Memoires 1970-1971

[p. 10]

Tokio

21 juni 1970

Imperial Hotel, 03:30 uur

Eindeloos lang onder de douche gestaan. Eindelijk weer een bed. Mam is jarig, maar er zijn dit jaar geen kinderen bij haar.

14:00 uur

Tot nu geslapen.

Bapak is overleden. God bless his soul. Ik belde Egbert Kunst.¹² Hij vertelde me het nieuws. Dewi was safe and sound in Jakarta gearriveerd en rechtstreeks naar het ziekenhuis gegaan. Ik telefoneerde vervolgens Harisanto's zuster. Haar man, ambassadeur generaal Ashari, belde om 18.30 uur terug. Hij vertelde dat toen Dewi in het ziekenhuis arriveerde Bung Karno reeds in coma was. Zouden Dewi en Kartika dan toch te laat zijn gearriveerd? Generaal Ashari dacht dat Dewi tegen journalisten had gezegd dat Bapak uitstekende medische verzorging had ontvangen. Bung Karno zou morgen al in zijn geboortestreek, in Blitar op Oost-Java, worden begraven.

Vanmorgen was in Jakarta een speciale kabinetszitting gehouden en Bung Karno was uitgeroepen tot Held van de Revolutie. Alle beschuldigingen tegen hem waren ongedaan gemaakt. Moet je nagaan. Held van de Revolutie is hij al sedert 1925 geweest en de beschuldigingen tegen hem waren verzinsels van de coupgeneraals om hun verraad te verdoezelen en Bung Karno verdacht te maken. Suharto zou de begrafenis bijwonen. Sukarno lag opgebaard in Dewi's huis Wisma Jaso. De mensen werden gevraagd de overleden president hun rouw te gaan betuigen. Bapak, lieve Bapak: I will never forget you, always remain loyal, for ever and ever.

12 Met wie ik op het Baarns Lyceum zat en die wetenschappelijk attaché op de Nederlandse ambassade in Tokio was.

Na middernacht

Mijn gedachten waren de hele dag bij Dewi. Ik vertrouw de plotselinge dood van Bung Karno helemaal niet. Zou ze hem dus niet meer levend hebben teruggezien? Wat een drama. Het

[p. 11]

was moord! Gerard Croiset zat er weer eens helemaal naast. Ton Neelissen was donderdagavond een necrologie aan het monteren in geval Sukarno zou overlijden. Dit soort klussen wordt altijd uitgevoerd door degenen die nul komma niks over Indonesië of Sukarno weten. Met de meest oppervlakkige Telegraaf-kennis wordt dan maar even het leven van een belangrijke historische figuur als Sukarno in elkaar geflanst.

Maak een korte wandeling. Tokio spreekt me niet aan en is totaal vervuild. Het lijkt haast een klinische stad, gestroomlijnd, efficiënt, zonder karakter. Ik wandel naar de flat van Egbert en Yvonne Kunst.

Egbert liet me de stad vanaf het dak zien. Mijn telefoongesprek met generaal Ashari vond daar plaats. Ashari had in Rotterdam mijn televisiegesprek met Ibu Dewi gezien. Hij dacht niet dat mij een visum zou worden verstrekt. Hij was overigens aardig tegen mij.

Egbert scheen alle details te weten over Dewi's geisha-verleden, wat me absoluut niet interesseerde. Omdat Bung Karno van haar hield was de rest voor mij verder irrelevant. Egbert was helaas pro-Suharto, vooral na een trip naar Jakarta. In een adem vertelde hij in de Indonesische hoofdstad met de minister voor ptt te hebben gedineerd, die zojuist een renpaard voor zevenduizend dollar in West-Duitsland had gekocht. Ook wilde de minister uit eigen middelen een busdienst op Bali beginnen. Ik zie Bung Karno al een renpaard in Duitsland kopen. Daar had hij het geld niet voor. De Kunsts waren ook zeer anti-Edward Kennedy vanwege zijn autoongeluk en zijn leugens hierover. Hij vroeg tussen neus en lippen door generaal Ashari er op te wijzen dat wij elkaar van het Baarns Lyceum kenden. Dit deed ik dus omstandig, wel begrijpende dat het Egberts methode was om zich als Nederlandse diplomaat weer van mij te distantiëren, aangezien ik de Indonesische ambassadeur vanuit zijn huis opbelde. Claus was in Tokio geweest en had ‘uitstekende vragen’ gesteld. Prins Bernhard had echter tijdens zijn bezoek ‘de moeilijke meneer’ uitgehangen. We luisterden naar de radio om de laatste berichten over Bung Karno op te vangen. We dineerden in een Zwitsers restaurant.

22 juni 1970

De eerste foto's van Dewi en Kartika bij de lijkkist met Bung Karno zijn verschenen. Ook Ibu Hartini staat bij haar, evenals de andere kinderen.

Nam om 10:00 uur een taxi naar de Indonesische ambassade, waar de vlag halfstok hing. Ik wilde, als gebruikelijk, het con-

[p. 12]

doleanceregister tekenen. Maar een secretaresse deelde mee dat er geen register was, want er waren dienaangaande geen instructies van de ambassadeur gekomen. Dat vond ik zeer vlerkerig. Ik liet dus mijn kaartje achter en schreef erop: ‘I came to offer my condolences to Indonesia upon the death of Bapak.’ Aarzelde nog even of ik ‘Bapak Presiden’ zou schrijven, maar dan zouden ze zich weer beledigd gevoeld hebben.

Japanners zijn eng burgerlijk en conservatief. Er heerst een griezelige gedisciplineerdheid, bij stoplichten bijvoorbeeld. Negen van de tien personen in de kantoorkuddes lopen in dezelfde donkere pakken met das. Het zijn totale white-colar mobs. Walgelijk. Een gerobotiseerde massa. De auto's waarin de heren zakenlieden rondrijden zijn voorzien van gehaakte antimakassars. Chauffeurs dragen spierwitte handschoenen. Bovendien is overal riot-police op de been, vooral bij de Amerikaanse ambassade, omdat de opstandige jeugd demonstreert tegen het zogenaamde veiligheidspact met de Amerikanen.

Was op de Sovjetambassade om een visum te krijgen teneinde via Moskou of Leningrad terug te gaan. Het Russische toeristenkantoortje, ergens op een eerste verdieping, leek nergens op. Alle vluchten via die route waren volgeboekt.

13:30 uur

Telefoneerde met Dewi. Zij gaf te kennen onder surveillance van de militairen te staan. ‘If I do not stay at least for the 100-day mourning period, my trip here would really be considered phony. I came, because I wanted to serve Bapak during his last days (...).’¹³ Het komt er op neer dat zij me nooit het land in kan krijgen. Zoveel gaf zij wel in bedekte termen te kennen. Burgemeester Ali Sadikin liet de 443ste viering van de stad Jakarta gewoon volgens plan vanavond beginnen. Het zijn toch allemaal dezelfde ondankbare basterds, en ze zijn vooral buitengewoon kort van memorie. Zoals ik me een van de laatste uitspraken van dr. Mohammed Hatta herinner dat de Indonesiër verleerd had om malu¹⁴ (...) te zijn.¹⁵

Dewi heeft verder een beroep gedaan op Suharto om Bapak, zoals hij dit zelf wenste, buiten Bogor te mogen begraven.¹⁶ Moedige kleine vrouw!

Ik vroeg Egbert Kunst om voor me na te gaan wat Den Haag had gedaan. Had Juliana een boodschap gestuurd? Met Luns die

13 Veel later zou Dewi me alles precies vertellen wat er in die dagen werkelijk gebeurde.

14 Malu = verlegen.

15 Zie Memoires 1966-1967.

16 Hoe schandalig Suharto zich tegenover Hartini, Dewi en Mrs. Supeni (Sukarno's reizende ambassadrice) zou gedragen volgt later.

[p. 13]

het hoogste woord op het Plein heeft, is er weinig kans op. Dan springen de Engelsen toch wel anders om met voormalige tegenstanders en vijanden.

Schreef Sukmawati Sukarno of ze Dewi wilde zeggen dat ik tot 1 juli in Tokio wilde wachten.

Bernard Krisher van Newsweek dacht dat Dewi wel zou worden toegestaan om de honderd komende dagen in Indonesië te blijven. ‘Everybody talked about you in Jakarta,’ zei Krisher, ‘but Suharto. Even Adam Malik wondered what had gotten into you. The papers quoted you as to what you had said in your television interview with Dewi. They now really hate you overthere. But I think they are handling their feelings very sophisticatedly (...).’

Toen mijn taxi bij een stoplicht stilhield, opende de jongen in de taxi naast ons zijn raampje. Hij kletste wat met mijn chauffeur en glimlachte heel bijzonder. Ik bestudeerde het gezicht van de jongen naast ons. Het was ongewoon verfijnd en puur eigenlijk. Het trof me, zoals soms een bloem je als ongewoon mooi kan treffen.

Tokio is een stad van handjepak. Van boy loves girl. Tot 03.00 uur zitten vrijende paartjes in de parken omdat de overvolle flats en woningen hen geen gelegenheid bieden te rotzooien. Nichten zie je gewoon bijna nooit.

Ben naar de film Du soleil plein les yeux geweest waarin een jongen speelde om van te watertanden. Wat was zijn naam? In een Japans tijdschrift vond ik een foto. Die jongen speelde voortreffelijk. Hij was het gewoon helemaal. Met ogen, absoluut zalig. Hij deed me sterk aan Richard denken. Hoe langer de film duurde, hoe emotioneler ik werd. Uiteindelijk dus tranen. Was het Dewi, die eens tegen me had gezegd: ‘Je hebt het hart van een vrouw.’ I couldn't care less. Ik voel wat ik voel. Mooie titel voor de memoires van een man: ‘Met het hart van een vrouw’.

Ik werd op straat gevraagd of ik girls zocht. Ik zei: ‘No, boys, guys.’ Dan moest ik naar Sjinjuku gaan. Ik heb uren rondgedwaald. In vele opzichten lijken eigenlijk alle wereldsteden op elkaar. De lichtreclames zullen verschillen, hoewel Coca Cola en boac identiek zijn. Ik krijg de indruk dat Japanners, vooral ten aanzien van ‘vreemden’, een sterk superioriteitsgevoel hebben ontwikkeld. Ze kijken je ook nooit aan, of nauwelijks. Op een hoerenjongen met rood geverfd haar na. Een economiestudent die te diep in het glaasje had gekeken papte aan, maar dat was dus niet om te doen. Ik volgde een andere billendraaier in een bar. Werd ook niets.

[p. 14]

‘The riot police is very effective’, zei Egbert Kunst. Kennelijk is dit zo. Ik zag vanavond honderden politiemannen het park tegenover het hotel omsingelen. Eén voor één of in kleine groepjes ontkwamen de demonstrerende studenten (tegen het veiligheidsverdrag met Washington) aan het cordon en werden daarbij niet gehinderd.

23 juni 1970

Imperial Hotel, kamer 2250

Bung Karno is begraven. Ik heb alle kranten nagepluisd. Vrij summiere berichtgeving. Het ene artikel vind ik nog schokkender dan het andere. Volgens sommige berichten waren in Jakarta één miljoen mensen op straat om de overleden president uitgeleide te doen. Wanneer ze eerder op de been waren ge-

[p. 15]

komen had Bung Karno nu nog geleefd. Het stoffelijk overschot is met een C-130 van de auri (luchtmacht) naar Surabaja gevlogen met een korte tussenstop en als eindbestemming een vliegveld bij Blitar. Suharto liet volledig militair eerbetoon geven en was aanwezig toen de kist in Jakarta werd verzegeld en gesloten. Er moeten 50.000 mensen bij het graf in Blitar zijn geweest op het moment dat de kist werd neergelaten.

Indira Gandhi heeft in New Delhi gezegd dat de Afro-Aziatische wereld met de dood van Sukarno ‘its most senior and widely known leader’ heeft verloren. ‘Sukarno's struggle against colonialism and imperialism and for the freedom of Indonesia is part of history.’ President Ferdinand Marcos verklaarde: ‘Recent events in Indonesia have not diminished the role Sukarno played in welding Indonesia together in its most difficult years.’ Zelfs de Nederlandse Consul-generaal in Hongkong, Jan Kneppelhout, zei: ‘Sukarno brought the Indonesian people what they asked for.’ De kranten staan vol over het gebeuren in Jakarta. Ook premier Eisaku Sato van Japan zond een telegram naar Suharto en onderstreepte de rol die Bung Karno had gespeeld bij het verkrijgen van onafhankelijkheid voor Indonesië. Suharto schijnt in Jakarta de kist te hebben overgedragen aan de ondercommandant van de gewapende strijdkrachten, generaal Panggabean, die de overleden staatsman op zijn laatste reis naar Blitar namens de regering zou begeleiden.

Time Magazine¹⁷ somt Bung Karno op als: ‘A complex man, who spent more time voicing his people's aspirations, than in trying to achieve them.’ Ik denk niet dat Sukarno zich over zulke onzin erg meer zou opgewonden hebben. De allerbelangrijkste aspiratie van het Indonesische volk was de vrijheid te verkrijgen. Alsof hij dat hoogste doel niet bereikte! Hij timmerde bovendien uit een gigantisch eilandenrijk een uitstekend functionerende eenheidsstaat. De idioten van Time gaan zelfs zover te beweren dat Bung Karno zijn badwater in flessen liet gieten voor de hem liefhebbende onderdanen, die dronken dit op om op die wijze de veronderstelde bovennatuurlijke krachten van de president te erven.

Nu weet ik dat de Franse acteur uit de film van wie ik zo heb genoten Renaud Verley heet. Zalig ventje.

In de boekwinkels van Tokio snuffelde ik onder andere om eens te zien wat er verkrijgbaar was over Indonesië. Vond ergens een toeristische reisgids. Verder vrijwel nergens iets, laat staan een serieus boek.

17 Time Magazine, 29 juni 1970.

[p. 16]

‘Life, that is not free from desire and passion, is always involved with suffering (...).’ - Buddhism

Viel in slaap en had twee dromen. Ik was aan het werk bij Louis van Gasteren en dacht dat Peter sliep. Toen ik hem wakker wilde maken en dus afhalen was hij er niet. Schrok in paniek wakker. Viel weer in slaap. Een nogal grote aap stond in de hoek bij de ingang van een ondergrondse op een hoek van een straat. Hij werd door arbeiders bij zijn armen vastgehouden. Er waren ook een aantal springende en bijtende honden, die luid gromden en blaften. Het dier dat met zijn rug naar zijn vijanden stond was volkomen machteloos. Weer werd ik vol afschuw wakker. Dromen blijven een onoplosbare puzzel.

Tippelen is er in Tokio niet bij. Ik ging na het diner weer de straat op. Japanners zijn niet te vangen. Misschien moet ik maar eens een sauna proberen. Op straat kijkt niemand op of om. Ogen raken elkaar gewoon niet. Vreemd. Belandde in de film Topaz, maar ben er weer uitgelopen. Politieke nonsens samengebreid met goedkope romantiek. De wereld had al jaren geleden zijn buik vol moeten hebben van zulke films.

Wanneer zou ik van Dewi iets horen?

Na middernacht had ik een adembenemende ervaring. Adembenemend in de zin van kijken naar een demonstratie van massahysterie in perfect gecontroleerde banen geleid. Waar ter wereld is zoiets mogelijk? Om te beginnen: waar kwamen die tienduizenden scholieren en studenten vandaan? Zij protesteerden tegen het verdrag met Washington. Ik heb er uren naar gekeken, midden in de nacht. Allereerst heb ik de uitdrukkingen, gezichten en lichamen bestudeerd, psychologisch en esthetisch. Ten tweede, de kudde zelf, het groepsgedrag en de gedisciplineerdheid, tot in het extreme. Het gaf me goose-pimples. Volkomen uniek. Bij een kruispunt moest de stoet voortdurend halt houden om het verkeer door te laten. Dit gebeurde tot in de perfectie met schilden en helmen door de riot-police. Een keer was er een licht incidentje, maar voor de rest leek het even gemakkelijk, alsof je aan een touwtje in een poppenkast trok. Eén Jan Klaassen of enkele duizenden Jan Klaassens maakten geen enkel verschil. Iedereen bleef op het gewenste moment stilstaan. Intussen draaiden automobilisten, die meenden niet snel genoeg door te kunnen rijden, er hun hand niet voor om keihard op het gaspedaal te gaan staan, schijnbaar zonder zich te bekommeren of ze ‘het rode tuig’ plat zouden rijden.

Eindelijk raakte ik met een student, die redelijk het Engels beheerste, in gesprek. Hij vond premier Sato maar een sloof van de Amerikanen. Toen ik echter de Sovjets imperialisten-zonder-

[p. 17]

dollars noemde en voor de rest hetzelfde als de Amerikanen, leek hij gekwetst. ‘Soviets are of the same kind, my friend, or rather they are even worse than Yankees,’ zei ik. Toen ik nadien Peking noemde als een natie die tenminste probeerde op eigen benen te staan - ‘and let's hope they will eventually do away with the Red Guards shit,’ zei ik - klaarde zijn gezicht weer wat op. Een oude heer, met lang haar en een alpinopetje op, merkte op: ‘All this will lead to revolution.’ Ik moest wel even denken aan onze kabouters in de Leidsestraat of bij het Lieverdje. Wat ook wonderlijk was om te zien waren de studenten die een soort golvende beweging maakten terwijl zij marcheerden. Onvergetelijk. Nixon, en zijn stooge Agnew moesten dit maar eens zien. Zijn al deze emoties dat scrap of paper wel waard?

01:15 uur park

Het traangas hangt nog overal. Ik voel het aan mijn ogen. Er moet hier een veldslag hebben gewoed, overal glas, stokken en rotzooi. Veel jongelui schijnen hier te gaan overnachten. Soms glimlachen ze naar je, of zie je een paar stoute ogen. Maar niemand kijkt je hier echt aan, laat staan dat nieuwsgierige blikken in de verste verte beantwoord worden. En zojuist hoorde ik op het nieuws dat Nixon zijn veto uitsprak over een miljard dollar voor de bouw van hospitalen. Miljarden worden verkwist in Vietnam, een oorlog, die langzamerhand over heel Indo-China wordt uitgebreid. De prioriteiten van de nicompoops in het Witte Huis zijn bij iedere nieuwe president opnieuw screwed up. Of misschien ook niet. Wat zouden de vs zijn zonder oorlogsindustrie? Amerikanen zijn de grootste wapenhandelaren in de geschiedenis van de mensheid, en daarom ook het allerrijkst.

24 juni 1970

Imperial Hotel

Toen ik wakker werd had ik mijn ‘vader’ gezien op mijn bed in Huis ter Heide, waar hij lag opgebaard. Pas in de douche herinnerde ik me dat het vandaag zijn verjaardag zou zijn geweest. Ik bid.

Mieko¹⁸ belde op. Dewi had haar getelefoneerd vanuit Jakarta. Dewi was veilig. Ik kan haar opbellen als mevrouw Azuma, dus de naam van de gouvernante. De Japan Times schrijft vanmorgen: dewi promises to live in indonesia. Ze heeft blijkbaar in Jakarta een persconferentie gegeven. ‘I shall carry on his

18 Mieko was een vriendin van Dewi in Tokio en ons contact.

[p. 18]

(Bung Karno's) dedication to the nation. I plan to stay in Indonesia for the rest of my life as I feel it is my last duty to him.’ Zij hoopte sociaal werk te kunnen gaan doen.¹⁹ Ik zie het als een van haar notorious fits wat ze daar allemaal heeft gezegd op een uiterst emotioneel moment.

Zond Peter een gedicht van Wakayama Bokusui over ‘waking up each morning cold and alone in bed, like an oozy stone on the bottom of the sea (...).’

Ik lees Bernard Krishers reportage over Bung Karno in Newsweek.²⁰ Daarna ging ik naar zijn kantoor. Hij toonde me de laatste kleurenfoto's van Bung Karno die in maart waren genomen. Hij maakte een aantal opmerkingen. ‘Dewi never lies, but she will tell only 75 percent of the story (...). How can she be friends with people like Cindy Adams?²¹ They all like her in Jakarta. Suharto asked me about her. Mrs. Suharto said: “Is she still as pretty as she used to be?” She discussed with me her letter asking Suharto Bung Karno for a divorce, and I had quite some fights with her, like you say you had (...). She brought the letter to Adam Malik in the Okura Hotel (...). I told her not to do it, since some day Sukarno would be history (...). Adam Malik gave her letter to Suharto and when Sukarno in the end got it, he cried, and said, “they all want to leave me now” (...). The next day he replied to her: “You can have it, Soek.” (...). So, as we know, Sukarno never saw her or Kartika again, because he died prior to that she got to the hospital (...). Furthermore, in his last days he was blind already (...).’

Suharto roerde bijvoorbeeld altijd Sukarno als onderwerp aan, wanneer hij met Krisher sprak. Bung Karno antwoordde altijd, wanneer Suharto hem meende te moeten waarschuwen voor de pki: ‘You don't understand what is happening: stick to your job.’ ‘But Bung Karno was naïve about the Communists,’ aldus Krisher. Ik sprak dit uiteraard fel tegen en zei dat Krisher het slachtoffer was van typisch anticommunistisch Amerikaans denken. Het is waanzin om Sukarno naïef te noemen over communisme.

Krisher bezocht mevrouw Subandrio in de voormalige ambtswoning van minister Subandrio. Zij heeft van de villa een kosthuis voor buitenlandse studenten gemaakt. Hij hoorde hoe een student haar vroeg: ‘Mrs. Subandrio, can you have my shoes repaired?’ Subandrio schijnt in Bandung in een huis te zijn op-

19 In de tachtiger jaren runde Dewi een handelsfirma in Jakarta. Zij vertelde me dat zij dertig employés had.

20 Heb het artikel niet meer.

21 Amerikaanse schrijfster van Sukarno's autobiografie, die nadat hij was afgezet een smerig boek over hem schreef.

[p. 19]

gesloten, met één venster, dus weinig licht, en een klein tuintje om groenten te planten. Bandrio had voor een Nederlandse uitgever een manuscript geschreven, maar niemand wist waar het was, aangezien het Suharto-regime niet zou toestaan dat het werd gepubliceerd. De regering in Jakarta heeft Krisher toegezegd dat hij zowel Bung Karno als Subandrio na de verkiezingen van volgend jaar zou mogen ontmoeten. Krisher is in het bezit van uitvoerige bandopnamen met Bapak. Had ik ze maar. Ik ben er nooit op uit geweest. Terugblikkend: oerstom. Krisher zegt geen tijd te hebben om over Sukarno of Dewi te schrijven of zijn aantekeningen in een boek te verwerken. Adam Malik had gerefereerd aan het feit dat Dewi in Amsterdam was en had over mij gezegd: ‘That guy is crazy (...).’ Krisher en ik lunchen in Belvedère, een Italiaans restaurant. Hij wilde Dewi in Jakarta nu niet bellen, want hij had zijn budget al overschreden met een gesprek van een half uur met New York. Begreep daar niets van: was dit een serieuze Newsweek-operatie?

Bandrio kreeg als ter dood veroordeelde twintig roepia's per dag om van te leven. Toen Krisher de villa van mevrouw Subandrio binnenkwam was zij zojuist bezig met Franse les te geven om in haar onderhoud te voorzien. Het kwam er op neer dat zij, net als Bandrio van huis uit arts, nu haar man moest zien te onderhouden. Krisher zei dat ze dit met minachting in haar stem had gezegd. Generaal Suharto ontving Krisher op een zondag. Hij legde een gesprek van een uur op band vast. Intussen wist Newsweeks Indonesie-specialist Bernard Krisher absoluut helemaal niets van de corruptie rond Adam Malik, of wie meneer Widjatmiko was. Toen ik dus over corrupte generaals rond Suharto sprak, antwoordde hij: ‘Wie dan? Ik heb geen bewijzen.’ Krisher zei wel dat oud-vice-president Mohammed Hatta hem had gezegd: ‘The trouble is, Suharto is not convinced that corruption is an evil.’ Ben maar niet aan het verhaal van generaal Ibnu Sutowo begonnen, de president-directeur van Pertamina, want Krisher was, althans in mijn ogen, een collaborateur van het Suharto-regime. Misschien kon hij niet anders, want Washington had Suharto tenslotte mee in het zadel geholpen, en vooral mee geholpen hem daar te houden.

Ben nog een keer naar de film met Renaud Verley gaan kijken. Ik vroeg me zelfs af of ik me gedroeg als een teenager, verliefd worden op een filmster. Ik bestudeerde die jongen zo nauwkeurig dat ik het gevoel kreeg hem te hebben leren kennen. Geen acteur, ook niet Hiram Keller, heeft me dermate direct bereikt als deze Franse jongen. Hoe zou het zijn om hem in levenden lijve te ontmoeten, van oog tot oog?

[p. 20]

Bernhard Krisher vertelde dat generaal Suharto hem ontving in dezelfde werkkamer waarin president Sukarno hem indertijd ontving. Alles was hetzelfde gebleven: de lievelingsschilderijen van Bung Karno hingen nog precies zo aan de muur en de boeken van de oud-president - waar meneer Suharto er nooit één van in handen had gehad - stonden met Bung Karno's aantekeningen en krassen erin nog precies zo in de boekenkasten. Wat een zielige vertoning.

Krisher gaf me als cadeautje een exemplaar van Roeders boek over Suharto: The Smiling General.²² In zijn verslag van de gebeurtenissen op 30 september 1965 en volgende dagen herken ik de interventies van het propaganda-apparaat van Suharto: mensen als Sutikno, Sugandhi en consorten. Voor hen die niet beter weten klinken de public relations-officieren misschien plausibel en aanvaardbaar, en de brave West-Duitser met een universitaire graad in sociologie moet als was in de handen van professionals, die het coupregime dienden, zijn geweest. Natuurlijk schreef meneer Roeder een biografie over Suharto, want de man wist van niets, laat staan dat hij in de verste verte kon beoordelen wie Sukarno was geweest, en wat Sukarno dacht of deed als president van Indonesië over een periode van meer dan twintig jaar. En zo komen de walgelijkste ‘geschiedenisboeken’ sinds mensenheugenis tot stand.²³ Ga verder niet in op dit boek vol onwaarheden en verdraaiingen.

Krisher vertelde van Adam Malik te hebben gehoord dat Dewi wel degelijk officieel van Bung Karno was gescheiden en dat Dewi dus in het openbaar over die zaak had gelogen. In werkelijkheid zou zij zich zelfs niet meer Mrs. Sukarno mogen noemen. Malik zei op zijn ministerie een fotokopie van het echtscheidingsdocument te hebben.

22 O.G. Roeder, The Smiling General, Gunung Agung Ltd., Jakarta 1969.

23 Ik zie dat het geen cadeautje was; hij liet me vijf dollar betalen, maar schreef er wel een opdracht in.

25 juni 1970

Schreef Adam Malik een brief. ‘It's easy to call someone “crazy” when he exposes your dirty dealings with a person like Widjatmiko, not to mention your role vis-à-vis President Sukarno. First you were going to take me to Court, and when you realized you would lose, you had a certain Mr. Tasjrif announce that De Spiegel apologized to you and had withdrawn our allegations about your crooked rice-deals. I know very well that you are still associated with Widjatmiko. You call me “crazy” as much as you want. History will judge your Orde Baru, your

[p. 21]

silly conference about Cambodia in Jakarta, or the “crazy” games Indonesia now plays on behalf of the necolim powers.’²⁴ Lunchte met Egbert en Yvonne Kunst in het Okura Hotel want ik vlieg morgen met de klm via de pool terug naar Amsterdam. Adam Malik heeft in Jakarta gezegd dat Dewi niet zou worden vastgehouden en zich vrij in Indonesië zal kunnen bewegen. Bernard Krisher zei in reactie op dit nieuws dat hij toch verwachtte dat er spoedig een kink in de kabel zou komen.

Ik denk dat wanneer je eenmaal een Japanse jongen in je vingers krijgt (ik heb er tenminste sommigen gezien) dat je dan een juweel in handen krijgt als misschien nergens anders ter wereld te vinden is.

‘Buddha journeyed on until he reached Pava where he was made critically ill by food offered by Cunda, a blacksmith (...).’²⁵

24 Brief aangetekend naar kemlu in Jakarta verzonden.

25 The Teaching of Buddha, Bukkyo Dendo Kyokai, Tokio 1966.

26 juni 1970

Om 13.55 uur kwam een boodschap van Mieko om Mrs. Kobayashi Toshiko (Dewi) op te bellen in Jakarta op nummer 82943, wat dus het huis van Sukmawati Sukarno was. Lang gesprek met Dewi: ‘It was a serious mistake to have taken you to the embassy in Paris (...). It was 200 percent sure, that they would not let you into Indonesia (...). They can hate without you having done anything against them (...).’ Ik antwoordde, wetende dat we waarschijnlijk van A tot Z werden afgeluisterd: ‘I am very proud that they hate me. Some day there will be other Indonesians in power. History will change. I will wait for the next Government to go to Bapak's grave.’

Dewi: ‘They will never never let you into Indonesia again.’²⁶ Dewi zei dat op ieder moment dat zij het huis verliet zij herkend werd en duizenden mensen dromden dan samen om met haar te spreken en lief voor Kartika te zijn.

Dewi: ‘My treatment is very good (...). Bapak looked terrible (...).’ Ik vroeg of hij Kartika nog had gezien (...). ‘No, but I tell everyone he did (...). There is no need for you to wait in Tokyo (...). I will write you.’ Toen ik vertelde dat Malik tegen Krisher had gezegd dat ik crazy was antwoordde Dewi: ‘You were crazy, to try to come here without a visa, that is what Malik told Japanese journalists too (...).’²⁷

26 Dit klopte behoorlijk, want twintig jaar later ben ik nog steeds niet in Jakarta teruggeweest en mijn vrienden daar raden dringend af om terug te komen.

27 Nu deed ze dus maar net of het mijn idee was geweest zonder visum in het vliegtuig te stappen. Ik ging immers mee als bliksemafleider en dat ze iemand had om tegen te praten.

[p. 22]

Dewi wilde om te beginnen tot eind juli in Indonesië blijven, misschien zelfs langer. Ik zei dat Krisher zou komen, wanneer zij in moeilijkheden zou raken.

Dewi: ‘I told the intelligence people, that I will be delighted to answer their questions, if they had any.’

‘Give those intelligence people my warmest greetings. I come myself any time, because I did nothing against Indonesia ever (...),’ antwoordde ik.

My life must be guided by the gods, the gods within me.

Ik ben voor een derde maal naar de film met Renaud Verley gegaan. Deze keer zag ik een gesigneerde foto in de hal hangen met als datum 20 juni 1970, Tokio. Hij was dus misschien nog hier (...). Ging erop af. Hij logeerde in het Akasaka Prince Hotel. Ik schreef snel een briefje dat ik hem wilde filmen en gaf het bij zijn hotel af. Mij werd gezegd dat hij vanavond uit Osaka zou terugkeren. Ik moet zijn telefoonnummer in Parijs zien los te wurmen.

21:10 uur
Tokyo Airport

Belde kamer nr. 220 van Renaud Verley. Een vrouw kwam aan de lijn en zei dat Verley's nummer in Parijs 277 7247 was en anders Frédérique Filmes, Balzac 84-13.

De klm-stationmanager, een Indo, die ik vroeger in Jakarta via Emile van Konijnenburg had gekend, zette mij ‘eerste klas’. Een streep aan de balk voor de klm. ‘Maar helaas moeten wij u toeristenklassevoedsel geven.’

klm-vlucht 868

In de Asahi Evening News zie ik dat Dewi in een gesprek met de pers in Jakarta een scherpe aanval op de Suharto-regering lanceerde. Terwijl ze tijdens het persgesprek in tranen uitbarstte beklaagde zij zich er over dat zij en mevrouw Hartini (evenals de voormalige reizende ambassadrice Madame Supeni) Suharto hadden bezocht om Sukarno's laatste wens te eerbiedigen. Hij wilde nabij Bogor begraven worden. Ook beklaagde zij zich er over dat zij niet kon gaan en staan waar zij wilde en al haar bewegingen aan de autoriteiten diende op te geven.

Roeders boek The Smiling General ademt aan alle kanten de sfeer van voorlepelen door p.r.-mensen van het leger uit en heeft geen enkele waarde. Het verhaal van deze ingehuurde Duitse socioloog is doorspekt met mededelingen, vooral ten aanzien van Sukarno, die kant noch wal raken. Het is ‘een lezing’ over de omwenteling in Indonesië zoals de coupmilitairen die zien.

[p. 23]

Het is - zoals Freud zou zeggen - een illustratie van: ‘The half-tamed demons, that inhabit the human breast.’ Of zoals Hegel eens zei over de moord op Socrates door de kudde in Athene: ‘It was a force within themselves that they were punishing.’ De massamoordenaar par excellence, Sarwo Edhie, wordt in Suharto's boek als ‘de enthousiaste parachutisten-commandant’ omschreven. De man bubbelde van enthousiasme om alleen al op Java honderdduizenden onschuldige burgers te helpen afslachten. Als voorbeeld van wat een Durno²⁸ Subandrio was geweest geeft de Duitser, gesouffleerd door zijn militaire informanten, het voorbeeld dat de oud-minister van Buitenlandse Zaken president Sukarno had geadviseerd Nasution, Suharto en kolonel Sarwo Edhie voor een militairtribunaal te brengen voor het vermoorden van 250.000 communisten.²⁹ Natuurlijk waren deze militairen verantwoordelijk voor het meest onmenselijke en politiek gemotiveerde bloedbad uit de geschiedenis van Indonesië. Maar de massamoordenaars houden de macht omdat zij de vs, Nederland en andere kapitaalkrachtige naties aan hun kant hebben. Ik walg van wat er in Indonesië gebeurt. En dan zegt Egbert Kunst, die tenslotte ook al weer vele jaren uit 's rijks ruif eet dat Suharto tenminste geen president is die op feestjes ambassadeurs vraagt om te dansen. Yvonne zei zelfs: ‘Wat anders heeft Sukarno voor Indonesië gedaan dan het land herenigen?’ Mijn gedachten gaan dezer dagen juist steeds uit naar Sukarno, zoals ik hem sedert 1956 op de voet heb gevolgd. Hij was een groot man en eens op een dag zal er een eerlijk monument voor hem worden gebouwd, zoals ik al vele jaren een monument voor deze man in mijn hart heb gedragen.

Lees liever in Rollo May, die spreekt over: ‘Nations acting as neurotics. We do not learn from experience: we make decisions patently against our own interests, and when they don't work, we self-destructively make them all over again: we move monolithically straight ahead, like the ancient dinosaur who could not learn, blind even to our own dinosaurian movements (...). To negotiate with the devil is to admit him as an equal: you have in principle then, already given in to him (...).’³⁰ Denk steeds: ‘Dit moet Peter ook lezen.’

‘God made form out of chaos and we make chaos out of form’. - May

28 De verraderlijke minister uit het koninkrijk van Hastinapura die zijn eigen koning en volk verried (volgens de Javaanse sage).

29 The Smiling General, p. 37.

30 Rollo May, Love and Will, Norton, New York 1969, p. 159.

[p. 24]

Anchorage, Alaska

Wat een hopeloos gat. Begrijp niet dat Ellen Thomassen zich hier vrijwillig drie maanden liet stationeren voor de klm.

The Los Angeles Times met 52 pagina's kan je ook rustig overslaan.

02:00 uur

Bij het passeren van de pool kregen we een klm-certificaat. Er was volop zonneschijn, sneeuw, ijs, hier en daar water, grillige bergen, indrukwekkende natuurverschijnselen die al eeuwen en eeuwen meedraaien.

We zijn om 07:15 uur op Schiphol.