cremer. Zodra de angst in het individu een rol gaat spelen krijgt een ideaal-Ik de boventoon. Hij maakt onderscheid tussen een ideaal-Ik en een reëel-Ik, en tussen een echte mythe en een pseudo-mythe. Schuurman: ‘Zodra een mythe uitgebuit wordt door het ideaal-Ik, wordt net het verkeerde accent gelegd, het angstaccent in plaats van het accent van inzicht en verruiming van bewustzijn (...).’324 Schuurman zet me aan het denken.

Wanneer je hier een doos bonbons voor iemand koopt, krijg je die in een oude krant verpakt mee.

Telefoneerde met Peter in Oostelbeers. Hij had al honderd pagina's in Rollo May gelezen. Hij twijfelt om naar de toneelschool in Maastricht terug te gaan.

Vroeg om papier in Hotel Intourist: was niet beschikbaar. Dit is een der modernste en prominentste hotels van Moskou.

Twee Moskouse nichten, een met blauwe ogen en een met bruine ogen zitten ieder aan een kant van een pilaar te flirten. Blauwoog volgde me naar buiten, de straat op. Hij sprak me in het Duits aan en zei dat zijn vriend ook Duits sprak. Prompt liep een mannetje langs met een aktetas: ‘Viel Polizei,’ zei hij. Gaf hem het nummer (telefoon) van mijn kamer.

Kon gelukkig een kaartje krijgen voor het ballet Spartacus van Ahram Katchaturian. Voordat de deuren van het Bolshoi opengingen zag ik een oploop bij een auto en dacht aan een knokpartij. Helemaal niet. Het was een plek waar zwarte kaartjes voor Spartacus werden verpatst.

Ik zag een militair met laarzen aan, in rijbroek, een pet op - met een meisje - als je hem een Amerikaans uniform zou hebben aangetrokken zou hij een Yankee hebben kunnen zijn.

Veel moeders nemen kleine kinderen met wonderkindverwachtingen mee naar het Bolshoi. De vaders ontbreken dan meestal. Ze krijgen hier ballet met de paplepel ingegoten.

Spartak begint met een corps de ballet van dertig Spartakanen met schilden en zwaarden. Sensationeel. De solodanser is een blonde beauty. De muziek is magnifiek. Dit is waarschijnlijk het mooiste en aangrijpendste ballet dat ik ooit heb gezien. Super. De choreografie is fantastisch.

Pauze. Schuurman: ‘Over God kunnen wij geen verstandig woord zeggen (...) (p. 161).’

Een zeer tedere liefdesdans in Spartak. Ook een schitterend gevecht tussen Spartak en diens rivaal.

Was om 22:45 uur terug in Ukraina en had geweldig genoten. Wilde nog wat eten. Uitgesloten. De gerant van het restaurant smeet de deur voor mijn neus dicht. Bij nadere informatie sprak de griet geen enkele taal, behalve Russisch, om wanhopig te worden.

13 mei 1971

Vreemde nacht vol dromen. De boeken die ik lees veroorzaken driftig gedroom. Ik werd door iemand voor een soort gigolo versleten. Werd woedend en knokte met een agent of een rechter. Ik stopte mijn vingers in zijn keel, waardoor hij naar adem snakte. Wat speelt zich daar toch allemaal af op de bodem van de ziel?

Kan er niet toe komen die stinkende rode ddr-bladen te kopen. Dan maar geen nieuws. Je weet hier in Moskou helemaal niets over wat er intussen in de wereld gebeurt.

‘Omdat Goethe in zijn onbehagen tegenover de Westerse cultuur en het christendom zijn bewondering niet kan verhelen voor de Griekse wereld, waarin de mens zoveel gaver als een geheel tot zijn recht kwam, waarin ook het driftleven zulk een juiste plaats had naast de werking van de geest, Dionysus naast Apollo,’ schrijft Schuurman. Deze passage zou ik naar dr. Irving Bieber van het Playboy-symposium over homoseksualiteit moeten zenden.

Om 14:00 uur precies was ik bij dr. Jermen Gvishiani, Vice Chairman of the Committee for Science and Technology of the ussr Council of Ministers. De tien rollen zwartwit-film waren op tijd uit Hilversum gearriveerd. Ik werkte dus met een filmcrew van Novosti. Gvishiani begon met zich voor zijn vrouw te excuseren, want premier Pierre Trudeau van Canada werd in Moskou verwacht en hier was zij druk mee. Afgezien van het feit dat mevrouw Ludmila Gvishiani de dochter van premier Kosygin was, werkte zij in het Institute for the usa van de Sovjet Academy of Sciences en was zij bezig aan een boek over Sovjet-Amerikaanse betrekkingen tussen 1917 en 1920. Om deze redenen had ik dus enige moeite gedaan haar eveneens voor de camera te krijgen (als extraatje voor Ton Neelissen). Dit ging dus niet door. Maar in plaats daarvan, zei dr. Gvishiani, had hij voor me contact gelegd met dr. Georgii Arbatov, de directeur van het usa Institute, waar we later voor een tweede filmopname, indien ik geïnteresseerd was, terecht zouden kunnen. Dr. Gvishiani vertelde in mijn film, dat men in Moskou belangstelling voor het werk van professor Jay Forrester op mit had en voor zijn boek Industrial Dynamics dat reeds in het Russisch was vertaald. Opmerkelijk was zijn voorbehoud dat, hoewel het gebruik van computers bij de bestudering van complexe sociale systemen nieuw was en ongetwijfeld voordelen opleverde, hij kanttekeningen plaatste bij de verwachtingen van de uitkomsten. Hij pleitte vooral voor een multidisciplinaire benadering bij het bestuderen van wereldproblemen, zoals de Forrester-groep voor de Club van Rome ook bezig was met een wereldmodel.

Hij verklaarde reeds een aantal jaren met dr. Aurelio Peccei bevriend te zijn en dat hij het genoegen had gehad reeds een aantal bijeenkomsten bij te wonen. Hij verwachtte dan ook nauwere samenwerking tussen de Club van Rome en de Sovjet Academie van Wetenschappen. Hij had de antwoorden op alle door mij ingediende vragen keurig uitgetypt voor zich liggen, maar het lukte me toch hem van zijn geprepareerde teksten weg te wurmen en hem een paar ‘spontanere’ antwoorden te

ontlokken. Hij zei bijvoorbeeld dat Nederland en de ussr een speciale commissie hadden ingesteld tot nadere samenwerking op verschillende gebieden en hij, Gvishiani, was de voorzitter aan Russische zijde. Hij had Madurodam bezocht en zou er eigenlijk een filmpje van willen hebben. Dit zegde ik hem toe. Hij gaf me een exemplaar van zijn in het Russisch geschreven boek over managementprocessen. Hij schreef erin: ‘To Mr. Willem Oltmans, with best wishes from the author, Gvishiani, 13 V 1971.’

Van 17:00 uur tot 19:45 uur ontmoette ik mijn oude vriendin Olga Chechotkina in het Pravda-gebouw.325 In de kamer waar we spraken stond op een kast een portret van Lenin in een leren lijst. Er waren boeken over Indonesië en er was Indonesisch houtsnijwerk. Ik begreep nu pas dat haar eerste reis naar Indonesië al in 1947 had plaatsgehad. Reeds toen leerde zij Sukarno kennen. Zij had nog altijd verscheiden brieven van hem, waar ik een beetje jaloers op ben. Ze bleef zes jaar in Jakarta en is in 1965 teruggegaan tot januari 1966. Ze begon vrijwel meteen over de Sovjetgedragslijn tegenover Suharto. ‘Although the comparison is not entirely suitable, many Indonesians asked us in the past, why we were friends with Gamal Abdel Nasser while he put so many communists in jail. Or why we did business with certain Latin countries. You see, we have to stay in contact with the people. If there would be only one group in Indonesia we could work with, we could do something there. But there is none. There is only Suharto, so we have to have state to state relations. It looks as if Suharto is going to stay for a long time too,’ zei ze. Ik liet het maar zitten, maar dacht: ‘Wat is het verschil tussen een massamoordenaar als Adolf Hitler (zes miljoen joden) of Suharto (één miljoen boeren en buitenlui)? Zit het hem in de cijfers?

Ik vroeg waarom Khruschev op onsympathieke manier was ‘weggewerkt.’ Het enige wat zij kwijt wilde was: ‘He was not clever enough for us.’ Ze kwam terug op Indonesië. Zij haatte - als ik - Subandrio en beschouwde hem als een oplichter en leugenaar, precies als ik dus. Adam Malik had eveneens Sukarno verraden, waar ik het dus geheel mee eens was, en wat Dewi Sukarno maar niet in wil zien. Djawoto had spelletjes gespeeld met het Sovjet toetreden tot de door Sukarno ingestelde nefos Olympische Spelen voor New Emerging Forces. ‘You cannot cut the Soviet Union up, Willem, we are an Asian nation as well. Sukarno understood this but Djawoto, supported by Sub-

andrio, did not want to recognize this. So there was a clash about it. Subandrio invited me to dinner in Jakarta and asked to have patience. So, when Djawoto is now stuck in Peking, I am sorry for him, but in part it is his own fault.’ Mij ontging de logica, maar vooruit dan maar.

‘In 1964, Mrs. Subandrio sat with a delegation in this room. We had a heated debate about the question of Malaysia. I was against this confrontation with Malaysia. I even disagreed on the subject with Nikita Khrushchev, who supported Sukarno and Indonesia in this matter. Well, he was our Party leader, and after all, I would give my life for the Party.’ Olga dacht dat mevrouw Subandrio eigenlijk veel slimmer was dan haar man. ‘That this man now condemns Sukarno does not surprise me at all.’ Ruslan Abdulgani had haar in 1965 niet willen ontvangen. Generaal Abdul Haris Nasution had zij onlangs op een receptie van de Indonesische ambassade in Moskou ontmoet. Zij had hem gevraagd of zij naar Jakarta kon komen. Nasution had geantwoord: ‘I am no Chief Staff of the Armed Forces anymore.’ ‘I know, I know,’ had Olga gezegd. ‘I think of everybody in Jakarta, Nasution lost most.’

Olga achtte een boek met mevrouw Hartini Sukarno van het allergrootste belang. Dewi kwam haar als waardeloos voor, wat dus een onjuiste evaluatie was. Zij was eind 1965 ook door Bung Karno voor avondjes naar Bogor uitgenodigd. ‘Sukarno danste weer en deed of er niets was gebeurd en toen was ik toch wel in hem teleurgesteld. Hij had mij als zijn vriendin toch wel een signaal kunnen geven. Misschien had ik zelfs nog iets voor hem kunnen doen.’ Olga had ook Pak Ali Sastroamidjojo nog in Jakarta ontmoet, ‘whose son is still in prison.’ Zij wist ook dat de vrouw van D.N. Aidit en diens moeder door Suharto achter tralies zijn gezet.

Olga, die de functie van vice-voorzitster van de Sovjet Vrouwenbeweging bekleedt, zei dat zij Ahram Katchaturian zeer goed kende. Ik vertelde Spartacus te hebben gezien en dat ik het hele ballet op film zou willen vastleggen. Zij zou de nodige contacten leggen.

Toen ik na het diner uit de eetzaal kwam werd ik door twee jongens aangesproken, die om een sigaret vroegen. Ze waren uit Estland. Juist toen ons gesprek op gang kwam naderde ons weer zo'n regenjasmannetje. Hij ging zogenaamd een vitrine bekijken. ‘Maybe secret police,’ zeiden de jongens. ‘Bye.’

14 mei 1971

Het regent cats and dogs.

Niets is open in dit hotel voor 08:00 uur en room-service bestaat natuurlijk niet. Dus, wanneer je vroeg wakker wordt gebeurt er niets tot de dikke dames zin hebben om de coffeeshop te openen wat strijk en zet veel te laat gebeurt. Dit is een arbeidersparadijs. Heb eindelijk een l'Humanité gekocht (10 kopek) die dagenlang oud was.

Ik belde Ton Neelissen dat ik waarschijnlijk een filmpje zou kunnen krijgen over het nieuwe sst supersonische (grootste ter wereld) transportvliegtuig. De film was nog niet eerder buiten de ussr vertoond. Hij kon dit item op 24 mei voor Panoramiek inlassen. Ik reed dus opnieuw naar Fedorowski, begeleid door Mila Wolkova. ‘Olga Chechotkina is in our country a very famous woman,’ zei ze.

‘I know.’

Fedorowsky greep weer terug naar zijn Haagse diplomatentijd. In de vijf jaar dat hij in Nederland was had hij nooit iets tegen de staat der Nederlanden of pro de cpn gedaan. ‘Wat zou ik in Holland moeten spioneren’, zei hij in vrij behoorlijk Nederlands. ‘Het is bekend hoeveel soldaten er in het leger zijn and what else? Sure, through the press we studied what was going on and so on.’ Fedorowsky: ‘Iedere dag gingen wij naar een vleeswinkel, niet ver van de ambassade, bijvoorbeeld om bouillon te kunnen maken en vleesballen te halen. Iedere dag was de bvd ook daar. Zoveel agenten hebben ze nu ook weer niet, dus wij kenden alle gezichten. Eens was ik in Amsterdam alleen in een café. The only other man there was a bvd-agent, so I went to sit with him. We had a conversation. It only showed to me how poorly they were informed about us.’

Fedorowsky moest een keer naar de Jaarbeurs in Utrecht. Er was geen plaatsje meer open voor zijn auto, maar de Volkswagen van de bvd heren was er al. ‘So, we circled the bloc several times. Geen plaats. Then we acted as if we were leaving. They got into their Volkswagen to trail us and we quickly slipped in at their spot.’ De Russen hadden zich kapot gelachen.

Het toppunt van belachelijkheid kwam toen Fedorowsky in Den Haag, niet ver van de ambassade, in het huis van een vrouwenarts de tweede etage had gehuurd. Na twee weken riep de arts Fedorowsky bij zich en zei dat hem de politiek tussen de Sovjet-Unie en Amerika niet interesseerde, maar dat de bvd desondanks op bezoek was geweest om te vragen of ze microfoons mochten komen installeren. ‘This doctor explained, that his lady clients could become very upset if it became known that his house was bugged, the more so since women want to be able to confide in their doctor.’ Hij moest dus weer verhui-

zen en dat was een bittere ervaring. Desalniettemin kon hij er nu om lachen. Hij had vele vrienden in Holland, zoals Mary Dresselhuis en A. Viruly. De Wertheims hadden hem op de lunch gevraagd. Hij kende Hans Snoek van het kinderballet.

Om 15:30 uur zag ik het sst-filmpje, wat fantastisch was. A real coup.

Ik probeerde Ton Neelissen vanuit het hotel te bellen. Lukte niet. Ging ten einde raad naar mijn vriendin bij de Intourist desk. ‘I might get into trouble but what is done is done.’ Na veel druk kreeg ik Ton die zei dat Krishnamurti naar Holland kwam en de sst kon waarschijnlijk niet doorging. Frustratie, na alle moeite. Tegen mijn Intourist-vriendin zei ik: ‘Zal ik een kop koffie gaan halen?’

‘You want to get me into even more trouble?’

Olga Chechotkina's analyse was dat Sukarno na 1965 had geweigerd de pki te veroordelen vanwege de harde les die in 1948 in Madiun was geleerd. Bij die couppoging van de communisten, die op 18 september 1948 begon en op 30 september 1948 door het republikeinse leger werd neergeslagen, was de rol van Sukarno, gesecundeerd door Mohammed Hatta, duidelijk. De rebellie diende in de kiem te worden gesmoord. Olga was van mening dat een der leiders van die opstand, Amir Sjarifuddin, een grote rol in de geschiedenis van Indonesië had kunnen spelen. ‘In Madiun werd het evenwicht tussen leger en pki verstoord. Dit wilde hij in 1965 voorkomen,’ aldus Olga. Dat mag zo zijn geweest, maar de werkelijkheid in 1965 was dat het leger er blindelings van uitging, althans de Suharto-groep deed dit, dat 30 september 1965 een herhaling in verscherpte vorm van Madiun was.

Hier moeten enkele gegevens worden bijgevoegd. Suharto had een psychologische binding met Madiun. Hij was ten tijde van de opstand pas 27 jaar (8 juni 1921 geboren). Na een niet afgemaakte ulo en een baantje als bankemployé nam Suharto in 1940 dienst in het Koninklijk Nederlands Indische Leger. Hij kreeg een korte militaire training en ontving de rang van korporaal. Na de Japanse invasie vinden we Suharto terug als peletonscommandant in de peta, het door Japan gestichte vrijwilligersleger van verdedigers van het moederland. Na verdere militaire opleiding in Bogor wordt hij benoemd tot peta-stafofficier in Madiun.
Toen er in 1948 uitgerekend in Madiun een communistische opstand uitbrak moet Suharto hier om meer dan één reden emotioneel bij betrokken zijn geweest. Wanneer we dan vervolgens nog eens het hoofdstuk Madiun in een ander boek van Arnold Brack-
man van The New York Times, Indonesian Communism,326 erop naslaan, dan is het zonder meer psychologisch verklaarbaar waarom juist generaal Suharto in 1965 niet alleen snel bereid was aan te nemen dat de pki opnieuw had toegeslagen, maar ook waarom zijn vastberadenheid er ditmaal voor eens en vooral een rigoreus einde aan te maken welhaast op de vingers van één hand was af te tellen en een forgone conclusion. De vraag is of Suharto met zijn uiters magere opleiding en een aan de peta uit de oorlog overgehouden braniementaliteit überhaupt zijn politieke geschiedenis voldoende kende om niet tot overhaaste en weinig gefundeerde conclusies te komen aangaande wat er op 30 september 1965 werkelijk was gebeurd. Zijn voorgeschiedenis verklaart glashelder waarom hij als een low-iq-fanaticus te keer zou gaan en de rest van het officierscorps van het Indonesische leger - plus alle wat hij noemde soft politici - Sukarno zouden laten zien hoe een ‘werkelijke militair’ die klus opknapte. Hij omringde zich met andere light-weights, als Sarwo Edhie - een andere braniegeneraal met een butcher-the-communists-mentaliteit en begon zijn bloedige kruistocht tegen alles wat communistisch, links en pro-Sukarno was. Generaal Nasution, zijn superieur, verkeerde tijdelijk in een mentaal vacuüm door de moord op zijn dochtertje en de heldendaad van zijn adjudant, luitenant Tendian, die werd vermoord omdat hij zich voor Nasution uitgaf. Suharto had het ‘rijk’ alleen. Generaal Yani was immers vermoord. Suharto's klim naar de top op dat cruciale moment in de Indonesische geschiedenis is een klassiek voorbeeld van de honden, die om een been vechten en een derde loopt ermee heen. President Sukarno benoemde uiteraard als opvolger van Yani een militair van gewicht en met de benodigde intellectuele bagage om op een uiterst precair ogenblik in de Indonesische geschiedenis de problemen ongeëmotioneerd en op niveau tegemoet te treden. Daarom benoemde Bung Karno generaal Pranoto Raksosamudro. Maar in diens dolle drift en machtswellust negeerde Suharto de man van standing generaal Pranoto. Bung Karno, die vrijwel met één klap al zijn naaste medewerkers kwijt was, zowel onder de militairen als in de gelederen van ministers en specialisten, was - ook vanwege zijn leeftijd van 64 jaar en niet al te beste gezondheid - niet meer in staat effectief het hoofd te bieden aan de groep als wilde mannen moordende braniegeneraals rondom Suharto. Wat op 30 september 1965 in Indonesië gebeurde zal als een der meest rampzalige samenlopen van omstandigheden in de geschiedenis van dat land te boek komen te staan.

15 mei 1971

Donkere, laaghangende wolken.

Gistermiddag was dr. Georgii Arbatov uit Amerika teruggekeerd. Hij kon me om 17:00 uur ontvangen.

Professor Arbatov was een pro. Je merkte onmiddellijk, zoals trouwens ook bij dr. Gvishiani, dat je tegenover een Sovjetburger zat met ruime ervaring in het Westen. Zijn Engels was prima en alles verliep smooth.

Tijdens het gesprek over Oost-Westverhoudingen vroeg ik hem of mevrouw Gvishiani in zijn Instituut werkte en met welke onderwerpen zij zich bezighield. Na afloop van de opname zei Arbatov: ‘I think you better take out the passage on Mrs. Gvishiani, because, as you know, in our country we have to be careful about false impressions.327 Don't spoil it,’ he added, ‘I think you better even don't repeat the conversation we just had about the subject.’328

Dit incident herinnerde me aan een uitspraak van Fedorowsky die na zijn ontboezemingen over zijn Hollandse tijd gisteren opmerkte: ‘Please don't write about what I told you, because I will never get a visa for Holland again and I want to visit your country again.’

‘Zodra mijn ziel haar eigen keus kon doen, en mens van mens kon onderscheiden, heeft zij u voor zich gestempeld, want gij waart, als leedt gij niets, terwijl gij alles leed. Een man, die gunst en ongunst van Fortuin met d'eigen dank ontvingt: gezegend zij, wier driften zo door het oordeel zijn getemperd, dat zij geen fluit zijn, waar Fortuna's vinger een toon naar luim uit lokt. Geef mij de man. Geen slaaf van driften, en ik koester hem in 't diepste van mijn hart, in 't hart van 't hart, en zoo doe ik U.’ Hamlet tegen Horatio.

Dr. C.J. Schuurman analyseerde Hamlet en bovenstaande regels.329 ‘Uit deze passage zou men kunnen concluderen,’ schreef hij, ‘dat Hamlet de vrouw volledig verwerpt, even als de liefde tussen man en vrouw en geen mogelijkheid ziet, dat daar ooit iets goede uit voort zou kunnen komen en daarom de homoseksuele liefde is gaan verheerlijken. Zo is het echter niet. Het is de vriendschap, die hier gesteld wordt boven de liefde, iets wat in alle tijden meermalen is vertolkt. Niet omdat Hamlet en in dit geval dus Shakespeare, die liefde tussen man en

vrouw eigenlijk verwerpt, maar hij heeft nooit de vrouw ontmoet, die aan hem beantwoordt. Dat is zijn grote verdriet en verbittering.’

Kan niet wachten dit aan Peter te laten lezen. Trouwens, ik begrijp die bitterheid niet. Ik ben er al heel lang achter dat je meer aan vriendschap hebt dan aan love affairs. Dat maakt me niet bitter. Daar reageer ik op zoals ik mij erbij heb neergelegd dat ik ook nooit in China ben geweest. You can't have it all.

Vanmorgen ontmoette ik op de Nederlandse ambassade de heer Bouwens. Weet eigenlijk niet of dat zijn naam was. Nederlandse diplomaten geven je nooit een kaartje. Hij begon even agressief als hij al een paar maal via de telefoon was geweest. Toen ik iets zei over Bilderberg en Aurelio Peccei snauwde hij: ‘Wat heeft dat met wat u hier doet te maken?’

‘Alles,’ zei ik en legde dit uit. Hij draaide geleidelijk bij en wilde weten wanneer de uitzenddatum van het gesprek met dr. Gvishiani zou zijn: ‘Om mijn kinderen in Nederland te kunnen waarschuwen.’ Ik zei dat de heer Fedorowsky me zeer had geholpen en dat ze hem als voormalig Sovjet-diplomaat in Den Haag op de verjaardag van H.M. de Koningin zouden moeten uitnodigen.330

In een zijstraat stond een vrachtautootje met sinaasappelen. Het werd bestormd door driehonderd mensen die in een lange rij stonden te wachten. Vanmorgen waren er weer als iedere andere dag in dit land duizenden mensen in een lange rij aan het wachten om tot het mausoleum van Lenin te worden toegelaten. Die adoratie is een ziekte.

Nadat ik nu in Moskou had rondgekeken verbaasde het mij het meest dat deze mensen, die op bijna ieder gebied tientallen jaren op het Westen achterlopen, toch een macht hebben opgebouwd, die hen onaantastbaar maakt voor Amerikaanse expansiedrang. Ik gun het ze van harte.

Een ober begon vandaag een praatje. Op een gegeven moment zei ik dat ik koningin Juliana had geschreven om geen bezoek aan fascistische generaals in Indonesië te brengen en waarom schreef hij kameraad Leonid Brezhnev niet - aangezien alle jonge mensen in de Sovjet-Unie jeans schenen te willen hebben - dat ze daar nu eens aan moesten beginnen?331 Zijn gezicht betrok: ‘This cannot be in our country, I would go to prison.’ Een Italiaan pakte in de lift mijn hand, wat me opwond: einde-

lijk enige ‘activiteit’ in Moskou. Er is ook een Japanse band in het hotel, een hippe beweging, helemaal op de Amerikaanse toer. Ze lachen zich suf om het Russische orkestje in de hal.

De ober, met wie ik al eerder over jeans had gesproken, bediende me met ongewone snelheid. Hij vroeg of ik tegen sluitingstijd nog langskwam voor een kop koffie. ‘Nee, want dan slaap ik niet.’ Toen kwam de aap uit de mouw. ‘You know, I want to buy your trousers’, hij bedoelde mijn jeans.

16 mei 1971

Opnieuw stralend weer. Duizenden pelgrims staan te wachten voor Lenins graf. Ging wat foto's maken rond het Kremlinplein. Zat heerlijk in de zon op een stoep, maar na een tijdje kwam langzaam een agent aanwandelen: ik moest er weg. Zat zalig in een hoekje, maar in de ussr mag je niet op straat in de zon zitten.

Overal ter wereld zie je gebogen oude dametjes, bepakt en bezakt met boodschappen in hun tas, dikwijls in het zwart gekleed, hoedje op de grijze haren, soms samen met een vriendin, druk keuvelend, alsof ze elkaar allerlei belangrijks hebben te vertellen.

De limousines met gesloten gordijnen van de hoge heren snellen nog altijd met speciale privileges door de straten. Wat een samenleving. Trouwens, vlak voordat de camera in Arbatov's werkkamer begon te draaien realiseerde hij zich dat er een pakje Amerikaanse Winstons op zijn tafel lag. Hij schoof er een stuk papier overheen en zei: ‘We zullen er maar geen commercial van maken.’

Vanavond ga ik naar Il Travatore van Verdi.

Toen ik om 23:00 uur thuis kwam en de lift inging schoot op het nippertje de Ethiopiër mee: Michael. Hij ging prompt mee naar mijn kamer. Eerst wat gepraat. Hij vertelde dat veel Afrikaanse studenten in de zomer naar West-Duitsland gingen om wat bij te verdienen. Na nog wat over en weer gepraat nam hij afscheid en vertrok. Enkele seconden later klopte hij weer op de deur. Of hij even het toilet mocht gebruiken. Het was duidelijk wat hij wilde. Ik had geen bezwaar. Toen hij definitief vertrokken was dacht ik: ‘Mooi zo, dan ga ik in Amsterdam niet eerst naar de sauna, maar meteen naar mam in Bilthoven.’

17 mei 1971

Mooiste weer van de wereld.

Er liggen enkele Hollandse oorlogsschepen in Odessa, waar de ambassadeur, A Tammenoms Bakker, naartoe is. Ook is er een

Van Gogh tentoonstelling in Moskou. We doen dus toch wel wat.

10:05 uur Aeroflot, flight 229

Olga Chechotkina vertelde dat we in 1957 samen ook het eiland Buru hadden bezocht tijdens de reis met Sukarno door Oost-Indonesië. Dat was me ontgaan. Het is nu het concentratiekampeiland van het Suharto-regime.

Deze Sovjet-machines zijn even lullig pressurized als een vooroorlogse DC 3.

Casper van den Wall Bake is naar een kibbutz in Israel vertrokken. Wanneer zal ik Peter zien?


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums