Memoires 1968-1970

[p. 1]

Parijs

5 juni 1968

Hôtel de France et Choiseul

Peter sliep nog. Ik wandelde via Place Vendôme naar Café de la Paix, waar hij zich bij me zou voegen. Mijn oog viel op krantenkoppen. Robert Kennedy (42) was vrijwel onmiddellijk na zijn beslissende verkiezingszege in de wedloop om het Amerikaanse presidentschap, in Californië vermoord.

Ik ben verslagen. Ze blijven in dat cowboyland aan de gang. Deze keer staat vast wie de moordenaar is. Ze hebben van Dallas geleerd. Sirhan Sirhan (24), een immigrant-Jordaniër afkomstig uit het door Israël bezette Jeruzalem heeft de aanslag gepleegd.

In de film, die ik eerder dit jaar over officier van Justitie in New Orleans, Jim Garrison maakte, waarschuwde deze dat er meer politieke moorden zouden volgen, vooral omdat de aanslag op jfk van hogerhand werd verdoezeld, in plaats van dat men de werkelijke daders had aangepakt, vervolgd en achter slot en grendel gezet. Hij zei zelfs letterlijk dat indien Robert Kennedy een gooi naar de macht zou doen, hem hetzelfde lot als zijn broer stond te wachten. Ik telefoneerde onmiddellijk met Kees van Langeraad van de nts in Hilversum en adviseerde hem juist dit profetische gedeelte uit mijn Garrison-film opnieuw uit te zenden.

6 juni 1968

Huis ter Heide

Robert Kennedy had inderdaad met 47 procent van de stemmen, tegen 41 voor Eugene McCarthy, de voorverkiezingen in Californië gewonnen, waardoor de weg naar het Witte Huis voor hem open stond. Sirhan Sirhan heeft van zeer nabij gevuurd. rfk leefde nog enige tijd, maar is aan zijn verwondingen bezweken.

De Volkskrant spreekt over ‘een nationale ziekte’ in de vs ‘om politici te vermoorden.’ Het Algemeen Handelsblad meent dat het langzamerhand moeilijk wordt om politieke moorden in Amerika als ‘toevalligheden’ te verklaren. Gunnar Myrdal spreekt over het afglijden in de vs naar politics of assassination.

[p. 2]

Mijn telefoontje uit Parijs naar Kees van Langeraad heeft gewerkt. De nts vertoonde de sleutelpassage uit mijn Garrison-film. Het Algemeen Handelsblad zegt in een commentaar: ‘Men kan van Jim Garrison zeggen dat hij niet erg is opgeschoten met zijn bewijzen omtrent een samenzwering tegen John Kennedy, maar zijn voorspelling dat iedereen, die de oorlogsmachine wil afremmen eenzelfde lot zal ondergaan als jfk is in ieder geval op bittere manier realiteit geworden.’⁴

Intussen weer eens een rel rond Joseph Luns, die na een bezoek aan de fascistische dictator van Portugal de man publiekelijk namens Nederland heeft geprezen voor ‘40 jaar wijsheid’, waarmee hij zijn land zou hebben geleid. Op vragen van journalisten, waarom hij professor Oliveira Salazar aldus in het zonnetje had gezet, antwoordde Luns dat dergelijke uitspraken gebruikelijk waren bij beleefdheidsbezoeken. ‘Dat zegt men nu eenmaal.’ Hij weigerde toe te geven dat zijn hoffelijke woorden slechts een holle frase waren geweest. Tijdens zijn verblijf in Lissabon was de minister bevorderd als drager van de Orde van het Kruis van Christus. To each his own.

Peter zegt dat negerdanser Victor Upshaw hem driemaal per dag uit Parijs telefoneert. Vervelend.

Carel Enkelaar vroeg me bij cbs in New York de details over de begrafenis van Robert Kennedy op te vragen. Hij vroeg verder om morgen Dick de Vree bij het samenstellen van een programma te assisteren. Gerard Croiset meldde dat Enkelaar geïrriteerd was geweest dat ik nu weer hier zat. Wie kon weten dat rfk zou worden doodgeschoten? Zoveel betalen de nts-heren nu ook weer niet om permanent over mij in New York te kunnen beschikken. Croiset zei dat hij zeker wist dat ik eens (hij benadrukte op den duur) een wereldschokkend boek zou schrijven ergens aan een meer in Amerika, en daarna zou ik binnen zijn. Hij raadde me zeer aan in Amerika te blijven. Na de moord op rfk had hij de stekker uit de telefoon moeten halen vanwege de vele telefoontjes. Hij zei dat Robert Kennedy ‘door een andere gang’ was vermoord dan jfk. Uiteindelijk zou de dader de elektrische stoel krijgen.

Nam mam mee voor het diner naar Lage Vuursche. Op de weg was zojuist een konijntje overreden dat nog spartelde. Een tweede konijn was poolshoogte komen nemen. Wat doe je in zo'n geval? Stoppen en eroverheen rijden? Ik weet het niet.

4 Het Algemeen Handelsblad, 6 juni 1968.

8 juni 1968

Gerard Croiset zei dat zijn vrouw Gerda altijd zijn fundament

[p. 3]

was geweest. Zij had hem gemaakt. Nu zij zou wegvallen door haar ziekte was zijn fundament weg en nu moest hij zich helemaal opnieuw instellen. Toen ik antwoordde dat ik leefde en geleefd had zonder ooit een fundament in die zin te hebben gekend, antwoordde hij een vals mopje te kunnen maken. Hij bedoelde, zei hij, dat sinds ik homoseksueel was gericht je immers niet van een fundament kan spreken?

Er komt een brandbrief van Frits van Eeden dat hij zo snel mogelijk uit Holland weg wil. Hij doet een beroep op mij hem mee naar Amerika te nemen. Hij liet zijn paspoort al vernieuwen, heeft een pokkenprik gehaald en is gereed om te vertrekken. Hij brak met zijn vriend, ook al maakt het hem voorlopig nog ongelukkig, maar hij heeft maar een beeld voor ogen: weg! ‘Nu is het aan jou om waar te maken, wat je me al die jaren beloofd hebt.’ Dat is waar. Ik nam hem ooit mee naar het Amerikaanse consulaat om zich voor emigratie te laten inschrijven, maar hij ging er nooit op in. Nu is Peter in mijn leven.

9 juni 1968

Parijs

Bij Valenciennes verloor een ons tegemoet komende auto een wiel dat ik niet meer kon ontwijken. Mijn gloednieuwe tr-5 is aan de voorkant vrij behoorlijk beschadigd.

In het hotel lag een boodschap voor Peter van Upshaw. De stemming werd er door verpest. Ze zijn gisteren samen uit geweest. We keren vanmiddag weer terug naar Nederland.

10 juni 1968

Ben 43 jaar geworden. Mam had een enveloppe met geld - versierd met een strik - op het bureau van mijn vader gelegd, om een zeildoek en riemen voor het bagagerek achterop de auto aan te schaffen. Ik aarzel over dit geld. Het ligt er nog.

Taal noch teken van Erik, Frits en Richard. Een brief van Penny Hedinah uit Jakarta met een schitterende getekende verjaarskaart.⁵ Jonathan Raymond is in Boulder Colorado in Philosophy afgestudeerd en schrijft me voor het eerst sinds lange tijd weer. Hij heeft nu een drama-scholarship gewonnen en gaat verder studeren voor acteur. Hij zal aan een Shakespeare festival meedoen. Hij twijfelt nog aan zichzelf. Zijn stem is er in ieder geval perfect voor. In de herfst gaat hij graduate work doen aan Brandeis University bij Boston - ook in Philosophy. Dan zit hij een stuk meer binnen bereik.

5 Zie bijlage 1.

[p. 4]

De Times meldt dat Scotland Yard op verzoek van de fbi in Londen een man arresteerde, die verdacht wordt van de moord op Martin Luther King. Hij heet James Earl Ray (40). Hij reisde op een paspoort van Ramon George Sneyd. Klinkt allemaal zeer fishy.⁶

Sirhan Sirhan is in staat van beschuldiging gesteld voor de moord op rfk. Strikte geheimhouding wordt inzake het onderzoek in acht genomen. rfk is per trein van New York, waar een rouwdienst in de St. Patricks kathedraal werd gehouden, naar Washington overgebracht en op Arlington bijgezet.

6 Dana Adams Schmidt, The New York Times, 9 juni 1968.

11 juni 1968

Bracht twee rode rozen op het graf van mijn vader.

12 juni 1968

Gerard Croiset deed een stoelenproef in het bijzijn van Carel Enkelaar, de heer Van Belle en een nts-ploeg in samenwerking met Amerikaanse onderzoekers. Op de film zou worden vastgelegd wie er op 21 juni in een hospitaal in New York op een bepaalde stoel zou komen te zitten. Ik was verbluft over de hoeveelheid details die Croiset opsomde over de man die hij dus negen dagen eerder vanuit Utrecht ‘zag’. Bijvoorbeeld: ‘Heeft hij één dezer dagen geprobeerd om met een vinger een touwtje van een pakje kapot te trekken? Heeft hij daarmee zijn vinger enigszins bezeerd?’ Of: ‘Heeft hij niet lang geleden smakelijk moeten lachen om een optocht met een muziekcorps, waarbij de tamboer een koddige beweging maakte met een grote trom die hij droeg?’ Of: ‘Deze heer is te oud om zandtaartjes te maken, maar heeft hij niet zo lang geleden zand in een pot gedaan, deze omgekeerd en gekeken naar de vorm van het zand dat uit de pot kwam? Ik begrijp dit niet,’ zei Croiset. Hij vroeg of ik de opgenomen band in het Engels wilde vertalen.

Gisteren had mam een extra etentje gemaakt om mijn verjaardag te vieren. Zij had zich zelfs opgedoft en droeg juwelen, wat ze bijna nooit doet. Er kwam een ziekenauto voorbij met erin hoog opgebaard een ziek, grijs mens. Een laatste reis? Ik vroeg mam of het onplezierig was om oud te worden. ‘Helemaal niet,’ zei ze. ‘Dat is nu eenmaal de kringloop van de natuur. Je komt en je gaat. Tegenwoordig accepteert men dat niet meer. Too bad. Vroeger was het trouwens allemaal veel leuker. Toen waren er niet zoveel idioten.’ Ik dacht: mam zegt dit nu wel

[p. 5]

rustig en overwogen, maar zou zij inwendig ook echt kalm over de dood zijn? Dat er steeds meer gekken vrij rond lopen is manifest.

13 juni 1968

Premier Piet de Jong, ministers H.K.J. Beernink van Binnenlandse Zaken en dr. H.J. Witteveen van Financiën hebben besloten het inkomen van de koningin van 2,5 miljoen naar 4,75 miljoen op te trekken. Prins Bernhard zal van 300.000 gulden naar 475.000 worden verhoogd. Er wordt betwijfeld of de bezittingen van de prins in Katanga rendabel zijn. Had hij daar beleggingen? In Tshombe-land, de pion van het westerse grootkapitaal? Trouwens wat is drie ton voor de echtgenoot van het staatshoofd? Intussen zal de regering ook paleis Soestdijk aankopen, zodat de familie vrij wonen heeft. Soestdijk zal worden getaxeerd. Hoe taxeer je een paleis? ‘Een land dat zijn koningsschap wil behouden,’ schrijft Het Parool, ‘zal daarvoor een prijs moeten betalen.’ Het blad wijst er op dat wanneer Nederland een president van een republiek zou hebben dit ook niet gratis zou kunnen geschieden. Maar, aangezien de familie gefortuneerd is, to put it mildly, zou men een duidelijker scheiding moeten maken tussen privé-uitgaven van leden van het koningshuis en de enorme kosten voor het vervullen van representatieve functies en massavoorstellingen zoals het jaarlijks uitrijden van de Gouden Koets.

Emotionele dagen in mijn relatie met Peter. Viel in een tuinstoel midden op de dag in de tuin in slaap. De kwintessens van de beroering is dat ik nog altijd veel meer van hem verlang dan hij blijkbaar in staat is met me te delen. Dus, tout court, het probleem ligt bij mij. Ik belde zelfs Gerard Croiset met de vraag of ik de knoop nu moest doorhakken of niet. Er volgde een stilte. ‘Niet afkappen, op zijn beloop laten, een dergelijke beslissing is nog niet nodig.’ Ik voelde me opgelucht.

Om 20.00 uur ontmoette ik Peter in Tilburg. We reden naar onze favoriete plek, Oase. Peter belde eveneens naar Croiset en vroeg hem: ‘Heeft u voor mij ook een raad?’

‘Op zijn beloop laten, Peter. Jullie emoties zijn nu te hoog gespannen. Het zal toch anders lopen, dan jullie nu denken.’ Peter leek bleek toen hij van het gesprek met Croiset terugkwam. Croiset was aardig tegen hem geweest, want de paragnost kon soms zeer kortaf zijn.⁷ Peter zou een week alleen willen zijn. Hij voelde zich totaal ingekapseld en beklemd. ‘Ik voel me

7 Het zou zeker anders lopen: in 1990 zijn we nog altijd hecht bevriend.

[p. 6]

steeds meer verplicht tegenover jou. Ik kan zo weinig terugdoen. Zo wordt mee naar Amerika gaan langzamerhand een verplichting,’ zei hij. ‘Ik ben onze vriendschap heus niet ontrouw, ook al zou ik een paar dagen naar Victor Upshaw in Parijs gaan.’

14 juni 1968

Begin de dag met Chopin. Mam wilde praten om me tot hulp te zijn, maar dat kan niet. Ik zei haar dat alleen wanneer zij alles wat tussen mij en Peter speelt wist het zin zou hebben, maar dat was dus een onmogelijkheid.

Om 11.00 uur vergadering bij de nts.⁸

Om 13.00 uur belde Gerard Croiset. ‘Hoe is het gisteren afgelopen met Peter,’ vroeg hij. ‘Gaat hij mee naar Amerika?’ vroeg ik.

‘Nee, ik verwacht het niet. Het is ook beter van niet. Het zou een te grote afsluiting van je zelf zijn.’⁹

8 De vergadering betrof een voorstel van mij om de Noord-Vietnamese delegatie in Parijs te gaan filmen.

9 We zouden een paar weken later samen een reis naar Amerika maken.

15 juni 1968

Parijs

James Reston somt in schokkende getallen de tragedie van Vietnam op. Noord-Vietnam verloor de afgelopen maand mei 26.000 mensenlevens. De Amerikanen verliezen about 500 soldaten per week. About, er wordt dus niet op één of twee meer of minder gekeken. Dit denken, deze mentaliteit van omspringen met levens in commentaren door commentatoren, blijft me koude rillingen bezorgen. De Vietcong beschiet Saigon nu reeds negenendertig dagen met raketten, waardoor 132 burgers werden gedood en meer dan 1000 gewond. ‘Deze raketten hebben “maar” één Amerikaan gedood,’ aldus Reston. Amerikaanse levens zijn nu eenmaal de kostbaarste ter wereld, waar luchtvloten en slagschepen voor uit varen. ‘Noord-Vietnam verbruikt 300.000 man per jaar in de oorlog,’ aldus Reston. En ondanks dat 26.000 man in één maand sneuvelden, zond Hanoi 29.000 ‘verse troepen’ naar het zuiden.¹⁰

Peter reed vanaf Lille. Hij sprak over zijn zus, de non, over de kinderen van zijn school en dat er zes gulden was gegapt uit de pot voor schoolfoto's. Hij verdacht een jongen en een meisje. Zijn kinderen, van acht tot twaalf jaar, komen uit verschillende sociale milieus. Een kind stortte gisteren haar hart over haar va-

10 New York Herald Tribune, 15 juni 1968.

[p. 7]

der uit, die een bord soep naar haar moeder had gegooid. Hij trok vergelijkingen met gebeurtenissen rond zijn eigen vader. Zette hem tegen middernacht in Avenue Wagram af, want hij ging naar Victor Upshaw. Meer tranen voor mij dus.

Lokaliseerde de Noord-Vietnamese delegatie in Choisy-le-Roi, die onder maximum security guard stond. Ook haalde ik bij de Amerikaanse ambassade de laatste redevoeringen van de Amerikaanse delegatie in de onderhandelingen met Hanoi op. Averell Harriman liep ik bij de ingang tegen het lijf.

‘The human heart has the tiresome tendency to label as fate only what crushes it (...). If we could say just once: this is clear, all would be saved (...). I want to know whether I can live with what I know and with that alone (...). Life will be lived all the better if it has no meaning (...). A man is more a man through the things he keeps to himself, than thru those he says.’

- Albert Camus

16 juni 1968

De ober in het Collisée op de Champs Elysées vraagt: ‘Et le fils, où est-il? Le Papa est là mais je ne vois pas son fils.’ Hoe in het Frans te zeggen, Le fils is out fucking?

Rain and drizzle.

Averell Harriman lijkt absoluut niets te begrijpen van Azië en Aziaten. Ik lees zijn speeches gericht tot de Noord-Vietnamese delegatie. Hij is misschien Sovjetcommunisten gewend uit de periode dat hij ambassadeur in Moskou was, maar Azië - ook al zijn dit eveneens communisten - is een ander ballgame. Een interview van Sanford Ungar met Harriman en Cyrus Vance versterkt deze indruk.

Lees Camus: ‘As for the ‘ideal’ truths, I have not enough soul to understand them (...). Many, in fact, feign love of life to evade love itself (...). The body's evolution, like that of the mind, has its history, its vicissitudes, its progress, and its deficiency (...). Wanneer Camus over de massa spreekt zegt hij: ‘I cannot envy their sleep.’

17 juni 1968

Tegen 16.00 uur wandelde Peter binnen en omhelsde me nogal teder. Ik smolt meteen weer. Ik had naar de Madeleine gewild, maar ik was er gewoon te upset voor. Na een half uur waren we op ‘temperatuur.’ We hebben een heerlijke terugreis gehad. Onverklaarbaar eigenlijk en vooral onbeschrijflijk. We namen in perfecte harmonie afscheid.

Gerard Croiset zegt een parkietje van een dame van 91 jaar te

[p. 8]

hebben gelokaliseerd in een konijnenhok op honderd meter van haar huis. Willem Duys heeft er op televisie aandacht aan besteed.

's Avonds waren we een paar uur op het strand in Scheveningen. Peter deed oefeningen. Hij was uitgelaten en praatte honderduit, over vroeger, over zijn vriend Ger, en zijn vriend Kees, over de tijd op de kweekschool, over de relatie met zijn zussen en ouders, teveel om te reconstrueren. Eindeloze avond. Hij had vandaag de kinderen een opstel laten maken over de vraag ‘Wat vind je van jezelf?’ ‘Ik wil ze forceren om over zichzelf na te denken,’ zei hij. ‘Je had hun gezichten moeten zien toen ze die opdracht kregen.’ Er waren ouders op de ouderavond gekomen, die hem hadden gezegd dat hun kinderen veel losser waren geworden sinds Peter hun meester was. Trouwens, wanneer ik hem zie springen en handstanden maken - hij staat echt veel te lang op zijn hoofd, wat uitstekend is voor de bloedsdoorstroming, zegt hij - dan denk ik, als ik van verre naar hem kijk, zeer sterk aan zijn vader die er niet meer is. Dan is het of ik een gedeelte van diens verantwoordelijkheid heb overgenomen en dan krijg ik tranen in mijn ogen. Gerard Croiset belde dat ik bij hem moest komen. Het is okay, maar ik zal hem zeggen dat ik Peter gewoon nodig heb om verder te leven.

Vroeg mam mee uit dineren.

18 juni 1968

Mijn lieve Indonesische vriend Harisanto¹¹ is bezorgd. Hij begreep uit mijn brieven dat ik emotioneel in de fik sta. ‘I always remember the words written in your ring: “Life is a pilgrimage.” In it is concealed such a great meaning. Life is a pilgrimage, also in the sense from what we see and experience, learn, can mirror in it (...).’ Zijn brief is boordevol Indonesische beeldspraak. ‘For me, too, it is a time to unlearn and at the same time to relearn what I have so far (done and achieved) and when possible to learn anew. I realize there are unlimited questions. I remember the shoeshine man in Manhattan¹² who says “one at the time”. One shoe to shine at the time, but one pair has to be shined to do the job. Sure, one can shine two shoes at a time, one pair at a time, but then both hands have to function like a miracle. Many interpretations are possible love, Santo and Margaret.’

11 Was in N.Y. mijn roommate en vriend. Hij studeerde nu architectuur in Stuttgart.

12 Santo woonde acht jaar in New York.

[p. 9]

George de Mohrenschildt¹³ schreef uit Dallas dat Sylvester Dason nu verlangend was mij te ontmoeten, maar niet bereid was een interview te geven. Dus dat wil zeggen, ik kan niet filmen. Jim Garrison heeft De Mohrenschildt een lange en betekenisvolle brief geschreven: ‘and when we have time, we will go and see him.’ Dat contact heb ik dus kunnen leggen en het kan vruchten afwerpen. Hij zegt verder: ‘The students have been asking about you, especially the carate specialist Cushing¹⁴. He has been working hard for Eugene McCarthy by collecting money and sending students to primaries.’

13 De Mohrenschildt was de godfather van Lee Harvey Oswald.

14 Had de student Cushing bij de De Mohrenschildts ontmoet.

19 juni 1968

Gerard Croiset lag in bed met maagpijn. Hij wist nu dat zijn vrouw Gerda eerst één oog zal verliezen en dan het andere. Hij trok het zich zeer aan. Hij raadde me aan vooral afstand van de problemen met Peter te nemen ‘want wanneer je eraan onderdoor gaat ben je verloren.’ Ben het niet van plan. Kan tegen een stootje.

Peter vertelde dat een vriend van Philip Nasta wellicht een rol voor hem in een nieuwe musical van Annie Schmidt zou weten te krijgen. Wordt hij nu in die richting gedrukt? Terwijl ik alles op alles zou willen zetten om hem in de denkrichting, de psychologie, te stimuleren.

Kwam Yoka Berretty tegen: ‘Ik heb erg genoten van je Jim Garrison-interview.’

Sartre: ‘Gedachten verbergen de mens, en het is de mens, waar we belangstelling voor hebben (...).’

Een dagboek schrijven - en publiceren, is je ziel in de handel brengen. Maar ik schrijf altijd. Ik kan niet meer anders. Ik denk dikwijls al schrijvende.

We woonden in Hotel Krasnapolsky een ‘Ciné Club’-avond bij, waarvoor zelfs een neger uit Amerika van de Black Powerbeweging was geïmporteerd. Het was een redeloze bende voorgezeten door Jan Rogier van Vrij Nederland. Ik probeerde iets tegen het heersende ‘blinde anti-Amerikanisme’ te zeggen, maar het had geen enkele zin. De films die werden vertoond raakten kant noch wal. Peter dacht er net zo over. We zijn vertrokken. Ik sta, mij dunkt, zeer kritisch tegenover Amerika en Vietnam, maar deze mensen waren doorgeslagen.

20 juni 1968

Een ondergaande zon met een paar sliertjes wolken op het

[p. 10]

strand van Scheveningen. Peter leeft helemaal op van de zeelucht. Loopt te fluiten. Dertig ruiters komen voorbij. Ik zie Peter heel ver sprinten. Hij geniet, ik weet het. Later zijn we bij kaarslicht gaan eten.

21 juni 1968

Mam is jarig. Ik gaf haar rode rozen, wat mijn vader altijd deed. Van Peter moest ik een ster van Bethlehem geven.

Er is in de moordzaak op Robert Kennedy een Mexicaanse jongen gearresteerd, Curiel Gonzalez (17), die heeft gezegd op de hoogte te zijn geweest dat rfk zou worden vermoord.

Om 17.00 uur haalde ik Peter in Tilburg op. We reden naar Parijs. Hij begon opstellen van zijn kinderen, die hij had meegenomen om cijfers te geven, voor te lezen. Hij had soms onbedaarlijk plezier om de dingen die zij schreven. Tegen middernacht bereikten we Hôtel De France et Choiseul.

22 juni 1968

Kees van Langeraad (chef Informatieve Programma's nts, mijn Nijenrode-collega) had een keurige in het Frans gestelde brief meegegeven voor de Noord-Vietnamese delegatie in Choisy-sur-Roi. Ik sprak eerst met Nguyen Van Sao, de persman en daarna met Tan Le, de woordvoerder. Er werden Vietnamese lekkernijen geserveerd, waar ik bijkans mijn tanden op brak. Kolonel Ha Van Lau zou bereid zijn op 29 juni de nts een interview te geven. Ook Indonesië, Sukarno en Suharto kwamen ter sprake. Ik heb mijn gebruikelijke verhaal afgedraaid.

Terwijl Peter naar Victor Upshaw was ontmoette ik op de Champs Elysées een Senegalees, Aju (23). Ik nam hem mee naar het hotel, maar liet hem alleen naar onze kamer komen. Ik wilde niet met hem gezien worden. We maakten na veel hijsen een nummer, want ik kon geen erectie krijgen. Vertelde Peter dat ik Aju had ontmoet, maar niet dat we in onze hotelkamer hadden gerotzooid, maar bij hem thuis.

23 juni 1968

Ontmoette op de Amerikaanse ambassade ambassadeur William Sullivan, die zich bezighoudt met de onderhandelingen met Hanoi. Hij zat vroeger in Den Haag en kende mijn Nieuw-Guinea-artikelen uit Vrij Nederland. Hij ging akkoord om op 25 juni de nts een televisiegesprek te geven.

Heerlijke dag, fijne stemming. Voor we de terugreis aanvaardden waren we in de Madeleine. Peter wilde ergens in het middenschip alleen zitten: ‘Ik wil me wat bezinnen.’ Brandde

[p. 11]

twee kaarsen om te gedenken hoe goed we het samen hebben, en voor mam.

24 juni 1968

Gedenk mijn vaders verjaardag.

Peter is zeer sterk in mij. Hoe leer ik zoveel meer van hem te houden dat escapades met derden me koud laten, omdat ik toch nu moet weten dat het uitleven van losse driften geen moer met liefde heeft te maken?

25 juni 1968

Parijs

Dake - de lul - zit in de salon van Hôtel de France et Choiseul, met koffie en een passoir (zeefje) zijn gesprek van vanmiddag voor te bereiden. Ik zit in de stralende zon op de heerlijke binnenplaats van dit hotel. Ik geef er de voorkeur aan zo'n ontmoeting, op basis van wat ik weet en denk, als give and take te laten verlopen. Ik haal altijd mijn schouders op over interviewers met papiertjes en waslijsten van vragen. Het loopt toch anders.

‘Schrijven is de wereld ontsluieren (...)’ - Jean Paul Sartre.

Omdat ik nu van mam de juiste tijd van mijn geboorte had gekregen, 25 juni 1925 om 06.30 uur en Peter van zijn moeder ook de tijd kreeg, 29 augustus 1945 om 16.15 uur, heb ik onze horoscopen door de ibm-machine op de Champs Elysées laten natrekken. Het ongelooflijke is gebeurd. Over het onderwerp LOVE trokken we allebei een identieke tekst: ‘When in cancer, Venus is apt to make you emotionally sentimental with a tendency to softness. In this case, the heart is withdrawn into an inner life, dreaming of tender affections, protection and consolation. It has a nostalgic yearning for an enclosed world and for early childhood when happiness consisted of close family ties and above all a mother's presence. You have great need to establish a home where you can play the part of either child or parent. You have long dreamed of delicate affection of a slightly baroque nature, wherein the soul no longer knows whether its desires are directed toward another or to itself. Your passions are demanding, you require single-hearted devotion. Your dreams and ideals are sometimes shattered by contact with hard reality which rarely corresponds to the absolute nature of your thirst. Enraptured by your own dreams, you refuse all compromise and if it is required your indolence leads you to give up the fight. In such a case there is a real danger of retreating into yourself where you can be content with imaginary loves. Such

[p. 12]

an attitude can produce bachelorhood. This would be very bad for you, because if you pursue your dream from one person to another, flitting from hope to disillusion, you may withdraw completely into yourself. This would be a shame for such a vibrant person as you. In extreme cases - which far more analysis would need to reveal - there is the possibility that a permanent withdrawal, the result of repeated disappointments, could lead you to embrace a fatal love.’

Was dermate opgewonden over deze uitslag dat ik Peter er een telegram over stuurde. Volkomen in de roos.

U.S. Embassy

Anthony Dake is een opgeblazen zak. Hij verscheen voor het gesprek met ambassadeur Sullivan in een zwart pak met vest, een attachékoffer en zelfs een portable typewriter. Dat was dus om voor iedereen duidelijk te maken dat hij journalist was. We hielden een voorgesprek van een uur, waarbij ook Sullivans ambassadeurschap in Laos ter sprake kwam. Dake voerde alleen het woord en zal dus ook alleen voor de camera zijn, terwijl ik van Kees van Langeraad had begrepen dat we samen zouden interviewen. Ik zeg niets, ben kalm en laat hem zijn gang gaan. Maar ik zal straks in Hilversum op mijn ponteneur gaan staan ten aanzien van het gesprek met de Noord-Vietnamezen. Ik ben niet ingehuurd als loopjongen van de nts of van meneer Dake. Hij kan bovendien niet interviewen. Hij hakkelt en stamelt en is verre van to the point. En dan het hopeloos misplaatste air waarmee hij ambassadeur Sullivan benaderde. Gebaseerd op wat?

Liep tegen de schrijver Hans Koningsberger uit New York aan. Aardig, maar een aarzelaar.

Zond per telegram tien vragen naar de Noord-Vietnamese delegatie voor het komende gesprek van zaterdag.¹⁵

15 Communisten willen nu eenmaal vragen vooraf ontvangen, ook omdat zij ‘vrije vragen’ niet gewend zijn.

Air France, flight 816 naar Amsterdam

Ambassadeur William Sullivan, een ontdekking van Averell Harriman zelf, ontpopte zich trouwens opnieuw als een brave woordvoerder van His Masters Voice. Wat een job, diplomaat! In de auto naar huis: een pianoconcert van Mozart, prachtig gespeeld door Macolm Fraser.

Een briefkaart van mejuffrouw Büringh Boekhoudt¹⁶ uit Zwit-

16 Mejuffrouw Büringh Boekhoudt was sedert het Baarns Lyceum mijn steun en toeverlaat.

[p. 13]

serland. Een briefkaart van Jan Cremer: ‘Nieuw adres (geheim) P.O. Box 237, Wellfleet, Massachusetts. Hebben een fantastisch groot huis aan twee meren, twee minuten van de oceaan. Wanneer kom je hier logeren? Bent altijd welkom. PS: We hebben hier een mannetjeshond; misschien is dat wat voor je!’¹⁷

Jonathan Raymond heeft zich op het Italiaans geworpen. ‘Willem, I will come to Europe, and when I come, I will speak several languages spoken there. This is one of my dreams - to be able to move freely around Europe without seeming to be too much of an outsider.’ Dan roert hij voor mij een dierbaar onderwerp aan. ‘Willem, I must also ask you, were you unhappy, confused, tired and sometimes introverted when you were younger, my age perhaps?¹⁸ I am asking this seriously, for I have not yet found anything at all - person, object, occupation etcetera with which to identify myself. I am an eternal observer, never just doing. There always seems to be some part of myself left over which is sceptical, reserved and somewhere else than the immediate situation, task or activity. Perhaps, I am simply describing a kind of fear - and I know that I am afraid - always tomorrow, always another time - perhaps it will be inscribed on my gravestone, yet even then I flatter myself. Do write, for I have to hear from you. I remain an impatient friend, Jonathan.’

17 Peter en ik zouden enkele weken later samen bij hem logeren.

18 Jonathan Raymond was toen 23 of 24 jaar.

26 juni 1968

Heb een veldslag moeten leveren bij de nts over het door mij voorgestelde, en voorbereide gesprek met de Noord-Vietnamese delegatie in Parijs. Anthony Dake schijnt zich te verbeelden dat hij van een zodanig ander niveau is dat hij het bespottelijk vindt dat ik zelfs maar zou kunnen denken dat ik een gesprek voor de camera zou voeren. ‘Gaat Oltmans nu nog mee?’ vroeg hij aan Kees van Langeraad.

‘Ik denk het wel,’ aldus Kees, ‘want je gaat in Oltmans' voetspoor.’

27 juni 1968

Lunchte met Kees van Langeraad en diens vrouw. Schreef er verder niets over, maar neem aan dat Kees en ik op één lijn kwamen ten aanzien van het tweede Parijse interview.

28 juni 1968

Bracht Peter bij de Leidse Onderwijsinstelling voor een ge-

[p. 14]

sprek met de heer Jan Reyken. We dineerden in Het Karrewiel. We bespraken de mogelijkheden hoe Peter het beste zijn studie zou kunnen voortzetten. Peter dacht hbs-a in vier tot zes maanden te kunnen doen. Dat zou echter pas in 1970 mogelijk zijn. Ik weet niet of hij zich er werkelijk achter zal zetten. We have to see.

Telefoneerde met de heer Van Sao van de Noord-Vietnamese delegatie in Parijs. Hij vertelde een telegram van Anthony Dake te hebben ontvangen, waar ik dus niets van wist. Dat doet die man gewoon achter je rug om. Ik legde de situatie aan de Noord-Vietnamese diplomaat uit, die zonder meer antwoordde: ‘We maken het voorgenomen interview met u. We kennen meneer Dake niet.’ Ik belde Kees van Langeraad. Die staat duidelijk achter mij.

29 juni 1968

Parijs

Peter kwam mee. Hij heeft toch gesolliciteerd en foto's ingesloten voor de musical Met Man en Muis. Wanneer hij er een rol in krijgt zit hij op een verkeerd spoor. Maar niets schijnt hem er vanaf te kunnen brengen.

Laat ik eerst maar de Dake-affaire behandelen. Peter en ik arriveerden gisteravond om 23.00 uur in Hôtel de France et Choiseul. Geen Dake. Wij kwamen later om 02.30 uur thuis. De conciërge vertelde dat Dake was binnengekomen, maar hij liet geen boodschap achter. Vanmorgen was er om 08.00 uur nog geen levensteken van Dake, dus ik vertrok naar Choisy-sur-Roi. Ik ben tenslotte niet Dake's chauffeur. De crew arriveerde punctueel, als afgesproken, om 08.45 uur. De delegatie bewoont de voormalige villa van de communist Maurice Thorez. We reden de hekken binnen. Dake arriveerde, waarschijnlijk per taxi, om 09.15 uur. Hij vroeg naar ambassadeur Ha Van Lau, de adviseur van minister Xuan Thuy. Men deelde hem mee dat hij niet kon worden ontvangen, aangezien hij geen afspraak had. Hij insisteerde om binnen gelaten te worden. Maar een woordvoerder ging opnieuw naar het hek en men bevestigde nogmaals dat hij geen afspraak had. Daarop zei hij tegen de Noord-Vietnamese diplomaat: ‘Tell Mr. Oltmans that I order him to come outside (...).’ Daar piekerde ik dus niet over. Om 10.15 uur liet hij voor vertrek naar Nederland in het hotel voor mij een briefje achter: ‘Oltmans, je meldt je wel in Nederland om een en ander te verklaren.’ Ik moet zeggen, mijn ervaringen in het Hilversumse blijven weinig bemoedigend.

Het gesprek werd op film opgenomen. Ik was tegen 12.00 uur

[p. 15]

gereed. De vragen waren schriftelijk beantwoord en de ambassadeur las zijn antwoorden op. Dat wil zeggen, van de tien vragen kreeg ik een getypte tekst met vier antwoorden.¹⁹ Ambassadeur Ha Van Lau was best aardig. Ze waren trouwens allemaal vriendelijk. Toch zag ik kans er enkele vragen, buiten de geprepareerde tekst om, tussen te gooien zoals wat hun inschatting was over de campagne van senator Eugene McCarthy en over de hoogst precaire militaire situatie bij Khe Sanh. De eerste filmrol was hopeloos, want de ambassadeur, kennelijk niet gewend aan dit soort zaken, kwam nauwelijks uit zijn woorden, al was zijn Frans uitstekend. De tweede rol ging veel beter, maar Van Sao bleef souffleren en hij deed dit voor iedereen duidelijk verstaanbaar. Ik heb mijn uiterste best gedaan er enige spontaneïteit in te brengen, maar dat gelukte nauwelijks. Bij vertrek opperde ik de mogelijkheid om generaal Giap zelf in Hanoi te interviewen. Ambassadeur Ha Van Lau was bereid een verzoek hieromtrent door te geven.

Senator Edward Kennedy heeft de toorts van rfk overgenomen. Hij heeft in het Congres aan de orde gesteld dat de Amerikaanse oorlog in Vietnam reeds 150.000 burgerslachtoffers heeft geëist, waarvan 24.000 mensen om het leven kwamen. Er zijn 1,3 miljoen vluchtelingen in het land geregistreerd, terwijl er naar schatting twee miljoen mensen ontheemd zijn. Generaal William Westmoreland heeft vorige week in Saigon de plaat gepoetst en zegt nu: ‘Resolve is the key to success.’ Alleen kan Amerika de oorlog in Vietnam niet winnen, omdat de natie er niet werkelijk achter staat. Het pleit overigens voor die natie. Ik vind dat ik veel te weinig aandacht besteed aan de protesten van jongeren. Zelfs Arnold Toynbee lanceerde vorige week één pagina in The Observer: ‘THE YOUNG ARE RIGHT TO SHOUT: INTOLERABLE!’²⁰

19 De Noord-Vietnamese tekst is in mijn dagboek.

20 The Observer Review, 23 juni 1968.

30 juni 1968

We hebben heerlijke dagen. Lange ritten naar Fontainebleau, de bossen en het platteland, waar Peter zo van houdt. Ik ook trouwens. Foto's gemaakt. Hij heeft ook Victor weer gezien. ‘Victor is gewoon geil,’ zei Peter. ‘Hij heeft bovendien een zalig lichaam, maar I don't love him en dat heb ik hem gezegd. Wanneer ik Victor een zoen geef of Philip, dan is de intensiteit toch immers niet te vergelijken.’ Hij was er eerlijk over, maar die uitspraak ging me door merg en been.

Khe Sanh is een gigantisch drama. Tweeënhalve maand lang

[p. 16]

hebben zesduizend Amerikaanse mariniers gestreden tegen een overmacht van veertigduizend Noord-Vietnamese soldaten die de basis hadden omsingeld. Twee jaar lang meenden de generaals dat Khe Sanh van vitaal belang was voor de verdediging van het zuiden tegen binnenkomende Noord-Vietnamezen uit het noorden. Het walgelijke van de affaire is dat er nu gewoon gezegd wordt dat de kampementen om tactische redenen beter ontruimd kunnen worden. Hitler kletste net zo, toen hij na Stalingrad in de Sovjet-Unie steeds verder in het defensief werd gedrongen. De Wehrmacht gaf altijd weer terrein op uit tactische overwegingen. Nu doen ‘onze bevrijders’ hetzelfde in Vietnam. Hanoi maakte verder bekend dat het drieduizendste Amerikaanse vliegtuig was neergeschoten.

De Telegraaf schreef ter gelegenheid van prins Bernhards 57ste verjaardag: ‘Zijn nooit verminderende belangstelling en energie, zijn innemende persoonlijkheid en zijn moderne inzichten dragen er in zeer belangrijke mate toe bij dat ons koningshuis zich in deze, in geestelijk opzicht woelige en onzekere tijd als het ware moeiteloos handhaaft. Het is dan ook geen holle leuze, wanneer bij deze verjaardag de wens wordt uitgesproken dat hij nog vele, vele jaren te midden van het Nederlandse volk zal zijn.’²¹

21 De Telegraaf, 29 juni 1968. Ik plakte dit editorial die dag in mijn dagboek. Het is belangwekkend vooral om wat de Telegraaf tien jaar later allemaal tegen prins Bernhard zou doen en schrijven.

1 juli 1968

Peter stelde voor naar de Madeleine te gaan. Hij wist dat ik ernaar verlangde.

Ramparts Magazine publiceert als eerste uit het dagboek van Che Guevara. Het zijn notities uit 1967 en ook nog uit 1966 in Bolivia. Zijn missie was kennelijk gesanctioneerd door Fidel Castro, omdat er een groot aantal codeboodschappen zijn gevonden. Het plan was een belangrijke pro-Castro-guerrillabasis in de Boliviaanse Andes te vestigen.

Jan Cremer schrijft een aardige brief vanuit Wellfleet, Massachusetts, waar hij vlak aan zee de Sea Ranch bewoont, met twee paarden en een schitterende omgeving. Hij heeft ook een nieuwe hond, een Siberische husky, Kozak. ‘Ik staan er op,’ schrijft hij in krom Nederlands, ‘dat je deze zomer enige tijd bij ons doorbrengt.’ Daar heb ik ook zin in, maar dan samen met Peter.²²

22 Zie bijlage 2.

[p. 17]

2 juli 1968

Huis ter Heide

De bom is gebarsten. ‘Ik wil alléén zijn, ik wil mijn vrijheid,’ riep Peter. De botsing is geleidelijk gegroeid tijdens de weg terug uit Parijs. Tussen Den Bosch en Tilburg benadrukte hij dat hij niet mee wilde naar Amerika. Ik raakte buiten mezelf van woede. Ik reed regelrecht naar zijn huis en kondigde aan dat dit dan het einde van alles zou zijn. Peter bleef ijzig kalm. We zeiden de akeligste dingen tegen elkaar. Hij haalde alles wat hij ooit van me had gekregen uit het huis van zijn moeder en gooide het in mijn auto. Ik geloof niet ooit zo laag gezonken te zijn in wat ik zei. Ontstellend, dat een mens tot zoveel valsigheid in staat is wanneer hij eenmaal alle zelfcontrole heeft verloren. De enige keer dat dit ooit eerder gebeurde was met Bertie Hilverdink in 1951, mijn eerste vriendje. Ik reed bij Peter weg met zijn hele hebben en houden. Hij lachte me nog uit ook. ‘Jij schenkt blijkbaar iets, terwijl je je het recht voorbehoudt je geschenken terug te nemen, wanneer je je zin niet krijgt,’ riep Peter. Hij zei bovendien heel waardig ‘Dag Wim.’ Ik reed vrijwel meteen weer terug naar zijn huis, wat hij waarschijnlijk had verwacht, want hij kwam meteen naar buiten. We wandelden naar de Postelse Hoeve. Het was erg warm buiten. We dronken ons het lazarus aan koude limonades. We probeerden een uitweg te vinden. Maar soms zakten we juist verder weg. Onweer naderde. We liepen terug naar zijn huis.

Opeens voelde ik me weer kalm. Ik stelde voor om naar Breda te gaan. We aten ergens om de blikseminslagen te ontlopen. ‘Een zekere angst voor onweer heeft mijn moeder op ons overgedragen’, vertelde Peter. ‘Wanneer er onweer was haalde zij ons allemaal uit bed en zaten we in een hoek bij elkaar.’ Van Breda vervolgden we onze weg naar Rotterdam en streken neer bij John en Greet van Haagen.²³ We lieten bij John de boeken van Carp, van Van Wijngaarden en Croiset achter. Peter ontmoette John voor het eerst. Ze hadden meteen contact. Daarna bracht ik een memo bij Carel Enkelaar over de botsing met Dake in Parijs. Ik verwees naar de brief van 20 juni van Kees van Langeraad waarin hij o.a. zei: ‘Wij verzoeken u zich te belasten met het maken van een interview met gedelegeerden bij de Vietnam Conferentie in Parijs.’ Ik legde uit dat ik het gesprek met William Sullivan al aan Dake had afgestaan en dat ik om begrijpelijke redenen, mede na overleg met Van Langeraad, niet van plan was geweest mij bij de Vietnamezen op-

23 Zie vorige Memoires: sedert 1953 een hartsvriend van me.

[p. 18]

nieuw en in strijd met de opdracht de kaas van het brood te laten eten. Gerard Croiset waarschuwde dat Dake moord en brand had geschreeuwd en dat mijn positie bij de nts aan een zijden draadje zou hangen.

3 juli 1968

Minister Luns arriveerde gisteravond in Jakarta en verklaarde in aanwezigheid van een glunderende Adam Malik dat hij het volste vertrouwen had dat Indonesië volgend jaar volgens afspraak een volksstemming op Nieuw-Guinea zou houden. Luns roemde het bewind van generaal Suharto. Hij zei: ‘Wij volgen (in Nederland) met grote sympathie het beleid van uw regering (...).’ Drie jaar geleden organiseerde Suharto de moord op één miljoen landgenoten, terwijl er meer dan 100.000 Indonesiërs in concentratiekampen en op afgelegen eilanden zijn opgesloten, en minister Luns gaat zijn gang maar en er is geen haan in het brave vaderland, die naar zijn onzin kraait.

Anthony Dake heeft ‘gewonnen’. Hij zond namens de nts een telegram aan ambassadeur Ha Van Lau: ‘En vous remerciant de votre coopération samedi passé regrette de vous annoncer notre décision à discontinuer pour le moment notre émission sur les négociations en course à Paris stop à notre avis discussion avec nts représentant Oltmans en même temps que interview avec ambassadeur Sullivan ne constituait pas un programme d'information suffisamment de nature à ajouter de nouvelles points devues au public néerlandais stop espère de vous joindre de nouveau quand négociations sont en stade plus avancées que maintenant stop en vous envoyant les meilleurs voeux dans ce sens sincèrement télévision néerlandaise nts Hilversum Dake.’

Carel Enkelaar heeft hem zonder mij te hebben gehoord toestemming gegeven dit walgelijke ondergravende telegram naar de door mij opgebouwde relaties in Hanoi te zenden. Nu krijgen noch hij, noch de nts, noch ik ooit meer toegang. Enkelaar maakt zich belachelijk met dit besluit. Kees van Langeraad blijft natuurlijk ook een zwakke broeder, want die had in de bres behoren te springen. Hij wist hoe het zat.

Gerda Croiset is geopereerd en heeft één oog verloren. Ik ben dan ook eerst naar Gerard gegaan. Hij was zeer verdrietig. Over mijn situatie maakte hij twee opmerkingen. ‘Ik wist al achttien jaar geleden dat ik jou zou ontmoeten.’ En: ‘Je positie bij de nts staat inderdaad op het spel.’ Hij had contact met Enkelaar gehad.

We aten in 1001 Nacht in Den Haag. Peter moest Victor Up-

[p. 19]

shaw in Parijs bellen. ‘Victor is verliefd,’ zei hij. ‘Houdt de seks op, dan houdt de rest vanzelf op.’ ‘En wij dan?’ vroeg ik. ‘Wij zijn één op een miljoen,’ antwoordde hij.

Ik moet mam een lange brief schrijven en haar alles precies uitleggen, zodat zij zal begrijpen waarom ik haar de laatste tijd zo vreselijk heb verwaarloosd.

4 juli 1968

In Pasadena, Californië is geschoten vanuit een rijdende auto op Saidallah Sirhan (36), de broer van de moordenaar van Robert Kennedy. Sirhan zelf is voorgeleid en wordt gratis verdedigd door een 73-jarige advocaat, Russell E. Parsons. Waar moet die ‘verdediging’ uit bestaan? Hoe kan je een moordenaar vrijpleiten, die voor de ogen van tientallen mensen van zeer nabij een mogelijke president van Amerika dood schoot? Meneer Russell heeft dus een onderzoek door een psychiater aangevraagd en gekregen. Dr. George Abe is aangewezen Sirhan op diens mental faculties te onderzoeken. Voor zo'n man zou maar één regel of wet moeten gelden: de kogel.

Peter wees me trouwens op een artikel in Time²⁴ over de psychiater en psycho-analyticus Bruno Bettelheim. Peter moet niet, zoals Philip Nasta en consorten willen, in een musical gaan optreden. Hij moet verder studeren. Hier ligt zijn werkelijke belangstelling. Bettelheim werkt met moeilijke kinderen. Zijn positivistische benadering werpt opzienbarende vruchten af. Hij beschouwt yes als het belangrijkste woord in de Engelse taal. ‘Children, who have been judged unalterably delinquent or diagnosed as mentally deficient can grow up into mature, functioning adults - even into Harvard professors,’ zegt hij. Bettelheims voornaamste recept is nagenoeg totale positivisme.

24 Time Magazine, 5 juli 1968.

5 juli 1968

Frits van Eeden had in Antwerpen geknokt, een kerel zijn tanden uit zijn mond geslagen en zelf een gigantische jaap door een mes op zijn kaak opgelopen. Hij vond het kennelijk stoer, maar het vervulde me met afgrijzen. Vooral toen hij met zekere trots littekens liet zien waar hij eens zijn polsen had doorgesneden. Ik reed door naar John van Haagen, die het boek van professor Van Wijngaarden half uit had en mijn strepen en opmerkingen in de kantlijn ‘een pleidooi’ vond. Wanneer Peter in Man en Muis komt is uitgerekend De Crane zijn manager.²⁵

25 Met wie ik in het verleden eens een hevige nacht doorbracht van drie complete nummers achter elkaar.

[p. 20]

John zei: ‘Wanneer ze Peter als bodybuilder voor die musical inhuren zal hij het snelste zelf begrijpen dat hij zijn body verkoopt om naar te kijken. Je zou eigenlijk het hele dok in de zaal moeten zetten, dan knapt hij pas goed af.’

In Den Haag wilde Peter naar Victor Upshaw bellen in Parijs. Hij leende 17,50 gulden en made his call. Toen hij terugkwam zei ik: ‘Lul die je bent, ik heb je maandenlang letterlijk gesmeekt mij van mijn poen (die ik dan bij hem achterliet voor dit doel) op te bellen en je deed het nooit. Maar Upshaw, die wordt op zijn wenken bediend.’ Later maakten we een lange wandeling aan de Wassenaarse Slag. De stemming sloeg weer om. We hadden het gewoon fijn. Toen hij bij het naar huis gaan in de auto stapte gaf hij me een heel echte zoen en zei: ‘De zoen, die ik je nu geef zegt alles wat ik te zeggen heb’ en toen was hij in tranen. Hij was heel stil, bewoog zich niet en leek zo eenzaam. Ik stelde alles in het werk hem te kalmeren. We reden naar Amsterdam en logeerden in hotel Unique. Toen vertelde hij dat John de Crane hem een brief had geschreven dat de repetities voor Man en Muis op 15 juli zouden beginnen. ‘Laat ons dan tot die tijd naar Amerika gaan,’ zei ik meteen. Hij schrok weer als gewoonlijk van dit plotselinge voorstel.

6 juli 1968

Mam was teleurgesteld. Tante Jetty had het strijkkwartet afgezegd, want haar hond was ziek in Wassenaar.

Bezocht Gerard Croiset, die bevestigde dat Anthony Dake een revolutie tegen mij bij de nts had ontketend, gesteund door alle vijanden overgehouden aan mijn fameuze Indonesiërreis, en dat iedereen me wilde dumpen. Kees van Langeraad is veel te aardig om te knokken. Harry Hagedorn is uiterlijk aardig maar in werkelijkheid een nicht in optima forma. Toch had Carel Enkelaar andermaal mijn nek gered. Ik denk mede op aandringen van Gerard. Croiset achtte de ervaringen met Peter in mijn leven een noodzakelijkheid, vooral om ervan te leren niet in dergelijke verwikkelingen (met een jongen) verstrikt te raken. Hij meende dat dit soort relaties maatschappelijk te labiel waren om waarde te hebben. Te abnormaal dus. Croiset heeft in zijn diepste wezen nooit de homoseksualiteit begrepen. ‘Je moet leren dat je je niet totaal moet laten gaan en geven,’ aldus Croiset. ‘In die affaire met Vietnam in Parijs heb je ook weer je hart laten spreken.’ Enerzijds wil Croiset niet dat ik in psycho-analyse ga, ‘om geen dooie pier te worden,’ maar anderzijds moet ik vooral mijn hart niet laten spreken, niet bij Peter en niet in mijn werk. Wat is dit?

[p. 21]

Het drama Khe Sanh is eindelijk afgesloten. De laatste Amerikaanse mariniers hebben de basis ‘om tactische redenen’ verlaten. In werkelijkheid zijn ze er gewoon uitgegooid. ‘Het hele gebied ziet er als een maanlandschap uit,’ meldt Reuters uit Saigon. Nu is ook de zwager van generaal Westmoreland, kolonel Frederick Van Deusen (37), in Vietnam in een helikopter neergeschoten en gedood.

7 juli 1968

Ik had nog een ongebruikt ticket naar Parijs, dat ik op Peter heb laten overschrijven. Hij is nu naar Victor Upshaw vertrokken. ‘Als we samen zo doorgaan, komen we nog eens in de krant,’ zei hij bij het afscheid.

8 juli 1968

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt had een kaartje geschreven, dus ik ging haar in Baarn opzoeken. ‘Ik ben zo vreselijk bang,’ zei ze, ‘dat je weer teleurgesteld zult worden. Wees voorzichtig en distantieer je voortdurend van die jongeman. Maar ik heb wel altijd een gevoel dat jouw liefde verstikkend kan werken.’ Iedereen adviseert me, me vooral van Peter te distantiëren. Ik mag niet meer bij het slapen gaan aan hem denken. Wat is liefde dan? Niet houden van? Betekent houden van distantie spelen, gevoelens fingeren, die er niet zijn, maar doen als of? Zou het beter tussen ons marcheren, wanneer ik me niet werkelijk zou geven en dus niet meer verstikkend zou werken? I love you Peter, simple as that.

Sprak bij de nts een uur met Kees van Langeraad en Anthony Dake.²⁶

26 Schreef er verder niets over op.

9 juli 1968

Een Amerikaanse popgroep, Brandi Perry and the Bubble Machine, werd in Vietnam in een hinderlaag overvallen en Philip Hill (17), de pianist en Curtis Willis (19), een drummer, werden gedood. Brandi Perry (20), de zangeres en Jack Bone (18), de gitarist werden gewond.

Intussen heeft Curiel Gonzalez (17), die in verband met de moord op Robert Kennedy werd gearresteerd, zich in zijn cel opgehangen. Wie gelooft nog wat ze over politieke moorden vertellen? Is de jongen om zeep gebracht, omdat hij iets wist over een complot tegen rfk? Of hebben ze hem gek gemaakt en handelde hij uit wanhoop?

[p. 22]

10 juli 1968

‘How suspicious we should be of the judgements delivered by our friends.’ - Descartes

Ik geloof dat ik het punt bereik of zou kunnen bereiken om totaal en ik bedoel totaal onbaatzuchtig, onzelfzuchtig, zonder Peters liefde terug te verlangen, de relatie met Peter zou kunnen voortzetten en voor hem zorgen.

‘I could chose no-one whose opinions I might prefer to those of others, and I was as if condemned to be my own guide through life.’ - Descartes

Zou Peter met Victor Upshaw naar Cannes zijn doorgereisd?²⁷ Bezocht mijn arts C. Bellaar Spruijt. Hij was geopereerd. Hij keek naar mijn auto en zei: ‘Wie weet, kom je de volgende keer met een vliegtuigje.’

27 Inderdaad waren ze naar de Rivièra gegaan.

11 juli 1968

Volgde Croisets raad op en bezocht Carel Enkelaar in zijn datsja in Buurse bij Enschede. We wandelden in het bos. Het is goed dat ik ben gegaan. We liggen weer op één lijn. Ik zei hem precies hoe ik over de affaire Dake dacht.

Bracht twee rozen op mijn vaders graf.

In Tilburg deponeerde ik alle spullen van Peter bij zijn moeder. Ik had haar handtekening nodig voor de aanvraag van zijn visum voor de vs. Zij tekende meteen. ‘Peter heeft een hart van goud, Willem. Ik vertrouw hem volkomen.’ Ik benadrukte dat ik er de voorkeur aan gaf dat hij verder zou studeren. ‘Als hij dat maar wil. Je moet hem stimuleren.’ Ik zag ook de twee poezen, waar hij soms over praat. Hij kan dan vertellen hoe ze door een derde poes worden benaderd en wat ze dan zo allemaal in de tuin uitvreten met elkaar, wat hij vanachter zijn werktafel in zijn kamer boven kan zien.

12 juli 1968

De Telegraaf meldt bij monde van Frank de Jong uit Jakarta dat Sudjarwo Tjondronegoro heeft verklaard ‘dat een hoofdelijke stemming (van de Papoea's) op Nieuw-Guinea onmogelijk is.’ Moet je na gaan. Het Nederlandse beleid tegenover Irian Barat is steeds op one man one vote gebaseerd geweest. Om dit ‘recht’ voor de Papoea's te handhaven werden andermaal militairen naar de Oost gezonden en vliegtuigen, oorlogsbodems en zelfs een vliegdekschip. Stuiptrekkingen van het kolonialisme en imperialisme! Wie dit zei was een landverrader. Nu wordt er op

[p. 23]

gewezen, ook door minister Luns op Schiphol bij terugkeer uit Indonesië, dat er vierduizend stammen op Nieuw-Guinea zijn en dat het ‘immers’ niet mogelijk is hen allemaal om een mening te vragen. Trots liet de minister aan de pers een soort bamboestok zien, een replica van de staf die Bung Karno altijd bij zich droeg. Indonesië had hem het ding ten geschenke gegeven. Hij was er ‘bijzonder blij mee.’ Luns scheen overigens geen rode oortjes te krijgen van het feit dat hij door de regering Suharto werd gebruikt om de publieke opinie in Nederland er op voor te bereiden dat er van een volksstemming weinig terecht zou komen. Hij heeft geluk. Iedereen is alles al vergeten. Na de persconferentie gaat de goegemeente over tot de orde van de dag.

Ontzettend lieve brief van mejuffrouw Boekhoudt. ‘Laat ik beginnen met je te danken voor het vertrouwen dat je me schenkt. Dit is beslist niet het vertrouwen van “een klein jongetje”, maar dat van een man, die worstelt met het grote levensprobleem van hoe vinden we de weg tot de ander. Een weg, die toch eigenlijk niemand ons wijzen kan, die ieder op zijn eigen manier en naar zijn eigen aard moet vinden. Bij jou is dat altijd een kwestie van “alles of niets”. En dat sluit al menige teleurstelling uit, want het is en blijft mijn overtuiging dat niemand “alles” kan zijn voor ons en omgekeerd. Als we een mens liefhebben moeten we dat doen met zijn tekortkomingen, met zijn mysteries en dankbaar zijn voor wat hij ons daarvan onthullen wil en eerbied hebben voor zijn stilzwijgen op bepaalde terreinen, die zijn eigen persoonlijke bezit blijven. Om elkaar nabij te zijn, om elkaar te begrijpen en aan te voelen, hoeft niet alles uitgesproken te worden en moeten we zeker niet volkomen bezit van elkaar willen nemen en onszelf ook niet restloos aan de ander overgeven. Terwijl ik dit alles schrijf, vraag ik me af: waarom? Jij kunt waarschijnlijk niet anders (...). Ik zou je voor teleurstellingen willen behoeden, maar dat gaat niet. En hier is dan weer een stukje menselijke machteloosheid, een kloof die we niet kunnen overbruggen. Het maakt me treurig je te zien tobben met al deze moeilijkheden zonder je anders te kunnen helpen dan met de verzekering van mijn hartelijke belangstelling en genegenheid. Steeds je Auntie.’²⁸

Wanneer ik aan het gesprek met haar terugdenk, waarbij ze benadrukte altijd afstand te bewaren, ook van de geliefde, en gevoelens voor jezelf te houden en je nooit totaal of honderd pro-

28 Op 16 december 1989 vond ik deze brief terug en zond een kopie aan koningin Beatrix. Tenslotte hebben we samen het voorrecht gehad haar onze vriendin te kunnen noemen.

[p. 24]

cent aan een ander over te geven, maakt dat me triest, triest en nog eens triest. Eet een tournedootje zonder Peter dat smaakt als ordinair medicijn.

Studentsoldaat en kanonnier wjm (21) uit Hoeven in West-Brabant is door de president van de krijgsraad in Arnhem, mr. K.N. Korteweg, wegens belediging van Lyndon Johnson, tot 50 gulden boete bestraft. De militair had nota bene in zijn eigen huis op een affiche in rode letters ‘Johnson oorlogsmisdadiger’ geschreven en daarna opgehangen.

Ik antwoordde mejuffrouw Boekhoudt. Vervolgens schreef ik een brief aan Bung Karno en sloot een uittreksel van mijn Jim Garrison-interview in. Ik telefoneerde met Emile van Konijnenburg.²⁹ ‘Amerika is niet langer een kwestie van de oorlog in Vietnam of van problemen over rassenscheiding met de negers, maar Amerika is zonder meer een kwestie van georganiseerde misdaad.’ Hij noemde dit ook de voornaamste oorzaak dat lbj zich terug had getrokken en de misdaad in het land hem boven het hoofd was gegroeid, inbegrepen de misdadige acties van de cia.³⁰ Hij ging binnenkort weer colleges geven in Indonesië en was als gebruikelijk vol energie en levenslust.

29 Zie vorige Memoires: oud vice-president van de klm.

30 Van Konijnenburg zou in deze mening volkomen gelijk krijgen.

13 juli 1968

De regering Suharto gaat door met ‘zuiveren.’ Nu zijn een groep hoge politieambtenaren gearresteerd in het kader van de zogenaamde ‘zuiveringsactie van communisten,’ maar bedoeld wordt pro-Sukarnisten. Mr. E.L.C. Schiff, ambassadeur in Indonesië, wordt voor zijn trouw aan Luns beloond met de post van secretaris-generaal van het ministerie van Buitenlandse Zaken.

14 juli 1968

Ontmoette professor W.F. Wertheim met Indro Noto Suroto, die van mening was dat Anthony Dake zich ontpopte als een verdediger van het Indonesische generaalsregime. Het leek ons nuttig om Igor Cornelissen dit eens te laten uitzoeken. Wertheim was optimistisch over de ‘opkomst’ van de jeugd en zei dat er bij benoemingen op de universiteit nu jonge mensen worden neergezet die ‘nog radicaler zijn dan ik.’ Hij gaf me twee lange artikelen over het onderzoek van Jim Garrison, ik vermoed uit het Wageningse sufferdje, maar de artikelen zijn niet ondertekend en terwijl aan mijn Garrison-film wordt gerefereerd, wordt natuurlijk vermeden mijn naam te noemen.

[p. 25]

André Malraux bracht een brief van Charles de Gaulle aan Mao Tse-tung. Hij doet verslag van de ontmoeting in de Sunday Times.³¹ Interessant. Malraux: ‘Maxim Gorki said one day to me in Stalin's presence: peasants are the same everywhere.’ Mao: ‘Neither Gorki, nor Stalin (...) (he hesitated) knew anything at all about peasants. There is no sense in confusing kulaks with the poverty-stricken people in the underdeveloped countries. And there is no such thing as abstract Marxism, but only concrete Marxism, adapted to the concrete realities of China, to the trees as naked as the people, because the people are busy eating them.’³²

Ik vind bij Freud een zinsnede waar ik dikwijls over heb gedacht: ‘If the sensual impulsions are more or less effectively repressed or set aside, the illusion is produced that the (love) object has come to be sensually loved on account of its spiritual merits, whereas on the contrary, these merits may really only have been lent to it by its sensual charm.’ Physically, Peter attracts me to no end. But the libido is totally and mercifully repressed. Idealiseer ik om die reden Peter? Is mijn beeld vals, omdat ik die seksuele leemte in het geestelijke vlak afreageer? Wat een ramp dat we nooit precies weten hoe de dingen in elkaar zitten. Freud denkt dus dat je een beeld van een ander vormt naar een ideaalbeeld van ‘some unattained ego ideal, as means of satisfying your own narcissism’. Wat in ieder geval geen verbeelding is, is de uniekheid van het volledig in elkaar op gaan.

31 The Sunday Times, 14 juli 1968: twee buitengewoon boeiende, historische pagina's, maar ik heb er geen plaats voor.

32 Er worden historische details in het gesprek vermeld.

Schiphol

Hij moet tegen 21.00 uur terugkomen. Ik denk dat hij er zal zijn. Maar het zal aftasten en zoeken worden naar wat hij allemaal heeft uitgespookt. Liep bij Hans Beynon van de Volkskrant binnen. Hij zou best persattaché in Jakarta willen worden. Maar Hans heeft altijd een baboe nodig, die hem een trap in de juiste richting geeft. Ontmoette ook Joep Buttinghausen, die zich steeds weer verbaast over oplichterpraktijken van ‘collega's’ als Anthony Dake. Daarna stapte ik bij Henk Hofland, Mimi en hun twee zonen binnen, die als kool groeiden. Henk speelde terwijl we spraken, met een stuk klei dat hij voortdurend verder vervormde. Ik vroeg me af wanneer hij ermee op zou houden, maar het ging door. We spraken over Werner Verrips. Hij getroost zich niet de moeite er verder over na te denken. Verrips was volgens hem gek en verzon alles wat hij zei. Dit is niet

[p. 26]

waar. Professor W.F. Wertheim was volgens Hofland onbetrouwbaar. Ook Beynon zei trouwens dat de feiten van Wertheim niet altijd klopten. Jim Garrison werd door Henk afgedaan als ‘gek’, dus wat was er verder nog te praten? Het was plezierig bij een oude vriend in huis te zijn, maar wanneer hij terwijl we spreken, begint te fluiten voel ik me onbehagelijk. Er staat aan de horizon, in de richting waar Peters toestel vandaan moet komen, een prachtige regenboog. Mijn vader leerde ons dan een wens te doen. Mijn wens is zoals ook Peters moeder zei, hem te stimuleren in zijn toekomst en tegelijkertijd geen lichamelijkheid van hem terug te verlangen, maar vriendschap, wat misschien nog wel veel waardevoller is.³³

De Caravelle van Air France komt aanrollen.

33 23 jaar later weet ik dat dit niet misschien, maar absoluut zeker het geval is. Lichamelijkheid is van tijdelijke aard (bij mij); houden van transcendeert lichamelijkheid in alle opzichten.

15 juli 1968

‘Dag Willem’ en een glimlach. Hij was in St. Tropez geweest samen met Victor Upshaw. Was per trein terug naar Parijs gekomen, had zich in De France et Choiseul opgeknapt, had een halve mis bijgewoond in de Madeleine en daar was hij dan.

We logeerden in hotel Unique. Peter had gedroomd dat hij ergens in de bergen was met een vrouw en drie kinderen. Het waren niet haar eigen kinderen. Ze liepen voor haar uit. Eén viel over de rand in het ravijn met een doffe klap. ‘Ik keek over de rand. Het kind was helemaal plat. Wat kan je toch over dromen zeggen, Willem?’ Hij las de brief van juffrouw Boekhoudt: ‘Oh, zo waar’, zei hij, ‘dat had ik ook kunnen schrijven.’ Hij had eraan getwijfeld of ik wel op Schiphol zou zijn, ‘een gevoel, maar niet te beredeneren,’ zei hij. De fotoalbums die ik had gemaakt vond hij geweldig. Hij las een boekje van Jean Cocteau dat ik ook moest bestuderen. Over Philip zei hij: ‘Het is nu eenmaal zo gelopen, maar mijn gevoel is hetzelfde. Bij hem waarschijnlijk ook. Als die liefde echt is geweest, blijft zij voortduren.’

Het is onmogelijk ons samenzijn te beschrijven. In bed zei hij: ‘Als je met zoveel liefde naar mij kijkt, kan ik niet terugkijken.’ Of: ‘Wat vreemd eigenlijk dat je met jouw seksuele ontwikkeling toch zo'n sterke persoonlijkheid bent geworden.’

15 juli 1968

Peter betwijfelt of hij voor Man en Muis zal worden aangenomen. Vanmiddag is de uitslag. Hij wil het graag, maar het is niet

[p. 27]

in zijn belang. Hoewel, laat hij de drang om op de planken te staan maar eerst beleven en uitleven, des te intensiever kan hij daarna gaan studeren.

Peter heeft het contract voor Man en Muis ondertekend. Tekst: Annie M.G. Schmidt. Muziek: Harry Bannink. De andere acteurs en actrices zijn prominent: Conny Stuart, Ton Lensink, Freddy Albeck (een Deen), Elsje de Wijn, Robert Pelser en anderen. Ben is compleet van slag, omdat dit contract alle andere plannen torpedeert.

16 juli 1968

Erik van der Leeden heeft ons gisteravond gezocht. Hij wilde me tot steun zijn. Ben hem dankbaar. Nu is de relatie met Peter uitzichtloos, want ik moet in ieder geval terug naar New York. Er komt ook niets meer van zijn atheneumdiploma. ‘Ik heb er zin in,’ zei hij: ‘Tenslotte moet je het nuttige met het aangename verenigen.’

In ieder geval gaat hij toch eerst mee naar de vs. Met mijn uitnodiging en de brief van zijn moeder kregen we in Rotterdam in vijftien minuten zijn visum.

Generaal Nasution heeft ernstig gewaarschuwd dat in Indonesië ‘een vorm van militarisme dreigt te ontstaan als in Zuid-Amerika en een exclusieve militaire klasse met speciale rechten.’ Nasution meent dat ‘gevestigde belangen’ dit in de hand hebben gewerkt. Ook bekritiseerde hij de corruptie, zowel bij de strijdkrachten als in het staatsapparaat. Nasution, die vrijwel openlijk met de cia conspireerde tegen president Sukarno, is weliswaar nog voorzitter van het voorlopige raadgevende volkscongres, maar feitelijk is hij door Suharto met een kluitje in het riet gestuurd.

Tommie Smith, de negersprinter uit Californië, staat nu in een prachtige renloophouding op de omslag van Newsweek. De groep negeratleten die Mexico en de Olympiade willen boycotten is al tot veertig uitgegroeid. ‘Call it black power’, zegt Tommie Smith (23), die Education studeert aan San Jose State College. Het was zonder meer een schot in de roos dat ik hen al maanden geleden voor de nts filmde. Maar dat erkennen de klootzakken natuurlijk nooit.³⁴

Mohammed Rum, de bejaarde Indonesische politicus die altijd zeer kritisch tegenover Sukarno stond, laat in Elseviers doorschemeren dat zijn land met Suharto van de regen in de drup is terechtgekomen. Hij noemt de toestand ‘onrustbarend’. ‘Er is

34 Newsweek Magazine, 15 juli 1968.

[p. 28]

“nog” groot vertrouwen in generaal Suharto, en er is geen alternatief voor hem.’ De duivel hale je: hij heeft iedereen die een mogelijk alternatief zou kunnen zijn laten vermoorden, opgesloten, naar het buitenland gezonden of anderzijds kaltgestellt. Denk overigens dat Rum niet de enige is die eindelijk door begint te krijgen waar de militaire kliek rond Suharto het op aan stuurt. Bung Karno heeft dit prima doorzien. Ik blijf er bij dat Sukarno heeft toegegeven aan Suharto om nog meer bloedvergieten te voorkomen.³⁵

Amerika zoekt nerveus naar een nieuwe held voor het Witte Huis. ‘A president,’ zegt politiek-wetenschapper James MacGregor Burns, ‘must be both a preacher and politician.’ Time ziet na het wegvagen van Robert Kennedy, Richard Nixon als een mogelijke overwinnaar.

35 Elseviers, 13 juli 1968.

17 juli 1968

De Amsterdamse politierechter, L.W.F.H. van Omta heeft een televisiepresentatrice en drie studenten ieder tot honderd gulden boete veroordeeld wegens het rijden in een auto en het achter de ramen hangen van plakkaten met ‘Johnson, moordenaar.’

Tania, een Argentijnse vrouw, die in de groep van Che Guevara in Bolivia was geïnfiltreerd in overleg met de Sovjet-kgb zou zowel haar eigen dood als die van Che hebben veroorzaakt door het met voeten treden van de meest elementaire regels van clandestiene operaties. Zij zou nonchalant een jeep met belastend materiaal niet ver van Che's schuilplaats onbeheerd hebben achtergelaten, waardoor de aandacht van de op jacht zijnde autoriteiten werd getrokken. De Times publiceert een foto van haar. Hoeveel ‘groten der aarde’ zijn uiteindelijk ondergegaan, omdat zij hun pik niet onder controle hadden? Zelfs Che.³⁶

Er is een crisis ontstaan tussen Moskou en Praag vanwege de hervormingspolitiek van de Tsjechische leider Alexander Dubcek.

Professor Ernst Utrecht die ik, geloof ik, wel eens in Jakarta heb ontmoet, is nu een vluchteling van het Suharto-regime. Hij vraagt in een artikel dat hij me toezendt aandacht voor het lot van de politieke gevangenen in Indonesië. De ramingen, die hij aan de hand van betrouwbare informaties nader verklaart, zijn dat er 150.000 mensen in concentratiekampen zitten,

36 Benjamin Welles, The New York Times, 16 juli 1968.

[p. 29]

terwijl het er ook aanzienlijk meer zouden kunnen zijn. Met uitzondering van de Groene Amsterdammer gaat de vaderlandse pers volledig aan het hete hangijzer van politieke gevangenen van Suharto voorbij. Sukarno had eens 150.000 mensen achter slot en grendel moeten zetten! Dan was de wereld te klein geweest, met Luns voorop. Wat is men toch bekrompen en schijnheilig in Den Haag. In Bung Karno's dagen zaten er misschien in totaal dertig mensen in villa's met een soldaat voor de deur. Utrecht wijst ook op de verschrikkelijke consequenties voor vrouwen en gezinnen van door Suharto tot staatsgevaarlijk verklaarde mensen.

18 juli 1968

Peter arriveerde bepakt en bezakt om morgen mee naar New York te gaan. We gingen de stad in, keken rond in het Vondelpark waar meer nichten tippelden dan ooit tevoren en eindigden in het dok waar Stephen Membrecht aan Peter een boek terugvroeg dat Peter meent vandaag eerst in Tilburg te moeten gaan ophalen. Er stond een straatorgel te spelen waar Peter gevoelig voor is. Hij zei: ‘Er is een gedicht van Roland Holst waar precies in staat, wat ik voel bij het luisteren naar een straatorgel.’ Hij is uitermate onrustig over onze komende reis.

Nam afscheid in Huis ter Heide van mam. We spraken lang. Ik vertelde zoveel mogelijk over Peter. Toen ik zei teleurgesteld te zijn dat hij als bodybuilder in zijn blootje in Man en Muis op de Bühne zou gaan staan zei mijn moeder: ‘Ben nooit erschüttert geweest van het heerschap.’ Erik van der Leeden kwam. Zou er veel over willen schrijven.

De militaire commandant van Jakarta, de mij bekende³⁷ generaal Amir Machmud heeft bekendgemaakt het leger opdracht te hebben gegeven ‘iedere burger of militair, die in de stad onrust veroorzaakt neer te schieten.’ Ze kunnen me nog meer vertellen over het Suharto-regime. Nu het te laat is zullen heel veel Indonesiërs heimelijk terugdenken aan de tijd toen Bapak de dienst uitmaakte.

Vanavond zijn we in Carré naar de American Dance Theatre met Alvin Ailey gegaan.

Nadien zou Peter nog even het boek van Frederik van Eeden bij Membrecht terugbezorgen. Het was onze laatste avond, maar ik bleef alleen in hotel Unique.

37 Zie Memoires 1966-1967.