Memoires 1970-1971

[p. 25]

Amsterdam

27 juni 1970

Peter was duidelijk heel erg blij dat ik heelhuids terug was. Hij had zelf allerlei problemen en een moment gehad van ‘in-de-gracht-te-willen-springen.’ Er was een ontmoeting met een organist uit St. Louis geweest. Ik ging bij thuiskomst aan de vleugel zitten met Chopin.

Henk Hofland heeft als H.W.S. Wüster in Hollands Maandblad zijn Tegels Lichten gepubliceerd.³¹ Het lijkt nergens op. Ik zou door de Indonesische staatsman in Pompeï (13 juni 1956) zijn ‘betoverd’. Henk zegt er geen ander woord dan ‘betoverd’ voor te kunnen vinden. ‘Zo hoorde hij o.a. van de politieke moeilijkheden en hij (ik dus) besloot om in te grijpen.’ Om te beginnen licht Hofland helemaal geen tegels, want hij is permanent te lui geweest om ooit iets serieus aan de Nieuw-Guinea-zaak, Indonesië of Sukarno te doen. Ten tweede: wat hij hier in zijn Tegels Lichten ten aanzien van mij debiteert is het zelfde oppervlakkige en meestal onware geklets dat O.G. Roeder heeft gedaan ten aanzien van de geschiedenis van Indonesië of Sukarno.

Ik moet zelfs een gevoel van medelijden onderdrukken, wanneer ik zie hoe Hofland op uiterst simplistische wijze - geïllustreerd met paarden die grazen in het gras - even in vierhonderd woorden vertelt, wat mij zou hebben gemotiveerd, en hoe mijn handel en wandel inzake Nieuw-Guinea zou zijn geweest. Ik schrijf verward en ‘zinnen, alinea's en hoofstukken van zeldzaam kromme constructie.’ Ik woon al twaalf jaar in Amerika en ik wil graag aannemen dat dit het hanteren van zuiver Nederlands niet ten goede komt. Het is echter volkomen onwaar - en Hofland kon dit weten - dat ik in Pompeï besloot in te grijpen. In Pompeï besloot ik mijn huiswerk ten aanzien van Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea beter te gaan doen. Ik reisde naar Jakarta o.a. voor de krant van Hofland. En pas na ter plekke een onderzoek te hebben ingesteld besloot ik in 1957

31 Tegels Lichten, Hoflands boek over Nieuw-Guinea en Nederland zou een standaardwerkje worden, althans voor enige tijd. Want Hoflands ingrediënten, waaruit zijn opinies in die zaak waren opgebouwd, misten iedere basiskennis en geïnformeerdheid over dit gecompliceerde onderwerp.

[p. 26]

inderdaad in te grijpen omdat zijn krant en het Vaderland en de Nieuwe Rotterdamse Courant mijn artikelen en analyses over de Nieuw-Guinea-affaire niet wensten op te nemen. Hofland kletst al jaren over deze onderwerpen vanuit zijn redactiebureel aan de Nieuwezijds in Amsterdam en weet eigenlijk niet waarover hij praat.

Ik ben eens gaan nakijken wat er alzo in mijn afwezigheid over Bung Karno is gepubliceerd. Mijn haren rijzen te berge. Joris van den Berg meldde in de Volkskrant dat de concoction van Ton Neelissen, waar hij zo zijn best op had gedaan, ‘ondermaats’ was geweest. Ton kennende wil ik het graag geloven. In Ten Geleide schreef hetzelfde blad dat filosoferen of Sukarno ‘een held’ van Indonesië was geweest of niet van weinig belang was. ‘Vooral niet, als men bedenkt dat het antwoord op deze vraag zou moeten worden geformuleerd door een bewind (van Suharto dus) dat de eigen heldenfeiten in de Indonesische geschiedenis nog waar moet maken (...).’ Welke absolute idioot schreef die onzin? Het Suharto-bewind zal nooit meer in de geschiedenis de slachting van 800.000 of één miljoen medeburgers ongedaan kunnen maken. De Volkskrant weet dat ook. Maar hun verslaggevers moeten visa voor Indonesië krijgen, en degenen die in Den Haag de dienst uit maken (en Suharto en zijn kliek tegen de klippen op financieren) zouden de waarheid in de Volkskrant niet in dank afnemen. De betrokken journalist laat liever de gedachte aan zijn baantje prevaleren boven het naar waarheid inlichten van de lezers. Einde vicieuze cirkel. Begin desinformatie, en permanente desinformatie. Dus het uiteindelijk resultaat van een verwrongen en niet in overeenstemming met de werkelijkheid komend verhaal staat van te voren vast. Collega Hans Beynon, die volgens bovenstaand recept, al jaren foetsie speelt met de oppositie en generaals in Jakarta werd gevraagd een ‘orbitury’ in de Volkskrant te produceren over de diep gehate vijand van die generaals: Sukarno.³² Bung Karno was een groot mens, maar dan volgt de onzinnige vraagstelling: ‘Heeft de historie “boeng” Karno gemaakt of heeft hij de historie mede beïnvloed?’ Hans was een medestudent op Nijenrode en de bestudering van de geschiedenis of hoe historie zich voltrekt stond bepaald niet bovenaan de Nijenrode-lijst van dringende onderwerpen. Hij zwamt maar wat in de ruimte. Cicero was al van mening dat de eerste ‘wet’ van de historicus zou moeten zijn: ‘That he never dare utter an untruth. The second is, that he shall suppress nothing that is true. Moreover, there

32 De Volkskrant, 22 juni 1970.

[p. 27]

shall be no suspicion of partiality in his writing, or of malice.’ Beynon had langzamerhand moeten weten dat alle politici in de wereld op de wip zitten tussen ‘the so called forces of history, that are beyond their control’ en eigen brein, dus de beïnvloeding ervan.³³ Beynon schreef over Sukarno zonder over ware feiten inzake deze man te beschikken, dus wat hij uiteindelijk produceerde was grotendeels onwaar. (Ik klink welhaast als Multatuli in de Max Havelaar).

Om nog een passage van Beynon onder de loupe te nemen. Hij had de stoutmoedigheid om bijvoorbeeld te schrijven: ‘Voor de kring van getrouwen en van zijn medestrijders in de koloniale periode en de daaropvolgende revolutie en onafhankelijkheid, was Sukarno echter nimmer een uniek denker, noch een persoonlijkheid die aan het theoretisch denken een nuchter en geschematiseerd plan ter verwezelijking van die gedachten ten grondslag legde.’ Moet je even nagaan. In de twintiger jaren ‘zag’ Sukarno al de uiteindelijke vrijheid van land en volk van Indonesië. Hij werd voor die visie elfenhalf jaar opgesloten en verbannen. Hij concipieerde de Pantjasila, de vijf grondbeginselen van de Indonesische staat, die zelfs door zijn coupopvolgers van het leger zijn gehandhaafd. In 1955 riep hij in Bandung de leiders van de Afro-Aziatische wereld bijeen om gestalte te geven aan zijn zorgvuldig overwogen conceptie om naast de westerse en communistische machtsblokken een derde nietgebonden blok van Aziatische, Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse landen te vormen als tegenwicht van de in koude oorlog verwikkelde geïndustrialiseerde landen. Maar Sukarno kon niet denken! Sukarno kon niet concipiëren, aldus een meneer vanachter zijn bureau in een Amsterdams redactielokaal. Straks wordt het fabeltje nog ‘waarheid’ ook.

Elseviers deed verder niets aan Sukarno, behalve een stukje van B. Sluimers van Antara onder de titel: ondergang van een afgod.³⁴ Sluimers is dermate grondig overgestapt naar de generaals en Adam Malik dat zijn geklets verder kan worden overgeslagen. Paul van 't Veer kwam met een veel beter artikeltje. Dat wil zeggen, hij somde Sukarno's verdiensten in drie punten op en sloeg daarbij zoveel over dat je uiteindelijk van zijn stukje niet wijzer werd. Professor Ernst Utrecht schreef zowel in het Algemeen Handelsblad als in Vrij Nederland op 27 juni hetzelfde artikel, dat ongetwijfeld het best geïnformeerde stuk was wat

33 Wanneer ik deze passage in 1990 in Johannesburg opneem komen twee schitterende voorbeelden in mijn hoofd op, namelijk hoe Mikhail Gorbachev en F.W. de Klerk, op dit moment twee politici zijn die op genoemde ‘wip’ zitten.

34 Elseviers, 24 juni 1970.

[p. 28]

er die dagen in de pers van de voormalige koloniale mogendheid is verschenen. Heb me groen en paars geërgerd. Geen hond neemt het werkelijk voor Sukarno op. Ze praten over Bung Karno, zoals de derde violist van het Bossche symfonieorkest zich uitlaat over het genie van Gustav Mahler of Claude Debussy. Zo is het precies.

Opmerkelijk was ook een brief van ambassadeur Robert Komer, nu werkzaam voor de Rand Corporation, die kennelijk graag wilde weten of Luns zijn leugens over de Kennedy's langzamerhand had ingetrokken.³⁵ Tot een dergelijke ruiterlijke eerlijkheid is meneer Luns immers niet in staat.

35 Zie bijlage 1.

28 juni 1970

Er is sprake van een bezoek van Suharto aan Nederland. Dat zal prins Bernhard er bij oud-adjudant en nu premier van Nederland, Piet de Jong, doorgedrukt hebben. Piet is gewend van het koninklijk huis orders te krijgen. Mevrouw Marga Klompé is ook al in Jakarta geweest. Weet zij veel. Wim Wertheim reageerde: ‘Laat Suharto maar komen. We zullen na de vakantie acties organiseren.’

Was met Peter op het strand. Probeerde hem met een uit de duim gezogen verhaal over een ontmoeting met Renaud Verley in Tokio jaloers te maken. Hielp natuurlijk niets.

29 juni 1970

Gisteren gezellig met mam in de Taveerne gaan eten.

Ik heb 24 uur nagedacht over Henk Hofland, die me in Hollands Maandblad ook nog even neerzette als een ‘ongeneselijke recidivist.’ Nu weet ik wel dat dit woord enerzijds betekent dat een voor een misdaad veroordeeld persoon, die misdaad steeds weer herhaalt, terwijl anderzijds het ook kan betekenen dat een persoon steeds in dezelfde fout vervalt. In die zin kan, op de keper beschouwd, ieder mens voor recidivist worden uitgemaakt. Vandaar dus dat deze ‘titel’ doorgaans wordt geassocieerd met ‘misdaad’. Ik verdom het me door Hofland in die zin in een publicatie te laten omschrijven. Ik besprak het voorval met mam. ‘Je weet het, ik heb die man nooit gemogen,’ zei ze.³⁶ Na overleg met Wim Klinkenberg, van het bestuur van de nvj, heb ik een klacht ingediend bij de Raad voor de Journalistiek. Schreef eveneens aan de man die Hollands Maandblad runt, K.L. Poll, en vervolgens aan Henk Hofland zelf, alias H.W.S. Wü-

36 Ik bracht Hofland al in 1947 van Nijenrode mee naar De Horst. Zie Memoires 1925-1953.

[p. 29]

ster. Ik tekende bezwaar aan tegen het feit dat ik het woord recidivist in mijn verband ‘te onpas’ gebruikt vond en dat ik daarom een klacht had ingediend bij de Raad voor de Journalistiek.

De Telegraaf publiceert een bericht: strijd tussen sukarno's weduwen. Het gaat erom wie de ‘officiële weduwe’ van Bung Karno is. Zijn derde weduwe, Ibu Hartini - van wie ik altijd denk dat hij het dichtst bij haar stond - zegt terecht dat zij de enige vrouw is van wie Sukarno nooit is gescheiden. Dewi heeft kans gezien samen met Adam Malik een persconferentie te beleggen, waarin wereldkundig werd gemaakt dat de aanvraag, die zij indertijd uit Tokio aan Malik meegaf, ‘een tijdelijke echtscheiding’ zou hebben betroffen. Dewi blijft een poesje om met zijden handschoenen aan te pakken. Ze knokt als een tijgerin.

Eva met de reportage van Ageeth Scherphuis over Dewi is verschenen. Heb Dewi een exemplaar per luchtpost toegezonden.³⁷

Kwam mijn oude vriend Erwin Aschmoneit tegen. Hij woont en werkt momenteel in Niger. Zijn ouders houden mij nog altijd verantwoordelijk voor zijn homoseksualiteit. Het zal me worst wezen. Erwin werd al vanwege homoseksualiteit van de officiersopleiding getrapt voor ik hem ooit had ontmoet. Weer zoiets. Zij bleven hem vragen waarom hij niet huwde. Hij had Peter op het dok gezien: ‘Dat is een jongen waar je naast grijpt,’ verzekerde hij mij. Ging er maar niet op in. Erwin is een stranger geworden.

37 Eva, nr. 27, 4 juli 1970.

30 juni 1970

Professor Tenhaeff heeft Croiset gevraagd hoe het kwam dat hij pertinent volhield dat Sukarno niet zou overlijden, terwijl enkele dagen later dit toch gebeurde. ‘Dat wist ik ook wel, maar je weet toch dat ik zoiets nooit zeg,’ antwoordde Croiset. Ik was zeer verbaasd. ‘Zo'n brave jongen is Croiset dus ook weer niet,’ zei Ton Neelissen later, tegen wie Croiset hetzelfde had gezegd.

Het bestuur van de nvj zal een protest sturen naar de Indonesische ambassade in Den Haag vanwege de weigering van die zijde mij als journalist een visum te verstrekken. Ik schreef plaatsvervangend ambassadeur Z.A. Samil een briefje dat ik het walgelijk vond dat het staatsportret van Bung Karno uit de mottenballen was gehaald toen Nederlanders het condoleanceregis-

[p. 30]

ter kwamen tekenen, zoals ik had gezien op de foto's toen premier Piet de Jong dit deed.

Meneer Suharto heeft er weer eens vrolijk op los gelogen en een andere Duitser dan meneer Roeder, de verslaggever Karl Robert Pfeffer van het Hamburgse Der Spiegel, heeft zich op de mouw laten spelden dat er in Indonesië ‘maar’ 58.000 politieke gevangenen zouden zijn.³⁸ Op een vraag van de man uit Hamburg (nadat Suharto zelf had gezegd dat de harde kern van de pki uit 300.000 man had bestaan) waarom het dan niet voldoende was geweest, toen er 200.000 personen ‘von Mob ermordet wurden’, een einde aan het bloedbad te maken, verklaarde de glimlachende generaal met een stalen gezicht dat de pki in 1948 (Madioen) en in 1965 met geweld een coup had willen plegen: ‘Und das Volk ließ sich das nicht gefallen.’ Suharto zei werkelijk ‘das Volk’, terwijl hij in realiteit ijzervreter Sarwo Edhie en zijn para's erop uitzond om een slachtig onder datzelfde volk aan te richten. Wanneer de ‘harde kern van de pki’ inderdaad 300.000 had bedragen, waarom liet Suharto dan een miljoen mensen vermoorden? Wilde hij het zekere voor het onzekere nemen en keek hij niet op een boertje meer of minder? Zulke onkundige publicaties onder de vlag van verondersteld gezaghebbende media maken me misselijk.

De heer Helder van de Raad voor de Journalistiek belt op. Hij zegt dat hij denkt dat Henk Hofland het woord recidivist ‘in de medische zin van het woord’ zou hebben gebruikt.

‘Nonsens,’ zei ik, ‘ik wil dat hij die zinsnede intrekt.’

Dit is 1970. In San Diego, Californië is soldaat James Wallace (23), student aan San Diego State College en reservist bij de Mariniers, tot eenentwintig dagen hard labor, terugzetting in rang en betaling van zestig dollar veroordeeld, omdat hij zijn lange haar weigerde te laten afknippen. Niet minder dan eenentwintig Amerikaanse militairen wachten op berechting voor soortgelijke overtredingen.

Roerende passages in de Etudes Symphoniques van Schumann. De geringste trilling van dit soort verschuift mijn gedachten naar Peter.

38 Der Spiegel, nr. 27/1970.

1 juli 1970

Mevrouw Warnock uit Buffalo, Wyoming, een weduwe, heeft na eindeloze omzwervingen vanuit Indo-China, via de Vietcong-delegatie in Parijs, de bijbel van haar gesneuvelde zoon Larry (20) teruggekregen. Er lag namelijk een briefje in van Larry aan zijn meisje Thelma dat hij verwachtte te sneuvelen en

[p. 31]

dat hij hoopte dat zij zijn bijbel zou bewaren. De Vietcong-guerrilla's hebben die wens dus in vervulling doen gaan. Zou het omgekeerde zijn gebeurd?

Dewi's paspoort is in Jakarta ingenomen. Nu mag zij toch het land niet uit, Malik of geen Malik. Zij moet verantwoording afleggen over de verdwijning van 250 miljoen roepia's. Ernst Utrecht belde om er aan te herinneren dat hij had geadviseerd niet naar Indonesië te gaan. Zij onderschatten Dewi. Zij laat zich niet zomaar een oor aannaaien. Ze komt er op een of andere manier wel weer uit. Zou ze nu huisarrest hebben? Want indien zij haar gaan isoleren, zoals ze met Bapak hebben gedaan, God knows how long it will take. Die basterds daar zijn tot alles in staat. Ook Cor Meijer van Bosch & Keuning belde ongerust te zijn over Dewi.

John Kotora (20) moest voor de door Nixon voortgezette oorlog in Vietnam - door het Congres nimmer bekrachtigd, laat staan verklaard - zijn dienstplicht vervullen en naar Vietnam gezonden. Een jaar later verongelukte de helikopter waar hij in zat boven de jungle. Hij kwam in een ziekenhuis in Tokio terecht, waar hij op 3 mei 1970 is overleden. Zijn ouders schreven honderdveertien brieven naar hun zoon in het militaire hospitaal in Japan, maar ze werden nooit bij John bezorgd, zodat ze nu weer ongeopend bij de ouders terug zijn. Je hart breekt bij het lezen van een dergelijk drama. Eén zo'n verhaal is voor mij voldoende om totaal tegen de oorlog in Vietnam te zijn. De kranten staan vol van dergelijke verschrikkelijkheden.

2 juli 1970

Ik tekende bij notaris N.M. Posch de stukken voor een hypotheek van 25.000 gulden op Amerbos 205. Het laatste wat je te doen staat is dood te gaan teneinde iedereen te conveniëren.

Ik bezocht mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn. Iedere zes maanden dat ik haar terug zie lijkt haar rug iets meer gebogen te zijn - precies zoals ik me haar bejaarde moeder van vroeger herinner - en lijkt haar gezicht weer gerimpelder. Maar haar geest is even scherp en ze is als altijd bij de pinken. Zij was er tegen dat ik Dewi als vriendin beschouwde en misschien een boek met mevrouw Sukarno zou schrijven. Ze adviseerde geen enkele verbintenis met haar aan te gaan, want een jonge vrouw trouwde niet op haar negentiende jaar ‘met die gekke oude kerel’. Dat sloeg op mijn vriend Sukarno. Ze zei vooral bezorgd te zijn om mijn naam, in het bijzonder als journalist.

In juni had zij in Spanje een berg beklommen en daarbij moei-

[p. 32]

lijkheden met haar hart opgelopen. Maar nu ging het veel beter. We bespraken veel onderwerpen, ook de studentenonlusten in Amerika, maar toch verliet ik haar met een gevoel van teleurstelling.

Between the conception
And the creation
Between the emotion
And the reponse
Falls the shadow. -

T.S. Eliot

3 juli 1970

Gisteravond kreeg ik opeens een ingeving om Dewi in Jakarta te bellen. Had haar in drie minuten. Ik zoog uit mijn duim, voornamelijk bestemd voor de afluisteraars van Suharto, dat ik overwoog alle tapes die ze met mij over de corruptie in Jakarta had gemaakt te publiceren. Ze bleef even stil, maar begreep de list ogenblikkelijk en zei: ‘Very thoughtful of you, but not now.’ Ik vroeg vervolgens, ook uit de duim gezogen, of zij het telegram van Bernard Krisher van Newsweek uit Tokio had ontvangen opdat de intelligence idiots zich zouden realiseren dat Newsweek de zaak op de voet volgde. ‘Nothing, I received absolutely nothing,’ zei Dewi, ‘I got one single letter, because I happened to be in the garden and the delivery man handed it to me personally.’ Vreemd verhaal. ‘So far we are allright,’ zei ze, ‘everything is in order.’

De Volkskrant en Trouw hebben het bericht geplaatst dat de nvj bij de Indonesische ambassade protesteerde omdat mij geen visum was gegeven. De Telegraaf en het Algemeen Dagblad berichten natuurlijk niets. De andere normale kranten als nrc, Algemeen Handelsblad en Het Vrije Volk hadden het bericht vanavond ook. Mr. A.E. van Rantwijk zendt me nu ook een kopie van de brief, die hij namens de nvj op 1 juli 1970 aan de plaatsvervangend ambassadeur Z.A. Samil richtte.

Professor Ernst Utrecht kwam naar Amerbos omdat hij via zijn bronnen in Jakarta details over de laatste weken daar had gehoord. Hij sprak over Bapaks begrafenis en kreeg opnieuw tranen in zijn ogen. Toen een vriendin van Sukarno naar diens opgebaarde stoffelijk overschot kwam kijken voegde Dewi haar toe: ‘Why did you speak bad of Bapak, you do not belong here.’ Dit zou in Kompas hebben gestaan.³⁹ Wanneer Dewi dit inderdaad heeft gezegd, heeft zij zich allerminst gedragen, zoals

39 Dit was dus de krant van Katoppo, die ook in Amsterdam bij mij poolshoogte was komen nemen.

[p. 33]

Bung Karno dat graag zou hebben gezien. Hij zou gewild hebben dat al zijn vrouwen zich rond zijn baar verzoenden uit affectie voor hem. Ook had hij gehoord dat men in Jakarta toch op Dewi loert en een hoge officier zou reeds hebben gezegd: ‘If the time is ripe we will close the cage.’

4 juli 1970

De journalist Bolk van het Algemeen Handelsblad ontdekte dat Z.A. Samil van de Indonesische ambassade gewoon tegen de pers zei dat hij geen brief van de nvj met een protest over mijn visum had ontvangen. Ik belde Van Rantwijk die onmiddellijk nog een aangetekend exemplaar heeft gestuurd. Intussen schrijft P. van Gastel in het driekolomsartikel dewi en de generaals in de nrc dat het Indonesische regime er niet van houdt ‘dat in het buitenland mensen voorkomen, die uitgesproken negatieve commentaren schrijven, zoals een Indonesische staatsburger, mr. Ernst Utrecht, wiens Indonesische pas is ingetrokken, of een Nederlandse journalist, Willem Oltmans, aan wie geen visum wordt verstrekt. Jakarta heeft liever dat ze stil zijn.’⁴⁰

Opnieuw zegt de fractievoorzitter van de kvp, mr. W.K.N. Schmelzer, dat er geen enkele aanleiding bestaat om een onderzoek te laten instellen naar de kwestie Nieuw-Guinea en de zogenaamde Amerikaanse toezeggingen waar partijgenoot Luns over blijft bazelen. Roomsen onder een paraplu.

40 nrc, 4 juli 1970.

5 juli 1970

Ambassadeur dr. Zairin Zain en zijn vrouw Emily kwamen naar Amerbos. Wim Klinkenberg en Ernst Utrecht voegden zich bij ons. De consensus was niet proberen te voorkomen dat Suharto naar Nederland kwam, maar hem juist binnenhalen en dan te confronteren met demonstraties liefst compleet met rookbommen. Men vond dit de meest effectieve manier om meneer Suharto een vernederend figuur te laten slaan. Dr. Zain was er van overtuigd dat ik, was ik in Jakarta terechtgekomen, gearresteerd en uitvoerig zou zijn verhoord. Utrecht was het hier mee oneens. Klinkenberg meende dat er veel meer ingespeeld diende te worden op de politieke oppositie in Indonesië. Terwijl we in gesprek waren belde Peter. Emily Zain begreep mijn emotie en merkte op: ‘Ik ben ook jong geweest!’ Ernst Utrecht wees me er op dat hoe meer ik met Dewi in contact bleef zolang ze in Jakarta was, hoe groter haar moeilijkheden met de Indonesische autoriteiten zouden worden. Dr. Zain: ‘Ze zullen haar net zolang verhoren en isoleren tot zij kapot is.’

[p. 34]

De Telegraaf, als leidende pro-Suharto krant in het lieve vaderland, heeft een pagina gewijd aan het door het slijk halen van Sukarno ‘en diens kijvende vrouwen (...).’⁴¹ Auteur van dit meesterwerk? Natuurlijk ‘Indonesië-specialist’ Frank de Jong. De kop luidde: ‘Problemen rond Sukarno's huwelijk in zevenvoud’. Waarom niet achtvoud? En ‘Miljoenendans in Jakarta.’ Een canard dus. Sukarno had geen miljoenen, hij had helemaal niets. Er waren dus ook geen miljoenen te verdelen, laat staan rond miljoenen te dansen.⁴² Daarnaast zag De Jong kans nog extra drek te scheppen door de pagina op te sieren met een stuk van Lambert van Beers, die erop uit was gestuurd om de nachtclubmeisjes met wie Dewi zou hebben samengewerkt te interviewen. Eigenlijk heb ik met Dewi nog nooit een woord over haar verleden gewisseld. Ik aanvaard haar voor wat zij nu is, niet voor wat zij mag zijn geweest.

Egbert Kunst is zo vriendelijk mij nog een aantal knipsels over Dewi en Sukarno uit Tokio toe te zenden. Ik verbaas me vooral over een editorial in The New York Times dat ik gemist heb, omdat ik op 22 juni in Japan was. De kop was ‘Prodigal Father. He deserves remembrance as the Father of his country.’ Maar dan. Sukarno zou zich hebben verloren ‘in an orgy of international misadventures and domestic extravagance’. Wat een onzin. Hij bouwde juist de nationale eenheid en voerde een lingua franca voor Indonesië in. Hij herenigde Nieuw-Guinea met de rest van de voormalige Nederlands-Indische-taart. Het geamputeerde laatste eiland van de Nederlands-Indische archipel werd met succes er weer aangezet. Hij was de grondlegger van de Beweging van nietgebonden landen, die voor het eerst in 1955 in Bandung bijeenkwam. Zoals Indira Gandhi ook op 20 juni nog onderstreepte: Sukarno heeft een niet meer weg te denken rol gespeeld bij het organiseren van de ontwikkelingslanden van de derde wereld in een politiek blok. Zijn enige bakzeil haalde hij in de kwestie Maleisië, een politiek die in essentie de juiste was, maar die uiteindelijk falikant zou mislukken, omdat de verdeeldheid in eigen gelederen niet meer viel te overbruggen. Vanuit Washington was er vijf jaar intensief aan gesleuteld om tussen Indonesische militairen onderling tweestrijd te veroorzaken. Ik heb deze activiteiten van de diverse schuinsmarcheerders immers uitvoerig beschreven. Njoto van de pki had voor mij dan ook onherroepelijk gelijk toen hij na 30 sep-

41 De Telegraaf, 1 juli 1970.

42 De Jong voerde een privé-oorlogje tegen Dewi inspelend op zijn publiek. Als journalist kan je natuurlijk proberen informatie te geven, die werkelijk en waar is, of je kunt bij de Telegraaf gaan zitten en smeerlapperij laten circuleren.

[p. 35]

tember 1965 verklaarde dat Indonesië met een interne legeraffaire had te maken en niet met een pki-coup. Maar ja, wanneer The New York Times, de wellicht meest gezaghebbende krant in de wereld, geen kans ziet de zaken weer te geven zoals ze zijn geweest, wat moet de rest dan?

De Times heeft het verder over Bung Karno's ‘oratorical excesses, however incomprehensible for the Western mind’. Ik geloof te mogen zeggen dat ik sedert 1925 over een Westerse mind heb beschikt. Sukarno was voor mij absoluut niet incomprehensible. Integendeel. Maar ik had de moeite genomen om in 1956 naar Indonesië te gaan en naar hem te luisteren en te proberen te begrijpen hoe hij politiek dacht en leidinggaf.⁴³ Niet zoals Bernard Kalb, die weliswaar ook een aantal jaren in Jakarta verbleef als correspondent van The New York Times, maar in 1957-1958 niets beters wist te rapporteren dan dat Bung Karno's ‘geleide democratie’-concept slechts een poging was Indonesië naar een verkapt communisme toe te leiden. Dat de cia in 1958 al een eerste serieuze couppoging deed tegen Sukarno via de zogenaamde Sumatraanse opstand en andere buitengewesten vond zijn oorsprong in dergelijke totaal niet ter zake doende analyses van Amerikanen - zoals van Bernard Kalb - die moord en brand riepen omdat ze bang waren dat Indonesië in het communistische kamp terecht zou komen.

43 Zoals in voorgaande delen van Memoires uitvoerig uiteengezet.

6 juli 1970

Nu is die brave prins Sihanouk van Cambodja door de in Pnom Penh geïnstalleerde verraderskliek van Lon Nol nota bene in absentia ter dood veroordeeld - want Sihanouk zit in Peking - omdat hij hoogverraad zou hebben gepleegd. Het is natuurlijk precies andersom. Lon Nol pleegde hoogverraad door zich beschikbaar te stellen als werktuig van de cia, zoals Suharto dit in Jakarta heeft gedaan. En Lon Nol haalt Sihanouk door het slijk, zoals Suharto dit met Bung Karno deed. Een kind kan de was doen.

‘Het leven bestaat uit morele of materiële zwijnerij. Wat doorgaat voor liefde is vaak een combinatie daarvan. En dat allemaal om op een goede dag als een arme sukkel op sterven te liggen, te creperen en in de grond te worden gestopt. Om je dood te lachen!’⁴⁴

Lange haren, soit, maar ongewassen lange haren, nee.

‘Ik hoef met niemand geestelijk contact te hebben (...).’ - Léautaud (p. 89)

44 Paul Léautaud, Een Zeker Tegen-gif, Arbeiderspers, 1970.

[p. 36]

Ik vind dat een uitspraak van een stakker. Want, of je het wilt of niet, geestelijk contact zit in de schepping van al die misbaksels om ons heen gebakken. Een bij vindt ook niet in iedere bloem honing. Je moet een fijn afgestelde angel hebben.

‘Uitstekend, weer iemand voor de prullenmand,’ vind ik prima. Dat overkomt je natuurlijk dagelijks. Maar als onze vriend Léautaud Chopin ‘een aansteller’ noemt (p. 95) zal ik maar doen alsof hij die nonsens niet heeft geschreven. Dat is zijn Gerard Reve-kantje.

Léautauds slotconclusie dat hij op zijn sterfbed de zin ‘Ik betreur alles’ zal uitspreken kan hij niet menen (p. 111). Ik betreur veel, zoals tekortkomingen tegenover mijn ouders en mijn dierbaarste vrienden. Maar iemand die ‘alles’ betreurt kletst uit zijn nek of weet niet wat dankbaarheid is.

Jollenpad

Er hangt een lichte nevel over de plas. Wat eenden glijden door het water. Jammer van de kwebbelaars op het terras. Het lijkt wel of niemand meer stilte kan verdragen, terwijl dat juist het heerlijkste is wat er is. Na het dineetje bij Sam van Eeghen merkte Peter op: ‘People are around the clock selling themselves.’ Zo is het inderdaad, empty noises.

7 juli 1970

Ik aarzelde tussen naar het strand gaan of naar Bilthoven gaan. Koos voor mam. Zij heeft zelf plantjes op het graf van vader geplant. Ik zag dat ze water nodig hadden. Daarvoor zijn gieters beschikbaar op Den en Rust. Nam mam mee naar de Roskam voor een hapje. Ze zei bezorgd te zijn over Dewi, wat ik een juistere houding vond dan die van juffrouw Büringh Boekhoudt, hoe goed bedoeld ook. Mams ogen lijken fletser te worden. Er kwam een autobus binnen. Ze zei: ‘Dat zijn nu pas echt oude dametjes.’ Later dacht ik dat ik haar misschien toch te veel heb gehaast, zodat ze niet heeft kunnen genieten van het uitje. Schuldgevoelens.

Ik lees Indonesien: Analyse eines Massakers door Einar Schlereth en Batjo Daeng Bintang.⁴⁵ Er staat veel informatie in over de coup van 1965 en het daaropvolgende bloedbad. D.N. Aidit werd op op 23 november 1965 zogenaamd op de vlucht doodgeschoten. In persoonlijke opdracht van Suharto voltrok overste Jazir het vonnis en ontving uit handen van Suharto op 19 december 1965 een beloning van 100 miljoen roepias. Na de ge-

45 Einar Schlereth en Batjo Daeng Bintang Indonesien: Analyse eines Massakers. März Verlag, Frankfurt, 1970.

[p. 37]

vangenneming door de Diponegoro-divisie met Sarwo Adhie aan het hoofd spoedde Suharto zich naar de plaats waar Aidit was gepakt. Suharto riep hem ter verantwoording voor de zogenaamde pki-coup van 30 september 1965. Maar Aidit antwoordde dat hij met Suharto verder niets te maken had en dat hij zich zou verantwoorden voor het staatshoofd, president Sukarno. Hierop beval Suharto zijn executie.

Wanneer je nu in 1990, vijfentwintig jaar later, bedenkt dat diezelfde Suharto nog altijd het hoogste lied zingt in Jakarta, zegt dit toch wel erg veel van de ingekankerde passiviteit en dociliteit van het Indonesische volk im Großen und Ganzen. Al vele jaren geleden donderde maarschalk Lon Nol in Cambodja op. In de Filippijnen verdween Ferdinand Marcos, geen massamoordenaar in de klasse Suharto, maar wel een corruptor van die ‘grootte’. Maar in Indonesië duldt het ‘zachtste volk ter wereld’ nog altijd de man die een miljoen landgenoten de hoofden liet afhakken.

8 juli 1970

Keek vanmorgen toevallig op straat en zag warempel mijn vriend Jonathan Raymond dit huis lopen te zoeken. Pleasant surprise indeed. Eindelijk is hij hier. Hij heeft in Chicago rough times meegemaakt tijdens het werken met drugsverslaafden. In Amerika zijn veel mensen er van overtuigd dat de drug scene te maken heeft met een communistische samenzwering teneinde het land te ondermijnen. Jonathan heeft ook enige tijd heroïne gebruikt. Zoiets vind ik onbegrijpelijk. Hij liet tatoes aanbrengen op zijn armen waar de littekens van de injecties zaten. Op 4 juli heeft hij nog meegedaan om in Boston een Vietcongvlag te hijsen. Als hij na zijn Europese vakantie terugkeert, wil hij naar Berkeley in Californië gaan om zich aan te sluiten bij de revolutionaire studentenbeweging daar. Hij heeft al geleerd om brandbommen te maken. Er zitten in de blik van zijn ogen flitsen die me linea recta bereiken.

Poek Zumpolle en Erwin Aschmoneit kwamen op Amerbos eten en 's avonds laat zijn we met z'n vieren, Poek inbegrepen, naar het gedeelte in het Vondelpark gegaan, waar zich meestal leernichten ophouden. De aanwezigheid van een struise blonde vrouw veroorzaakte enige commotie in de gelederen van tippelaars en afrukkers onder de bosjes en heesters. Ik vind Jonathans aanwezigheid heel prettig, maar....⁴⁶ Wanneer we sa-

46 Vanaf het moment dat ik hem leerde kennen was ik sterk fysiek tot hem aangetrokken, maar om de vriendschap niet in gevaar te brengen had ik afstand bewaard, net als bij Loet Kilian.

[p. 38]

menzijn voel ik niet de trillingen, zoals ik die met Peter beleef. Het maakt me stil.

In Jakarta heeft een rotzak, kolonel Durmawel Ahmed, een zogenaamde ‘veiligheidsofficier’, bekendgemaakt dat Bung Karno nu weer wel bij de communistische staatsgreep⁴⁷ betrokken is geweest. De linkerhand van het militaire regime weet niet wat de rechter doet. Sukarno zou indertijd zijn verhoord over zijn rol om na te gaan of er gronden waren voor een rechtszaak tegen hem. Suharto en zijn mannen waren te laf om een dergelijk monsterproces door te zetten uit vrees voor een algehele opstand. Wanneer de oud-president niet zou zijn overleden, zou hij nu zijn gevraagd om zich voor een rechter te verantwoorden.

47 Wat dus geen communistische coup was geweest.

10 juli 1970

Stuttgart, Autobahn

Zonnig en warm. Vanmorgen reed ik eerst met Jonathan naar Bilthoven. We bezochten mam. Zij kwam net thuis van de winkeltjes en het was een prettig bezoek. Ze vond Jonathan met zijn lange haar (met leren band erin) op een Indiaan lijken. Nu zijn we met de top down op weg naar Santo.

Waar zou Peter zijn?

11 juli 1970

Zwarte Woud

Harisanto was lief. We hebben heel wat gediscussieerd en bij hem gelogeerd. Santo: ‘Jonathan is a whole person.’ Jonathan: ‘Santo is like velvet.’

Bergen. Naaldbomen, heerlijke lucht. Geniet met Jonathan, maar voel me bij Peter.

12 juli 1970

Männedorf, Hotel Wildenmann

We zijn bij broer Theo en Nellie.

Santo bekritiseerde Sukarno voor het eerst dat ik me kon herinneren. Hij was pas drie weken dood. Hij vroeg zich af waarom Sukarno zich in 1948 in Yogja door de Nederlanders gevangen had laten nemen, in plaats van, zoals Nasution, de guerrilla in de bergen voort te zetten. Ik herinnerde hem er aan dat Nasution al in de zestiger jaren fulltime bezig was om Bung Karno te wippen en dat ik die vergelijking dus ongelukkig vond.

[p. 39]

Generaal Ashari, ambassadeur in Tokio,⁴⁸ had documentatie over de Osaka Fair aan Santo gezonden, maar dit interesseerde hem blijkbaar niet. Ik noemde Herbert Marcuse een vage linkse intellectueel, wat hem opwond. ‘Bung Karno also read Marx and Lenin to develop his policies and strategies.’

‘Als ik eerlijk moet zijn,’ antwoordde ik, ‘lees ik die figuren niet en ik heb ze ook nooit gelezen. Verloren tijd. Lees liever wat anders.’ Een student kwam binnen, die met drie andere Duitse studenten drie maanden naar Indonesië zou gaan, gefinancierd door het ministerie van Ontwikkelingshulp. Santo nam ons later mee naar een studentenfeest waar ik zegge en schrijve tien minuten bleef. Dansen en bier. Not my cup of tea. Santo's zoontje gaat regelmatig tegenover zijn vader aan de tekentafel zitten en stelt vragen. Margaret was trouwens met haar moeder en een zoontje naar de Belgische kust. Santo is geen jota veranderd. Hij is warm, menselijk en subtiel, zoals ik me de ras-Javaan pur sang van de oude stempel ook eigenlijk altijd voorstel. Vandaag kwamen we via Titisee - wat me herinnerde aan 1936 toen ik daar als kind met mijn ouders was - in Männedorf. We dineerden buiten en raakten in vervelende discussies verwikkeld over Richard Nixon en Vietnam en over de apartheid in Zuid-Afrika. Ik vergeet het liever maar weer. Maar we hebben ook wel weer gelachen. Vanuit Zürich reden we door de Vogezen naar St. Dizier. Richards moeder was echter op het eiland voor de kust van Bretagne. Maar zijn grootmoeder en zijn blonde halfbroer François, met baardje nu, waren thuis. Het waren emotionele momenten door de dierbare herinneringen. ‘Grandmère’ herinnerde er zelf aan dat ik precies twee jaar geleden met haar kleinzoon Richard Thieuliette was langsgekomen. Toen wankelde ik in gevoelens nog tussen Richard en Peter.

Op weg naar Parijs kwamen we door een dorpje. Ik zag een kapel met een wijd open deur. Ik stopte. We gingen naar binnen en ik nam foto's. Brandde twee kaarsen. Fotografeerde Jonathan in de auto in de tuin van de kapel.⁴⁹

Tegen middernacht waren we in het vertrouwde Hotel De France et Choiseul in de rue St. Honoré. We kregen kamer 61 met het dubbele bed waar ik meestal met Peter in slaap. Die gedachte maakte me ontzettend nerveus. Daarbij kwam dat ik veel te bang was dat ik me nu eindelijk aan Jonathan zou vergrijpen. Dus ik belde naar de conciërge om hem een aparte kamer te bezorgen. Hij kreeg, vlakbij, kamer 67.

48 Hij is getrouwd met Santo's zuster.

49 Zie de fotopagina's.

[p. 40]

Ergens bij Mulhouse zat Jonathan op een gegeven moment in een singlet naast me. Er zat wel een lekker bruingebrand lijf onder, maar toch vond ik het minder geslaagd. Ik vroeg hem een poloshirt aan te doen. Een felle discussie volgde over arbeiders en het proletariaat en wie superieur en inferieur aan wie was. Bovendien kwam het er uit dat hij broer Theo niet aardig, maar zelfzuchtig en egotistical vond. Ik moest denken aan de scène in 1967 op mijn verjaardag toen Erik van der Leeden juist een lijn met Theo trok.

Jonathans lange haar waait in de wind door de open kap, en zonder de leren band om zijn hoofd komen er onontwarbare knopen in te zitten. Vind trouwens dat hij vrij veel aandacht aan zijn haar besteedt. Een beetje zoals Peter.

Wanneer ik naar zijn politieke theorieën luister, het opzetten van studentenverzetscellen tegen de oorlog in Vietnam, of het plaatsen van dynamiet bij politiebureaus, dan luister ik met zorg naar die amateuristische uiteenzettingen. Maar de overwegende conclusie is: Jonathan blijft een close friend, maar hij zit niet zo diep geworteld als ik nu gewend ben met Peter.

13 juli 1970

Parijs

Gisteravond waren we in de Deux Magots en ontmoetten Jim Cross (23) uit St. Louis, een neger die eveneens in getto's werkt. Jim sprak dan ook over: ‘My ghetto children’. Hij ging mee naar mijn kamer, prettig, geen seks. Hij kreeg werkelijk tranen in zijn ogen, toen hij over Martin Luther King sprak. Hij was naar Atlanta gevlogen om Kings begrafenis bij te wonen. Hij sprak over zijn moeder, die aan haar achtste leg bezig was, wat haar achtste huwelijk bleek te betekenen.

Nu wil ik toch wel weer alleen zijn.⁵⁰

50 Toch kwam Jonathan eerst nog mee terug naar Amerbos.

14 juli 1970

Peter kondigde in een brief aan eind juli met Philip Nasta mee naar Portugal te zullen gaan. ‘Hij wilde ook nog naar Schotland en Denemarken, maar dat zou te veel van het goede zijn.’ Hij betreurde de botsingen van de laatste tijd maar zei de driehoeksverhouding tussen Philip, hem en mij nog altijd niet te beheersen. ‘Ik begrijp je beter dan je denkt, maar dat wil nog niet zeggen dat ik er ook vaak iets naar jouw goeddunken aan kan doen. Ondanks alles, ondanks jouw en mijn machteloosheid de situatie altijd naar onze wil te zetten, ondanks alle pro-

[p. 41]

blemen, die we alles bij elkaar genomen hebben gehad, blijft er voor mij genoeg ontroerends over om te durven zeggen dat ik gewoon van je houd ook al mag dit dan de eerste keer zijn dat ik je dit op schrift zeg en dat het in deze onmogelijke zinnen vreemd in je oren zal klinken.’ Ik heb zijn brief vele malen gelezen. Nu is zijn geweten tegenover mij gesust en kan hij rustiger met Philip naar Portugal vertrekken. Ben dus weer voorlopig op ijs, maar zo hoeft het niet, dan maar weer helemaal alleen. Je houdt steeds minder waardevols om je heen over en psychiaters adviseren dan een analyse.

Een aardige brief van Howard Jones, de voormalige Amerikaanse ambassadeur in Jakarta, die het zeer moedig van Dewi vond om naar de begrafenis van Bapak te gaan. Zijn boek over Indonesië is al bij de drukker.⁵¹

Ging vanmorgen eerst naar mam in Bilthoven. Zij gaf te kennen Jonathan te veel een hippie te vinden. Theo had per telefoon uit Zwitserland iets dergelijks gezegd. Maar als ik moet kiezen tussen het Dow Chemical-volk en Jonathan, I'll take the hippies any time. Toen ik tegen 13.00 uur terugkwam sliep Jonathan nog. Was ik ook zo op mijn 26ste jaar? Later luisterden we intens naar Casals in de Bach solosonates en vervolgens naar Starker in het concert van Saint Saëns.⁵²

51 Zie bijlage 2, brief van 8 juli 1970.

52 We speelden allebei cello.

15 juli 1970

Jonathan trok verder, als een blad dat weg dwarrelt, gedragen door de speelsheid van de wind. Hij wilde naar Italië. Hij vertelde voor zijn vertrek naar Europa een soort ‘vrede’ met zijn ouders te hebben gesloten. Dit in tegenstelling tot zijn zusje Mag, die al op haar vijftiende met rijen kerels de koffer was ingedoken, jeans en laarzen droeg en zowel met mannen als vrouwen naar bed ging. Ze was ook op Cuba suikerriet gaan kappen.

Het was stil na zijn vertrek. Ik ging naar de logeerkamer. Ik durfde immers niet met hem samen te slapen. Hij had alles netjes gemaakt en de boeken die hij had gelezen lagen naast zijn bed. Zijn laatste opmerking was dat hij zich zorgen maakte over de toestand met Peter. Jonathan Raymond may God bless him.⁵³ Ik had broodjes voor hem klaar moeten maken om mee te nemen. Al zijn geld gaat op aan drugs.

‘Nu ben ik echt boos,’ zei mam door de telefoon. De recht-

53 Ben ook nu nog met hem bevriend; hij woont en werkt in Chicago als hard hat en werkt in de bouw. Zijn zoon Adam woont bij hem.

[p. 42]

bank had me bij haar gezocht in verband met het feit dat ik moet voorkomen inzake het ongeluk met de wielrijdster. Zij wilde dat die contacten met Justitie via Amerbos zouden lopen. Had niet verwacht dat dit haar zo zou verontrusten.

R.D. Laing meent: ‘We can see other people's behavior, but not their experience (...). I see you, and you see me. I see your behavior. You see my behavior. But I do not and never have and never will see your experience of me. Just as you cannot “see” my experience with you. My experience with you is not “inside” me. It is simply you, as I experience you. And I do not experience you as inside me. Similarly, I take it that you do not experience me as inside you.’⁵⁴

Laing: ‘All men are invisible to one another.’ Hoe waar, hoe waar. Mijn geest, mijn psyche is mijn ervaring.

Ik denk aan Jonathans eenzaamheid. Ik voel sterke affectie voor hem. Zijn handen voelen oersterk. Zoals hij loopt, als een kaaiwerker, een beetje zoals Frits van Eeden. Hij gaf in bed toe een vrouwelijke trek in zich te hebben. Wie niet? Maar hij slurpt helaas bij het koffiedrinken, en alhoewel ik duizendmaal vroeg dit achterwege te laten, lukte het niet. Het is een regenachtige typisch Hollandse sombere dag.

Professor Ernst Utrecht belde dat het Indonesische blad Kompas had geschreven dat ik gewoon als Dewi's agent optrad en een anti-Suharto-campagne in Nederland was begonnen. Dewi beschikte nog wel over een auto die de regering ter beschikking had gesteld, maar de stemming tegen haar was bezig toe te nemen.

54 R.D. Laing, The politics of Experience: and the Bird of Paradise. Penguin Books, London. 1967.

16 juli 1970

Schreef dr. Ruslan Abdulgani, de permanente vertegenwoordiger van Indonesië bij de vn, over alles. Had senator George McGovern geschreven om hem aan te moedigen zijn campagne tegen de waanzin in Vietnam vooral voort te zetten. Ontving via Kew-Gardens antwoord.⁵⁵

Bracht de dag door met Fred de la Bretonnière die nu een nieuwe woning en een vriendin heeft. ‘Ik kan me een relatie voorstellen, waarbij het er niet toe doet of je die als man met een andere jongen of een vrouw hebt,’ zei hij.⁵⁶ Hij is een echte sportmaniak en ski-enthousiasteling. Er gaat voor mij een in-

55 Zie bijlage 3, brief van 1 juli 1970.

56 Fred was onze vriend uit Figureform, waar hij instructeur was. Hij maakte een levensgroot schilderij van Peter.

[p. 43]

tense uitstraling van Fred uit, body and soul. Ik gooide hem op de bank. We speelden eigenlijk. ‘Ik heb nog nooit zo'n sterk wijf over me heen gehad,’ zei hij met een smile. Hij merkte laconiek op dat wanneer er geen problemen met Peter waren er wel weer in een andere sfeer moeilijkheden zouden zijn. ‘Rimpelloze relaties zijn er niet, Willem.’

Richard en Hans Geerlofs zijn in hun witte Jaguar in Marrakech, Marokko gesignaleerd en roken zich suf aan hasj. Richards grootmoeder sprak ook al over een bezoekje van die twee aan St. Dizier in hun nieuwe slee.

Heb Rein Vogels bij de klm opgebeld om te zien of Frank, de zoon van de overleden fotograaf Jan Stevens, bij de klm kon komen. Vogels was bevriend geweest met de vader maar nadat deze plotseling aan een hartaanval was overleden bekommerde geen hond zich meer om diens enige zoon.

Woonde een voorstelling van het Nederlands Danstheater bij. Flirtte met een cellist in de orkestbak, een Indische jongen.

17 juli 1970

‘Take anything and imagine its absence (...). The creative breath comes from a zone of man, where man can not descend.’

- Laing

Laing is twee jaar jonger dan ik, geboren in 1927. Ik bewonder wat hij met zijn leven heeft gedaan. Hij hield zich bezig met het schrijven van leerboeken voor scholen. Maar de onderwijzers die kinderen van vandaag wegwijs moeten maken zijn zelf niet in staat om behoorlijk te lezen. In Amerika leest immers bijna niemand meer een boek of een krant.

‘The ego is one part of the mental apparatus (...).’

- Laing, p. 42.

André Spoor probeerde me te overtuigen dat Henk Hofland het woord recidivist - in de context - niet verkeerd had gebruikt. Recidivist geeft toch, als het niet de bijgedachte aan misdaad oproept, op zijn minst een associatie met een bepaald ziektebeeld of afwijking. Ik zie absoluut niet wat ik meer aan zelfpubliciteit heb gedaan dan anderen. Als je meer onderneemt, krijg je meer publiciteit. Zelf zit Hofland al jaren op zijn gat bij zijn krant. Toen hij bij toeval op het juiste moment in Boedapest was stond hij met Mimi geportretteerd op de voorpagina van het Algemeen Handelsblad. Ik blijf het gebruik van ‘recidivist’, ook in het genoemde verband, onjuist vinden want het is gewoon onwaar en niemand weet dit beter dan Hofland zelf. Ambassadeur Zain en Emily, die zich zeer mooi had opgemaakt, kwamen 's avonds samen met Joop van Tijn en Ageeth

[p. 44]

Scherphuis eten. Joop overhandigde me een fles rosé en bloemen. Geloof dat ze het wel gezellig vonden. Zain heeft nog steeds moeite met de taal.⁵⁷ Hij was van mening dat generaal Nasution het dichtste bij de waarheid kwam over de coup van 1965, waar thans vijf scenario's over circuleren.⁵⁸

Vanmiddag zei Ralph Nijendorff, mijn nieuw Indische vriendje: ‘Was je maar van mij (...).’

Mr. A.E. van Rantwijk, secretaris van de nvj, deelt mee dat noch Carel Enkelaar, noch Ton Neelissen van de nos bereid zijn te getuigen dat minister Luns in het gesprek met hen over mijn film met de Kennedy-adviseurs, zich liet ontvallen niet te begrijpen dat ik nog in Nederland mijn brood kon verdienen. Een duidelijker verkapte manier om tegen de leiding van de nos te zeggen: waarom betalen jullie die man? was nauwelijks denkbaar en ik wilde dat de nvj me te hulp kwam tegen een minister, die op een dergelijke manier zijn macht en positie misbruikte. Bestond er nog zoiets als ‘een vrije pers’ of niet? Maar ja, Enkelaar en Neelissen lieten verstek gaan en zonder hun manmoedigheid had ik immers geen kans. Van Rantwijk dacht ook dat ik zonder de steun van mijn collega's iedere actie uit mijn hoofd kon zetten.⁵⁹

57 Dr. Zairin Zain had al jaren spraakmoeilijkheden na een hersenbloeding.

58 Helaas schreef ik de vijf scenario's niet op.

59 Brief d.d. 14 juli 1970. Zie bijlage 4.

19 juli 1970

‘Modern man is addicted to other persons, and the more addicted the less satisfied, and the more lonely (...). My need is a need to be needed, my longing a longing to be longed for (...). We have to realize that we are as deeply afraid to live and to love as we are to die.’ - R.D. Laing

Tegen Ralphie: ‘Je bent een zalig onontgonnen ventje.’ Hij sliep bij me maar ik raakte hem niet echt aan.

Antara meldt dat weer eens negen Indonesische journalisten zijn gearresteerd. Ze zouden bekend hebben lid van de pki te zijn, wat waarschijnlijk onwaar is. Ook de hoofdredacteuren van Merdeka en El Bahar, M. Yusuf en H. Udhi, zijn erbij.

Indrukwekkende film op de televisie over een non in Calcutta die 23.000 mensen uit de straten heeft gered. Macolm Muggeridge voerde de gesprekken.⁶⁰ Hij sprak zelf toch nog te veel. Interviewers kunnen het niet laten. Ze zien zichzelf zelden als het instrument om anderen tot leven te brengen. Kees van Langeraad noemde het eens: ‘Een lucifer onder de derrière van de geïnterviewde houden.’

60 Dat was dus de eerste keer dat ik Moeder Theresa zag.

[p. 45]

20 juli 1970

Vannacht was Richard-droom-nacht. Ik zei hem hoe ik over zijn houding dacht en zoende hem.

‘The thought is language.’ - Ludwig Wittgenstein

Leonardo da Vinci (1452-1519) pikte zijn modellen van straat op. Hij liep altijd naar nieuwe jongens en mannen te zoeken: ‘for the apostles, and, most difficult of all, for the head of Christ (...).’ Vrouwen wekten geen gevoelens van verlangen in hem op. Ik herken dit maar al te goed.

Was in de steam-room van de Athletic-sauna en werd na tien minuten door twee jongens bewerkt. Omdat het er donker was wist ik later niet wie van de twee de gelukkige was geweest.

Om 16:00 uur haalde ik Zairin Zain af en nam hem mee naar Amerbos. Ergens is hij nu een tragische figuur. Hij blijft moeilijk spreken, herhaalt zich en stelt vragen als: ‘Leg me het verschil tussen Henry Kissinger en Willy Brandt uit.’ Ernst Utrecht voegde zich bij ons en gaf een lang exposé.

21 juli 1970

Vandaag werd tante Coldrie Oltmans, eens bruidsmeisje bij het huwelijk van mijn ouders, in Utrecht begraven. Zij was naar Canada geëmigreerd en daar overleden. De hele familie, inbegrepen de Indische tak waartoe zij behoorde, was aanwezig. Als studente had zij samen met tante Jetty het huis op de Van Eeghenstraat 99 bewoond, gechaperonneerd door tante Cor, de zuster van grootmama. Mam had me niet willen vragen erbij te zijn, maar ik wist dat zij het wilde. Zij huilde bij het graf. Door een noodlottig ongeval tijdens haar bruidsdagen had tante Coldrie haar man verloren (als gevolg van een blindedarmoperatie). Zij kon nooit meer van een andere man houden en bleef alleen. Mam en tante Jetty leken zo oud, bleek en ontroerd. Het maakte me allerellendigst.

George de Mohrenschildt schreef weer eens vanuit Dallas, Texas. ‘People have somehow widely accepted now, that Lee Harvey Oswald did not kill Kennedy, but still the entire case went into oblivion. Who gives a damn when the country stinks of competition.’ Hij was al terug van een consulting trip in Pakistan en vroeg of ik weer spoedig kwam logeren.

22 juli 1970

Leonardo meldde al in zijn Notebooks⁶¹ ‘dat olifanten uitslui-

61 The Notebooks of Leonardo da Vinci, A Mentor Classic, The New American Library, New York 1960.

[p. 46]

tend 's nachts in afzondering uit een gevoel van schaamte paren. Voor zij zich weer bij de kudde aansluiten baden ze eerst.’ Verbazingwekkend wat men in vijftiende eeuw over deze dieren wist.

Gisteren na afloop van de begrafenis was er een persoon die mij werkelijk zocht en nodig had, en dat gaf me het bijzondere gevoel van een unieke ervaring. One person in all this Universe, looking all over for me like that: my mother.

‘We are all involved in an abortive pilgrimage, which consists of simply moving back to the state of the inorganic stone again (...).’ - Rollo May⁶²

Toon Quarles⁶³ belde: ‘Je vriendin Dewi Sukarno heeft gewoon te diep met haar poten in de kassa gezeten (...).’ Quarles leest De Telegraaf.

L'Express⁶⁴ heeft een omslagverhaal: ‘Cuba: la fin des illusions’. Geloof er niets van. Fidel reist nog altijd kriskras ‘zijn’ eiland rond in een jeep of per helikopter met slechts een tandenborstel op zak. ‘Il a un besoin physique de tenir la réalité par la main,’ rapporteert Edouard Bailby. Maar elf jaar na de glorieuze revolutie hebben 8.500.000 Cubanen de beschikking over acht lapjes vlees per maand, vijftien eieren, anderhalf pond tuinbonen, drie kilo suiker, een flesje bier, 170 gram koffie, een stuk zeep per huishouden, een tube tandpasta en een pleerol. Ga er maar even aan staan. Bailby noemt Castro ‘le grand prêtre’ van het volk, en Che Guevara ‘le martyr’. Koop je wat voor. Er zijn al 650.000 Cubanen gevlucht. Ik herinner me uit 1960 en 1961 hoeveel enthousiasme en hoop er bestond voor een ‘nieuw Cuba.’ Het moet nu een puinhoop zijn.

Da Vinci: ‘Do not reveal, if liberty is precious to you; my face is the prison of love (...).’

62 Love and Will, p. 209.

63 Zie Memoires 1925-1953.

64 L'Express, nr. 993, pp. 20-26, juli 1970.

23 juli 1970

Generaal Suharto komt op 1 september naar Nederland. Het is een bloody scandal. Er is absoluut niets wat zou kunnen worden gedaan om dit te stoppen. Ben er zeker van dat de stukken eens zullen uitwijzen dat Bernhard hierachter heeft gezeten, met de beste bedoelingen ter wereld, maar hij weet niet wat er zich werkelijk in Indonesië heeft afgespeeld. Trouwens, zijn trouw ligt eigenlijk altijd automatisch aan de militaire zijde. Hij blijft een geboren Duitse militarist.

Henk Hofland schrijft: ‘Even dacht ik nog, met een bijzonder

[p. 47]

soort fanmail te maken te hebben, maar toen las ik de brief van Mr. K. Helder, die mij uitnodigde om mij in twintigvoud te verweren, en ik begreep dat het menens was! Daarom hierbij een kopie van mijn antwoord plus een afschrift uit de dikke Van Dale. Hart. gr. Henk.’⁶⁵ Aan de heer Helder schreef hij mijn klacht bij de Raad ‘niet ernstig op te vatten en derhalve zal ik aan Uw verzoek niet voldoen. Ik raad U aan de heer Oltmans te adviseren, zijn klacht in te trekken.’

Ik antwoord dat Koenen en Endepols een andere formulering gebruiken en om kort te gaan: ik pik een dergelijke beschrijving van mij of mijn werk niet. Zeker niet van hem, omdat dit een kwaadwillige voorstelling van zaken is, en nergens op slaat. Zover is het dan nu tussen Henk en mij gekomen door zijn labbekakkerigheid.

65 Bijlage 5: uit brief van Hofland aan Raad voor de Journalistiek.

24 juli 1970

Droomde onder meer dat Immanuel Kant Japanse manuscripten voor Chinese aanzag. Waar komt zoiets vandaan? Droomde ook over Loet Kilian en een autoreis met broer Theo tijdens een weekend. Bij het wakker worden weer de somberste gedachten over Peter.

De roosjes zijn al een week prachtig gebleven.

Lees een gesprek met Konrad Lorenz. Moet toch meer materiaal in mijn dagboek bijvoegen.⁶⁶ ‘Culture is based on the equilibrium between two mechanisms: the acquisition of new data (waar ik nooit genoeg van kan krijgen) and the conservation of knowledge (language, tradition (...)).’ - Lorenz

Lorenz: ‘Loyalty to an ideal, the somewhat belligerent enthusiasm for a cause, like nationalism - if all is exaggerated you very quickly end up with a dangerous barbarian capable of splitting your skull with the clearest possible conscience.’ Lorenz wijst er ook op dat Karl Marx geen oog had voor Human instincts. Lorenz: ‘Without use of biology, one cannot understand the species.’ Dat is het natuurlijk precies. Communisme op papier klinkt plausibel, maar wat met de aard van het beestje te doen? Schreef naar Murray Fisher bij Playboy in Chicago of ik Konrad Lorenz voor ze mocht interviewen, maar het zal wel weer te hoog gegrepen zijn.

Ralphie Nijendorff belde: ‘Ik ben moe.’

‘Waarvan?’

‘Van alles.’ Hij is nu 22. Ik voel me zeer tot hem aangetrokken, maar Peter overstemt alles.

66 Het volledige gesprek met Lorenz ontbreekt helaas toch in mijn notities.

[p. 48]

De nrc meldt dat prins Bernhard op advies van zijn artsen zijn taken zal moeten gaan beperken. Was dit advies maar eerder gekomen, dan had hij zich misschien niet met die stinkende Suharto-zaak bemoeid en zich als frère et compagnon met deze meneer ingelaten.

25 juli 1970

De jeugdorganisatie van de stichting Door de Eeuwen Trouw heeft koningin Juliana een telegram gezonden om Suharto hier niet officieel te ontvangen. Niet omdat hij één miljoen landgenoten liet afslachten en verraad pleegde, maar omdat onder Suharto's commando de bevrijding van Nieuw-Guinea met parachutisten en oorlogsschepen plaatsvond. Ook menen deze jongeren dat hij ‘een dictator’ is en niet door het Huis van Oranje behoort te worden ontvangen. Het programma voor het bezoek van Suharto van 1 tot 4 september staat nog niet vast. Ernst Utrecht gaf een paginalang interview aan de Groene Amsterdammer: ‘Jakarta past dwangstelsel toe’. Die informatie had in de Telegraaf moeten staan, maar daar is alleen plaats voor Heil Suharto-verhalen.

26 juli 1970

Ralph was hier. Eigenlijk doe ik veel te zakkig tegen hem in reactie op zijn lief zijn. Hij heeft het erg moeilijk, vooral door eindeloos gelazer met zijn vader, die zijn gangen nagaat en denkt hem van de homoseksualiteit te kunnen afhouden, wat dus onzin is. Zijn ziel is momenteel ontredderd. Maar wat kan ik doen?

Probeerde gisteren Dewi te bellen. Lukte niet. Vandaag belde Emily Zain. De Zains voelen zich alleen en geïsoleerd, denk ik. Zal er naartoe gaan. Ernst Utrecht legde vanmorgen omstandig uit hoe dikwijls Dewi Sukarno zichzelf bij haar openbare uitlatingen in Jakarta tegenspreekt. Ik weet dit. Ik denk dat dit door de druk komt waaronder zij staat. En zij heeft in politieke zaken absoluut leiding nodig. Ze is slim. Maar, inderdaad, ze zigzagt te veel.

27 juli 1970

De Volkskrant meldt dat honderdduizenden mensen op weg zijn naar het graf van Bapak in Blitar ter gelegenheid van het einde van de eerste veertig dagen van rouw. Ik zal er in mijn geest bij zijn.

Emile van Konijnenburg is op Bali en zendt een kaart. Ben een beetje jaloers.

[p. 49]

28 juli 1970

Mam zei de langspeelplaat van Rosemary Brown te hebben zien liggen. Zij had geaarzeld die te kopen. Ik heb die plaat bij haar gebracht.

Utrecht denkt dat ik een visum voor Jakarta kan krijgen. Dr. Zain zegt: ‘Geen sprake van.’ Ik heb de heer Joezak van de ambassade gevraagd of attaché Imigras, mij de formulieren wil toe zenden. Luns zette zich in voor visa's voor de kro en avro voor Moskou. Dus waarom kan hij niet vragen of Indonesië mij als journalist toelaat? Aardig precedent.

C.G. Jung heeft gezegd: ‘That the serious problems of life are never solved and if it seems they have been solved, something important has been lost.’⁶⁷ Geeft me te denken.

Schreef Peters moeder een afscheidsbrief.⁶⁸ Trouwens, wie weet wat er gaat gebeuren als hij uit Portugal terugkomt.

Ik stelde professor Wertheim voor dat we 25.000 pamfletten laten drukken met ‘Suharto massamoordenaar’ erop en dat we die boven de Dam uit een vliegtuig neerlaten wanneer meneer Suharto daar met de koningin arriveert. Wertheim voorzag te veel problemen en bovendien: ‘dan maken we het voor Dewi nog moeilijker in Jakarta.’

67 Noteerde niet in welk boek van Jung dit stond; in mijn dagboek stond onder dit citaat slechts p. 309.

68 De brief zit precies zo gesloten in mijn dagboek.

29 juli 1970

Ernst Utrecht waarschuwde dat Dewi op Bali had gezegd dat ik haar had opgestookt de Open Brief aan Suharto te schrijven. Dit hadden Indonesische kranten gemeld. Ik kon mijn oren niet geloven. ‘Wie weet heeft ze Malik allang beloofd geen boek met je te zullen schrijven.’ Hij vervolgde: ‘Dewi is een vrouw van lage komaf. Ook in Parijs zal ze nooit iets anders zijn dan een dure callgirl voor de Italiaanse adel. In Indonesië wordt zij tenminste door de Maliks thuis ontvangen. Zij rijdt er in een auto rond, die door Suharto ter beschikking is gesteld. Het zal het enige land ter wereld zijn waar zij enige status heeft. Zij loopt vroeg of laat tegen een loslopende generaal aan, die dan als ambassadeur naar het buitenland wordt gezonden en dan is zij mevrouw ambassadeur. Verder zal zij niet kunnen gaan.’ Cor Meijer en ikzelf zijn het er niet mee eens.⁶⁹ Ik heb een hogere inschatting van Dewi.

69 Cor Meijer was verbonden aan Bosch & Keuning die Dewi's memoires wilden uitgeven.

[p. 50]

30 juli 1970

Het went al aardig om alleen naar het strand te gaan.

Lees Psychoanalyse en literatuur.⁷⁰ Freud meende dat homoseksualiteit haar oorsprong vond in narcisme, zodat het altijd liefde op het spiegelbeeld is. Ruitenbeek kwam tot de volgende analyse van de homoseksuele ontwikkeling. ‘Samen met het narcisme dient de vrouwelijke houding jegens de vader zich aan als een poging tot het oplossen van de niet getolereerde moorddadige en castrerende impulsen die door de jaloezie worden opgewekt. Deze blijven bestaan, maar wanneer de angst voor eigen castratie, die hierin besloten ligt, de overhand krijgt, dat wil zeggen, wanneer de mannelijke drift sterk is, doet de oorspronkelijke agressie zich weer gelden - doch ditmaal onder vermomming van actieve homoseksualiteit.’ Ruitenbeek spreekt in absolute raadselen. Als ik ooit iets niet begrepen heb dan is het dat onzinconcept van ‘castratieangst.’

Het Indonesische leger heeft alle toegangswegen tot het graf van Bung Karno tot na de nationale feestdag van 17 augustus afgesloten. Het kleine kerkhof bij Blitar is nu onbereikbaar.

Drs. R. Zijlstra (arp) heeft minister Udink van Ontwikkelingshulp schriftelijke vragen gesteld over de corruptie in Indonesië. Weer zo'n spuit elf, maar... beter laat dan nooit.

70 Hendrik M. Ruitenbeek, Psychoanalyse en literatuur, Athenaeum paperback, Polak & Van Gennep, Amsterdam 1969.

31 juli 1970

De nrc publiceert een foto waarop Dewi samen met mevrouw Widjojo, Bung Karno's zuster, op de 40ste dag na het overlijden van Bapak bloemen strooit op het graf in Blitar.

1 augustus 1970

Las veel, onder andere Yolande Jacobi over C.G. Jung. Liep een paar uur op het strand, spoedde me naar Bilthoven om aandacht aan mam te schenken en haar mee uit eten te nemen. Maar zij voelde zich niet goed en ging naar bed.

Ben naar The Boys in the Band geweest van Mart Crowley, de Nederlandse uitvoering geregisseerd door Walter Kous natuurlijk. Centrum speelde het stuk in de Kleine Komedie. Het begon met pamfletten, uitgedeeld namens het coc en bestemd voor mensen die een avondje flikkers gingen kijken. Typisch Hollands. Hollanders take themselves always too seriously. Crowley zou karikaturen van homo's en ruigpoten hebben voorgeschoteld, terwijl nichten in werkelijkheid mensen zijn ‘die eten en

[p. 51]

drinken, liefhebben en leven zoals de grote massa’. Het coc heeft een actiegroep die ‘Waakhond’ heet. Ze zijn gek. Heb nooit iets met die ‘engsters’ - uitdrukking van Wim Hoogenkamp - op gehad. Het stuk van Crowley ergerde en vond ik te veel van het goede - en daar heb ik geen pamflet van het coc voor nodig. Maar uiteindelijk overwon toch wel de humor.

2 augustus 1970

Mr. K. Helder van de Raad voor de Journalistiek zendt de tekst van Hoflands ik-doe-niet-mee-brief en vraagt voor 15 augustus een reactie. Ik schreef Helder dat ik mijn klacht tegen Hofland vanzelfsprekend handhaafde.

Bernard Krisher van Newsweek bedankt voor het telefoonnummer van Dewi in Jakarta dat ik hem toezond. ‘The upi Chief in Tokyo tells me she seems to be okay. Their Jakarta correspondent and Manila regional manager interviewed her a couple of weeks ago and she seemed in good spirits. Everyone expects her to surface in Tokyo in a few weeks. If I hear she is in any trouble, I will contact her and let you know.’⁷¹

Murray Fisher van Playboy schrijft: ‘Lorenz simply isn't enough of a name to justify that kind of showcase. And besides, we have him writing an article for us.’ Murray Fisher, Assistant Managing Editor.⁷² Yolande Jacobi, Carl Jung's favorite pupil, schreef een prachtig boek over Jungs ‘individuation’ concept.⁷³ Zij citeert La Rochefoucauld met ‘our life is a journey, a wandering in mountains with unexpected views (...). and a goal we do not know’. Ik zweer dan ook zelf bij de spreuk La vie est un pèlerinage onder ons familiewapen.⁷⁴ Zo is het precies. Rümke verdeelde het leven van de man in vijf fasen. Charlotte Bühler sprak over twee voornaamste perioden, tot 45 en na 45. Of van geboorte tot 25, van 25 tot 45, en van 45 tot 70. En dan? Ik denk dus dat de groei van het psychische gebeuren geen grenzen kent, en dat het onbewuste the sky as limit heeft.

Schopenhauer zei: ‘The first 40 years supply the text, the remaining 30 years supply the commentary. Without the commentary we are unable to understand the true sense and coherence of the text.’

‘Individuation is fundamentally a natural process immanent in every living organism (...). Everything that lives matures, machines do not,’ aldus Jacobi. Opmerkelijk vind ik dat Jung

71 Brief van 28 juli 1970.

72 Brief van eveneens 28 juli 1970.

73 Jolande Jacobi, The Way of Individuation, Harcourt, Brace & World, New York 1967.

74 Zie het fotokatern.

[p. 52]

waarschuwde voor het klakkeloos overnemen van yoga en andere vormen van oosterse mystiek en denkwijzen door westerlingen: ‘(they were) designed for totally alien psychic structures. They do not correspond to the European state of consciousness and consequently lead him not to individuation but only into error (...).’

Jung en Jacobi zien als het uiteindelijke doel van het individuation process de synthese van alle gedeeltelijke aspecten van de bewuste en onbewuste psyche. Ga er maar eens aanzitten. Individuation richt zich niet zozeer op perfectie ‘but at helping a man to become in the truest sense what he in fact is.’ Ik onderstreep vrijwel nooit, maar deze zin is voor mij een van de essentiële standpunten in mijn bestaan. ‘Not to hide behind the ideal mask,’ schrijft Jacobi, maar zijn wie je bent. Ik geloof hier totaal in. Perfectionisme, dat meestal allesbehalve tot perfectie leidt, brengt slechts neurose. Heerlijk Jungs waarschuwing: ‘Anyone who takes the safe road is as good as dead.’ (p. 119) Eigenlijk ben je je hele leven omgeven door mensen die in dit opzicht ‘dood’ zijn en al jaren geleden zijn ‘gestorven’. Een schitterend thema voor een film.

3 augustus 1970

De Telegraaf meldt op de voorpagina dat Dewi naar Hongkong vertrekt, waar zij Cindy Adams zal ontmoeten ‘die een biografie schrijft over Sukarno’.⁷⁵ Dan reist zij door naar Tokio en in september wil ze naar Jakarta teruggaan.

Jonathan is in Florence, geniet maar ergert zich aan de hordes toeristen. Hij schrijft op een kaartje: ‘Don't let those guys in the Vondelprak get you down (...). I close with the admiration I got for you only after 4 or 5 years. Salut.’

75 Ze kletsten maar wat: Cindy Adams publiceerde in 1965 een biografie van president Sukarno.

4 augustus 1970

Warempel, Han Hansen gaat in de Volkskrant uitgebreid in op de corruptie van het Suharto-regime. Deze keer is generaal Surjo de gelukkige. Als je maar lang genoeg wacht komen ze er ook hier nog wel achter waar de klepel hangt.

Een vogel poepte op mijn rug.

Was de hele dag op het strand. Liep tegen Jan Willem van Cruysen aan. Nog geen opinie. Bij Figurform wandelde Peter binnen, waar ik helemaal niet op voorbereid was. Hij was dus terug uit Portugal. Hij vertelde te hebben gedroomd dat hij in

[p. 53]

voortdurend contact met zijn vader was. ‘Als ik ga slapen roep ik hem gewoon op. Ik kwam een blauwe kamer binnen begeleid door een soort Gerard Croiset, een lange, grijze man die zijn hand uitstak en zei: “Ik ben Krishna”. Misschien krijg ik nu pas vrede met wat ik in mijn vader altijd heb gemist,’ zei hij. Hij belde me later op Amerbos en vroeg wat mijn plannen waren voor vanavond. Ik aarzelde, dacht na en zei: ‘Met jou.’

‘Dat dacht ik ook,’ antwoordde hij. Hing op en ik kreeg een huilbui. Geluk? Hysterie? Wat?

5 augustus 1970

De Indonesische autoriteiten hebben vanmorgen Dewi verhinderd naar Hongkong af te reizen. De reden was niet bekend. De Telegraaf meldde dat zij een hevige scène maakte bij de emigratiedienst op het vliegveld. Vervolgens reed zij naar de ambtswoning van Adam Malik, waar zij van generaal Tjokropranolo, hoofd van president Suharto's inlichtingendienst, te horen kreeg dat er ‘fouten’ in haar paspoort zaten. Nu meldde de Telegraaf dat Dewi 65 miljoen dollar zou hebben verduisterd, terwijl er nog een schandaaltje aan vast werd gekoppeld: een Indonesische stewardess beweerde een kind van Bung Karno te hebben. Wel ja.

Peter wilde gisteravond liever niet over de toneelschool in Maastricht praten want dat bezorgde hem toch al nachtmerries. ‘Ik ken er niemand, en je weet hoe moeilijk ik me aansluit en hoe gauw ik op mensen afknap.’ Maar een toneelcarrière staat wel vast. Kon van de weeromstuit zelf niet slapen.

6 augustus 1970

Cees Meijer belde gisterochtend al vroeg om te vragen wat het alternatief voor Suharto zou kunnen zijn. ‘Alles is beter dan deze meneer die een massamoordenaar is.’ Moest als Brugman kletsen en nu zie ik dat hij bezig was een hoofdartikel ‘Suharto’ te schrijven. Het is geen erg terzake doend verhaal geworden.

B. Sluimers was zo vriendelijk me te bellen dat Dewi en Kartika veilig in Tokio waren geland.

Heerlijke dag op het strand. ‘Wanneer Maastricht mislukt,’ zei Peter, ‘geloof ik dat ik maar een jaartje de hoer op ga.’

‘In jouw geval zal je er een bungalow aan over houden,’ antwoordde ik.

De asva-jongeren bereiden protesten tegen Suharto voor. In die kringen, zo hoorde ik nu, denkt men dat ik een dubbelspion moet zijn gezien mijn contacten ‘in hoge regionen’.

[p. 54]

Ook professor Wertheim zou hebben gezegd: ‘Willem Oltmans is een naïeve kerel.’ Tegen mij zei Wertheim: ‘Ik heb er nog een moment over nagedacht jou te vragen in ons Indonesië Comité zitting te nemen, maar ik weet dat jij een eenling bent.’ Daar had ik ook inderdaad in geen duizend jaar ‘ja’ op gezegd. Niet met mensen als Jan Pluvier in een clubje, alsjeblieft. Bovendien vliegen Wim Wertheim en professor J. Verkuyl elkaar opnieuw in de haren over de vraag of Verkuyl wist van coupplannen door generaals, zoals Wertheim heeft onthuld. Zuid-Molukkers schijnen acties voor te bereiden tegen Suharto, evenals het Comité ‘Suharto ongewenst’ en dominee Verkuyl is van mening dat Suharto hier niet kritisch moet worden benaderd.⁷⁶ Dat brengt dus een extra botsing met Wertheim mee die, net als ik, Suharto hier helemaal niet wil hebben.

76 Zie dagblad Trouw, 6 augustus 1970.

7 augustus 1970

Heb voor De Typhoon een tegenstuk geschreven om het hoofdartikel van Cees Meijer bij te slijpen.

Haalde Peter gisteravond in Oostelbeers bij Philip Nasta af.

Er kwam een koele brief van Dewi, getekend met ‘so long’ waar ik direct op heb geantwoord.⁷⁷ Ze heeft ook zes weken tussen mijn vijanden in Jakarta gezeten. Die reactie was te verwachten. Dat draait weer bij wanneer we elkaar zien. Bovendien schijnt zij daar helemaal op Adam Malik te steunen en Malik heeft misschien nog meer de pest aan mij dan Suharto.

77 Zie bijlage 6.

9 augustus 1970

Gisteravond zijn Peter en ik samen naar The Boys in the Band geweest, waarvan hij heeft genoten.

Vandaag een heerlijke dag aan zee. Veel gelezen.

10 augustus 1970

Ernst Utrecht analyseert Dewi's situatie als volgt: ‘Adam Malik is haar enige troefkaart. Om weg te komen heeft zij waarschijnlijk zekere beloften moeten afleggen. Misschien moet zij in Japan bepaalde zaken voor Indonesië in orde maken. Ook zal men duidelijk hebben gemaakt dat ze niet met jou mag omgaan. Vergeet niet, zij manipuleert jou ook. Wanneer ze je nu een koele brief schrijft is dit misschien een voorbereiding om te zeggen dat ze geen boek met je zal schrijven. Ze proberen haar in Indonesië nu een status te geven. De vraag is: kiest zij

[p. 55]

voor Indonesië of niet.’ Hij raadde aan naar haar toe te gaan in Japan.

Intussen maakte staatssecretaris generaal Alamsjah⁷⁸ bekend dat de reis van generaal Suharto naar Den Haag en Bonn zou doorgaan, ondanks de toenemende studentenrellen tegen de regering in Jakarta. Dezelfde idioten die niet wisten waarom zij door het leger werden gebruikt om tegen Bung Karno te demonstreren gaan nu de straat op om lawaai te maken tegen degenen die hen toen voor hun karretje spanden, de Suharto-kliek.

78 Betrokken bij het Verolme-Worms-Pertamina-corruptieschandaal in 1966. Zie Memoires 1966-1967.

11 augustus 1970

Gisteravond keken we naar mash op de televisie. It upsets me a great deal. Hoe haal je het in je hoofd een amusementsfilm te schrijven rond het thema van operatietafels voor in een onzinnige oorlog aan flarden geschoten militairen? Daar moet je Amerikaan voor zijn. Het effect van zo'n film veroorzaakt verder afstomping en immunisatie jegens de wrede werkelijkheid, vervlakking en ongevoeligheid. Daar geven ze dan straks in Cannes de Gouden Palm voor.

Bereikte Dewi in het Okura Hotel in Tokio. ‘Don't worry too much,’ zei ze, ‘I am fine.’ Ze adviseerde niet te veel geld aan dure telefoongesprekken uit te geven. Zij zou schrijven. Ernst Utrecht reageerde aldus: ‘Misschien is het inderdaad beter om haar in Indonesië te laten en aan het hoofd te zetten van een Foundation voor kinderen, opdat zij een status heeft. Er is maar een goede oplossing, en dat is wanneer jij met haar trouwt, maar dan is het bye, bye Peter.’

Utrecht had berichten ontvangen over troepenbewegingen van de Diponegoro- en Brawidjaja-divisies. Ook de Siliwangi-divisie was in beweging en Suharto zat op de wip. Ik belde met Wim Wertheim en vroeg hem: ‘Wat zal er gebeuren wanneer Suharto wordt gewipt, terwijl hij in Den Haag is zoals Sihanouk werd afgezet toen hij in Moskou was.’ Het verschil is natuurlijk dat de cia niet gauw zal toelaten dat hun eigen man de bons krijgt. Er was, volgens Wertheim, in Jakarta gezegd dat Suharto bereid was in Den Haag hem, Utrecht en Nicolaas Jouwe te ontmoeten. De kro zou hem om een reactie bellen. ‘Ik ben bereid Suharto in zijn gezicht te zeggen hoe ik over hem denk,’ aldus Wertheim.

B. Sluimers van Antara hield het voor mogelijk dat er tijdens

[p. 56]

het bezoek van Suharto juist door de cia zou worden meegewerkt aan een nog rechtsere coup in Jakarta en de naam van generaal Untung Sutowo werd in dit verband genoemd. Suharto's naam was langzamerhand te veel bezoedeld door het bloedbad tegen Sukarno-aanhangers en vermeende communisten.

Gerard Vermeulen van Panorama was geïnteresseerd in een portret van Suharto ten tijde van diens bezoek aan Nederland, en mogelijk wilde hij een trip naar Dewi in Tokio meefinancieren. In overleg met Sluimers schreef ik een brief aan T.K. Adhyatman, Adam Maliks assistent. Legde uit wat had geleid tot de vijandigheid tegenover hem en dat ik voorstelde een gesprek te hebben. Meer kan en wil ik niet doen. Happen ze niet, dan kunnen ze barsten. Verder had Sluimers op een feest een half uur met minister B. Udink gesproken. Deze vond dat men Indonesië niet kon vergelijken met de Griekse kolonels: ‘Want het Indonesische leger stond immers zo dicht tot de mensen (...).’ Sluimers probeerde de minister uit te leggen dat een leger dat een miljoen burgers vermoordde echt niet dicht tot het volk stond. Maar wat verwacht je van een lul als Udink? Dat zijn de ‘groten’ van Den Haag. Ik belde met Joris van den Berg of hij over het geouwehoer van Udink niet een editorial zou kunnen schrijven.

Onder druk van de publieke opinie en nieuwe studentenacties heeft generaal Suharto eindelijk een comité van ministers moeten benoemen dat statuten zal moeten opstellen voor het staatsoliebedrijf Pertamina. Brigadegeneraal Sudharmono deelde mee dat de statuten er komen ter voorkoming van ‘onregelmatigheden’. Vier jaar geleden bond ik in De Spiegel de kat de bel aan en publiceerde de corruptie van generaal Ibnu Sutuwo als president-directeur van Pertamina, en wie weet wordt er nu dan eindelijk wat aan gedaan. Toen werd ik door dezelfde studenten, die nu tegen Ibnu Sutowo demonstreren, voor rotte vis uitgemaakt.

Was in Bilthoven. Mam heeft nog steeds last van dovigheid, wat ik vreemd vind. De honden waarschuwen haar nu als de telefoon gaat of het water voor de thee kookt. Ik vind het een verontrustende en ook gevaarlijke toestand. We maakten een ritje met de kap omlaag, wat zij heerlijk vindt en haar herinnert aan het feit dat haar vader, opa Hap van der Woude, ook altijd in open auto's reed, maar dat waren dan Cadillacs. Toen ik tegen haar zei last van maagpijn te hebben, gaf ze een karakteristiek antwoord: ‘Dan eet je te vlug, of je eet te weinig.’

[p. 57]

12 augustus 1970

Generaal Suharto zal tijdens zijn bezoek aan Nederland met een delegatie uit het parlement een gesprek voeren.

In Rotterdam zijn nota bene twaalf jongeren aangehouden wegens belediging van een bevriend staatshoofd. Ze liepen met de Rode Tribune die op de voorpagina een artikel afdrukte met als kop: ‘Suharto moordenaar op staatsbezoek’, wat gewoon waar is. De overheid maakt zich volmaakt belachelijk.

Jono (Raymond) is nu in Londen, vel over been, want nu zijn reisgeld bijna op is eet hij bijna niet meer.

13 augustus 1970

Mochtar Lubis, de correspondent van Elseviers in Jakarta, produceert een romannetje over Dewi ‘op miljoenenjacht’. Geklets, want niemand beter dan zij weet dat er in Indonesië niets te halen is, laat staan dat Bung Karno miljoenen zou nalaten. Lubis schrijft nu dat men in Bangkok ook Dewi zou hebben willen tegenhouden, maar door haar resoluut optreden zij is doorgereisd. Ik betwijfel dit. Dan vervolgt hij dat Dewi in Sukarno's oor fluisterde dat zij er was en dat Bapak ook het handje van Kartika heeft vastgehouden. De ontmoeting tussen Dewi en Bapak moet een uur hebben geduurd; toen overleed Sukarno.⁷⁹

Sprak langdurig met dr. Zairin Zain. Hij noemde Anthony Dake ‘een objectief journalist.’⁸⁰ ‘Jij bent subjectief en je moet harder zijn in je journalistiek. Jij bent te zacht.’ Ik dacht met wie zou de brave Zain nu weer hebben gesproken?

Gisteravond voerde Nel Oosthout Rinoceros van Ionesco in mijn huis op, waarbij een aantal kennissen aanwezig waren, waaronder dr. Zain, Emily Zain en Harry Hagedorn van de nos.

De regering in Den Haag had de nos gevraagd speciale aandacht aan het bezoek van Suharto te schenken. Dit hield ook een exclusief gesprek in met de dictator in Jakarta. Carel Enkelaar stuurde Anthony Dake. Hij was op 21 augustus voor Indonesië geboekt. Dr. Zain vroeg zich af of niet iemand anders kon gaan en adviseerde Hagedorn meteen om met Z.A. Samil, de plaatsvervangend ambassadeur van Indonesië, te bellen. Dit gebeurde in mijn slaapkamer op de tweede etage. ‘Wie moeten we anders sturen dan die lul,’ zei Hagedorn nota bene zelf.

79 Later zou Dewi me zeggen dat Bung Karno reeds overleden was toen zij in het ziekenhuis arriveerde en dat hij dus noch haar noch Kartika meer had gezien, laat staan gesproken.

80 In 1973 zou Dake een boek over het Suharto-regime en de coup in Indonesië schrijven, In the spirit of the red banteng, wat voor zichzelf spreekt, vooral wat objectiviteit betreft.

[p. 58]

Maar vandaag zei Harry dat alles reeds door het departement van Joseph Luns en de ambassade in Jakarta was geregeld. Dake zou gaan. Ook Yusuf Ronodipuro - voor mij een oude vriend, en voor Dake een volslagen vreemde - had gezegd dat het interview kon plaatshebben.

14 augustus 1970

Emily Zain belde vanmorgen: ‘Als ik weer op de wereld kom neem ik “een dingetje” en neem ik jouw Peter (...).’

In Jakarta heeft het Komité Anti Korupsi (kak) in zoverre succes geboekt dat president Suharto hen enkele malen heeft ontvangen en daarnaast het Merdeka Paleis beschikbaar gesteld waar mensen hun klachten konden deponeren. Er is een nieuwe commissie van vier onder voorzitterschap van dr. Wilopo geïnstalleerd, die aanbevelingen zal doen. Ze zijn inderdaad met vijf punten gekomen, die de krant Sinar Harapan heeft gepubliceerd. Daarmee werd een embargo geschonden. Nu kan Suharto ‘dit nieuws’ niet meer als nieuwtje in zijn rede van 17 augustus opnemen. We weten hier eigenlijk nog maar heel weinig van wat zich aan de andere zijde van de evenaar afspeelt.

15 augustus 1970

Een hoofdartikel in de Volkskrant, suharto's bezoek, spaart de kool en de geit. Het klinkt als Hans Beynon, dan weet je het wel. ‘Zijn komst moet worden gezien als de symbolische verzoening tussen twee onafhankelijke soevereine staten, na een eeuwenlange koloniale verhouding en na jaren van strijd om die verhouding te verbreken.’ Indirect refererend aan de massaslachting door het militaire regime schrijft deze zogenaamde linkse krant voor het volk: ‘Of Suharto in de huidige omstandigheden nu wel de juiste vertegenwoordiger van het Indonesische volk is - een argument dat nog al eens wordt aangevoerd⁸¹ - gaat uitsluitend het Indonesische volk aan.’ Verwed mijn hoofd erom dat Hans Beynon de samensteller van dit stukje dubbelhartige proza is. Als verantwoordelijk redacteur voor Indonesië, met één oog altijd stevig gericht op zijn Volkskrant-pensioen en het andere op de hem bekende wensen van Buitenlandse Zaken (die hem immers van tijd tot tijd ‘gezellige’ lunches aanbieden). Dan doet het bloedbad van vier jaar eerder er immers niet meer toe? ‘De tijd is voorgoed voorbij dat wij in Nederland de vermanende, paternalistisch koloniale vinger opsteken tegen Indonesië.’ Het stond er werkelijk.

81 Dit werd dus aangevoerd door degenen, die de smeerlap Suharto niet op Soestdijk, laat staan binnen de grenzen van dit land, wilden zien, zoals ik.

[p. 59]

Aangezien mijn artikel voor Panorama over mijn bezwaren tegen het bezoek van Suharto gereed was, zond ik een kopie aan koningin Juliana. In de begeleidende brief zei ik haar ‘als Nederlander tot Nederlander’ te moeten schrijven. ‘Ik was zeer gekant tegen het bezoek van de prins aan Suharto. Maar dat nu dit arrangement van een staatsvisite aan Nederland mogelijk is geworden, waarbij uw persoonlijke prestige voor de ganse wereld aan deze vertegenwoordiger van dit illegale generaalsregime verbonden zal worden, is een walgelijke en afstotende zaak. Ik sluit mij niet aan bij protesten van links of van rechts. Mijn diepe verontwaardiging behoort mijzelf. En uit loyaliteit tegenover een instelling als het koningshuis, zoals mij deze werd bijgebracht en mij tot nu toe voor ogen heeft gestaan, heb ik gemeend u mijn gevoelens in alle oprechtheid kenbaar te moeten maken.’⁸²

82 Brief van 17 augustus 1970.

16 augustus 1970

Vanmorgen werd ik wakker en lagen Peters blonde haren op het kussen naast me. Ik keek naar zijn arm en hand vlak naast me. Verlangens, maar ik raakte hem niet aan. Zelf was ik gisteravond in het Vondelpark, stond met mijn rug tegen een boom en werd door drie kerels te grazen genomen. Het is in ieder geval een manier om aan je trekken te komen. Bij het naar huis rijden zag ik enkele mannen die bezig waren met kalk anti-Suharto-leuzen op de IJ-tunnel aan te brengen. Prima. Maar zouden ze ook weten wat ik weet van Sukarno, en nu van Suharto, en waarom Sukarno hier wel had moeten komen en Suharto niet?

Peter moet om 16:00 uur naar de Brakke Grond voor een filmauditie bij Eric Terpstra.

Las Henk Hoflands vijfde aflevering van Tegels Lichten en schreef een briefje dat ik hem best zou willen helpen zijn boek aanzienlijk te verbeteren. Maar bij nader inzien verzond ik het maar niet.

We zagen een Franse film en aten in de Cave. ‘Ik kan met niemand zo subtiel genieten als met jou,’ zei Peter. Dat is wederzijds.

Omdat minister Luns vertrouwelijke informatie aan de heer H. Algra, hoofdredacteur van de Leeuwarder Courant, had verstrekt en deze prompt had geschreven dat ik op de loonlijst van de groep-Rijkens had gestaan ben ik dus al enige tijd bezig via de Raad voor de Journalistiek deze onoorbare streek van Luns bo-

[p. 60]

ven water te krijgen. Ik schreef Luns: ‘Ik zie ernaar uit te vernemen hoe Algra c.s. zich hieruit zal weten draaien.’ Verder wees ik hem op Tegels Lichten van Hofland en zegde ik hem aan dat justice will be done. Ik zal niet rusten voor ik de onderste steen van deze schuinsmarcheerder boven heb gekregen.⁸³

83 Brief aan Luns van 16 augustus 1970.

17 augustus 1970

Dit is al vijfentwintig jaar lang Sukarno's day of triumph geweest; de dag waarop de Indonesische onafhankelijkheid werd afgekondigd. Suharto heeft in de jaarlijkse ‘troonrede’ aangekondigd dat de bestrijding van de corruptie het voornaamste probleem was voor het land. Toen hij vijf jaar geleden aan de macht kwam, zei de leugenaar en amateur-staatsman: ‘waren de voornaamste en krachtigste eisen van het Indonesische volk: de uitroeiing van de communistische partij, het terugdringen van de inflatie en de bestrijding van de corruptie.’

De uitroeiing van de pki was niet wat het Indonesische volk in 1965 eiste. Dat was uitsluitend de opdracht van Washington en de cia aan de rechtse coupgeneraals. Je moet het lef maar hebben om zoiets wanstaltigs van de kansel te prediken in naam van de massa.

Intussen meldt zelfs de Volkskrant vanmorgen dat bepaalde wijken van Jakarta tijdens het weekeinde de indruk hadden gegeven van ‘een belegerde vesting’. Dit om demonstraties van studenten te voorkomen. Militairen in jeeps en pantserwagens hadden bijvoorbeeld alle toegangswegen naar de Mentengwijk, waar Suharto woont, afgesloten. Zaterdagavond heeft de hele burgerij van Jakarta alle lichten gedoofd (gedurende een kwartier) als demonstratie tegen de corruptie. Dichter Rendra en anderen werden weer gearresteerd. En Nederland legt de rode loper uit.

Emile van Konijnenburg is bij het graf van Bapak in Blitar geweest. Ook hij had de artikelen Tegels Lichten van Hofland gelezen. Hij begreep niet dat Hofland in een boek over hem schreef zonder hem te raadplegen. Hij verwees bijvoorbeeld naar zijn bezit van correspondentie met W. Verrips, waardoor Hofland zeker niet de affaire-Verrips zou hebben gebagatelliseerd, zoals hij nu doet.⁸⁴ Het gaat Hofland helemaal niet om waarheid of feiten. Hij is gewoon te lamzakkerig om moeite te doen. Hij is eigenlijk alleen in zichzelf geïnteresseerd en het kan hem niets

84 Na de dood van Emile van Konijnenburg heb ik er bij de broer van zijn vrouw, die in het bezit kwam van Konijns uitgebreide en waardevolle archief, op aangedrongen dit voor de geschiedenis te behouden. Hij heeft het echter vernietigd.

[p. 61]

schelen of W. Verrips, die bij Sassenheim zogenaamd verongelukte, recht wordt gedaan of niet. Maar hij kende Verrips ook niet echt, zoals ik hem kende. In dat opzicht is het maar beter dat hij niet over hem schrijft. Maar als je niet weet hoe de Nieuw-Guinea-kwestie in elkaar zit, schrijf er dan niet over. Maar Hofland moet wel schrijven, want hij is in dienst van het Algemeen Handelsblad. Zo gaan deze zaken. Ik doe er niet aan mee.

18 augustus 1970

Droomde dat mijn vader op zijn begrafenis was opgestaan en de begrafenisondernemer met zijn notitieboekje in de hand vertelde dat hij nog helemaal niet was dood gegaan. Ik zag hoe hij moeite had, ten bewijze, zijn ogen open en levend te houden. Schrok er wakker van en repeteerde wat ik had ‘gezien’ om het op te kunnen schrijven.

Er zou een asva-demonstratie tegen Suharto komen. Ik hoor niets. Wim Klinkenberg noemt ze ‘sektarische amateurs’.

Mam was lief. Morgen gaan we weer samen eten. Ze vroeg bij de vpro ‘gematigd’ te zijn over Suharto. Gematigd jegens die meneer? Zij had La forêt noire en Le troisième concerto van Bastide gekocht.

Toevallig zag ik met Peter een gesprek op de kro met Mohammed Hatta. Hij zei dat uit de gevoerde processen was komen vast te staan dat de coup van 1965 een pki-affaire was. De massamoord op communisten zou nooit hebben plaatsgehad als de pki niet zou hebben aangevallen. Wat een ontstellende verklaringen. Hatta meende dat professor Wim Wertheim en de zijnen niet het recht hadden Suharto aan te vallen. De kro vroeg natuurlijk niet waarom er een miljoen mensen werden vermoord als er in Indonesië 300.000 communisten waren. Of had Suharto meteen wat niet-communistische Sukarno-aanhangers al doende laten meepikken? Hatta was blij dat Suharto naar Nederland ging en corruptie was tenslotte een erfenis van Sukarno. De Sumatraan die liegt over de Javaan.

Wanneer ik naar zulke praatjes luister begrijp ik altijd uitstekend dat Bung Karno ook niet met die man kon opschieten (net als ik).

19 augustus 1970

De Indonesische minister van Landbouw Thajib Hadiwidjaja en ambassadeur H.S. Scheltema hebben in Jakarta een overeenkomst getekend waarbij een researchprogramma wordt ontwikkeld om de Indonesische landbouw te verbeteren. Dat juich ik natuurlijk toe.

[p. 62]

In Johannesburg werden vier niet-blanke pianistjes van 12, 13, 14 en 17 jaar van een Beethoven-competitie uitgesloten. Dat is toch wel ziek.

20 augustus 1970

Haalde Peter in Utrecht af die uit Oostelbeers kwam. Hij knokte in Den Haag voor een studiebeurs om naar Maastricht te kunnen gaan. Hij was verdrietig, zoals ik hem zelden zie. De tranen liepen over zijn gezicht. Op zulke momenten voel ik me altijd zo sterk als een os. Wat me aangreep was zijn schijnbare eenzaamheid in dit gevecht. Er was niets, niets, niets wat ik kon zeggen of doen om zijn vloed van tranen te stoppen. Ik voelde me wanhopig machteloos. ‘Jij bent de enige die mij kan troosten,’ zei hij. ‘Je beseft niet hoe dierbaar je voor me bent.’ Ik adviseerde hem op zijn 25ste verjaardag vooral naar zijn moeder in Tilburg te gaan.

Vanmorgen telefoneerde ik twintig minuten met Ibu Dewi. Zij vond mijn brieven aan haar ‘kinderachtig en hysterisch.’ ‘Why do you worry so much. I will not make deals with Indonesian generals. You seem to forget, Adam Malik has also his good sides. He is the only one with an eye on public relations on behalf of Indonesia. Don't draw me into your fight with him.’ Toen ik vertelde Malik te hebben gevraagd om een gesprek reageerde zij met: ‘Keep your honour.’ Ze voegde eraan toe: ‘I do not want to have to be grateful to you, because you made peace with Malik.’ Daar had ik in de verste verte niet aan gedacht. Ik vertelde dat hier op de muren stond: ‘Death to Suharto’, waarop zij vroeg: ‘Do you think my Open Letter to him might have helped in Holland?’ Zij wilde ieder jaar een paar maanden in Jakarta doorbrengen. ‘For our book I have to collect a lot of information. It doesn't matter if we take three years. There is no deadline, like for a magazine article. The book will be sensational anyway.’ Zij ging het weekeind naar Mount Fuji.

Mijn Yale-vriend, Antonio de Almeida Santos, arriveerde. Hij moet hier dirigeren. Cristine Deutekom schijnt geweigerd te hebben onder hem te zingen in Lucia di Lammermoor. De Opera (heer Schoenmaker) liet zich niet door deze dame onder druk zetten.

In Pnom Penh heeft het generaalsregime van Lon Nol zeventien medewerkers en ministers van prins Sihanouk bij verstek - via een militair tribunaal - ter dood veroordeeld. Wat in Cambodja gebeurt, is een cia-herhaling van Indonesië. Een kopie. Ze hebben maar één scenario in Washington. Net als Suband-

[p. 63]

rio is ook Sihanouks minister van Buitenlandse Zaken Sarin Tsjihak nu ter dood veroordeeld.⁸⁵ Je moet niet denken dat er iemand bij het Handelsblad nu eens een analyse zou schrijven, en de vergelijking van het nieuwsbericht in een Indonesisch kader zetten. De meeste journalisten zijn doorgevers van berichten teneinde aan het einde van de maand de hand te kunnen ophouden. Prima, maar het heeft niets met werkelijke voorlichting te maken.

Eindelijk is in Amerika bekend geworden dat president John F. Kennedy inderdaad al in 1962, dus nog voor de beruchte inval bij de Varkensbaai, serieus schijnt te hebben overwogen Fidel Castro te laten vermoorden. Uit documenten, thans vrijgegeven door de jfk Library blijkt dat hij met gouverneur George Smathers van Florida de consequenties van het liquideren van Castro voor de rest van Latijns-Amerika heeft besproken.

De heer Jongerius van de nvj heeft met de plaatsvervangende Indonesische ambassadeur Z.A. Samil getelefoneerd en gevraagd waarom er geen antwoord was gekomen op de vraag van de nvj waarom Oltmans geen visum werd gegeven. Samil antwoordde dat hij wist dat er een antwoord was uitgegaan, hij had het zelf getekend en hij zou de zaak natrekken. Fijn beroep, diplomaat: liegen voor je regering.

Dewi reclameerde dat zij voor mij in het Imperial Hotel een onbetaalde rekening had moeten betalen. Zond haar onmiddellijk een Chase Manhattan-cheque van 100 dollar.

Ton Regtien belde dat men verwachtte dat ik op de asva-bijeenkomst zou spreken.

85 Algemeen Handelsblad, 18 augustus 1970.

21 augustus 1970

Bezocht Jef Last in het Rosa Spier Huis in Laren. Hij stortte weer zijn hart uit hoe geïsoleerd hij er woonde. ‘Er zijn hier nergens jongens, ja, behalve dat ik af en toe een tuinjongen het gras zie bewerken of een heg knippen’. Hij vreesde prostaatkanker te hebben. Hij had in Amsterdam een geïnteresseerd ventje zitten, maar hoe er te komen? Ik bracht hem dus naar de nichtenbar Jamaica. Hij zou een paar pornografische romans aan dit leerjongetje willen nalaten. Hij beklaagde zich er over dat G.K. van het Reve over zijn vrouw Ida Last (Jet) schandelijke dingen zou hebben geschreven. Ik zei hem: ‘Don't read the guy, like I do, and you have no problems.’ Jef blijft moeilijkheden met uitgevers hebben, nu weer met Wolters. Hij is verbitterd. Zou dit uit gebrek aan zelfverzekerdheid voortko-

[p. 64]

men? Ik zou graag gewild hebben dat Peter hem had ontmoet (en beluisterd).

Wim Wertheim zegt al zo lang bezwaren tegen het koningshuis te hebben en dat hij de laatste Bilderberg-conferenties - en wat daar werd besproken en gedaan - veel erger vindt dan het bezoek van Suharto aan de Oranjes.

Freule Röell antwoordt namens het kabinet van H.M. de Koningin dat mijn brief over Suharto in goede orde werd ontvangen en Juliana ter hand werd gesteld.

Joop Sandé heeft nu een Franse lover. Hans Geerlofs schijnt in Amsterdam te zijn gesignaleerd. Zou ‘mijn’ Richard hier dan ook zitten?

Nu zijn er zelfs ‘communisten’ op Nieuw-Guinea (West-Irian) gearresteerd. Toe maar. Ook in Surabaja zijn opnieuw zeventien zogenaamde communisten gearresteerd. Wat doet Suharto met al die mensen? Gaat hij dat Juliana en Bernhard onder het eten van een bordje schildpaddensoep uitleggen?

De vpro begon een radioprogramma over Indonesië met marcherende soldaten en gamelangmuziek. Paul van 't Veer vertelde dat Suharto zich bewust op de achtergrond hield en de prominente rol van Sukarno in het verleden niet wilde overnemen. Nee: nu heeft Suharto het pas helemaal alleen voor het zeggen. Volgens Van 't Veer was Suharto een weinig opvallende militair, wat de reden was dat hij de nacht van de moord op de generaals niet eveneens werd gegrepen. ‘Suharto is een zachtmoedige man, die de zaak niet zal overheersen. De mens Suharto is een vriendelijke typische Javaan.’ Wel gaf Van 't Veer toe dat ‘niemand die glimlach kon peilen’. ‘Hij treedt op met die beleefdheid die we vanuit de kraton van Midden-Java kennen, hoffelijk en voorzichtig, zoals men dit in adellijke kringen op Java doet, al is hij zelf een boerenzoon.’ Ik dacht: man hoe krijg je de onzin door je keel, dat is puur buitenkant- en façade-gebabbel.

Ik kwam ook aan het woord en zei dat Suharto een ordinaire dictator was die op illegale wijze aan de macht was gekomen en insubordinatie had gepleegd tegenover zijn opperbevelhebber Sukarno. ‘Suharto voerde Sukarno's bevelen in 1946 al niet uit en in 1965 herhaalde dit gedrag zich. Hij verhinderde dat generaal Pranoto, die door Bung Karno als opvolger van de vermoorde generaal Yani werd benoemd, zich bij Sukarno kon gaan melden. Suharto is een militair die misschien naar buiten toe op correcte wijze handelde maar op uiterst sluwe wijze de macht naar zich toe heeft getrokken.’

Paul van 't Veer verdedigde Suharto door te zeggen dat de ge-

[p. 65]

neraal niet het initiatief tot de massamoord zou hebben genomen, maar die jacht op communisten had aangetroffen toen hij aan de macht kwam. Van 't Veer kreeg het niet voor elkaar de waarheid te zeggen dat Suharto een putsch had gepleegd en de macht van Sukarno had gestolen. ‘Het is niet Suharto die de communistische gevangenen wil blijven vasthouden,’ aldus van 't Veer. Ongelooflijk.

Ik: ‘Suharto's gehele onmiddellijke omgeving bestaat uit notoire corruptors. De corruptie van generaal Ibnu Sutowo van Pertamina, zoals door mij in 1966 aangegeven, beloopt inmiddels de miljarden.’

Paul: ‘Ik zal heus niet met een vlaggetje voor Suharto zwaaien. Maar we moeten hem zien als een vertegenwoordiger van het Indonesische volk.’ Dat was dus de lijn zoals deze door Luns en Den Haag aan de Nederlandse pers was uitgezet, en ook door Hans Beynon braaf was overgenomen in de Volkskrant. Of zelfs door André Spoor in het Algemeen Handelsblad. Het establishment heeft de zaak prima in de hand, maar mij zeker niet. Ik: ‘Het bezoek van Suharto aan Den Haag is eenvoudig bedoeld om meer geld uit het Westen los te krijgen en nieuwe dollarfondsen voor de corrupte generaals in Jakarta toegespeeld te krijgen. Nederland loopt immers internationaal voorop om het generaalsregime te financieren. Daar gaat het om. Ik heb trouwens koningin Juliana hierover een brief geschreven. Zij wordt gedwongen om aan deze smerige spelletjes mee te doen, maar wat er wel toe leidt dat mijn respect voor het koningshuis tot nul is gedaald.’ Ik ben tevreden over de punten die ik naar voren kon brengen. Kreeg een aantal telefoontjes.

Bracht tot 03:00 uur in het Vondelpark door. De gewoonlijke reactie op een dag vol spanning en emotie. Ontmoette een West-Duitse jongen die mee wilde naar Amerbos als ik zou beloven dat hij in bed kon kruipen met zijn leren broek aan. Ook een jongen met een baardje bood zich aan mee te gaan. Dan was er een knul die tegen een boom stond en zich door een jonge jongen liet ontpellen om zich vervolgens door die jongen te laten ranselen en slaan, totdat hij spiernaakt op de grond viel. Een drom nichten stond er omheen. De jongen trapte hem overal met zijn boots en sloeg hem ook gewoon in zijn gezicht. Ging alleen naar huis.

Willem van Otterloo (63) schijnt in Australië in het huwelijk te zijn getreden met Carola Ludwig (25), een stewardess.⁸⁶ Zo zoekt iedereen een eigen route naar de eeuwige ‘koffer.’

86 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 66]

Ambassadeur H.S. Scheltema heeft zijn Sinterklaasactie aan de vooravond van Suharto's bezoek aan Den Haag in Jakarta voortgezet. Nu tekende hij met minister Frans Seda een overeenkomst ter waarde van 4,2 miljoen gulden voor de modernisering van zeehavens. Ook zal Nederland technische experts sturen.

22 augustus 1970

Stond aan het graf van mijn vader. Nam mam en de honden mee voor een ritje, waar zij zo van houdt. Zij is toch nog dovig en spreekt zachtjes. Vreemd.

B. Sluimers van Antara belde dat wanneer Maliks missie naar Moskou opnieuw faalde, hij in Jakarta ernstige moeilijkheden zou gaan ondervinden. Er was eveneens via de ambassade in Den Haag contact gelegd tussen Adam Malik en professor Wertheim, maar dit was strikt geheim. Sluimers lijkt me de man die langzamerhand overal buiten staat en toch nog doet of hij meetelt.

Speelde bijna twee uur piano om mezelf uit mijn sadness te werken.

Woonde in Waalre een feest bij van Netty en Enkie Feldhaus van Ham; jeugdvrienden. Enkie maakte ter gelegenheid van hun 25ste huwelijksdag een speechje, waarbij hij tranen in de ogen kreeg. Toch voelde ik me onder mensen aan wie volgens mij veel in deze wereld voorbijgaat.

23 augustus 1970

Dineerde met Tony d'Almeida in de Cave. We hadden een discussie over het belang van ‘lekker eten’. Ik zei dat eten me geen moer interesseerde. Sprak er met mam over. ‘Ik vind overdreven belangstelling voor voedsel onartistiek.’ Ik vertelde dit aan Tony.⁸⁷ ‘Ik gebruikte eens een maaltijd met Bruno Walter. Hij stelde voor na afloop ook een pastry te nemen. Dit deed ik, waarop Bruno zei, “You will be a great conductor”.’ Wanneer ik vergelijk hoe Dewi wat de Cave betreft reageerde in vergelijking met Tony, dan is Dewi the greater artist.

Op het strand ontmoette ik mijn oude vriendin Lydia van Reede, nu gehuwd met Henk Asser, samen met Godert Maas Geesteranus, die met Liesbeth van Reede is getrouwd.⁸⁸ Henk Asser had Peter in Man en Muis gezien. ‘Ik vond hem zielig op die fiets, een stumper.’ Wat zei Samuel Butler al: ‘The public buys

87 Tony kende mijn moeder trouwens al sedert 1950.

88 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 67]

its opinions as it buys its meat, or takes in its milk, on the principle that it is cheaper to do this than to keep a cow. So it is, but the milk is more likely to be watered.’

Ook ontmoette ik Joop Sandé en zijn Franse vriend op het strand. Ik blijf me sterk tot Joop aangetrokken voelen juist omdat ik voel wat er achter zijn mooie uiterlijk zit.

24 augustus 1970

Ralph Nijendorff bleef slapen. Ik bleef koud en verlangde naar Peter.⁸⁹

Op acht plaatsen hebben Zuid-Molukkers, waar wie er nog altijd een 30.000 in Nederland zijn, gedemonstreerd tegen de komst van Suharto. In Middelburg, Rotterdam, Den Bosch, Maastricht en Groningen werden slechts vlugschriften uitgedeeld.

Bij het Amstel Station stond een Yank te liften, jeans, boots, leren jack en vooral lang haar. Hij werd door de politie aangehouden en ondervraagd. Ik stopte en wilde weten wat er met hem zou gebeuren. De dienstkloppers wilden weten of hij genoeg geld bij zich had. Hij moest ook zijn paspoort tonen. Het liep goed af. Ik nam deze Fred, een joodse jazztrompettist, mee naar Amerbos.

Ging met mam in de Roskam eten en kwam overstuur thuis. Ik sprak met haar over Fred en de politie en dat het toch niets betekende of iemand lang haar had zoals Jonathan. We belandden op de vraag of de hippies zich rond het monument op de Dam mochten ophouden of niet. Zij veroordeelde de hippies niet vanwege lange haren, maar ze vond die verloedering op die plaats een vorm van heiligschennis. Ze gebruikte dat woord niet maar vergeleek ‘het monument’ met de nationale vlag. Ik zei het monument afschuwelijk te vinden en dat het niets voorstelde. ‘Voor veel mensen die in de oorlog dierbare familieleden hebben verloren is dat monument wel belangrijk,’ zei mam. ‘Voor mensen die werkelijk geleden hebben betekent zo'n klomp steen in het hart van Amsterdam immers niets’, zei ik boos geworden. ‘Ik wind me liever op over de omstandigheden waarin die kinderen die daar verblijven verkeren. Wat maakte hen tot Damslapers? Symbolen als nationale monumenten of nationale vlaggen kan niemand aan mij kwijt.’ Mam keek op een gegeven moment medelijdend naar me, zoals ik me dit maar al te goed uit mijn kinderjaren herinnerde. Voelde

89 Stomme streek. Ralph was een absoluut bij me passende jongen. Toch overheerste het gevoel dat indien ik me zou laten verleiden van zijn lichaam te genieten ik hem zou misbruiken.

[p. 68]

me miserabel door dit gesprek en vol schuldgevoelens tegenover haar. Waarom een oude dame aangevallen over onderwerpen, die zij toch nooit meer anders zal beschouwen en zien. Ik neem mezelf dit gebeuren weer erg kwalijk.

Op 25 augustus om 11:00 uur komt de zaak van het ongeluk met de wielrijdster, mevrouw A.M. Kuijpens, voor het gerechtshof aan de Prinsengracht. Hoop dat er een einde aan die zaak komt.

25 augustus 1970

Toen ik de rechtzaal binnenkwam stootte mevrouw Kuijpens haar man aan. Ze heeft nog een kruk en ik geloof een schoen met een verhoogde zool. Vreselijk. Toch zal ik moeten knokken, want medelijden helpt niets in deze affaire. Ik zal duidelijk maken dat ze nooit echt rechts kon hebben gefietst want dan had ik haar nooit kunnen raken bij het inhalen. Ook dat zij die avond door het overlijden van haar schoonmoeder zelf nerveus was. Haar man had haar trouwens gewaarschuwd niet uit te gaan omdat zij upset was, zoals hij me zelf vertelde. Bovendien onderging zij reeds bestralingen aan haar benen voor het ongeluk met mij.

Fred, de Amerikaan, kwam gisteravond naar Amerbos terug, sliep in de logeerkamer en speelde vanmorgen trompet.

Het schijnt dat Ernst Utrecht had doorgedrukt dat ik door de asva werd gevraagd. Conrector Wiegersma, aldus Wertheim, plaatste mijn bijdrage aan de kant van ‘de rechtse sprekers.’ Mam dacht dat Wieringa gezien mijn vaders reputatie dit gedaan had. Ik zei niets.

Willem Alfrink belde dat ik Dewi onmiddellijk moest waarschuwen niet naar Indonesië terug te gaan, want hij had ‘gezien’ dat er een val voor haar werd gezet.

Mevrouw Kuijpens vertelde dat ze als gevolg van haar ongeluk met mijn auto, haar man ook nog verloren had, want hij was al hartpatiënt en inmiddels door alle zorgen en drukte om haar heengegaan. Ik begreep dat zij dus door iemand anders werd begeleid. Een advocaat? De officier eiste drie weken hechtenis en een jaar ontzetting uit de rijbevoegdheid.

Ralph Nijendorff gaat Peters kamer aan het Thorbeckeplein huren als Peter naar Maastricht verhuist.

26 augustus 1970

Gaf een etentje op Amerbos voor Tony d'Almeida, met Peter, Han en Irthe André de la Porte, Alexander en Astrid Sillem, Hans Heg, Rita de Wolf en Willem Alfrink.

[p. 69]

Een roerende brief van Jonathan Raymond. Ik had zo gehoopt dat hij een tweede maal naar Amerbos zou zijn gekomen, maar hij reisde van Londen terug naar Amerika. ‘My return to the States before seeing you again had nothing to do with you occasionally being irritated with me. I was also irritated with you occasionally, but that is too small to bother about. Even when you call me a complete idiot, I know that is simply your curiously oblique way of expressing concern. I mean it seriously that in all matters of importance you have my full respect.’ Hij verwees mijn gehumeurdheid en mental absence van tijd tot tijd aan mijn zorgen over mijn relatie met Peter. Hij was voornamelijk teruggegaan omdat zijn geld op was. In München had hij zelfs overwogen te gaan werken aan het bouwen van het Olympisch Stadion. Hij is in Boston en overweegt weer te gaan studeren. ‘As a parting thought, I have been particularly aware of South-Africa in the newspapers since our talk with your brother. I don't know exactly what is on his mind, but he completely misrepresented the situation. The whole S.A. Government is entirely white supremacist and asking for the sale of arms from Britain - may be your brother calls this petty apartheid, I don't know. There is a great deal more, of course, but the point is your brother managed to fool us and himself as well. I remember you well that night (in Switzerland) - of all times I have seen you the time I liked you most (for lack of a better term). My love to you, Jonathan’.

Ik vind deze brief twintig jaar later, zelf in Johannesburg wonende. Ik schrijf Jono in Chicago het volgende: ‘Dearest Jono, I won't have to explain to you, that your letter twenty years ago moves me all the way, writing behind my father's and my grandfather's desk in a small Hillbrow penthouse on the outskirts of Johannesburg. Peter lives in the much bigger apartment next door with his South African actor-friend of the past twelve years. They met in a production in London, they were both in. I read your letter with exactly the same affection for you, that I felt at the time dashing through Europe in my top-down tr-6. I wrote you, after meeting you in Chicago in 1988, that we should make a trip alone to the lakes in Canada and just be together and take the time to pick up where we left off. This sunday morning, November 4, 1990, I have another suggestion. You are the guy that makes the money now. I wished I could write out a check and say, here is a ticket, come a few weeks to South Africa. We'll rent a car and I show you this fantastic country. Unfortunately, my house in Amsterdam is not sold yet, and I am involved in two Court cases to net another

[p. 70]

100.000 U.S. dollars two guys owe me, so, I cannot be gracious nor hospitable money-wise. But life is damned short. I wished you planned a trip here. Fly through Rio to Cape Town and I meet you there. Please, think about it. I embrace you.’

27 augustus 1970

Nadat Bill Bast het manuscript van Oliver Stone had gelezen en mij hierover in negatieve termen had bericht meldde ik dit gewoon aan Oliver. Deze schreef daarop naar Hollywood: ‘Wilhelm Oltmans has written me, telling that you have received my script and were not enthusiastic about it. I am disappointed, but I can understand why you feel the way you do.’ Oliver vroeg vervolgens het script terug te sturen.

Bill Bast schrijft nu het volgende:

‘Dear Wim, I was aghast to receive the enclosed note⁹⁰ in my mail yesterday.’ Hij was op reis in Mexico geweest en wilde ‘a careful worded, encouraging letter to your friend Mr. Stone’ schrijven en ‘honestly criticizing his screenplay, but praising his writing talents (which show through an otherwise muddled scenario) which are considerable (...).’ Bill had nooit bedoeld dat ik zijn private comments tegen mij aan Oliver zou hebben doorgegeven. ‘I have always considered you wise, if somewhat unrestrained, but never idiotically insensitive, Wim, and that is the only possible explanation for your blatantly foolish and rather cruel transmittal of my unedited criticism to this young writer.’ Zijn eindconclusie was: ‘your act was pure thoughtlessness.’⁹¹

In het vaderland staat de zaak op zijn kop over de komst van meneer Suharto. Elseviers heeft Martin Duyzings voor een vraaggesprek naar Jakarta gezonden en maakt een omslagverhaal met het smoel van Suharto op de cover. ‘Bapak president, Bung Karno's opvolger, de machtigste onder de machtigen,’ schrijft Duyzings enthousiast. Hij ziet zelfs geen kans in zijn inleiding de titel van Roeders boek over Suharto correct te vermelden. Zorgvuldig vermijdt Elseviers' speciale afgezant een woord te reppen over het beruchte bloedbad van 1965-1966, precies zoals Den Haag dit graag ziet. Doodzwijgen dus dat we met een coupgeneraal en massamoordenaar van doen hebben. Het wordt gevolgd door een nog onbenulliger kletspraatje met Adam Malik. Wat zou het gekost hebben om al die onzin in Jakarta te gaan ophalen?⁹²

90 Hij sloot Oliver Stone's origineel in van 17 augustus 1970 op rood schrijfpapier.

91 Brief van 21 augustus 1970.

92 Elsevier, 29 augustus 1970.

[p. 71]

Accent maakte ook een omslag met de tronie van Suharto en liet een propagandastukje samenstellen door de Indonesische correspondent Agus Daruch. Nog meer waardeloos geklets dus.⁹³ De Haagse Post⁹⁴ liet een overzicht door Robert Ammerlaan schrijven: ‘Hoe de regering blunderde’. Hij wees er op dat Piet de Jong en Joseph Luns meneer Suharto voor een ontmoeting met een afvaardiging van het parlement hadden willen behoeden - nou vraag ik je - maar die ‘combine’ was in het water gevallen. Onder de gezamenlijke druk van regeringspartijen en oppositie moesten de Suharto-beschermers De Jong en Luns zwichten en er zou een politieke discussie met Suharto worden gevoerd. ‘De communist Marcus Bakker’, aldus Ammerlaan, ‘heeft al laten weten dat hij gebruik zal maken van zijn parlementaire rechten om zijn mening over het Suharto-regime in ongezouten taal kenbaar te maken.’ Jammer dat de pers er altijd weer grandioos in slaagt lezers een rad voor de ogen te draaien, alsof de kritiek op Suharto voornamelijk door links of extreem links zou worden aangezwengeld.

93 Accent, 29 augustus 1970.

94 Haagse Post, 25 augustus 1970.

28 augustus 1970

En terwijl de nos een volmaakt ondeskundige in Indonesische zaken, Anthony Dake, naar Jakarta afvaardigde om een speciaal televisiegesprek met Suharto op te nemen, zond de Telegraaf maar liefst een andere sycophant van de generaals naar Jakarta, slijmjurk Frank de Jong. Hij publiceert vanmorgen ‘exclusief’ de vruchten van zijn lange reis. Suharto: ‘Corruptie heb ik nog nooit onbestraft gelaten’. In 1966 wees ik de voornaamste corruptor van Indonesië aan in De Spiegel. De man zit er nog onbestraft. Maar daarover is in het de-bloemetjes-buiten-zettenstuk van Frank de Jong ten behoeve van de generaals - en degenen die de generaals in Nederland helpen dekken, Piet de Jong, Joseph Luns en alle andere anti-Sukarnisten - niets terug te vinden. Suharto vertrouwde Frankje toe dat zijn maandsalaris nog nooit boven de vijfhonderd gulden had gelegen. Natuurlijk vraagt De Jong wel hoe ver het onderzoek is gevorderd naar de vermeende corruptie van Ratna Sari Dewi Sukarno. ‘Tot dusverre heeft de regering geen bevel uitgegeven tot arrestatie van mevrouw Dewi.’ Maar als Indonesische burgeres kunnen haar later vragen in dit verband worden gesteld. Frank de Jong snijdt wel de moorden aan en alhoewel de Britse Economist van een miljoen doden sprak wilde hij het Suharto dui-

[p. 72]

delijk niet te moeilijk maken. Maar, inderdaad, De Jong heeft gevraagd of het waar is dat Suharto verantwoordelijk moet worden gesteld voor 400.000 doden onder ‘vermeende communisten’. Ook houdt hij het aantal politieke gevangenen maar op 58.000 om zijn gastheer het vuur niet te na aan de schenen te leggen. Ik laat Suharto's antwoord letterlijk volgen.⁹⁵

‘Ik wens hier duidelijk te maken dat - zoals ook later bleek - de opstand van de 30 septemberbeweging en de Indonesische communistische partij pki op een systematische en programmatische manier ver van tevoren was voorbereid. De pki had overal cellen gepland en enige jaren voor het uitbreken van de opstand hadden fysieke botsingen plaats tussen pki'ers en andere groepen.
Het was te begrijpen dat, zodra de opstand was uitgebroken en gezien het gezagsvacuüm in de allerhoogste regeringsinstantie in die tijd, in diverse gebieden chaos was ontstaan. Slachtoffers waren niet meer te vermijden. Bovendien waren er in vele plaatsen bewijzen in handen van het volk gekomen dat de pki plannen had uitgestippeld om wrede acties tegen andere groepen te ondernemen. De eis van het volk om overal de pki te ontbinden - die geen behoorlijk gehoor van het hoofd van de staat kreeg - had de mogelijkheid op fysieke botsingen nog meer verhoogd. Juist omdat de strijdkrachten erin slaagden de situatie spoedig meester te worden, konden ergere gebeurtenissen worden voorkomen. Wat betreft de kwestie van het afhandelen van de gevangenen die betrokken waren bij de opstand: de regering heeft vanaf het begin drie grondslagen in acht genomen - een wettige basis, een garantie voor de veiligheid van land en volk alsmede humaniteit. Deze gevangenen worden er ook op voorbereid dat zij na hun terugkeer in de maatschappij waardige burgers worden en op eigen benen kunnen staan.
Op deze basis hopen wij dat zij geen bron zullen worden van toekomstig verzet. De regering heeft er altijd naar gestreefd om de kwestie van de gevangenen zo gauw mogelijk af te handelen. Zij worden ook geleidelijk in vrijheid gesteld.’

Daar liet Frank de Jong het verder bij. De volgende vraag betrof de Papoea's.

De voorzitter van de Indonesische studentenassociatie in Europa (ppi), Tahir Pakuwibowo, die voor de asva Teach-In was uitgenodigd naar Nederland te komen, kreeg van Luns geen inreisvisum. Piet Dankert heeft er vragen over gesteld.

Maliks nek is gered. De Indonesische schuld aan Moskou van 800 miljoen dollar is op de lange baan geschoven tot het jaar 2000. Malik kan weer ademhalen. Begrijp trouwens Moskou niet.

Het moderamen van de Raad van Kerken heeft gevraagd het bezoek van Suharto niet te verstoren. Het Veteranenlegioen Nederland heeft Piet de Jong een telegram gezonden verheugd te zijn over de komst van de Indonesische generaal. De Telegraaf zegt in een hoofdartikel: ‘dat de sober levende president

95 De Telegraaf, 28 augustus 1970.

[p. 73]

Suharto van Indonesië maar een salaris van vijfhonderd gulden in de maand heeft en diens “kleine corruptie” immers een bittere noodzaak is om in de kosten van levensonderhoud voor hem en zijn gezin te voorzien.’ Het staat er werkelijk.⁹⁶

Vanavond is de teach-in over Indonesië georganiseerd door de asva. De Times meldt juist vandaag via Hugh Mabett in Jakarta dat opnieuw vijfduizend zogenaamde politieke gevangenen zonder enige vorm van proces door Suharto naar het afgelegen eiland Buru zijn overgebracht. Buru schijnt tot een soort Indonesisch concentratiekamp te worden omgebouwd.

De asva-bijeenkomst is in de aula van de Universiteit aan het Spui. Iedereen is aanwezig: Wim Wertheim, Ernst Utrecht, Joop van Tijn, Anthony Dake, Z.A. Salim, de plaatsvervangend Indonesische ambassadeur, en Hier en Nu van de ncrv is er voor de televisie.

Ik heb misschien hooguit vijf minuten gesproken op deze asva-teach-in, juist om de ellenlange, monotone monologen van Wertheim, Sluimers en anderen te onderbreken. Ik sprak over Ibnu Sutowo, Pertamina, Worms, Verolme, Bernhard en ik haakte in op de kop in de krant van hedenmorgen van Frank de Jong dat Suharto ‘nog nooit’ corruptie onbestraft had gelaten en ik verliet het podium. Een aantal Indonesische studenten had ostentatief de hal verlaten toen ik begon te spreken.

Wim Wertheim had gelijk toen hij zei dat iedereen, van dominee Verkuyl tot en met prins Bernhard, het ombrengen op 30 september 1965 van zes legergeneraals hanteerde om een massamoord op vele honderdduizenden onschuldigen te rechtvaardigen. Dat was ook altijd Bung Karno's argument: wegen die zes generaal en een luitenant op tegen een miljoen doden onder de bevolking? Bij het noemen van Bernhards naam herinnerde ik me diens onvergetelijke uitlating in het boek dat Alden Hatch met hem schreef. ‘In Zeeuws-Vlaanderen Bernhard saw a column of lorries with Dutch Nazis, being taken to France to be tried. They impudently raised their hands palm outward in the Nazi salute. Bernhard raced to the head of the column and leaping out of his car ordered it to a halt. ‘Why go through with this nonsense?’, he demanded the officer in charge. ‘Let's shoot them here and now!’ ‘We can't do that,’ his own adc, colonel Phaff said to him. ‘Why not? They do.’ ‘But we must be different,’ colonel Phaff answered. ‘They will be tried by court-martial.’ Prins Bernhard vervolgde in het boek

96 In 1990 zijn alle analyses van de Indonesische corruptie het er over eens dat de familie Suharto vergelijkbaar is met die van Ferdinand Marcos in de Filippijnen.

[p. 74]

dat hij het zijn hele leven heeft betreurd hen toen niet te hebben laten fusilleren, want de Dutch Nazis stonden nimmer terecht.⁹⁷ Deze glimp aldus opgevangen van Bernhards mind verklaart, waarom hij zulke beste maatjes met meneer Suharto is. Er onstond tussen Ernst Utrecht en de Nijmeegs politicoloog Komoriakasih zelfs een compleet incident. Utrecht nam het standpunt in dat zolang het laatste Indonesische concentratiekamp niet was opgedoekt, niemand zonder meer aan de coup van Suharto voorbij kon gaan. Toen Utrecht ook nog de conclusie trok dat de Indonesische studentenorganisatie in Nederland anticommunistisch was raakten de gemoederen zodanig verhit dat Komoriakasih en zijn vrienden eveneens de zaal verlieten. Die houding blijft een zwaktebod.

97 Alden Hatch, Bernhard, Prince of the Netherlands, Doubleday and Company, 1962, p. 94 en 95.

29 augustus 1970

Ernst Utrecht sprak met Hans Beynon in een zevenkolomsgesprek dat meer dan een halve pagina besloeg. Ik heb die man nooit echt vertrouwd. Wim Wertheim was ook geshockeerd. Utrecht (Indische jongen) tegen Beynon (Indische jongen): ‘Ik vind Suharto verstandiger dan Sukarno, omdat hij de nadruk legt op de economie.’ In een adem zegt hij dan bezwaar te hebben tegen Suharto's methode om de economie te versterken via buitenlandse hulp. Dat was nu juist Sukarno's bezwaar. Sukarno heeft immers in 1956 voor het Amerikaanse Congres gezegd nooit in een Niagara van dollars als buitenlandse hulp te zullen toestemmen, omdat Indonesië daarmee nooit zou leren op eigen benen te staan en zijn politieke onafhankelijkheid in de wereld zou verspelen. Het is dus een onzinnige uitlating van Utrecht om deze reden Suharto verstandiger dan Sukarno te vinden. Hij is gek.

30 augustus 1970

Vanmorgen sprak ik twee uur met Pak Wiarto, die in Den Haag is om het bezoek van Suharto te helpen voorbereiden. ‘Ernst Utrecht heeft geen ruggengraat,’ zei hij. ‘Hij heeft vroeger al op Ambon portretten van Sukarno afgerukt.’ Wiarto had Adam Malik op zijn reisonderbreking naar Moskou op Schiphol meegedeeld dat ik met de minister wilde spreken. ‘Wat wil hij, hij doet rot tegen mij,’ had Malik geantwoord. Wiarto zei ook dat assistent Adyatman van Malik mij had geantwoord, en dat hij mij die brief had doorgezonden. Nooit aangekomen.

[p. 75]

Op mijn vraag aan Wiarto of hij vond dat een miljoen communisten vermoorden opwoog tegen de moord op zes generaals was zijn antwoord eenvoudig: ‘Ja.’ Ik dacht: wat moet ik met die man? Wiarto is ook overtuigd dat 1965 een pki-coup was: ‘want Subandrio had een linkse luchtmachtofficier als een persoonlijke spion aan de ambassade in Den Haag toegevoegd.’

Hij wist absoluut niet meer dat ik in 1966 en 1967 de twee documentaires, Orde Baru I en II, voor de nos had gemaakt. Toen hij reeds in 1964 op het ministerie in Jakarta bij Ganis Harsono een visum voor mij aanvroeg kwam een antwoordtelegram: ‘For God's sake don't mention that name ever again.’ Dat herinnerde hij zich wel. Als voormalige rechterhand van Bandrio, die belast is met de pers, heeft Ganis Harsono trouwens geen huisarrest. Ganis zit in een ordinaire gevangenis. Generaal Suhardjo Hardjowardojo, de trouwe overziener van Sukarno's huishouding, is overleden. Kolonel Sutikno, nu brigadiergeneraal, heeft de taak van Pak Hardjo op het paleis van Suharto overgenomen. Hij was vorige week in Den Haag. Die man neemt nooit meer contact op. Die weet dat ik hem nu grondig door heb. En zijn baas eveneens. Nu trappen de Duyzings, Frank de Jongs en Anthony Dake's nog in hun fraaie praatjes. 's Avonds na het nieuws van 22:30 uur werd het gesprek van Anthony Dake met generaal Suharto via de nos vertoond. De inleiding was redelijk. Aan wat volgde ergerde ik me groen en geel. Voor hem zelf was het natuurlijk onverbeterlijk prima.

31 augustus 1970

Ernst Utrecht waarschuwde me dat Molukkers de woning van generaal Taswin, de Indonesische ambassadeur in Wassenaar, hadden bezet. Hierbij zou een Nederlandse politieagent zijn gedood. De aanwezige personen werden gegijzeld. ‘Die Ambonezen schieten momenteel uit de ramen,’ zei Utrecht met enige trots. ‘Dat noem je een warm onthaal. Ook al komt hij toch, dan staat Suharto bij voorbaat al in zijn hemd.’

Mijn dag werd in beslag genomen door Richard Thieuliette. Hij belde. Ik ging hem halen. We waren close en omhelsden elkaar vele malen. Hij rook precies als vroeger, een heel speciaal luchtje vermengd met een Gaulloises-aroma.

Hij praatte honderduit en vertelde over al zijn avonturen en reizen. Hij wilde vooral terug naar Caledonië, waar hij als militair diende toen hij twintig was. Het was een bijzondere ervaring hem eindelijk terug te zien, en toch, toen ik hem afzette in de stad keek ik niet meer om, en voelde ik me weer koud en onverschilliger.

[p. 76]

Alle kranten bekritiseren op felle wijze Dake's ontmoeting met Suharto. ‘Suharto en zijn butler’, aldus afl in de nrc.⁹⁸ ‘Het kan best zijn dat Dake met de allerbeste bedoelingen naar Jakarta is gegaan’, aldus deze krant, ‘doch dat hem van Indonesische of Nederlandse hogere machten beperkingen waren opgelegd: zeer lief zijn voor de president en het hem niet te lastig maken. Daar zit natuurlijk wel iets in. Je hoeft een bevriend staatshoofd, die naar Nederland komt, niet met zijn rug tegen de muur te dringen (al zou Dake daartoe nooit in staat zijn geweest) of, een extreem voorbeeld, de huid vol te schelden. Maar je moet als journalist op je recht blijven staan beleefd kritisch door te vragen, als een antwoord je niet bevredigt.’ De recensent vond Dake pas echt ‘moedig’ toen hij in een inleidend polemiekje de oppositie tegen het bezoek van Suharto zogenaamd even in een hoek dreef (zonder weerwoord natuurlijk). Er zal zo over je worden geschreven! Enfin, ik heb mijn eigen levendige ervaringen met dit arrogante portret. ‘“Hebt u nog een boodschap aan de kijkers?” vroeg Dake, “u hebt ze nu allemaal bij elkaar.” “Ach”, zei de heer Suharto, “uw vragen zijn al duidelijk genoeg geweest.” Je moet het maar te horen krijgen als interviewer’, aldus afl in de nrc vanavond. ‘Je bent helemaal naar Jakarta gereisd, je hebt het praatje keurig voorbereid, en dan word je door de geïnterviewde ten aanschouwe van de kijkers zo verschrikkelijk voor schut gezet.’ De nos heeft bepaald een fijne neus voor wie ze moeten laten schieten en wie ze de grotere klussen moeten laten doen.

Vanavond begon de televisiereportage van Hier en Nu over de asva-teach-in met mij, terwijl ik het kortst van iedereen aan het woord was; on purpose.

De rel in Wassenaar is niet bij te houden. Koningin Juliana wilde zelf naar de bezette ambassade in Wassenaar gaan om het gezin van generaal Taswin Natadiningrat te helpen ontzetten. Premier Piet de Jong had de grootste moeite hare majesteit hiervan te weerhouden. Luns spoedde zich ook naar de plek en schijnt over een hekje te zijn gesprongen. Nederland staat bol van de affaire. Suharto heeft zijn bezoek afgezegd. Maar Wiarto zei per telefoon: ‘Ze willen hier hebben dat het doorgaat.’ Prins Bernhard schijnt ettelijke malen met zijn vriend Suharto te hebben getelefoneerd. Wanneer er iemand is die het door wil drukken is hij het, dat voel ik. Eens zullen de stukken dit uitwijzen. Zou er niet een reglement bestaan voor de echtgenoot van het staatshoofd, zodat is vast te stellen, wanneer hij buiten zijn boekje gaat! Waar hij zich al niet mee bemoeit. Ik zei trou-

98 nrc, 31 augustus 1970.

[p. 77]

wens tegen Wiarto dat als ik Suharto was ik er niet over zou piekeren nog te komen.

Mochtar Lubis, als gewoonlijk spuit elf, verkondigde in Brandpunt van de kro dat er wel degelijk met vanuit het buitenland aangeboden ontwikkelingsgelden werd gecorrumpeerd in Jakarta. Het nieuwtje was natuurlijk dat Lubis dit nu dan eindelijk publiekelijk zei. En in Televizier werd gemeld dat mijn vriend Onno Leebaert eindelijk het loodje heeft gelegd tegen zijn vijanden in New York en is ontslagen.

1 september 1970

Om 10:30 ontmoette ik Ton Neelissen in de kroeg op de hoek bij de nos. Ik stelde voor een programma te maken over een Londense think tank. Zijn eerste reactie was: ‘We honoreren je voor het voorstel en we maken het bij Panoramiek zelf.’ Piekerde er niet over. Ton blijft een weifelende idioot. Daarna stelde ik voor: ‘Waarom maak je niet een gesprek met meneer Smathers in Florida over diens gesprek met jfk om Fidel Castro te laten vermoorden?’ Dat zou hij onze star reporter Willem Brugsma willen laten maken. Het was dus weer geen normaal gesprek tussen collega's, maar een soort ordinaire typisch Hilversumse ping-pong match. Zo draait dit dorp aan alle kanten. Alles zelf doen en er soep met balletjes van maken à la Dake en Suharto.

Peter was een beetje in paniek over het naar Maastricht gaan, dus ik haalde hem op en we reden naar het Euro Motel in Luik om te overnachten. Bij het slapen gaan pakte hij mijn hand en zei: ‘Ik ben zo blij dat je er bent.’

2 september 1970

Ik zette hem vanmorgen bij zijn toneelschool in Maastricht af en reed in precies tweeënhalf uur naar Amerbos.

Door al het gelazer met Indonesië zou je de oorlog in Vietnam vergeten. Newsweek drukte een foto af van een G-1 voorover in het gras gevallen, dood en zijn helm is ongeveer op zijn neus geschoven. Zijn donkere haar komt er onderuit. Zijn gespierde blote armen staan nog haaks in het gras met hoop opgerolde hemdsmouwen: ‘us soldier falls mortally wounded in Vietnam.’ Foto: Bob Hodierne. Zou Bob willen vragen wat er in hem omging op het moment dat hij het plaatje van de week voor Newsweek schoot. Ik schreef erboven: ‘What if he is your child or your lover?’ Straks vangt Bob nog een zilveren camera, maar what about that soldier? Het Amerikaanse leger maakte bekend dat in de afgelopen week, terwijl er een soort wapen-

[p. 78]

stilstand heerste, ‘maar’ negenenzestig Amerikanen werden gedood en zeshonderdvijftien gewond: ‘the fourth lowest weekly battlefield toll of the year (...).’⁹⁹

En warempel: Time heeft generaal Ibnu Sutowo en de corruptie van Pertamina ontdekt.¹⁰⁰ Hij verdient officieel tweehonderd dollar per maand, en toch is hij miljardair. Hoe kan dat? Zelf zegt Ibnu in Time: ‘I am very big in tobacco exports, drug stores, a textile factory, rubber estates and interests in six or seven companies. I run them in my spare time.’ Niet dichter Rendra hoort in de bak thuis, maar Ibnu Sutowo, maar ja, Suharto zegt immers corruptie nooit ongestraft te laten...

Mam voelt zich niet goed en is in bed. Wat zou er kunnen zijn? Zij wil nooit een dokter raadplegen.

Ik had Croiset een tijdje niet gezien, vooral na zijn ‘misvoorspelling’ dat Bung Karno nog een jaar zou leven en daarna zijn gedraai erover. ‘Je moet zoiets niet op een vuurtje zetten en laten borrelen dat is niet goed; wanneer je wat hebt kom je hier en praat je het uit.’ Hij vroeg naar Peter. Het was prettig hem terug te zien.

99 Newsweek, 31 augustus 1970.

100 Time, 31 augustus 1970.

3 september 1970¹⁰¹

Peter kwam naar het Vrijthof in Maastricht. We reden naar Luik, dineerden in Chambord en sliepen weer in het Euro Motel.

Nu zegt ook tante Jetty dat het niet goed is met mam. Wat is er dan? Een paar dagen geleden maakten we nog een lange rit naar Hotel de Mallejan op de Veluwe.

Vanmorgen zei Peter bij het wakker worden: ‘Nu sta ik tenminste niet grauw op.’

Panorama heeft mijn artikel van zes pagina's over Suharto, de glimlachende generaal, gepubliceerd. Ik zend het linea recta aan Juliana en Bernhard, Beatrix en Claus. Laten ze ook maar eens van een andere kant horen wie zij in huis hebben gehaald. Mijn ondertitel was ook niet voor dovemansoren bedoeld: ‘De rol van Nederland bij het in stand houden van het generaalsregime in Indonesië is niet gering. Het is alleen de vraag of wij de juiste man steun verlenen.’ Hoofdredacteur Gerard Vermeulen schreef er een editorial bij: is suharto onze vriend? Vermeulen zei me dat hij mijn stuk over Suharto ‘beter’ vond dan dat van Wim Wertheim in Vrij Nederland. Mijn artikel was gewoon heel anders.¹⁰² Wertheim zei me bovendien dat als hij

101 Schreef absoluut vrijwel niets over Suharto in Nederland.

102 Panorama nummer 36, 29 augustus 1970.

[p. 79]

karikaturist zou zijn hij nu een schets van Sukarno zou maken die zich in zijn graf rot lachte over de figuur die Suharto sloeg met de bezetting door Molukkers van de woning van de ambassadeur.

Het valt trouwens op dat prins Bernhard in super gala-uniform is komen opdraven, terwijl Suharto, een actieve generaal, in een donker blauw pak verscheen. Verder interesseert me dat rampbezoek niet. Sukarno zou er recht op hebben gehad, deze meneer helemaal niet.

4 september 1970

Mam is weer in orde. Er wordt vandaag in Bilthoven kwartet gespeeld.

Sprak vijf minuten met Dewi in Tokio. Ze keert niet naar Indonesië terug maar arriveert 5 oktober weer in Parijs. Ze was druk bezig materiaal voor haar boek te verzamelen: ‘Tell your mystic (Gerard Croiset) that I won't return to Jakarta for the inheritance, because there is not a single penny.’ Ze vroeg ook hoe de pers had gereageerd op het bezoek van Suharto.

Ik schreef mevrouw Widjojo, de zuster van Bung Karno, met het verzoek namens mij een bloem op het graf van Bapak te leggen.

Lang telefoongesprek met Jef Last: ‘Ik moest eens even met iemand praten (...). Krijg jij ook zo'n minachting voor mensen als je ziet wat er allemaal gebeurt met dit staatsbezoek van Suharto? Het interesseert niemand iets wat daar in Indonesië allemaal is gebeurd, zoals de moord op al die mensen.’ Hij zei zijn memoires nu gereed te hebben.

Luns haastte zich in Echo van de kro-radio te verklaren dat president Suharto ‘tevreden’ was over zijn eendaags bezoek aan Den Haag.

De drieëndertig Molukse bezetters van de residentie van de Indonesische ambassadeur zullen meteen worden voorgeleid.

6 september 1970

Sprak drie keer vanmorgen met Peter in Maastricht. Heb maar een zorg: wat zou er met Peter gebeuren als ik er op een dag niet meer ben.

7 september 1970

De auto krijgt in Blaricum een beurt. Ik lees in Erik Erikson over identity confusion.¹⁰³

103 David Elkin, Erik Erikson's Eight Ages of Man, New York Times Magazine, 7 september 1970.

[p. 80]

Eerste jaar: trust versus mistrust.

Tweede en derde levensjaar: emergence of autonomy: autonomy versus doubt and shame. Freud's anal stage

Vierde en vijfde levensjaar: genital stage of classical psycho-analysis: initiative versus guilt.

Zesde tot elfde levensjaar: industry versus inferiority: latency phase: deductive reasoning: playing and learning by rules.

Twaalfde tot achttiende levensjaar: child moves into adolescence: indentity versus role confusion: maturing mentally and physiologically (egoidentity versus role confusion).

Coming of Age: (notitie ontbreekt).

Middle-age: generativity or self-absorption (generativity means concern beyond the family).

Integrity versus despair.

Vanuit Blaricum eerst naar Bilthoven. Ik nam mam mee voor een pannenkoek in de Lage Vuursche. Toch heeft zij iets zwaks, lately.

Ontmoette Tony d'Almeida in het Americain met zijn Amerikaans-Italiaanse secretaris die hij ‘a very pure guy’ noemde. Geloofde er niets van waarop Tony zei: ‘You should wash your antenna: your radar is faulty.’

Professor Marestani, de Cubaanse ambassadeur, is in Havana. Ik ontmoette een jonge diplomaat, Padilla. Terwijl we zaten te praten kwam de diplomatieke koerierpost binnen met de tekst van Fidels redevoering in reactie op het nieuws dat jfk reeds met mensen besprak of hij Castro zou laten vermoorden. Padilla was jong en sympathico. Ontmoette zijn vrouw. Ik wilde nagaan wat de kansen waren om Fidel voor de nos te filmen. De televisie vertoonde de openbare executie van drie Ibo's in Nigerië. Wat voor zin heeft het zoiets verschrikkelijks via de beeldbuis 's avonds de Nederlandse huiskamers in te zenden? Breinen absorberen het spektakel, niet de penitentie zelf.

Burgemeester Wim Thomassen noemt de stakende Rotterdamse havenarbeiders Mao-communisten. De leiders zijn via Albanië en Parijs naar Rotterdam gekomen. Ze zijn geoefend in volksbedrog en uit het oogpunt van democratie ‘levensgevaarlijk’. Dat wil ik John van Haagen, zelf een havenarbeider, vragen. Trouwens, Piet de Jong en Joseph Luns hebben Mao niet gelezen, laat staan dat ze in Tirana zijn geweest, maar als je ziet wat ze met die Suharto-escapade hier hebben uitgehaald zit je eveneens middenin grootscheeps volksbedrog. Om niet te spreken van de Frank de Jongs, Anthony Dake's en Martin Duyzings.

[p. 81]

Jonathan Raymond schijft naar de Revolutionary Peoples Constitutional Convention in Philadelphia te zijn geweest. ‘It was fucking beautiful, out of sight. This pig country will come done yet.’

9 september 1970

De procureur-generaal W.H. Folmer heeft uitspraak gedaan: een week hechtenis; negen maanden ontzetting uit de rijbevoegdheid met drie maanden voorwaardelijk en een proeftijd van twee jaar. Ik zou in de week van 28 september tot 3 oktober de straf willen gaan uitzitten, dus meteen, en voordat ik lezingen in Amerika moet gaan geven.

Schreef Ray Price op het Witte Huis om dit belangrijke contact te heractiveren.¹⁰⁴

104 Ik ontmoette Ray Price in 1968 met Nixon op verkiezingstoernee. Hij schreef de teksten voor presidentiële toespraken.

10 september 1970

Bezocht Peter in Maastricht. We logeerden in het Esso Motel nabij Born.

Brandde twee kaarsen in een lieflijk kapelletje vlakbij het hotel waar ik indertijd met Loet Kilian overnachtte.

Peter vindt de directeur van zijn toneelschool ‘een zak’. ‘Begrijp je dat ze Engels geven en psychologie hebben geschrapt? En dat, terwijl je juist bij toneelspelen grondig moet observeren.’ Peter: ‘Een lerares - gisteravond wilde een griet al met me naar bed - vond me kinderachtig omdat ik in de les niet zomaar iedereen wilde pakken. “Ik kies zelf de persoon, die ik wil aanraken of door wie ik aangeraakt wil worden”, heb ik gezegd en dat heeft niets met kinderachtig te maken. Later maakte zij excuses.’

Die Seele ist das größte aller kosmischen Wunder. - C.G. Jung

11 september 1970

Maastricht

Bleef nog een dagje bij Peter. We aten in Luik en sliepen in het Esso Motor Hotel.

Reed eerst naar Bilthoven en de zussen, mam en tante Jetty, werkten in identieke schorten in de tuin. ‘Daar is de verloren zoon,’ zei mam. Die zin verkleefde in mijn mind. Zij had mijn Panorama-artikel over Suharto gelezen en vond dat er veel details in stonden. Zij vertelden op het gymnasium in Maastricht samen honkbal te hebben gespeeld. Zij liepen beiden het hardst

[p. 82]

van alle meisjes en konden daarom nooit in hetzelfde team zitten. Ik was geroerd hen beiden herinneringen te horen ophalen. Ik moet er niet aan denken hoe de ene zus het zal beleven als eens de andere zus het eerste zou overlijden.

At vanmorgen in Wageningen een boterham bij de Wertheims in hun nieuwe flat. Hij insisteert dat ik hem nu bij de voornaam aanspreek, beetje onwennig. Hij speelde Chopin en Rachmaninov op de vleugel. Maar waarom leest die man De Waarheid? Een communist is in dit land overbodig.

Freule Bienebet Röell schrijft mijn Panorama-artikel aan H.M. de Koningin ter hand te hebben gesteld. Gelukkig. Intussen klept prins Bernhard op een lunch in Hotel De Wittebrug over gebrek aan objectiviteit van de pers. Men zou beter onderscheid moeten maken tussen fact and fiction. Hij zei: ‘Liever een dag later met de juiste feiten dan een dag eerder met de halve waarheden.’ Zeker, maar wat doet zkh er zelf aan om bijvoorbeeld eerst de feiten van zijn nieuwe vriend Suharto te kennen en onder de loupe te nemen, voor hij zich met die man encanailleert? Een koninklijke vos die de passie predikt.

12 september 1970

Ben tegen heug en meug naar Buurse gereden voor Carel Enkelaars' vijftigste verjaardagsfeest. Hield het absoluut niet langer uit dan 17:20 uur en vluchtte weg. Louis van Gasteren riep door een microfoon voor een speciale attractie te hebben gezorgd ter ere van mijn aanwezigheid, namelijk de eregast generaal Suharto. Hij had een glaasje te veel op, zoals bijna iedereen, en deed het nog eens dunnetjes over toen hij aankondigde dat Dewi was gearriveerd. Ik zat aan een tafel met Gerard Croiset en een pater. De jarige Enkelaar kwam langs met de mededeling: ‘Wat zit hier een groep incourante artikelen bij elkaar.’ Geestig. Croiset vroeg zich af of hij er wel goed aan had gedaan zijn vrouw Gerda niet mee te nemen. Iedereen deed erg aardig, maar jammer genoeg geloofde ik misschien alleen Liny Enkelaar.

14 september 1970

Frits van Eeden kwam, met een hond, naar Amerbos. Hij zag er zalig, binkerig uit. Het werd eerst een aftasten en elkaar terugzoeken. Het gaat hem goed. Hij vond het schilderij van Peter van Fred de la Bretonnière waardeloos. Is het misschien ook, maar het ging daarbij in de eerste plaats om die lieve Fred een kans te geven. Het contact kwam terug. We omhelsden elkaar helemaal. Het was echt. Precies zoals toen Richard Thieuliette

[p. 83]

laatst terugkwam. Vreemd. Zijn nieuwe mysterieuze vriend Jan was plotseling overleden, twee dagen nadat zij samen een autoongeluk hadden gehad. Hartaanval. Zij reden de Lek in en wachtten samen tot het water hoog genoeg was gestegen om de portieren te openen en maakten vervolgens eerst een nummer in het gras. Dat was dus Jans laatste orgasme.

Zond mijn Panorama-reportage aan Ali Sadikin, de burgemeester van Jakarta en naar de voormalige premier dr. Ali Sastroamidjojo.

Mam maakte mij tweeduizend gulden over van een acf-aandeel en vroeg het niemand te vertellen: ‘ook niet aan tante Jetty’. Dat verschrikkelijke geld. Nightmarish.

Heb een gesprek met de procureur, de heer Folmer, gevoerd. Hij benadrukte dat gevangenen in verband met een verkeersovertreding meestal ergens in Drente worden opgeborgen. Als ik erop stond mijn straf van acht dagen eerst uit te zitten kon dit, maar dan moest ik naar de koepelgevangenis in Haarlem. Ik zei dat dit me absoluut niets kon schelen, als ik er maar vanaf was. Hij keek een beetje verbaasd maar het werd ter plekke geregeld. Ik ga dus van 21 tot 28 september de bak in.

Der Stern meldde gewoon open en bloot dat Dewi Sukarno een bijwijf van Bernie Cornfeld zou zijn, de internationale money-making operator met een rampzalig slechte naam.

Nu moet ik naar Lucia di Lammermoor van de Opera Stichting, gedirigeerd door Tony d'Almeida. Heb er niet zo'n zin in. Ging even naar zijn dirigentenkamer boven. Hij zei zich er op te richten dat hij teruggevraagd zou worden. Tony leek me gewoon erg goed. Het orkest overstemde nergens de zangers. De muziek zegt me niet veel, Gaetano Donizetti. Het lijkt me razend moeilijk een opera te dirigeren.

‘Van alle werktuigen, waarmee de menselijke geest zich sinds zijn vroegste bestaan heeft weten te verrijken (...) is het bewustzijn het meest waardevolle.’¹⁰⁵

Procureurgeneraal Folmer zei dat hij net als mijn vader chemisch ingenieur en meester in de rechten was. ‘Het Hof is nog zeer clement met u geweest. Ik zelf vond drie weken geen zware straf.’ Ik vroeg hoe ik in Haarlem zou komen. ‘U doet maar of u naar een hotel gaat. Wanneer u hier komt aan de Prinsengracht rijdt u in een justitiebusje mee.’ Het niet-autorijden gaat op 1 oktober a.s. in.

105 Carp, p. 120. Het boek van Carp is naar Peter gegaan, ik heb het niet meer en kan de passages niet meer opzoeken.

[p. 84]

16 september 1970

Uitstekende gesprekken met Carel Enkelaar en Ton Neelissen. Carel wil dat ik met Louis van Gasteren ga starten en indirect via hem voor de nos werk. Voel er niets voor. Waarom kan ik niet gewoon aangesteld worden als ieder ander.¹⁰⁶

Dewi schreef een postkaart uit Tokio met een bruggetje in een tuin: ‘Dear Wim, After receiving so many letters from you, I feel like I became your lover. It is most unlikely, isn't it???? Hahaha.... I shall be back in Paris around October 5th. Also playing a little game with your Prince (Bernhard) on November 7, 8 and 9. But it is a very very secret game. Please keep that in your mind. D.’

Jan Willem van Cruysen was hier en bleef slapen, maar zegt me - voor het bed - helemaal niets.

106 Dat mag dus niet van Luns en van Den Haag, de rotzakken.

18 september 1970

Maastricht

Stralend zonnig weer. Brandde twee kaarsen, eigenlijk niet geïnspireerd, in een Onze Lieve Vrouwe kapel.

Zen-filosoof Allan Watts werd geïnterviewed in De Haagse Post¹⁰⁷ Hij is verzot op koken: ‘Waarlijk mijn liefste tijdverdrijf’ Hij meent: ‘Het grote belang van de psychedelische ervaring is dat deze u verlost van uw gebruikelijke identiteit, uw sociale identiteit, om zo te zeggen, en dat u in een kosmische staat met het heelal terechtkomt, door, een enkel ogenblik, uw sociale identiteit, de persoonlijkheid die u elke dag aantreft, te verpulveren.’ Geloof er niets van. De psychedelische staat is als ordinaire dronkenschap. Er verandert wezenlijk niets. Als de rotzooi is uitgewerkt val je terug in je oorspronkelijke staat. Het is niets anders dan een tijdelijke verstandsverbijstering en daarom nutteloos.

Casper Bake en een vriendin stonden vandaag voor mijn deur. Prettige afwisseling. Ik reed hen naar Monnickendam, waar ze gingen zeilen. Ze keerden hier tegen middernacht terug en zijn nu in de logeerkamer. Laat ze maar, nature must take its course.

107 Haagse Post, 16 september 1970.

19 september 1970

Eindelijk heeft de Indonesische zaakgelastigde Z.A. Samil met lange tanden aan de nvj geantwoord dat de hoge bazen in Jakarta hebben gedecreteerd dat mij ‘voorlopig’ geen visum zal worden verstrekt.¹⁰⁸

108 Brief van 21 september 1970. Zie bijlage 7.

[p. 85]

19 september 1970

Smakelijke combinatie: Casper en zijn vriendin Renée. Ik heb ze om 09:30 uur aan het haventje van Monnickendam gedropt. Willem Klinkenberg telefoneerde dat Henk Hofland ziek thuis was vanwege ‘een verschrikkelijke’ intrige van de heren Lücker (de Volkskrant), Spoor (zijn medehoofdredacteur) en nog een paar frisse meneren uit de journalistieke wereld. Denk toch dat hij het gedeeltelijk aan zichzelf heeft te danken. Ik belde hem meteen op, maar hij zei wel weer okay te zijn.

Kocht boeken van Carp en Jung voor Peter en belde hem op. ‘Waar heb ik dit allemaal aan te danken,’ zei hij. Aan niets en aan alles.

Joe Borkin, de Washingtonse advocaat en adviseur van Bung Karno¹⁰⁹ antwoordde mij op papier van het advocatenkantoor O'Connor, Green, Thomas, Walters & Kelly, Suite 1303, 1750 Pennsylvania Avenue, N.W. als volgt: ‘I am sorry that your Fall lecture tour will be cancelled if you undertake the book with Dewi. On the other hand, without you, she couldn't do a respectable job. Looking forward to seeing you on your next trip. Regards, Joe.’ Zond een kopie aan Dewi.

Henk Teeuw gaat de geplande reportage in Ambon maken. De nos zal Luns niet om een visum voor mij vragen. Met zijn interventie zou Jakarta niet kunnen weigeren. De nvj gaat nu de hulp van Luns inroepen voor mijn visum. Hij ziet ze al komen. Willem Brugsma is naar de vs om Henry Cabot Lodge voor de nos te filmen. Hij stond erop eerste klas te vliegen. Dit werd door de centenbaas van de nos, Van Hofwegen, verboden. Maar Carel Enkelaar maakte dit ongedaan. Boebie kreeg zijn zin. Hij stelt zich aan, maar zo is hij altijd geweest, een belangrijk doende zak. Hij gaat warempel Anthony Dake - van hetzelfde laken en pak - nu helemaal vervangen bij de nos, want Dake wordt na het Suharto-debacle gedumpt. Elseviers maakte bekend dat de hoofdmedewerker voor politieke zaken van de nos, mr. A.C.A. Dake, de wens te kennen had gegeven zijn functie te beëindigen. Overigens geen probleem, want hij verdient zijn poen immers met een schoonmaakbedrijf.

109 Zie ook Memoires 1953-1957.

20 september 1970

Ein Heldenleben. Herfst. Voel me triest en eenzaam. Peter vroeg me hem mijn adres in de nor te geven.

Bracht met mam bloemen op mijn vaders graf. Legde twee rozen neer, altijd een van Peter. Mam lijkt nog steeds dovig en

[p. 86]

een beetje afwezig. Gisteren had men een kwartet van Smetana onder handen genomen: ‘Moeilijk en nog erg vals,’ zei zij. Ik wordt altijd erg stil van het graf. Het krioelde van de mieren onder de ingebouwde vaas.

Vraag aan Frank Sinatra op tv: ‘What would you do if your son burned his draft-card?’ Answer: ‘I would not be proud of him.’ Typisch. Ook meneer Sinatra denkt eerst aan zichzelf en aan zijn prestige, in plaats van dat hij zegt: ‘I would try to understand my son.’

Jan Cremer belde of ik nummerplaten uit New York voor zijn auto hier wilde meebrengen. Hij begreep niet dat mij dit alleen lukte omdat ik in New York ben blijven wonen, zij het op papier.

In het Vondelpark was een Engelse jongen die precies op Renaud Verley leek. Hij bleef maar zeuren of ik van uniformen hield, of ik uniformen thuis had, of ik van nazi-uniformen hield, of ik zijden slips droeg of leren slips, zwart of rood. Hij was zelf in leer. ‘I like to beat you. You have a nice fat ass. You are full of meat. Please stick your cock between my legs.’ Heel eng. Maar in ieder geval is het weer gebeurd, precies op tijd voordat ik de lik inga.

21 september 1970

Twee kaarsen in het Begijnhof. Vijf oude dametjes gingen ter communie met vertrokken pijnlijke gezichten. Ook was er een knikkerkale jonge neger in de kapel, die er hels slecht uitzag.

9:00 uur

Meldde me aan de achterzijde van het gerechtshof aan de Prinsengracht om opgenomen te worden in de koepelgevangenis van Haarlem. Men wist van niets. We wachtten met andere veroordeelden in een buitengewoon smerig, bedompt hok. Een pooier bestelde twintig koppen koffie voor iedereen. De stank was ondragelijk. Het toilet was inderdaad, zoals iemand het noemde, uit de dagen van Floris V. Krijg hoofdpijn van de pislucht.

13:30 uur

Wacht nog steeds op transport naar Haarlem. Naast me zit een man die zes jaar geleden in Den Bosch tot vier maanden en twee weken werd veroordeeld. Hij diende nooit maar was vanmorgen dan toch door de politie, met Hollandse efficiëntie, in Hotel Schiller van zijn bed gelicht.

Heb om een kamer alleen gevraagd.

[p. 87]

15:00 uur, Haarlem, Koepelgevangenis

Hoe dikwijls zei ik niet tegen Peter als we naar het strand reden dat dit gebouw me the creeps gaf? Daar ben ik dan. Ging meteen naar bed, maar artikel 8 van het reglement van deze tent verbiedt dat. Een klabak keek door het luikje. Ik moest me weer aankleden.

Schreef mam en Peter. Ook werd me gevraagd of ik wilde werken. De keuken was okay. Maar dat ging schijnbaar niet. Het is toch wel lang zeven nachten hier. De waslokalen zijn redelijk schoon, maar stinken wel erg. De absoluut walgelijke gevangenisonderbroeken en hemden zijn verplicht. Kon nog net op tijd voor het avondeten zelf pindakaas, jam en kaas aanschaffen. Messen en vorken worden weer opgehaald. De zogenaamde koffie doet me aan de padvinderskampen uit mijn jeugd denken.

Mijn nummer-één-bewaker zegt tijdens het luchten nooit een naam of adres te geven want ze komen je later gewoon thuis opzoeken.

22 september 1970

Haarlem

Als een blok geslapen, ondanks het maar kleine venster hoog aan de muur. 's Ochtends wordt er geen margarine noch beleg geserveerd. Een paar droge boterhammen met thee uit een bus, plus een puntzakje suiker. Voor de rest moet op vrijdag worden gewacht, de enige dag dat men iets uit de kantine kan kopen. Ik moest bijna overgeven van de stank, toen ik vanmorgen naar het toilet moest. Niemand weet in dit land wat voor toestanden er in gevangenissen bestaan. Van Ajax heeft men hier nooit gehoord. Misschien te duur.

Verdiep me in Erik Erikson's Gandhi's Truth, On the origins of militant non-violence.¹¹⁰ Erikson wordt al meteen bij aankomst in India met de vraag geconfronteerd of hij wist dat de stokoude Gandhi er een handje van had met een jong nichtje van hem de koffer in te kruipen. Zelfs holy men krijgen erecties! De een rommelt met zijn nicht, de ander tegen een boom in het Vondelpark. What is the difference? Er moet à tout prix doorgeblazen worden.

Er wordt van 10:30 tot 11:30 uur ‘gelucht’. Ik probeerde via de welfareofficier, een onoprechte kerel met een natuurbeschermingsspeldje op, toch wat dingen in te kopen. Maar hij was

110 Erik Erikson, Gandhi's Truth, On the origins of militant non-violence W.W. Norton & Company, New York 1969, 475 pagina's.

[p. 88]

onvermurwbaar. Vrijdag dus, maar ik ga al de daaropvolgende maandagochtend weer weg. Ook waarschuwde hij dat het licht niet tot 23:00 uur mocht aanblijven, omdat ik wilde lezen. Deze bewakers zijn in hun hart verkrampte ss'ers. De bewaker uit Gelderland zei bijvoorbeeld dat hij vooral tegen Surinamers de laatste dagen van gevangenschap altijd erg rot deed om ze later niet aan de deur te krijgen.

Ik schreef een brief aan de door mij aangereden wielrijdster, mevrouw Kuijpens, dat ik in de gevangenis zat om te boeten voor het noodlottige ongeval. Hoop dat het haar enigermate goed deed om te weten dat de rotzak in zijn sportauto nu ook echt vastzat.

Visite bij de gevangenisdirecteur, bij wie ‘huismeester’ op de deur stond. Nee, na zovele jaren was hij niet meer bang voor gevangenen. Hij vroeg of ik was opgesloten omdat ik na het ongeluk aanvankelijk was doorgereden. Daar was inderdaad in hoger beroep over gesproken. Zeven dagen lezen leek hem erg veel. Ik heb training gehad in Richards flat in New York. De directeur was eigenlijk een lul, die je zelfs geen hand gaf. Wat een job om te dienen in dit rat-hole.

Professor De Froe meent dat raskruisingen de beste oplossing is om aan rassendiscriminatie een einde te maken. Hij is gek. Mijn vader zei altijd: lijsters gaan ook niet met merels en omgekeerd, wat overigens een kater voor hem was omdat zijn vader in Semarang aan die lieve Sima Sastro Pawiro was blijven hangen. Ik ben niet tegen rassenvermenging, maar het is onnodig, en zeker geen oplossing voor rassendiscrimnatie.

‘De mens is de toekomst van de mens.’ - Carp

23 september 1970

‘Eet smakelijk’ zei de tuut toen hij een ontbijt van drie sneden droogbrood en thee aangaf. Melk zie je hier helemaal nooit.

Lenin beschouwde ‘vrijheid’ als een burgerlijk vooroordeel. Ik zal het enthousiasme van sommigen (in dit land) voor communisme nooit begrijpen. Het moet uit louter onwetendheid voortkomen.

Verlang meer en anders naar mijn piano dan naar Peter.

12:10 uur

Het middageten, een bord soep, lap spek, bruine bonen, aardappelen en sla, smaakte zelfs.

Gandhi besloot toen hij vijftien jaar was aan zijn vader op te biechten dat hij een stukje goud van de armband van zijn broer had afgenomen zonder iemand iets te zeggen. Hij schreef een

[p. 89]

biecht en overhandigde deze. Hij vroeg ook om gestraft te worden en beloofde nooit meer te zullen stelen. Hij beschrijft dit gebeuren in detail. Hij vermoedde zelfs dat zijn vader nu alleen nog maar meer van hem zou houden. Erikson concludeerde dat Gandhi junior: ‘with his spiritual will embodied in his “clean confession” purified the father.’¹¹¹ Ik aarzel altijd wanneer ik het woord ‘puur’ hoor gebruiken en vraag me af of ‘puur’ überhaupt van deze wereld is.

Gandhi kocht in 1888 in London een viool voor drie pond.

Tegelijk brieven van mam en Peter. Mijn moeder beurt me op door te schrijven dat het misschien toch nog ‘een leerzame ervaring’ is om hier te zitten. Ze maakt zich zorgen over het eten en het slapen. Ook hoopt ze dat ik voldoende boeken bij me heb en papier om ‘alle ontboezemingen’ op te schrijven. Ze kent me zo goed. Peter zegt dat hij zich in Maastricht geweldig moet concentreren. ‘Als je thuiskomt’ - hij woont er op kamers - ‘moet je eigenlijk eerst een uur uitblazen. De ene docent stimuleert je en vindt dat je erge goede dingen doet en bij de andere klap je eigenlijk dicht. Vaak zien we door de bomen het bos niet meer vooral als de ene docent tegen de andere inwerkt.’ Verder probeert hij me een hart onder de riem te steken en de gevangenschap gelaten uit te zitten, want acht dagen zijn tenslotte gauw genoeg om.

Een pater organiseerde een avondje. Ik aarzelde maar ben gegaan. Er zitten een collectie misérables om me heen, dat is zeker. De smoelen zijn niet om te geloven. De pater liet dia's van Japan en Singapore zien.

111 Gandhi's Truth, p. 124.

24 september 1970

Wilde me in het waslokaal scheren, maar dat mocht niet van de klootzakken: moet in de kamer gebeuren. Je zult hier vijf maanden moeten zitten, zoals een tandeloze boordwerktuigkundige van de klm die ik gisteravond ontmoette. De meeste medegevangenen zijn imbecielen en ongeletterde schurken. Er zitten ook buitenlanders: Duitsers, Fransen en een Noor.

‘Identity solutions can lead to the dissolution of friendships (...).’ - Erikson.

Begin me koortsig te voelen. Ergens is deze kamer - een hok - deprimerend. Vooral ook door het steeds weer afsluiten van mijn deur. Het komt allemaal op controle over dat mysterieuze instrument in ons hoofd, de mind neer.

Er is hier een blonde jongen (26), die normaliter in een bar in

[p. 90]

Hilversum staat. Een politieman kwam omstreeks middernacht daar nog binnen. Hij vroeg de man of hij een borrel wilde. Nee, dat hoefde niet. Pas om 01:03 vroeg hij om een drankje, en toen hij het kreeg zei hij: ‘Zo meneer, het is na 01:00 uur dus nu kan ik een bon uitschrijven.’ De jongen kwam achter zijn bar vandaan en ramde de tuut in elkaar. Hij werd prompt gearresteerd en opgesloten en moet nu veertien dagen straf uitzitten. Hij borrelt van verontwaardiging en opgekropte woede. Ik zou er nooit op los geramd hebben, maar ik ben dan ook niet zo gespierd als deze kerel duidelijk is.

De sociale ambtenaar kwam een brief, bestemd voor Dewi Sukarno, ophalen. Hij sprak over ‘bajesblindheid’ na zevenentwintig jaar dienst. Nog vijftien maanden en dan pensioen. Wat dan? ‘Ik heb een aquarium, meneer.’ Zijn vrouw lijdt aan een hartziekte.

Heb penicilline gekregen voor mijn verkoudheid.

25 september 1970

De routine is upside down. Vandaag is kantinedag. We konden van 08:45 tot 09:45 uur onze hokken verlaten.

Las Pearl Buck's China as I see it.¹¹² Ik heb namenlijk tegen ds. Koole van de ikon gezegd haar voor zijn zuil te willen filmen. Het is een aardig boek, maar eigenlijk nep. Toch rechtvaardigt het wel een tv-gesprek.

Opmerkelijke passages in Erikson: ‘(...) it makes supreme sense that you should have resolved your sexual conflicts by making it a matter of will, sealed by a vow, that as you would not attack an inimical person with weapons, you would not attack a loved one with phallic desire (...).’ (p. 237.)

‘Truth excludes the use of violence, because man is not capable of knowing the absolute truth and therefore is not competent to punish.’ (p. 241.)

De Duitse jongen, die me in het begin al opviel, heeft een sportvliegtuig volgeladen met sigaretten en is naar West-Duitsland gevlogen, prompt gesnapt en moet drie maanden zitten! Al mijn herhaaldelijke verzoeken om kranten en tijdschriften blijven onbeantwoord.

112 Pearl Buck, China as I see it. John Day Company, New York 1970.

26 september 1970

Tijdens het luchten hoorde ik van de jongen die in de bibliotheek werkt (zit voor de vijfde keer) - hij is gespecialiseerd in bankkraken, waarvoor hij bij Lips Sloten solliciteerde en er

[p. 91]

werkte om het ‘vak’ te leren - wie hier verder zoal zitten. Een dikke, kale oude kerel, een veedief, laadde 's nachts in de weilanden koeien in zijn vrachtwagen om ze de volgende dag op veemarkten van de hand te doen. Zit vier jaar maar is voor de rest van zijn leven binnen. Een Amerikaan, een aardige knul, zit voor hasjhandel, inspuiten en diefstal. Een Chinees uit Singapore, een jonge aantrekkelijke kerel, was een syndicaatgokker uit de Binnen Bantammerstraat, schoot een collega met dumdumkogels aan flarden. Is ook stiletto-specialist.

Toch nog een brief van Peter. Ik zal deze vele malen lezen. Ben dicht bij tranen.

27 september 1970

Mahatma betekent Great soul. Gandhi zag er vanaf om arts te worden, gezien de bloedige kanten die aan het metier kleefden. ‘Life to me would lose all interest if I felt that I could not attain perfect love on earth. After all what matters is that our capacity for loving ever expands.’ - Gandhi (p. 316).

Kerkdienst. Er zingt een vrijwilligerskoortje uit Bloemendaal. De pater is nu in het groen. Zijn vingers trommelen met de muziek mee. Een gedetineerde lijkt op Peter Gottmer, de uitgever. De arme pater lijkt zo onzeker op zijn kansel. Komt er dan helemaal geen zekerheid van binnenuit? Een bewaker las over mijn schouder mee terwijl ik in mijn dagboek schreef, want hij zei dat het koortje uit Bloemendaal kwam en niet uit Zandvoort, zoals ik aanvankelijk noteerde.

12:20 uur

Nog negentienenhalf uur en ik ben vrij. De laatste loodjes wegen het zwaarst.

Een gedetineerde heet ‘Zwiebertje’. Hij heeft meer dan dertig aanklachten tegen zich lopen. Joop, de barkeeper, zegt dat een gevangenis een mens nog rotter maakt.

Bung Karno is honderd dagen geleden overleden. De familie beklaagt zich dat er nog altijd geen steen op zijn graf werd geplaatst.

28 september 1970

06:45 uur

Nog een uur en deze job is erledigt. Het moet rot zijn voor de anderen mij te zien vertrekken, maar ik ben dan ook geen kinderverkrachter, veedief, hasjhandelaar, kluizenopenbreker enzovoorts. Kreeg keurig een bewijs van ontslag. Om 07:00 uur was ik op straat. Belde eerst mam.

[p. 92]

Raymond Price schreef uit het Witte Huis.¹¹³

Lunchte met Tony en Lynn de Almeida Santos in het American Hotel. We kwamen op politiek terecht en bespraken ondermeer de oorlog in Vietnam. Alles verliep prima tot een ouder Amerikaans echtpaar aan een andere tafel opstond en bij onze tafel stopte. Ze vroegen wie en wat ik was. ‘A Dutchman,’ antwoordde ik. Tony zei dat hij een Fransman was. ‘You French,’ zei de Yankee, ‘you can't fight your way out of a paper bag.’ En tegen Lynn, een Amerikaanse uit Wyoming: ‘and you can rot away in France,’ en de grijze dame spoog werkelijk op Lynn. De oberkelner kwam tussenbeiden en excorteerde de gasten naar buiten. Agressie en/of vulgaire domheid.

Abdel Gamal Nasser is overleden. Dat zal consequenties hebben voor het Nabije Oosten.

Vanavond ben ik met bus en tram naar het Vondelpark gegaan. Was er aantoe.¹¹⁴

113 Zie bijlage 8.

114 Ik zal maar niet beschrijven wat er gebeurde, anders zegt mijn collega dagboekschrijver Hans Warren straks weer dat ik zoveel avontuurtjes had dat ik ze kennelijk uit mijn duim zuig. Truth is stranger than fiction, zei mam altijd.

29 september 1970

Zag in The New York Times dat Eldridge Cleaver in Algiers is neergestreken. Belde met Ton Neelissen. Het zou ‘misschien’ wel aardig zijn er iets aan te doen. Vroeg Henk Kersting van de Associated Press om Cleavers telefoonnummer op te sporen via ap Algiers. Vroeg hetzelfde aan Yves Daude van afp in Den Haag. Toen ik Reuters belde konden zij het nummer meteen geven. Maar in Algiers was alles gesloten vanwege de dood van Nasser, Sukarno's vriend en collega.

Ralph Nijendorff is in Peters kamer getrokken en bezig deze te verven.

Belde Hans Hoffmann, adjunct bij Panorama, of er belangstelling was voor een gesprek met Eldridge Cleaver. Hoffmann: ‘Vertel me even, wie is hij.’

Woonde de receptie op de Chinese legatie in Den Haag bij als gast van Mr. Li Mao-lai. Het was de 21ste viering van Mao's pandemonium. Als gewoonlijk ontmoette ik de chef protocol van bz, W.J.G. Baron Gevers. Had Ton Neelissen meegenomen en introduceerde hem bij de heren Lo Chiu-tien en Lo Chinchung. Ik had de nos namelijk voorgesteld - nadat ik in de nor een artikel van A. den Doolaard had gelezen - om hem een film over China te laten maken en dan zou ik als zijn ‘hulpje’ meegaan. Ook Bip van Lanschot en echtgenote waren er. ‘Ik had niet gedacht u hier te ontmoeten,’ zei ik.

[p. 93]

‘Kan van u hetzelfde zeggen,’ zei hij. Sprak met mijn oude vriend Anton Constandse, die evenals ik geshockeerd was dat Tito niet naar Nassers begrafenis zou gaan.

30 september 1970

Ralph Nijendorff kwam nog laat naar Amerbos en bleef slapen. Aanvankelijk was ik koel, maar middenin de nacht begonnen zijn vingers heel subtiel los te zitten. Hij was dermate opwindend bezig dat de bom inderdaad barstte. Ik vroeg me eigenlijk af, waar deze lieve jongen dit allemaal had geleerd. Philip Nasta en Peter hadden letterlijk alles uit de kamer weggehaald, tot aan de vloerbedekking toe. Dat was niet behoorlijk.

Om 19:00 uur belde Ralphie opnieuw, nu in tranen. Zijn vader was razend geweest dat hij niet thuis was gekomen. Of hij naar me toe mocht komen. Hij kwam dus en de jongen was helemaal upset. We spraken uitvoerig. Hij ging een stuk opgewekter naar huis.

De verhalen van de spinnende kater van Harriet Laurey, de vrouw van Ton Neelissen, is gekozen als het beste kinderboek van 1969.

1 oktober 1970

Vertrok naar Algiers. Had ik Peter moeten laten weten dat ik wegging? Ik dacht: nee, ik schrijf wel een brief in het vliegtuig. Vreemd genoeg geloof ik dat de tranen van Aleksei Kosygin in Cairo echt waren. Generaal Jaafar el Numeiry, president van de Soedan, stortte in bij de begrafenis van Nasser. Dit lijkt me overdreven, alhoewel, wie zal het zeggen? Sukarno wist al jaren geleden dat Nasser een good guy was en toch waren ze niet echt close.

Jef Last belde gisteren nog op om even iemand te hebben om tegenaan te praten. Hij wilde me trakteren op ‘goede plaatsen’ voor Toon Hermans. Ik geloof dat ik zo aardig mogelijk duidelijk heb gemaakt niet al te geïnteresseerd te zijn om een paar uur naar die man te gaan zitten luisteren.

Schiphol

Telefoneerde traditiegetrouw met mam. Ze was opgewekt, want zij ging vanavond naar een concert in Den Haag.

De psychiater Donald Goodwin noemt schrijven een eenzame aangelegenheid en tegelijkertijd een vorm van exhibitionisme. Eenzaam, ja. Exhibitionisme, nee. Dan is het ook exhibitionisme om de straat op te gaan in tight jeans en boots en je aan den volke te tonen. We zijn geen grotbewoners.

[p. 94]

Air France flight 2323, Parijs-Algiers

Deed een brief aan Peter op de post.

2 oktober 1970

Algiers, Hotel Aletti

Zit op de jfk-Place in El-Biar. Stank. Aan het einde van het plein staat een kerkje met een groot kruis. Aan de andere zijde een minaret. Net als in Maastricht kan je eigenlijk niet meer op een terrasje zitten door de benzinestank. Gelukkig merk ik het nog. Mensen in Algiers zijn plaatjes, karakterschetsjes op zichzelf. Ik moest aan Gide en zijn Algerijnse jongetjes denken. Een bus veroorzaakt weer even een dik blauw rookgordijn en tuft verder. Veel vrouwen dragen een sluier. Soms zelfs jongeren. Gisteravond maakte ik nog een wandeling en vroeg me af waarom ze dit doen. Preutsheid. Bezitsvorming. Jaloezie? 's Avonds zie je vrijwel alleen mannen op straat.

Algiers ligt aan zee tegen dorre heuvels aan. Ik probeerde kleinere hotels, maar alles was vol. Ik zit nu in een behoorlijk logement met een kamer met uitzicht op zee. Ben vroeg gaan slapen. Ik wandelde naar El-Biar en heb de villa van de Amerikaanse Black Panthers al gevonden, te herkennen aan een enorme koperen plaat bij de ingang met een zwarte panter. Twee zelfs. En dit allemaal, omdat ik op 14 september in The New York Times het artikel van Clyde Fansworth met Eldridge tegenkwam. Ik werd door de Zwarte Panter, Donald Cox, ontvangen met koffie. Hij bekeek mijn map met knipsels. Hij glimlachte maar eenmaal, toen hij het knipsel tegenkwam dat ze in de flat van Leonard Bernstein in een avond 12.000 dollar hadden opgehaald. Hij wilde dus eerst weten wat de nos maximaal voor een gesprek met Eldridge wilde betalen. ‘You must have noticed,’ zei hij ‘dat we gestopt zijn met interviews, because our struggle has intensified.’ Hij leek me uitzonderlijk achterdochtig. Hij zou zien wat hij kon doen.

Ook wilde ik mijn bezoek gebruiken om enkele Braziliaanse guerrilla's te interviewen. Vooral Ladislaw Dowbor, die tot de groep van Carlos Marighella van Urban guerrilla's behoorde, interesseerde me. Zij hadden de Amerikaanse en West-Duitse ambassadeurs gekidnapt om zodoende twee groepen guerrilla's vrij te krijgen, een groep van vijftien politieke gevangenen en een van negenendertig. Zo was hij in Algiers beland, min of meer als Cleaver en zijn makkers, op de vlucht voor de cia en hun puppets in de derde wereld.

Om 14:00 uur kwam de Nederlandse ambassaderaad A.C. Donker van Heel naar Hotel Aletti. Ik kon hem niet citeren want

[p. 95]

die mogelijkheid reserveerde de ambassadeur voor zichzelf. Maar toen hij aan het einde van het gesprek inmiddels was ‘ontdooid’ gaf hij toe het bovenstaande gezegd te hebben, ‘omdat u natuurlijk een zekere reputatie heeft.’ Spaarde hem niet en zei dat de ervaring had geleerd dat de meeste diplomaten sowieso klootzakken waren.

Een taxichauffeur: ‘La politique est comme la mer, Monsieur, elle n'a pas de fond (...).’ Een andere taxichauffeur antwoordde, toen ik hem voorhield dat het Charles de Gaulle was geweest die Algerije voor meer oorlog had gespaard: ‘Pas de Gaulle, Monsieur, c'était Dieu’ en hij meende dit voor honderd procent.

Donald Cox belde. Ik kon naar ze toe komen. Eldridge vertrok aanvankelijk geen spier en deed of hij me voor het eerst van zijn leven zag. We gingen in een kleine zijkamer, waar Huey P. Newton aan de muur hing, the other Black Panther head-of-state. Cleaver: ‘I am involved in a conspiracy, man. We are not giving interviews anymore. What good did the shit you wrote in 1968, or the tv film you made then. It did us only harm.’ Ik dacht dat ik het in Keulen hoorde donderen. Wat was er in die twee jaar met de man gebeurd? Hij was in Havana en Peking geweest; was de hersenspoeling in zijn bol geslagen?

De Black Panther Delegation die naar Azië was gereisd had een dagboek bijgehouden dat spoedig zou worden gepubliceerd. Hij haalde een album met krantenknipsels. ‘Bring it back man, it is our only copy.’ Toch ontspande hij meer. Hij wees aan hoe groot zijn zoontje Marcos nu was. Ik zei ook best brieven mee te willen nemen naar de vs. ‘I'll keep that in mind.’ Daarna vertelde hij eerst te hebben gedacht dat ik een Interpolagent was geweest, toen ik hem in 1968 kwam interviewen. Hij wilde overwegen morgenmiddag een interview te geven.

23:10 uur

Had een fantastische avond met Ladislaw Dobor, van Poolse afkomst, die in Lausanne studeerde en economie doceerde, en Carlos Eduardo Fayal de Lyza, student tandheelkunde en een echte Braziliaan. We dineerden samen en hadden intens contact. Maakte vijftig pagina's notities. Hun codenamen waren Homero en Jamil. Homero werd gewond in een gevecht met de politie maar wist het huis van zijn grootvader te bereiken. Maar zijn eigen vader, een legerofficier, die in de vs was opgeleid telefoneerde met de politie en verried zijn zoon. Hij werd dus gearresteerd en gemarteld; met een ijzeren staaf onder de knieën door, de handen ervoor gebonden en dan het hele zaak-

[p. 96]

je ophangen. Waarschijnlijk ook van de cia geleerd. Jamil werd bij een routinecontrole gearresteerd wegens wapenbezit. Hij werd eveneens gemarteld en zogenaamd ondervraagd. Hij liet me brandwonden bij zijn enkels zien. Toen ik naar voren bracht eigenlijk via hun contacten in Brazilië te willen gaan filmen, zeiden ze eens met een journalist van afp te hebben gewerkt, die alle contacten doorgaf aan de Braziliaanse politie. Het was te regelen, maar met uiterste omzichtigheid en alleen via hen. Dacht: zou Ton Neelissen er iets van begrijpen?¹¹⁵

115 Het is onmogelijk de volledige gesprekken van die avond hier op te nemen; ze bevinden zich in mijn dagboek.

3 oktober 1970

Algiers

De zon kwam prachtig op, iets waar Peter zo van genoot in Miami. Maar een uur later dringt de benzinestank al weer door de open deuren van de zesde verdieping de kamer in.

President Moussa Travré van Mali arriveerde in het hotel. Ik vroeg de piloot van zijn vliegtuig waar Modibo Keita nu was.

‘I am afraid in prison,’ zei hij.

‘In a villa?’

‘Oui,’ zei de man uiterst aarzelend.

‘Terrible.’

‘C'est la politique,’ fluisterde hij bijna.

Zocht een kapel, maar er waren geen kaarsen om te branden. Socialisme.

Lunchte met mijn oude vriend Abdelkadir Chanderli, de eerste ambassadeur in de vn van een vrij Algerije. Een zwarte Citroën met chauffeur haalde me precies om 10:15 uur op en bracht me naar een schitterende villa, Dar Al Alou, welke naam ‘op een heuvel’ betekent. Hij was zwaarder geworden maar verder hetzelfde. Hij is nu president-directeur generaal van camel (Compagnie Algerienne du Méthan Liquide). We lunchten samen in een restaurant aan zee, Cercle du Baron, met kreeft en wijn.

Algerije heeft naar schatting tweeduizend miljard kubieke meter gas. Met El Paso in Amerika hebben ze een contract om vijfentwintig jaar lang gas te leveren. Dat komt via een pijpleiding van achthonderd kilometer uit het zuiden waar twee raffinaderijen liggen. Ook uit Nederland is er apparatuur geleverd. Het gas wordt in bevroren toestand naar Amerika vervoerd in daarvoor bestemde tankers.

Ik vroeg naar Ben Bella. Hij bewoonde een villa met een zwem-

[p. 97]

bad, ziet zijn gezin van tijd tot tijd en speelt volleybal, maar leeft in afzondering onder permanente bewaking.

In verband met het El Paso-contract was oud-gouverneur John Conally van Texas overgekomen. Hij zat met jfk en Jacqueline in de auto, toen de president werd vermoord. Chanderli en hij vlogen in een two-engine Beechcraft van camel naar de gasvelden in het zuiden. Hoog in de lucht vertrouwde Conally aan Chanderli toe: ‘I will never say so in public, but I am convinced Dallas was a conspiracy and Lee Harvey Oswald was misschien niet eens op de plaats waar ze zeggen dat hij was.’ Het enige wat me stoorde bij deze geslaagde bijeenkomst en het ophalen van tal van gemeenschappelijke herinneringen uit New York was dat de kreeft die we te eten kregen eerst even spartelend aan de lunchtafel werd getoond.

Heb een aantal uren met de Cleavers doorgebracht. Terwijl we intens in gesprek waren begon Eldrigde Kathleens haar bij te knippen. Ik hield me bezig met Marcos. Later reed Eldridge me naar Hotel Aletti terug in zijn Renault 8. Hij vroeg Kathleen tweemaal tijdens zijn afwezigheid vooral de front gates zorgvuldig te sluiten. Hij komt me morgenochtend om 10:00 uur halen.

4 oktober 1970

Algiers

Cleaver trok meteen van leer. Hij noemde Julian Bond uit Georgia ‘an establishment bootlicker’. De opvolger van dominee King, dominee Ralph Abernathy, vonden ze belachelijk. Maar toen ik zei dat ik betwijfelde of Abernathy, zoals hij in mijn voor de nos gefilmd interview zei, werkelijk een kogel had genomen, die voor King was bestemd, zei Cleaver: ‘Why not, man? King was a kind man. I would have taken a bullitt for him.’ Ik herinnerde hem er aan dat hij in 1968 in mijn film in Californië zich had uitgesproken voor het opzetten van een aparte zwarte staat in Amerika, met vertegenwoordiging in de vn inbegrepen. Nu vroeg hij: ‘When did I say that, man?’

‘In 1968, I can show you your own interview on film.’ Toen ik ze een pepermunt van King aanbood, werd gevraagd: ‘Are you poisoning us, man?’

Hij was me niet komen halen, maar belde om 10:30 uur om te vragen of ik met een taxi naar hun toe wilde komen. Ze hadden besloten dat ik geen foto's kon nemen, maar ik kreeg wel een stapeltje opnamen uit hun voorraad, inbegrepen foto's uit Hanoi, ook samen met generaal Vo-Nguyen Giap. Kreeg de indruk dat - omdat ik niet met geld over de brug kwam - ik

[p. 98]

ook faciliteiten moest ontberen. De hele Cleaver Club was trouwens aanwezig, allemaal in een soort Chinese marineblauwe jekkers gekleed. Cleaver refereerde aan de Hollandse slavenhandelaren. Ze hadden hier allemaal veel plezier om. We gingen naar de woning van de Cleavers. Donald Cox reed. Ik zat voorin naast hem. Daar aangekomen vroeg Eldridge me hem even te helpen met het naar beneden dragen van een matras. Vervolgens gingen we aan de ontbijttafel zitten met scrambled eggs, rice, bacon and coffee. We kregen een gesprek van de grond, maar zijn agressiviteit is toch wel extreem geworden. Ik maakte zoveel mogelijk aantekeningen. Wanneer ik bijvoorbeeld zei te verwachten dat de Venezolanen vroeg of laat de oliebronnen in eigen handen zouden nemen, riep Kathleen: ‘Take back, you mean.’ Toen ik over Ladislaw Dobor sprak, schoot Eldridge uit: ‘What makes you think, we have no contact with the Brasilians, man.’ Hij vroeg ook, waarom ik in Amerika lezingen had gegeven. ‘Do you think you had influence?’

‘If one person in an audience catches on, it's already something.’ Hij lachte medelijdend. Toen ik zei dat ik na een aanval van Drew Pearson (gebaseerd op informatie van mij) op Richard Nixon, waarschijnlijk door het Witte Huis was blacklisted sprong hij er weer boven op. ‘Where do you think that the word blacklisting comes from, man?’ Ik werd een beetje moedeloos onder die barrage van redeloos venijn. Ik herkende hem eenvoudig niet. Later zei hij: ‘Tell them in you lectures, you met me, man’.

‘I will.’

Ik vertelde hem Erik Eriksons psychoanalyse van non-violence van Mahatma Gandhi te hebben gelezen, gebaseerd op het geen geweld aandoen van andere mensen. ‘Physically,’ vroeg Eldridge. ‘No, more mentally, no violence to another man's soul.’

‘How can we ever win a class struggle without guns, man?’ Tijdens het ontbijt escaleerde de agressie. ‘Holland still maintains diplomatic relations with Richard Nixon. Get your fellow-citizens to realize that they are conspiring with criminals in Washington, with a regime that must be described as the most criminal agressor of modern times. We, blacks, are aware of the racist games, that Europe is playing based on the white skin of Europeans. If you, Dutchmen, were sincere about friendship with the third-world peoples, then they would break with the United States, South Africa and Portugal. So, in fact, your people in Holland are part and parcel of the international American led conspiracy. Therefore, your Dutch television is part of the

[p. 99]

same thing. We do not want to be part of the diabolical themes of your tv stories. Countries where we, the Black Panthers, have friends have no diplomatic relations with these pigs. May be general Suharto was hindered in going to Holland. But Richard Nixon would be most welcome in The Hague. While Suharto is just another lackey of Nixon. Don't forget, Holland was the very first to declare war on Japan. You did this to protect the possessions you stole from the Indonesian people. Since the Roman Empire all devils in this world have been white. Give each man in this world one vote, and let China take care of Asia.’

Ook al kon ik hem in zekere zin gelijk geven gezien mijn eigen walging van de oorlog in Vietnam, toch vroeg ik me met zorg af hoe ver Cleaver, door zijn ballingschap en extreme isolatie van zijn wortels in de vs nog in contact was met de wereld zoals deze in werkelijkheid was. Hij leefde in een soort propagandaomgeving van eigen fabrikaat. Hij bracht me niet meer naar het hotel terug, maar naar een taxistandplaats dichtbij zijn huis. Nam met zorg afscheid van hem en Kathleen.¹¹⁶

Ik wandelde door de Kashba terug en kreeg bijna tranen in mijn ogen bij het aanzicht van kippen, hanen en eenden die aan hun poten ondersteboven vastgebonden, levend te koop werden aangeboden. Eigenlijk idiote sentimentaliteit, want ik eet me een leven lang al te barsten aan kip en haan. Eend is not my favorite. Toch hingen die beesten er zo machteloos en zo volkomen unfair behandeld bij. Bij ons haal je ze tenminste rechtstreeks uit de diepvries.

116 Een paar jaar later zou ik ze, aanzienlijk gekalmeerd, in Hollywood terugzien.

Air Algérie, flight 1418

De douaneformaliteiten zijn dermate traag dat een nogal geparfumeerde Fransman zijn vlucht naar Palma miste. Hij was upset. De bergen in het zuiden trekken me. Eens moet ik hier met de tr-6 naartoe. Alleen?

Eldridge en Kathleen gaan nu binnenkort naar China. In hun optiek zijn de Chinezen hun beste vrienden op de hele wereld. Ik sprak dit tegen en zei zeker te weten dat Aziaten in het algemeen neerkijken op Afrikanen als primitieve inboorlingen. Ik gaf bijvoorbeeld mijn eigen ervaring ten beste met het Indonesische Garuda-II bataljon in de Congo. De Indonesische para's verdomden het met Congolese vrouwen naar bed te gaan en waren in de Congo dan ook uitermate unhappy.

[p. 100]

Parijs, airport-bus.

Wat een ontstellend contrast: Algiers of Parijs.

5 oktober 1970

Hotel France et Choiseu.

Kinderjuffrouw Mrs. Azuma vertelde dat Dewi er niet was. Zij wist ook niet wanneer zij kwam. Zij en Kartika waren in september teruggekomen, want het kind ging naar de Kindergarten. Schreef Dewi een briefje.

Twee kaarsen in de Madeleine. Mis Peter.

Op de Champs Elysées kwam een neger me tegemoet, blazer, flanel, lekkere bek met tanden. Ik draaide om. Hij draaide om. Ik zwaaide. Hij zwaaide. Hij liep langzaam. Ik ging naar links. Hij volgde. Het was nog geen 10:00 uur in de ochtend, nauwelijks een tijd om naar het hotel te gaan en een nummer te maken. Ik besloot me achter een grote kastanjeboom schuil te houden. Pikte een kastanje op en wreef er over. De kleur werd schitterend. Associaties met Nijenrode in 1948 en Henk Hofland.

Café de la Paix

Denk veel na over hoe het artikel met Cleaver en Kathleen moet worden. Wat zei Emerson: ‘A foolish consistency is the hobgolin of little minds.’ Ik heb moeite aan Cleavers denkkronkels een touw vast te knopen.

Terug in de ‘beschaving’ lees ik weer de pers. In Beiroet knalde een razende Arabier lijnrecht in de lucht naar boven en zag kans zes mensen te vermoorden. Toen hem werd gevraagd waar hij mee bezig dacht te zijn, antwoordde hij: ‘I am shooting God, because he killed Nasser,’ aldus John Hess in The New York Times. James Reston herinnert zich in diezelfde krant wat Harold MacMillan hem tijdens een lunch vertelde, toen hij samen met Winston Churchill een pudding geserveerd kreeg: ‘looking like an equivocal and shapeless mass of goo. Churchill also looked at it with horror,’ riep een ober en zei: ‘Please take away this pudding: it has no theme.’

In de bus naar Le Bourget lag langs de snelweg een dode hond, bruin met witte vlekken. Zijn snoet lag op het beton, net alsof hij sliep. Het ging me door merg en been.

Kocht Pour la Libération du Brésil van Carlos Marighela. Het bevat bovendien de tekst van het Manuel du guérillero urbain.¹¹⁷

Op Amerbos belde ik eerst mam. De honden hadden straf want

117 Tweeëntwintig Franse uitgevers gaven het boekje gezamenlijk uit.

[p. 101]

ze weigerden in de tuin te piemelen. Daarna keek ik de post door. Een nieuw wervelwindbriefje van Dewi.

Ralph belde. Iemand van de Telegraaf vroeg telefonisch hoe me de proeftijd van deze krant had bevallen. ‘Uw krant, meneer, is de smerigste krant van Nederland.’

‘U bent zeker van de vpro?’ zei hij.

Loet Kilian heeft zijn brevet gehaald, maar is toch nog gezakt voor blindvliegen. Ze willen nu voorgoed weg uit Kew Gardens en naar Nederland terugkomen.

6 oktober 1970

Het artikel over Eldridge Cleaver is klaar. Het is dertien pagina's geworden en gaat naar Panorama.¹¹⁸

118 Panorama, 24 oktober 1970, 4 pagina's.

7 oktober 1970

De Volkskrant meldt dat een agent van politie van 21 jaar een verkeersfout maakte en twee personen ernstig lichamelijk letsel toebracht. Hij heeft honderdvijftig gulden boete en geen ontzegging van de rijbevoegdheid gekregen. Ik schreef procureur-generaal Folmer onder meer: ‘U begrijpt mijn verontwaardiging. Verontwaardiging over uw beschamende schijnheiligheid dat men van de zijde van Justitie in mijn zaak buitengewoon clement was geweest. Mijn minachting voor u en de heren van het college rechters dat mij meende te moeten straffen met een week cel en een halfjaar niet rijden (terwijl ik dringend verzocht mij niet in mijn werk te belemmeren) is onbegrensd. De onrust onder jongeren wordt door lamentabele figuren als u veroorzaakt.’

Walter Kamp zendt de volgende uitnodiging: ‘Ik ben jarig geweest, geef een te gek feest: datum 10 oktober, Keizersgracht 310 in een loei van een kelder, je kunt het niet maken om niet te komen. O, ja, neem gerust degene mee, met wie je de avond tevoren naar bed bent geweest.’

8 oktober 1970

In Propria Cures schijnt een idioot artikel te staan dat ik jfk zou hebben vermoord.

9 oktober 1970

Mam: ‘Wij hadden vroeger als Amsterdamse studentes ook een Propria Cures, maar toen was het nog keurig (...).’

[p. 102]

Hamdorf, Laren

Vergadering met Harry Hagedorn, Kees van Langeraad en Louis van Gasteren. Carel Enkelaar kwam tenslotte ook. Louis en ik zouden vijf specials per jaar voor de nos gaan maken. Louis is zeer geestig en welbespraakt, maar ik moet hem niet. Henk Teeuw is nooit in Ambon aangekomen. Hij moest volstaan met het filmen van enkele Ambonezen in Jakarta, waar ze onder kommervolle omstandigheden in een kamp zitten.

Dewi is inderdaad voor de ceremonie ter ere van de eerste honderd dagen na Bung Karno's dood terug in Jakarta. Zij zegt in het bezit te zijn van elf brieven en aantekeningen van Bapak, die bewijzen dat hij niets wist van de staatsgreep van 1965.¹¹⁹ Dat is zeer interessant. Zij schroomt niet dit in het hol van de leeuw te verklaren. Zij zou een aanbod hebben om in een film te spelen maar heeft nog geen besluit genomen. Ik belde Mrs. Azuma in Parijs en zei bezorgd te zijn om Dewi. ‘Me too,’ antwoordde zij. Kartika kwam ook even aan de telefoon. Dewi wordt nu de veertiende terugverwacht.

De nrc meldde dat Indonesië mij een visum bleef weigeren en dat de nvj nu minister Luns had gevraagd ten mijne behoeve te interveniëren, zoals hij dit ook voor andere journalisten deed, bijvoorbeeld in Moskou.¹²⁰

119 nrc, 9 oktober 1970.

120 nrc, 9 oktober 1970.

10 oktober 1970

Dit huis, Amerbos 205, is een waar toevluchtsoord geworden. Het artikel met de Braziliaanse guerrilla's is bijna gereed. Schreef bovendien een artikel voor Propria Cures over Eldridge Cleaver.¹²¹ ‘De nos en de vara zijn racistische media,’ aldus de Zwarte Panterleider.

121 Op de voorpagina op 24 oktober 1970 gepubliceerd.

11 oktober 1970

Reisde per trein naar Bilthoven, nu ik niet meer mag rijden. Nam eerste klas om zoveel mogelijk alleen te zijn. Ontmoette vlak bij de Genestetlaan Margot Baud, vroeger Van Suchtelen van de Haare, met een kerkboekje in haar hand en een flaphoed op. Ze ging naar een plechtigheid in de nabijgelegen kerk. Zij heeft nu vijf kinderen en een zoon van 20 jaar, Michiel. Een dochtertje van vijf jaar was bij haar. Memories. Ik zie haar in 1944 naast me zitten in de bank van het Baarns Lyceum. Was toen een beetje verliefd op haar. Beangstigend hoe de tijd vliegt.

[p. 103]

Mam hoort nog steeds niet goed. Zij zette de bloemen die ik had meegenomen in twee vazen. Zij gaat binnenkort naar Zwitserland, waar zij naartoe leeft. Ik nam haar in mij op alsof ik alles wat ze zei en deed in mijn geheugen wilde prenten om nooit meer te vergeten, opdat ik me haar altijd zal herinneren zoals zij was. Ik kijk altijd weer en nog steeds naar haar, als een soort toverwezen dat toch echt mijn moeder is.

Buiten ruik je de lucht van de bladeren in de herfst. Viel in de trein terug in slaap.

In juni las ik een artikel over Boudewijn van Houten door Yvonne Laudy¹²² met als titel: ‘Tegen misdaad heb ik geen bezwaar’. Romancier, essayist en gewezen oplichter. Ik kon het boek absoluut nergens krijgen.¹²³ Dat heb ik hem geschreven. Hij antwoordt uit Diepenveen om te bedanken voor de tip. Ik lees in zijn boek, maar kan er niet doorheen komen.

122 De Telegraaf, 5 juni 1970.

123 Boudewijn van Houten, Onze Hoogmoed, Arbeiderspers, Amsterdam 1970.

12 oktober 1970

Prins Bernhard is toch wel een ondernemende heer. Hij is al weer bij de opvolger van Nasser, Anwar Al-Sadat geweest. Waar praat hij dan over en namens wie? Hij is toch geen reizend ambassadeur? Denk dat hij veel op zijn eigen houtje doet en het zooitje in Den Haag rustig omzeilt.

Luitenant Eduardo Huerto, die Che Guevara gevangen nam toen hij al gewond was, is bij een verdacht autoongeluk in La Paz, Bolivia om het leven gekomen. Zo gaat dat. A la Werner Verrips bij het viaduct in Sassenheim.

13 oktober 1970

Mijn grootvader ir. Willem Oltmans zou vandaag 100 jaar zijn geweest.¹²⁴

Peter is erg stil vanuit Maastricht. Ralphie was hier, lief ventje. Hij bracht zijn gay-oom met vriend mee.

Bewerkte Eldridge Cleaver voor Der Stern; de koerier van Aëronaut kwam het artikel ophalen.

124 En Desi Bouterse werd op 15 oktober 1970 25 jaar oud.

14 oktober 1970

Peter staat levensgroot in alle dagbladen voor Samson, halfzware shag van Niemeyer. Een leeuw op de achtergrond. Hij neemt een trekje van een sigaret.

De Amerikaanse negeractiviste, Angela Davis (26), is in een motel bij New York opgepakt. Washington is vast besloten de

[p. 104]

Zwarte Panter-beweging uit te roeien, het Amerikaanse anc. Roeland Kerbosch kwam naar Amerbos, hip en aardig, ook wel aantrekkelijk, maar met een vleugje vulgariteit. Met hem zou ik via Carel Enkelaar willen werken, niet met Louis van Gasteren. Ik was deze week op een avond tot 02:00 uur bij Louis, best gezellig, maar ik moet hem gewoon niet. Hij drinkt bovendien veel te veel, net als Enkelaar en de meeste bonzen in Hilversum. Een gevolg van de declaratieziekte.

15 oktober 1970

Louis liet me zijn film Ik weet niet waarom ik huil zien wat een indrukwekkende documentaire was, zelfs zéér indrukwekkend.

Jan Cremer kwam als afgesproken punctueel om 16:30 uur langs. Ook hij is aantrekkelijk. Gaf hem een zoen toen hij wegging. Zeg altijd tegen hem dat als hij zich bedenkt en op mannen overschakelt, ik beslist de primeur wil hebben. Jan droomt er ook van een film te gaan maken. Hij noemde Louis ‘een dampende vette drol.’ Louis noemde Kerbosch ‘hoogst betrouwbaar.’ Roeland zou voor geen miljoen ooit meer met Van Gasteren willen werken. Kerbosch: ‘Van Gasteren zal zeggen dat zijn zuster kanker heeft om aan de bak te komen.’ Cremer: ‘Kerbosch is een aardige jongen, maar hij kan niet filmen.’

Louis: ‘Ik ben van plan een aanklacht in te dienen tegen (die andere filmer in het Amsterdamse) Jan Vrijman (...).’ In dit opzicht zie ik Amerbos als ‘een oase.’ Je zou toch ziek worden van die kliek.

Mam belde vanmorgen dat een marechaussee aan de deur was geweest met een aanmaning van honderdtachtig gulden boete of vijftien dagen hechtenis. Ik weet niet waar dit voor is, een verkeersovertreding?

Emile van Konijnenburg is gaarne bereid om in de zaak tegen H. Algra - die ‘deze informatie’ van minister Luns heeft gekregen - aan de Raad van de Journalistiek schriftelijk mee te delen dat ik nooit hetzij direct, hetzij indirect op de loonlijst heb gestaan van enige organisatie, zij het klm, Unilever, et cetera, in verband met mijn activiteiten voor de groep-Rijkens. Die verklaring is voor hem een fluitje van een cent, vooral omdat hij deksels goed weet dat hij en de groep Rijkens hun losse beloften en toezeggingen nooit zijn nagekomen. Van Konijnenburg: ‘Dit is niet een vriendendienst, het is de waarheid.’ Richard Thieuliette belde. De relatie met Hans Geerlofs staat op springen. Hij wil terug naar New York, terug naar 178 Fifth Avenue. Hij stelde Hans als ultimatum dat hij veertien dagen

[p. 105]

kreeg om te beslissen om mee naar New York te gaan. At met Richard in het Bakhuisje en daarna dronken we koffie in de flat van Hans. Ze waren nu anderhalf jaar praktisch dag en nacht samen geweest, maar Hans wilde (volgens Richard) nu wel weer eens wat anders. Soms flirtte Hans in Richards bijzijn en daar had hij langzamerhand genoeg van.

17 oktober 1970

Luns krast eindelijk op in Den Haag en kan nu zijn streken bij de navo gaan uithalen. Hoe is het mogelijk? In Brussel vangt hij een jaarwedde van 900.000 gulden. Wel even iets anders dan een minimumloon van 8000 gulden. Als minister kreeg hij maar een ton per jaar dat is 1,8 miljoen in achttien jaar. Niet om te brullen. Hij gaat de kas dus spekken. Ongelooflijk dat zo'n man na alle scheve schaatsen die hij reed, gewoon een Europese topfunctie wegpakt. Hofland had natuurlijk gelijk toen hij eens zei dat het succes van Luns slechts mogelijk was geweest door de inferieure en klootzakkerige tegenstanders van de man. Der Stern belde: ze nemen het gesprek met Eldridge Cleaver niet. Schreef hem een briefje in Algiers.

Hoorde niets meer van Peter terwijl ik aanstonds naar New York moet. Mam nam de telefoon niet op, wat me verontruste, want zij is veel te dovig. Altijd weer hetzelfde liedje, ik haat het om naar New York te vertrekken. Begin langzamer te lopen naar de slurf van kl 643. Hopeloos.