Memoires 1967-1968

[p. 160]

Huis ter Heide

29 oktober 1967

Na de douane belde ik eerst vanuit de vertrekhal op Schiphol mam op. Peter, die niet wist dat ik in plaats van met de klm met Lufthansa was gekomen, vond me toch direct. Heerlijk.

We namen een taxi naar Huis ter Heide. Mam was blij, verrast en lief, ook tegen Peter. We begonnen met een wandeling van een uur in de bossen van De Pan en vonden elkaar terug. Bij thuiskomst had mam een warme lunch geprepareerd.

Telefoneerde met Erik van der Leeden. Zijn eerste vraag was: ‘Is Peter bij je?’ Hij wilde komen, maar ik wilde nog met Peter alleen zijn. We reden naar Amsterdam, wandelden in de stad en zaten nog uren in Americain te kletsen. Gesprekken met Peter zullen nooit meer stoppen. Het is als een waterbron ergens in de bergen met een eeuwigdurende aanvoer van gedachten, aftastingen in en naar elkaar. ‘Ik vond het niet leuk dat je met al die cadeautjes voor mij aan kwam dragen,’ zei hij, ‘terwijl je niets voor je moeder had.’ We zonden Loet, Richard en Ewout in Kew Gardens een kaart uit Americain.

Heerlijk om thuis in mijn eigen bed te slapen.

30 oktober 1967

Ik zette Peter in Utrecht op de trein en wipte nog even bij Gerard Croiset binnen. Hij onderstreepte dat ik net zo lang bij George de Mohrenschildt aan zou moeten blijven dringen wat zijn rol in de jfk-moord was geweest, tot hij zich eens zou verspreken en de zaak opbiechten.⁸⁴

Kolonel Sriamin schreef uit Hong Kong dat er nu opnieuw rijst werd ingekocht in New York met bestemming Indonesië, maar nu niet meer via Malik en Widjatmiko, maar via een speciaal comité onder auspiciën van het Indonesische Consulaat-generaal in New York. Hij vroeg ook, of ik Croiset wilde vragen waar zijn portemonnee was, die hij op het vliegveld in Los Angeles had verloren. Le comble!

Peter zou zich in de richting van klinische psychologie willen

84 Ik zou tien jaar lang met De Mohrenschildt in contact blijven, tot hij in 1977 inderdaad zijn rol opbiechtte, mee naar Nederland kwam, Croiset ontmoette, werd ontvoerd en een paar weken later dood werd gevonden in Florida.

[p. 161]

ontwikkelen. Hij aarzelde nog om met Lex Poslavsky te gaan praten. Ik vroeg hem of hij Philip in de waan had gelaten dat ik nog in New York was. ‘Inderdaad, dat is rustiger,’ zei hij, ‘maar ik word in deze situatie nog eens goed in liegen.’

Wanneer mam me met ‘Wimmes’ aanspreekt is zij in een uitstekende stemming. Zij mag Peter nu graag. ‘Richard geeft zich eigenlijk nooit bloot, die ken ik nog altijd niet zo.’ Terwijl Richard hier een aantal weken in Huis ter Heide logeerde. De Haagse Post heeft een gesprek met Jan Cremer, door Trino Flothuis.⁸⁵ De titel: De teleurstellingen van Jan Cremer. Hij woont nu al weer drie jaar in New York. Hij is 26 jaar en schildert meer dan hij schrijft. Het meeste wist ik al.

Mijn moeder had een voorpagina van De Telegraaf⁸⁶ bewaard, waarin prins Bernhard, in gesprek met een luchtvaartredacteur, zegt niet te geloven dat een van zijn schoonzoons hem zal opvolgen als inspecteur-generaal van de drie strijdkrachtonderdelen. Hij vond ook de militaire opleiding van vaandrig van mr. Pieter van Vollenhoven te gering. Hetzelfde gold voor prins Claus. Zelf was hij al 20 jaar inspecteur-generaal.

Mr. G.B.J. Hiltermann vierde zijn tienjarig jubileum als radiocommentator. Hij is 54, en zal het de komende 25 jaar nog wel blijven doen. Dr. M. van Blankenstein noemde zijn praatjes-voor-de-vaak op zondag, ‘gejaagd geklets’. Ik ken hem voldoende om waarde aan zijn verhalen en analyses te hechten. Bovendien zat hij er wat Indonesië en Nieuw-Guinea betreft permanent naast. Martin Deelen citeerde Hiltermann in een vijfkoloms verhaal: ‘De massa heeft recht op zo goed mogelijke voorlichting’ in levensgrote letters. Ja, ja. Hiltermann is blij daar een steentje aan te kunnen bij dragen.

Generaal Amir Machmud is als militaire commandant van Jakarta vervangen door generaal Ali Sadikin.

Adam Malik is, als gast van Luns, in Nederland geweest en werd door de koningin samen met Sudjarwo op Soestdijk ontvangen. Zo hielp Luns dus weer even mee om het beschadigde prestige van Malik op te vijzelen. Malik heeft tijdens zijn bezoek in Den Haag weer vrolijk een grote bek opgezet. Ik zie in Het Vrije Volk een verhaal waarin hij zegt dat Nederland zich niet moet bemoeien met de doodstraffen in Indonesië. En natuurlijk helemaal niet met de een miljoen afgeslachte boeren en buitenlui. Link van Bruggen had keurig de kwestie van het proces tegen De Spiegel en mij aan de orde gesteld en schreef dan ook dat Adam Malik wel degelijk door Suharto op de vin-

85 Haagse Post, 28 oktober 1967.

86 De Telegraaf, 5 oktober 1967.

[p. 162]

gers werd getikt: hij werd uit het driemanschap aan de top gezet - en bovendien zag het zooitje Malik, Widjatmiko en consorten af van rechtsvervolging. Link meldde zelfs dat ook een aantal Indonesische bladen intussen mijn corruptiebeschuldigingen in De Spiegel hadden overgenomen. Al gaat de leugen nog zo snel..., het gaat steeds weer op.

Heerlijke ontmoeting met Peter in het vertrouwde Oase, en daarna dineren in Asia. Ik zette hem om 20:15 uur bij zijn moeder in Tilburg af. Vervolgens reed ik naar Cocagne in Eindhoven voor een ontmoeting met Erik. Het was me opgevallen dat het Peter zeer opwond, wanneer we over Philip spraken en hoewel hij had gezegd thuis te zullen blijven om te werken, voelde ik aan dat hij de laatste bus uit Tilburg naar Oostelbeers zou nemen. Erik en ik haastten ons naar het bos, waar hij onherroepelijk doorheen zou moeten lopen. Warempel, hij kwam er aan. Toen hij me zag, rende hij weg door een aardappelveld. Ik liet de Sunbeam in Eriks handen achter en ging hem achterna. Ergens midden in het veld vielen we elkaar in tranen in de armen.⁸⁷

87 Ik schreef pagina's vol over dat moment, maar dat zal ik de lezer besparen.

31 oktober 1967

Keerde om 03:30 uur in Huis ter Heide terug. Mam voelde dat er iets verschrikkelijks was gebeurd, maar met haar Victoriaanse discretie vroeg ze niets. Ze was alleen maar lief. Begon de dag met Nocturnes van Chopin op te zetten. Het was niet mogelijk de emoties van gisteren op een rij te zetten. In de auto samen met Erik zei Peter: ‘Wat kan je met je neus op je eigen kleinheid worden gedrukt.’ En tegen mij later: ‘Erik is toch ook een vondst.’ De affectie, die we beiden van Erik tijdens de aardappelveldconfrontatie ondervonden, was totaal en allerliefst.

Lunch met Carel Enkelaar in Hilversum.

Ik kocht Over zichzelf en anderen van Anna Blaman, wat Peter wil dat ik lees.⁸⁸ Zij schrijft maar voor één lezer te schrijven, zichzelf. Parafraserend zou ik kunnen zeggen, ik geef een lezing voor één toehoorder, en dat is dan die ene mevrouw, meneer of student, die er werkelijk iets aan heeft of van leert. Niemand schrijft alleen voor zichzelf. Wie dat zegt heeft niet voldoende nagedacht. Blaman spreekt over ‘onverleugend’ doorgronden. Mooi woord, dat niet in Van Dale staat.

Telefoneerde mejuffrouw Büringh Boekhoudt, die ook alweer

88 Anna Blaman, Over zichzelf en anderen, J.M. Meulenhoff, 1963.

[p. 163]

zei mijn gesprek met George de Mohrenschildt te hebben gezien, ‘waarin je naam correct werd uitgesproken.’ Het valt iedereen op dat ik, als de interviewer, van de nts (en Carel Enkelaar) blijkbaar niet in beeld mag als.

Wat is er in de wereld gebeurd? In het weekeinde van 21 oktober 1967 hebben 15.000 mensen in Amsterdam bij het consulaat-generaal van Amerika tegen de oorlog in Vietnam geprotesteerd. Aanvoerders waren o.a. Piet Nak en professor B. Delfgauw. Dertig arrestaties. Ook in de vs is weer massaal gedemonstreerd, en lbj liet er op los timmeren.

Vandaag is generaal Nguyen Van Thieu als staatshoofd van Zuid-Vietnam beëdigd. Slaat nergens op. In zijn openingsverhaal bood hij Ho Chi Minh vrede aan. Vice-president Hubert Humprey deelde in Saigon mee dat de gigantische corruptie in Zuid-Vietnam de situatie alleen maar erger maakte. De Amerikanen verloren de afgelopen week zestien toestellen en zeventien piloten. Het Pentagon maakte bekend dat de militaire verliezen met 70 procent zijn gestegen.

De Sjah van Iran heeft zich eindelijk laten kronen. Hij plaatste de kroon met 3.755 juwelen zelf op zijn hoofd. Miljoenen Iraniërs vielen op de knieën en riepen: ‘Javid Shah’. Vliegtuigen bombardeerden Teheran met 17.532 rozen, voor iedere dag dat de 48-jarige Shah heeft geleefd. Er werden 97.000 kroningsfestiviteiten door het hele land georganiseerd en 630 kermissen. Er werd amnestie verleend aan 4.811 criminelen en tegelijkertijd 6.700 nieuwe scholen, ziekenhuizen en ontwikkelingsprojecten geïnitieerd. Het nieuwe landhervormingsplan van de Shah heeft vijftien miljoen boeren zelfstandig gemaakt. Mohammed Reza Pahlevi kreeg van Ferdinand Marcos een zending zaden om wonderrijst te verbouwen in zijn land.⁸⁹

Marina Oswald, nu mevrouw Kenneth Porter, is een proces begonnen tegen de regering en eist 500.000 dollar schadevergoeding voor de in beslagname van de persoonlijke bezittingen van Lee Harvey, na de moord in Dallas.

Opmerkelijk vind ik de boete die Gerard van het Reve werd opgelegd, omdat hij in Nader tot U had geschreven over zijn seksuele omgang met een ezel, die God voorstelde. De procureur-generaal J.H. Kemper legde een boete van 100 gulden op wegens het krenken van godsdienstige gevoelens van anderen volgens artikel 147 Van het Wetboek van Strafrecht. Kemper is even gek als Van het Reve. Las dit boekje vorig jaar. ‘... en nu werden mijn haat en verachting zo sterk dat ik hem met

89 Time Magazine, 3 november 1967.

[p. 164]

grote felheid begeerde’ (pagina 95). Reve's kronkels staan net zo ver van mij af als de schrijver zelf.

Lees het essay Reflections on writing van Henry Miller. ‘I am a man,’ schrijft hij, ‘telling the story of his life, a process which appears more and more inexhaustible as I go on.’ Ik kan er van mee praten. Het is meer dan waar. In 1959 kocht ik in San Francisco The Red Notebook⁹⁰ van Henry Miller, bestaande uit een 50 pagina's fotokopieën van notities. Wanneer ik zo zou hebben gewerkt zou ik absoluut nooit wijs hebben kunnen worden uit wat is geweest. Totale chaos. Miller vat schrijven samen als ‘I defecate and nourish’.⁹¹ Dit soort uitdrukken van ‘um was es sich handelt’ schijnt de laatste mode te zijn, zoals bij van het Reve. Not for me.

Gertrude Stein: ‘Creation must take place between the pen and the paper, not before in a thought (not in careful thinking) or afterwards in recasting.’ Anna Blaman noemt dit ‘ontdekkend schrijven’. Zij voegt er aan toe: ‘Schrijven is even onzeker en boeiend als leven: je weet wat je wilt, maar je weet niet hoe zich dat van seconde tot seconde zal realiseren.’ Ik vind dat ik ‘ontdekkend spreek’ met Peter. Ik voel dat ook zo sterk in mijn lezingen. Weet eigenlijk nooit wat er komt. Mijn gedachten zijn er gewoon. Al pratende creëer je.

Pagina 93 en 94 uit Over zichzelf en anderen, het hoofdstukje Liefde laat zich niet dwingen, scheur ik uit en voeg het in mijn dagboek. Blaman herinnert zich hier uit haar kindertijd hoe een vriendinnetje haar lievelingspop liet vallen en brak. ‘Terwijl iedereen dacht dat ik huilde omdat mijn mooiste pop kapot was had ik alleen maar diep berouw. Waarom had ik niet meer van haar gehouden? Waarom had ik niet beter van haar gehouden?’ Het blijft de vraag hoe emoties van duizend en één nacht in één kus samen te vatten?⁹²

90 Henry Miller, The Red Note Book, Jonathan Williams Publisher.

91 Ik poep en voed mijzelf.

92 Las dit boekje in een dag uit en maakte een aantal pagina's aantekeningen en commentaar.

1 november 1967

Dronk een kop koffie in Oase. Belde Gerard Croiset en hoorde aan zijn stem dat hij triest was. Ik vroeg waarom. ‘Omdat ik gisteren voor het laatst praktijk in Enschede heb gehouden.’ Waarom zou hem dat bedroefd maken? Afscheid van de personen en patiënten? Hecht hij zich dan toch aan de mensen die zijn hulp zoeken? Is het oud worden?

Haalde Peter op. We reden naar Breskens voor een bezoek aan

[p. 165]

Nellie, mijn broers vrouw. Hij was op zakenreis. Nu hadden we eens tijd om met haar te spreken. Ze liet een plakboek zien en zei dat Theo niet eens wist dat zij dit had. Zij deed erg haar best op het avondeten. Ze kon het met Peter uitstekend vinden, wat me gelukkig maakte.

Op de heenweg reed ik te hard, wat Peter misselijk maakte. Op de terugweg, in de duisternis en een hevige regen en stormbui, denkende op een vierbaansweg te rijden, wilde ik passeren, toen ik een tegenligger zag komen die ik nauwelijks meer kon ontwijken. We raakten elkaar niet, alleen het v-8 plaatje op de zijkant van de auto ontbrak later. Peter vond het verschrikkelijk en hij had gewoon gelijk. Toch had ik opnieuw het gevoel dat we ondanks de aardappelveld-confrontatie elkaar weer terugvonden.

Ik sliep bij Erik in Eindhoven. We lagen tot 03:30 uur te praten. Hij denkt dat ik te open ben, door Peter mijn dagboek te laten lezen, waardoor teveel natuurlijke barrières wegvallen. Toch vind hij Peter moedig om de relatie met mij aan te durven. ‘Je tempo is echter te hoog voor hem,’ aldus Erik. ‘Ik deed er vijf jaar over om in balans met jou te komen. Peter krijgt jou in één keer compleet. Dat heeft het effect van het kind dat opeens zijn moeder bloot voor zich ziet staan. Vergeet niet dat hij tot dusverre meestal klootzakken en halfgesloten mensen tegenover zich vond. Nu ben jij met je hele gewicht ineens teveel. Toch ben ik overtuigd dat het er tussen jullie in zit. Hij had ook eigenlijk niets om op terug te vallen. Dat begint nu te komen met zijn stijgende gevoel van eigenwaarde.’ Gisteren zei Peter, in de auto terug uit Breskens: ‘Wim, jij bent mijn genezing.’ Ik kreeg er tranen van in mijn ogen Hij bedankt ook altijd voor alles wat ik hem ‘geef’. Maar ik geef hem eigenlijk helemaal niets. I love him, that's all. En die vorm van overgave heeft niets met ‘geven’ te maken. Ik voel dan ook dat we alleen maar quitte staan. Zonder hem zou ik nooit dit gehalte van zuiverheid van emotie hebben bereikt. Ik ben dan ook door een gevoel van dankbaarheid bewogen hem te hebben leren kennen.

2 november 1967

Gerard Croiset wilde over Dallas praten. Ik was om 21:30 uur bij hem. Hij schonk zelfs een cognacje in, wat ik niet op dronk. Hij bleef doorhameren op een Cubaans type man, die hij steeds beter schijnt te ‘zien’ en één van de schutters op Dealey Plaza in Dallas zou zijn geweest. Hij gaf steeds nauwkeuriger beschrijvingen en zou willen, dat ik op zoek ging naar deze man.

[p. 166]

Hij maakte tekeningen van de omgeving waar hij zou moeten wonen. Het hield hem zeer bezig. Hij dacht ook dat Jim Garrison (‘die man is slim’) er tijdens een ontmoeting met George de Mohrenschildt in zal slagen om hem zich te laten verspreken. Hij vond dat ik Garrison moest vertellen welk signalement Croiset van deze schutter heeft gegeven.

‘Is er haast bij?’ vroeg ik.

‘Ja,’ zei Gerard.

3 november 1967

Huis ter Heide

Erik heeft een lang gesprek met Peter gehad. Gisteravond kwam hij naar hier. We hebben tot diep in de nacht zitten praten. Hij zei de keuze tussen Peter en Richard nog altijd erg moeilijk te vinden.

Amerikaanse vliegtuigen voeren nu 's nachts ieder uur aanvallen op Noord-Vietnam uit om te voorkomen dat bruggen en verbindingen in de duisternis worden hersteld. Generaal Omar Bradley heeft nota bene gezegd dat Ho Chi Minh maar eens in Zuid-Vietnam moet komen kijken naar de Amerikaanse strijdkrachten, omdat hij dan misschien eindelijk zou begrijpen dat hij de oorlog niet zal kunnen winnen. Weer heeft een dertigjarige non in Saigon zich, uit protest tegen de oorlog in brand gestoken. In Massachusetts zijn weer eens 25.000 mensen de straat op gegaan om tegen de oorlog van lbj en zijn kliek te demonstreren. Jack Bayne (22) werd in Vietnam voor dood verklaard en routinematig naar een afdeling van het leger gezonden waar sectie wordt verricht om rapporten over gesneuvelde militairen op te stellen. Toen de anatoom-patholoog het mes in het lichaam van de jongen zette, ontdekte hij dat de militair nog leefde.

Toen ik mam vertelde van de narrow escape op de snelweg in Zeeland, zei ze: ‘God, stel je voor, dat er iets met Peter was gebeurd, zo'n jonge vent.’

Gisteravond gaf Gerard Croiset zijn vriend van de afgelopen twintig jaar, Carel Enkelaar, eigenlijk op zijn lazer, omdat Carel oneerlijk was.⁹³

Ik verwachtte zodanig een telefoon van Peter te zullen krijgen dat, toen Erik uit Uddelermeer opbelde, ik de haak opnam en ‘I love you’ zei. Het bleef stil. Dus ik herhaalde: ‘I love you very much.’ Het bleef nog stil en toen zei een stem: ‘Ik ben

93 Dit ging om het feit dat de nts mijn arbeid voor televisie moedwillig vervalste door mij nooit in beeld te laten komen en niet of nauwelijks credit gaf voor wat ik deed in Indonesië en nu in Dallas.

[p. 167]

Erik, Wim.’ Dit moment bracht me tot tranen. Toen mam me in die staat van de telefoon zag komen, geloof ik dat zij wit wegtrok en ontdaan iets in de keuken ging doen.

Strijkkwartet van Debussy.

5 november 1967

Americain Hotel

Het is zondag 12:00 uur. Ik kijk naar Peter in bed. We zijn hier vrijdag gekomen en hebben drie heerlijke dagen. Kon ik maar met een toverstok, als een ‘vraie sorcière’, al zijn zwaarmoedigheid of sombere gedachten uit zijn hoofd wegvagen. Telefoneerde mam. Zij was piano aan het spelen. ‘Ik doe alleen maar vingeroefeningen,’ zei ze. ‘Groetjes aan Peter. Ik hoop, dat jullie een mooie film zien.’

Peter: ‘Lief dat je je moeder belt.’

Hij zei verder: ‘Ik volg je, alsof ik op een weg loop, die ik nooit eerder heb gelopen, maar die ik ken, blindelings, omdat jij die weg al gelopen hebt.’ En: ‘Ik kan nu ook om me zelf lachen, een belangrijke vooruitgang.’

Mevrouw Pijper van de telefooncentrale adviseerde: ‘Wim, wordt niet verliefd op Peter, want je hebt alleen maar jezelf er mee.’

Vrijdagavond wilde ik een gesprek met Philip Nasta hebben, maar Peter wachtte me op de weg naar zijn huis op en was onbeschrijflijk nerveus en vroeg me in alle toonaarden mijn plan niet door te zetten. We gingen een toer maken om te kalmeren. Het was al nacht en pikkedonker. Omdat we dachten dat Philip ons volgde ben ik heel hard gaan rijden, maar bij een bocht raakten we vier langwerpige stukken steen en de motor draaide niet meer. We wisten bij een garage te komen. Erik en Helga haalden ons af. De auto werd naar de garage gesleept. We sliepen die nacht bij Erik.

6 november 1967

De Vietcong heeft de plaats Loc Ninh bezet, ondanks een verlies van 888 man aan doden. Hubert Humprhey hield een persconferentie in Saigon en verkondigde dat de vs de oorlog aan het winnen waren. De hele wereld weet dat dit niet zo is. Hij scheen ook in Indonesië te zijn afgestapt. De cia-generaals moesten toch voor hun diensten worden beloond!

Begijnenhofkapel: twee kaarsen. Bidden is het zoeken naar een diepste waarheid. Mijn diepste waarheid, nu, is dat mijn liefde Peter behoort.

[p. 168]

Telefoneerde mevrouw Röell. Lieve Inez is op 13 mei 1967 overleden. Kreeg tranen in mijn ogen.⁹⁴

Ik ben terug gegaan naar mijn twee kaarsen en verdiepte me opnieuw in gebed.

Om 10:30 uur ontmoette ik hoofdredacteur Lücker van De Tijd. Misschien kan ik vanuit New York voor ze schrijven.

De dood van Inez houdt me bezig. Ze is in Zwitserland begraven. Haar moeder schijnt ontroostbaar. Ze, het meisje van de tweeling, was haar grote lieveling - de jongen heet Charles - uit haar huwelijk met jonkheer Röell.⁹⁵

De herfstkleuren worden steeds mooier.

Ben met Peter in Tilburg gaan zwemmen.

94 Zie ook Memoires 1925-1953.

95 Jhr. Charles Röell was, toen ik hem in 1948 leerde kennen, in dienst bij de Huzaren van Boreel.

7 november 1967

Newsweek wijdt een omslagartikel aan ‘Trouble in hippie land.’⁹⁶ Er zouden zich in de Village (New York) zo'n 9.000 ‘runaway children’ ophouden, die zich bij de hippiecultuur hebben aangesloten. Wanhopige ouders struinen de straten af om hun kinderen, soms uit andere staten afkomstig, terug te vinden. Verkrachtingen, moord en doodslag zijn blijkbaar schering en inslag. De nieuwste ‘hippisms’ zijn ‘pot’ (marihuana), ‘coke’ (cocaïne), ‘smack’ (heroïne) and ‘acid’ (lsd). Lewis Yablonsky heeft vastgesteld dat 40 procent van de ‘hardcore’ hippies nu ‘speed freaks’ zijn. Lekker. Een 23-jarige hippie werd gearresteerd met een pakje waarin de afgehakte arm zat van een drughandelaar. Het is een losgeslagen bende. Lees van dr. E.A.D.E. Carp het boek Eenzaamheid⁹⁷. Ik tik voor Peter een synopsis van de belangrijkste passages. Carp beschrijft eenzaamheid als een typisch menselijke gevoelstoestand waar de wetenschap niets over kan zeggen, ‘daar de mens van eenzaamheid niets kan weten.’ Zelfs Nietzsche heeft niet de moed gehad zijn diepste leed, de verlatenheid, in zijn wortel te onderkennen. Zelfs deze geniale vivisectionist van de geest durfde de laatste sprong tot zelfinzicht niet te wagen.

Belangwekkend is Carps constatering, dat Jung werkelijkheid omschreef als datgene dat op iets of iemand inwerkte. Een werkelijkheid, die niet werkt, kan dan ook nooit als werkelijkheid worden ervaren. Alles wat ik lees over lichamelijkheid en lijfelijkheid is zo precies de informatie die Peter juist nu moet le-

96 Newsweek, 30 oktober 1967.

97 E.A.D.E. Carp, Eenzaamheid. Schets ener anthropologische psychiatrie. Erven J. Bijleveld, Utrecht, 1964.

[p. 169]

zen. ‘De zich verlaten gevoelende mens schaamt zich tegenover de wereld voor zijn lijfelijk-zijn. Hier geldt het in het bijzonder de problematiek van het bekeken worden door den ander.’ Dat zijn zaken waar Peter zich juist deze jaren mee bezig heeft gehouden. Carp biedt een schitterend overzicht van de essenties van er zijn. Dan te bedenken dat dit boek al jaren op een vergeten plank bij Bijleveld in Utrecht heeft gestaan.

9 november 1967

Voor het eerst schrijft Jonathan Raymond dat hij er inderdaad wel eens over denkt om naar Holland te komen. Ik heb hem hier voortdurend in aangemoedigd.

Ewout Quispel heeft zich bij de Julliard School for Music laten inschrijven voor operaregie.

Vandaag had ik met Peter zoveel lange en emotionele gesprekken dat ik over mijn toeren raakte. Peter liet me een brief lezen die hij Philip Nasta had geschreven. Hij zette erin uiteen dat hij in het bijzijn van Philip een zeer sterk verminderd gevoel van eigenwaarde beleefde. ‘Nu pas begin ik de ernst van die toestand langzamerhand in te zien en te begrijpen. Ik weet dat het vernietigend had kunnen zijn. Ik, die toen nog zo jong tegenover je stond werd verblind door jouw carrière, jouw sociale status, je reizen, je vrienden. Jij had je leven gemaakt. Ik stond aan het begin en had nog niets op trots op te zijn of te kunnen zeggen dat heb ik gepresteerd.’ Verderop: ‘Toen ontmoette ik Wim, die zich in mij verplaatste met een ongelooflijk psychologisch inlevingsvermogen, zoals nog nooit iemand heeft gedaan en misschien ooit zal doen. Hij doorzag mij vrijwel onmiddellijk, gewoon, omdat onze kaarten uit hetzelfde soort hout waren gesneden. In enkele weken tijd gaf hij mij zo'n wisselend gevoel van eigenwaarde, zo'n innerlijke kracht en zekerheid, die jij beslist moet hebben opgemerkt. Wij gingen als vrienden volkomen in elkaar op. Ons contact en afgestemdheid was onbeschrijflijk. Wim ging van mij houden en deed en wilde alles voor mij doen. Toen ik je dit allemaal vertelde werd je woedend en kon je je emoties niet meer bedwingen, wat ik volkomen begreep. Toch zag ik Wim erg vaak, omdat ik wist dat het goed voor me was en voor ons. Heb ik soms het recht niet als nog jongere en zich nog volop ontwikkelende persoon aan mijzelf te werken? Omdat ik vreesde, dat je het verkeerd zou uitleggen, verzon ik smoesjes en uitvluchten, die mijn afwezigheid in Oostelbeers konden rechtvaardigen. Ook wat ik beleefde tijdens mijn uitstapjes naar Amsterdam hield ik alleen voor mezelf omdat ik je op geen enkele manier, hoe dan ook,

[p. 170]

zou willen kwetsen. Tenslotte zat ik er zo diep in verstrikt, in het verzonnen net van leugens dat het op een keer met kracht zou moeten scheuren.’

Zijn vlucht uit Oostelbeers, en het mij ontwijken op het aardappelveld was een uiting van ‘blinde radeloosheid’, van de situatie tussen twee oudere mannen, Philip en mij, niet meer aan te kunnen. Gisteravond zette hij dit allemaal uiteen. Ik bracht hem om 03:00 uur thuis. Reed naar Eindhoven en ontdekte dat Peter zijn schoenen in de auto was vergeten. Opnieuw reed ik terug naar Tilburg om ze bij de achterdeur van het huis van zijn moeder, bij wijze van verrassing, neer te zetten. Ik verongelukte ergens op de snelweg, waar een aangegeven wegversperring was vanwege reparaties. Ik zag het waarschuwingsbord niet, reed er recht op in, slipte van de weg en kwam in een greppel op mijn kant terecht. Een voorbijganger zou Erik bellen. Hij kwam direct over uit Eindhoven als een trouwe vriend. De auto was een puinhoop. Mijn moeder leefde zeer mee. Ze zei dat Gerard Croiset haar de avond voor mijn ongeluk (gisteren) om 23:00 uur nog had opgebeld, omdat hij onrustig over me was. Toen ik hem vandaag over mijn ongeluk vertelde vroeg hij of ik verdovende middelen had gebruikt. Dat is belachelijk. Iets anders is dat ik om ongeveer 04:30 uur, toen het gebeurde, dermate in de war en verdrietig was dat je van een staat van verdoving zou kunnen spreken.

Toen Peter van Helga hoorde wat mij was overkomen schreef hij het volgende: ‘Nu is het dringend. Ik moet nu naar Wim toe. Zal Philip bellen. Ik voel en denk totaal gespleten. Het ware beter dat ik Philip niet meer zag. Het is goed dat ik met Wim om ga. Toch wil ik Philip omsluiten. Wim duw ik van me af. Hij wilde mij vannacht overtuigen dat ons intense contact, eensgezindheid en closeness “liefde” is. Voor mij mist het contact met Wim juist die vonk van liefde. Geef toe, ons contact is uniek, dat is allemaal te beredeneren. Als ik echt van Wim hield zou ik toch op de eerste plaats moeten voelen, voelen, voelen? Er zou iets door me heen moeten gaan bij iedere gedachte aan Wim. Dat mis ik, en dat bewijst alles. Het is net alsof een mysterieuze voorbestemming Wim en mij bij elkaar heeft gebracht. Ik voel me nu moe en in grauwe nevelen. Oh God, wat ben ik begonnen. Ik voel me verdoofd. Twee mensen eenzaam om mij.’

Vanavond gaat hij met Philip naar een musical.

[p. 171]

10 november 1967

Jan Cremer schrijft dat Trino Plothuis helemaal nooit een interview met hem heeft gehad. Ze hebben alleen telefonisch gesproken over het toekennen van de Amsterdamse Prozaprijs. Cremer: ‘De rest van het zogenaamde interview is volkomen uit de duim gezogen. Ik weet niet of deze affaire als grap of revanche is bedoeld.’ In de kantlijn schreef Jan: ‘Herinner je je nog wat ik over Plothuis en fotograaf Van der Linden vertelde?’ Dat doe ik niet, maar wat is gebeurd verbaast me niet.

Lees in Carp en bracht 72 pagina's terug tot elf getypte pagina's.

Peter en Philip gaan met Kerstmis een paar weken naar Thailand. Dan is er nog altijd het steeds uitgestelde dilemma dat hij feitelijk spoedig in militaire dienst moet.

11 november 1967

We dineerden in Americain en woonden daarna Bertolt Brechts Moeder courage en haar kinderen bij, een kroniek uit de dertigjarige oorlog in elf taferelen. Daarna liepen we een paar uur door de stad en haalden een drankje bij Bet van Beeren op de Zeedijk. We reden terug naar Huis ter Heide en belandden erg laat in bed.

12 november 1967

Gisteravond liep Ernst, de jongen waarmee ik eerder dit jaar in het bos seks had - en die me trouwens enkele brieven schreef - samen met Gerard van het Reve in de Leidsestraat.

We stonden even te praten. Ik vertelde in New York met Jan Cremer bevriend te zijn geraakt. Reve antwoordde: ‘Oh, dat lekkere dier, zou ik toch nog altijd zo graag eens, je weet wel wat.’ Bij het afscheid streek Reve eerst licht langs Peters hoofd en gaf hem toen een handkus.

Rustige dag ter besluit van een heerlijk weekeinde. We wandelden in de bossen van De Pan. Peter ging joggen en gymnastiekoefeningen doen. Hij liet me weer al zijn dagboekbladen lezen waar ik me in verdiep. We genieten zo intens van elkaar en toch raak ik iedere keer bij het uiteengaan weer in paniek. Morgen moet hij naar militaire zaken om zich over militaire herkeuring te informeren.

Eindelijk lees ik weer kranten. Hubert Humphrey heeft nota bene generaal Suharto gevraagd om te bemiddelen in de oorlog in Vietnam. Die Amerikanen doen toch maar raak. Terecht antwoordde Suharto dat bemiddelen alleen zin heeft, wanneer alle partijen dit willen. Roy Reed meldde in de Herald Tribune

[p. 172]

dat Suharto heeft gehengeld naar een uitnodiging om Washington in 1968 te bezoeken. Welja, dat kan er ook wel bij. Net een miljoen Indonesiërs een kopje kleiner gemaakt en dan als beloning het Witte Huis.

De regering van Bolivia wil het dagboek van de vermoorde Che Guevara gaan verkopen. Prijs: 100.000 dollar.

Op 8 november meldde Reuters dat 5.000 Indonesische studenten hebben gedemonstreerd in Jakarta buiten het gebouw waar het kabinet vergaderde. Warempel: ze betoogden tegen de corruptie bij de rijstaankopen in de vs! Suharto kwam naar buiten, ging op een stoel staan en vroeg de studenten zich te organiseren om hem te helpen, niet om hem tegen te werken. En hij eindigde zijn voor-de-vuist-weg gehouden praatje precies als Bungkarno door ‘Merdeka’ te roepen. Pure misleiding. Wanneer Sukarno dat deed was het tenminste echt.

13 november 1967

Werk door met uittreksels typen van Carp. Hij zegt bijvoorbeeld: ‘In de ontmoeting beleeft de mens het leven zijn leven. Zij staat buiten de categorie van tijd en ruimte. In de ontmoeting bloeit de liefde niet op als een gevoel, maar als een gebeuren, dat ook het leven is. Liefde in de ontmoeting is dan ook niet bij de een of de ander, die de liefde als het ware bezit. Liefde is als een medium tussen de een en de ander, tussen mij en U als een zich voltrekkend gebeuren. In de ontmoeting beleeft de mens een eenheidsgebeuren, waarvan enkele andere eenheid slechts een flauwe afspiegeling kan zijn. In elke verstandhouding, in elk betrokken zijn, in elke verbondenheid openbaart zich een eenheidsbeleven in een wederzijds gebeuren.’

Carp wijst op de verregaande onvolmaaktheid van de geest bij het pasgeboren kind en spreekt over het voortbestaan van ‘de psychische navelstreng’ tot de dood toe. De zelfverwerkelijking van het kind voltrekt zich volgens de vrijwel algemeen aanvaardde psychologische opvatting langs de weg van vereenzelviging (identificatie) en persoonlijking (individualisatie). Carp spreekt over de oerwereld, ‘dual-union’ van de geborgenheid van het kind in de moederschoot. ‘Elke verstandhouding is slechts een afspiegeling van deze oerverbondenheid tegenover ogenschijnlijke volmaaktheid.’ Uitstekend vind ik de term ‘mensonge du caractère’ die nergens moeilijker herkenbaar is als bij de vereenzaamde, die zijn vereenzaming tracht te verbergen. Ik heb al meer dan twintig pagina's uittreksel van Carp voor Peter en mezelf uitgetypt.

[p. 173]

Bezocht Gerard Croiset, maar ben mijn aantekeningen over ons gesprek kwijt. Ik herinner me dat hij op de vraag of voortplanting een must moest zijn antwoordde: ‘Geestelijke voortplanting is voldoende.’ Maar geestelijke voortplanting zonder de door Carp beschreven oer-binding zal niet eenvoudig zijn. Croiset dacht dat Peter naar Amerika zal gaan en dat hij die beslissing zelf zal nemen. Ook vroeg hij of ik een artikel wilde schrijven over de heer Hendrik Wijnand van Amersfoort (26) uit Zeist die, naar hij vertelde, om het leven was gekomen door toedoen van een collega paragnost. In zoiets verdiep ik me dus in geen duizend jaar.

Indonesië gaat meer dan één miljard gulden buitenlandse steun vragen aan een groep Westerse pro-Suharto (dus pro-cia) landen vragen. Nederland komt over de brug met 86 miljoen. De zaak zal in het Amstel Hotel worden bekokstoofd. (Westerse deelnemers: Nederland, België, Frankrijk, West-Duitsland, Engeland, Italië, Japan en de vs)

's Avonds sprak ik drie uur met mijn oom professor Poslavsky op de Willem Arntsz Hoeve, waar hij directeur is. Hij vertelde dat in Utrecht een sociëteit voor jonge homoseksuelen, van 16 tot 21 jaar, werd opgericht. Wat me verbaasde was dat hij zich verdiepte in wat er met het onderwijs zou moeten gebeuren om de jeugd van de zestiger jaren enigermate klaar te stomen voor het jaar 2.000. Ook collega's als Langeveld en Dijkhuis hielden zich met die vraag bezig. Hij wilde best aan een tv-programma hierover meewerken: ‘Maar het ongeluk is dat ik de heren ken, die er meer vanaf weten dan ik.’ Hij had op een psychiatrisch congres een machinesimulatie van een gesprek tussen een psychiater en een patiënt gezien. Ik zei dat een griezelige ontwikkeling te vinden. ‘Dat was evenmin griezelig als een sigarenaansteker,’ zei hij. Ik bracht naar voren dat hij zich nu 25 jaar met geesteszieken had bezig gehouden, werd het geen tijd eens iets te gaan doen aan geestesbedreigden, gezonden, die bezig waren af te drijven? Dat bracht ons op preventieve psychiatrie. ‘Het zou inderdaad een gedachte zijn om de Slag bij Nieuwpoort in 1600 te schrappen’ en dat er meer over de identiteit van het kind versus het leven, de wereld en het ik in het onderwijs zou behoren te worden nagedacht. Ons volgende gesprek zal samen met Peter zijn.

14 november 1967

Nooit had De Telegraaf een man in Jakarta, behalve in de periode van 1965-1967, toen de gehate Sukarno moest worden afgezet. Nu is hij er opnieuw en schrijft hij in levensgrote letters

[p. 174]

vanmorgen, dat ‘EEN VERMAGERDE SUHARTO GEBUKT ONDER DE ZORGEN’ gaat. Hij sloeg de communistische opstand in 1965 neer, aldus meneer De Jong, en nu moet die arme Suharto de puinhoop die Bungkarno achter liet, zien op te ruimen. Natuurlijk geen letter over de miljoen onschuldige doden, geen letter over concentratiekampen volgepakt met Sukarno-aanhangers. Nee. De Telegraaflezer diende een gevoel van kassian (medelijden) met Suharto te worden bijgebracht aan de ontbijttafel waardoor dan ook gemakkelijker de miljard gulden naar Jakarta en de generaals kan worden afgeschoven.

Dr. P.C. Dominicus beklaagt zich in De Telegraaf over de navelstaarderij van de moderne literatuur en Ik Jan Cremer II, waarvoor je niet meer naar het Verre Oosten behoef te reizen, en waar tegenwoordig in Amsterdam een literatuurprijs voor wordt toegekend.

Direct na Henk van Stripiaan van de vara belde Peter. Aan het begin van het gesprek voelde hij zich ‘het gaat wel’, aan het einde ‘lekker’. Gisteravond had hij vanuit bed boven bij Philip, waar hij alleen sliep, naar de maan schijnend over de velden van Oostelbeers gekeken en sterk aan me gedacht. Hij had zich er over zorgen gemaakt dat hij in zijn dagboekbladen laatst te cru zijn gevoelens onder woorden had gebracht. Inderdaad, toen hij schreef dat de vonk van (lichamelijke) liefde tussen ons bij hem niet werd gevoeld, ben ik door de grond gegaan, maar ik dacht: We kennen elkaar tenslotte pas een half jaartje. Wat niet is kan komen.

A. Teunis, hoofdredacteur van De Spiegel zegt me nu: ‘Je hebt geluk gehad met je Malik-affaire.’ Van zoiets sta ik perplex. Ik wist precies dat wat ik meldde de waarheid was, dus wat kletst Teunis nu toch? Schreef advocaat Van den Empel dan ook dat ik hem belachelijk vond met zijn koude drukte namens minister Malik en een schadevergoeding van twee ton te zullen eisen.

De Amerikaanse legerleiding heeft lbj duidelijk gemaakt sterk gekant te zijn tegen een pauze in de bombardementen op Noord-Vietnam. Intussen is Johnson minder populair dan ooit, terwijl de papieren van Robert Kennedy steeds verder stijgen. Gallup heeft reeds bekend gemaakt, dat rfk de beste kansen heeft op het presidentschap voor de verkiezingen van 1968. Zou rfk wraak gaan nemen voor de moord op zijn broer?

[p. 175]

Time komt met een reportage over Suharto die absoluut nergens op slaat.⁹⁸ Sukarno wordt natuurlijk weer afgeschilderd als de nietsnut met zeven vrouwen, die in ‘splendor’ op paleis Bogor leeft, terwijl Suharto de niet materialistisch ingestelde nieuwe legerleider zou zijn in een bescheiden ‘cottage’ op Djalan Tjendana 8, ook al is hij nu de machtigste man in het land. Ik heb dit huis van Suharto, deze ‘cottage’ bezocht, waar een nieuwe vleugel aan werd gebouwd toen ik er in 1966 binnen was. En ik heb vele weekeinden in Bungkarno's ‘cottage’ in de schaduw van paleis Bogor doorgebracht. Time liegt. Sukarno woont en leeft vele malen eenvoudiger dan meneer Suharto.

In Amsterdam kocht ik Heideggers Vom Wesen der Wahrheit. ‘Die Freiheit ist das Wesen der Wahrheit selbst. (...) Die Freiheit ist nur deshalb der Grund der inneren Möglichkeit der Richtigkeit, weil sie ihr eigenes Wesen aus dem ursprünglicheren Wesen der einzig wesentlichenen Wahrheit empfanängt’. Is waarheid ‘onverborgenheid’? Ik kan die man beslist niet altijd volgen.

98 Time, 17 november 1967

Centraal Station

Er staat een Chinese jongen op dezelfde trein als ik te wachten. Hij is het evenbeeld van Loet Kilian, hij lijkt zelfs heel erg op hem. Deze jongen flirt op zijn Aziatisch, heel subtiel en onopvallend. Ik ben aan een nummer toe en zit vol opgekropte dierlijke gevoelens en instincten, maar toch zet ik het uit mijn hoofd. Liefde is duizendmaal grootser en verstrekkender dan ik tot mijn 42ste jaar ooit heb kunnen bedenken. Het is de meest volmaakt denkbare gemoedstoestand met inzet van de geest aangevuld door het lichaam.

Onder leiding van Willem Brugsma neemt de Haagse Post wraak op Jan Cremer met een kop: CREMER IS CORRUPT. Dit wordt verkondigd door een meneer Huug Kaleis, leraar Frans aan een Amstelveens lyceum en een zogenaamde literaire criticus. ‘De boeken van Jan Cremer,’ aldus Kaleis, ‘zijn een aaneenschakeling van sensatie, stunts en reclame.’ Dat vind ik ook, maar daarom lees ik ze ook eigenlijk niet. Kaleis: ‘Het is corrupt. Volgens mij moet een literator de diepere lagen van zijn persoonlijkheid aanboren.’ En wat als er geen diepere lagen zijn, of wanneer diepere lagen oningevuld zijn gebleven? Is iemand daarom corrupt? Trouwens, wie zegt, dat Cremer een literator is? Moet dat? Kaleis: ‘Een literator moet

[p. 176]

schrijven wat hij het allermeest meent. Bij Cremer is niets gemeend. Het is oppervlakkig, het treft de lezer niet onder de opperhuid. Als je het gelezen hebt, dan gooi je het weg.’ Kaleis is niet goed bij zijn hoofd. Hij verwart alles. Wanneer iemand meent wat hij zegt of schrijft, dan is het Jan Cremer. Hij zal wel eens overdrijven en ik twijfel ook wel eens aan bepaalde details, maar wat mij nu juist altijd bij Cremer heeft aangetrokken is zijn onbevangen, rondborstige eerlijkheid. Bovendien heeft Gerard van het Reve gelijk dat het een aantrekkelijke kerel is, en ik heb dan ook wel eens de grap tegen hem gemaakt dat, indien hij ooit op heren zou overstappen, ik de primeur wilde hebben. Daar lachen we om en we gaan dan over tot de orde van de dag. Kaleis weet niet over wie hij het heeft. Oppervlakkig, ja. Geen diepte, ja. Corrupt, beslist nee!

15 november 1967

Heb voor Peter het verzoekschrift opgesteld gericht aan het hoofd van de Centrale Keuringsraad in Den Haag om voor herkeuring in aanmerking te komen. We noemen dus ook dat hij psychiater dr. Sengers van de ggd in Rotterdam hierover raadpleegde en dat hij om die reden ook een gesprek met de psychiatrische dienst van het leger wilde hebben. Lex Poslavsky gaf ons eveneens een nuttig advies en contact daar.

Josiah Thompson, een Phi Beta Kappa scholar van Yale University, 32 jaar oud, heeft een diepgaande studie gemaakt van de moord op jfk. Hij schreef Six Seconds in Dallas een boek van 323 pagina's waarin hij het befaamde Warren Report op de helling zet.⁹⁹ Thompson toont aan dat er drie schutters waren op Dealy Plaza en dat vanaf drie plaatsen op jfk werd geschoten. Het boek is rijkelijk geïllustreerd met foto's en er lijkt geen speld tussen te krijgen. Ook Jim Garrison krijgt steeds meer gelijk, evenals Marguerite Oswald. Carel Enkelaar gaat akkoord dat ik Jim Garrison zo spoedig mogelijk zal filmen.¹⁰⁰

Wat schets mijn verbazing! Vanmorgen kwam De Telegraaf met een groot stuk van Frank de Jong met als inhoud dat de corruptie in Indonesië nog allerminst is verdreven. Hij illustreerde zijn artikel, nota bene, met een foto van generaal Ibnu Sutowo van Permina samen met Adam Malik en zette er onder dat deze Malik door de kami-studenten op handen wordt gedragen. Wanneer dit waar is, dan onderstreept het andermaal wat een ezels die kami-broekjes zijn. Ibnu Sutowo was volgens De Jong momenteel de zwaar bewaakste man van het land, die waar hij

99 Josiah Thompson, IX Seconds in Dallas, Random House, New York, 1967.

100 Op 21 februari 1968 zou de nts een interview van mij met Garrison uitzenden.

[p. 177]

gaat en staat een escorte van tot de tanden toe gewapende soldaten om zich heen heeft. Waarom zou dat zijn?

Eén jaar na mijn publicaties in De Spiegel heeft De Telegraaf ontdekt dat het rond Ibnu Sutowo een corrupte bende is, en dat de man het in zijn broek doet van angst om voor zijn raap te worden geschoten. ‘Er snerpen fluitjes,’ aldus De Jong, ‘wanneer hij 's morgens - omgeven door jeeps met militairen - aankomt bij zijn kantoor aan de Djalan Thamrin. Terwijl de altijd nerveuze, griezelig magere generaal de trap beklimt, staan bij de hoofdingang en op de trap vier soldaten klaar met het geweer in de aanslag. Zodra hij de deur van zijn werkkamer achter zich heeft dichtgetrokken gaan twee andere soldaten met een stengun op schoot voor zijn kamerdeur zitten. Zolang de generaal op kantoor is lopen er beneden in de gang minstens tien bewapende militairen rond.’ De Jong noemde ook andere verdachte medewerkers van Suharto zoals generaal Suhardiman, president-directeur van Berdikari, een door het leger opgerichte handelsonderneming, en ook een andere corrupte generaal Achmad Tirto van Kolagnas heeft reeds het veld geruimd.

Voor het eerst lees ik wat bijzonderheden over Bungkarno. ‘Af en toe,’ schrijft De Jong, ‘kan men het voormalige staatshoofd, gehuld in een slobberbroek en gemakkelijk zitten sporthemd, een grote bril op de neus en zonder pitji, vanaf een naburige kampong op de veranda van zijn “droompaleis” (het is helemaal geen “paleis” maar een gewoon herenhuis) aan de Djalan Batu Tulis op de veranda zien zitten.’ Ondertussen blijven Sukarno's felste tegenstanders, onder wie de advocaat en lamstraal Adnan Bujun Nasution, voorzitter van de zogenaamde kasi (actiefront van wetenschappers) aandringen op de berechting van Bapak. Deze 32-jarige vlerk vecht volgens De Jong tegen de bierkaai, want president Suharto wenst geen verdere onttakeling in het openbaar van Bungkarno, zegt tenminste De Telegraaf.

Lex Poslavsky gaf me Acta Zoologica et Pathologica van Carp en Sauvage Nolting mee. Wetenschap houdt zich niet alleen bezig met het vergaren van kennis, maar ook het verkrijgen van inzicht. Teilhard de Chardin ging na hoe de ontwikkeling van niet-leven tot leven, van leven tot bewustzijn en van bewustzijn tot zelf bewustzijn zich heeft voltrokken. Het zelfbewustzijn moet dan uiteindelijk komen tot het bewustzijn van een vereniging van de schepping en haar schepper. Deze ‘Schepper’ wil ik onder geen beding ooit aan. Wanneer ik waar en bij wie ook op dit denkbeeld stoot, - Schepper, Bestuurder, Al-

[p. 178]

machtige, - dan sta ik stil en keer me af. Dan voel ik me onmiddellijk beduveld. Dat bestaat niet. Ik ga dus noch met Teilhard, noch met Carp verder mee in die stelling of in dat uitgangspunt.

Besprak met Carel Enkelaar tevens de gedachte om een televisieprogramma te wijden aan de vraag hoe kinderen op het jaar 2000 moeten worden voorbereid. Hij voelde er direct voor en zei dat ik dit met Kees van Angeraad - mijn voormalige Nijenrodeklasgenoot - moest bespreken. Ik wil er Peter ook bij betrekken. Lex Poslavsky: ‘De onderwijzers van nu houden de jeugd werken, werken en werken voor, omdat zij zelf veelal in een epoque van werkeloosheid opgroeiden. We dreigen achter de feiten van de zich snel voortbewegende wetenschappelijke ontdekkingen aan te lopen. We zouden bijvoorbeeld de identiteitsproblemen van de jeugd in het jaar 2000 moeten analyseren en daar het onderwijs nu, in 1967, reeds op aanpassen.’

Neem een trein naar Tilburg. Carp vraagt zich af of men God poogt te ontvluchten omdat, bij overschatting van eigenwaarde en het gebonden zijn aan eigen Zelf, een blinde vlek ontstaat, die ieder godsbesef onzichtbaar maakt. Nee, we ontvluchten God helemaal niet. Althans ik niet. Maar God als dreiging en straffe des helle, en al het gezeik eromheen is toch niet reëel?! In Amsterdam liepen Peter en ik tegen Henk en Mimi Hofland aan. Ik vertelde Henk een unieke ervaring met Peter te beleven en dit zoveel mogelijk in mijn dagboek weer te geven. ‘Wanneer je die ervaring objectiveert,’ zei hij, ‘dus wanneer je buiten jezelf gaat staan alsof je door een spionnetje naar je belevenissen kijkt en dan van een afstand over jullie verhouding schrijft kan het wat zijn.’ Ik vroeg me letterlijk af, of ik dit zou kunnen. Moet ik die raad opvolgen? Mijn instinct drijft me naar exacte dagboeknotities, onopgesmukt, authentiek en waar. Hofland: ‘Bedenk wel, niemand is in jou geïnteresseerd. W.F. Hermans schrijft ook over verhalen, die hij mij al duizend keer heeft verteld, maar hij objectiveert ze wel.’ Henk scheen belastingproblemen te hebben door een aanslag van 7.000 gulden. Onder druk van de voormalige huishoudster-verpleegster van zijn moeder, met wie zijn vader nu is gehuwd (na het overlijden van zijn vrouw) springt hij zijn enige zoon niet bij.

Hier wil ik opmerken maken dat in 1990 vijf delen dagboeken, van 1925 tot en met 1961 in de boekwinkel liggen. Henk Hofland komt er uiteraard vanaf 1946 (Deel 1) uitvoerig in voor. Bij het verschijnen van Deel 5 sprak ik hem in maart 1989 in Krasnapolsky, en gaf hem dit deel. Ik vroeg hem of de tijd niet was aangebro-

[p. 179]

ken dat hij er nu ook eens over zou schrijven, aangezien het bij tal van mensen bevreemdend over kwam, dat juist hij in alle toonaarden over mijn mémoires zweeg.
Hij zegde toe het boek met Pasen te zullen lezen en er dan ook, zoals professor Von der Dunk dit eerder deed in het nrc Handelsblad, op te zullen terugkomen. Ik zat van maart tot juli 1989 in Zuid-Afrikaanse townships om een ander boek te schrijven, en heb in enkele brieven Hofland aan zijn belofte herinnerd. In augustus antwoordde hij dat hij geen tijd had gehad om mijn boek te lezen, laat staan becommentariëren. Ik bleef hopen dat hij zijn belofte zou nakomen, tot ik begin oktober, in New York een artikel van hem las, waarbij ik dacht, waarom probeer ik al 43 jaar een vriendschap in stand te houden met een man, die niet alleen mijn vriend allang niet meer is, maar die, zoals in volgende delen ter sprake zal komen, eigenlijk al jaren lang systematisch bezig was mij en mijn werk te negeren, en van tijd tot tijd op een smerige manier te ondergraven. Ik heb hem dan ook in 1989 vanuit New York geschreven, er geen prijs meer op te stellen hem te kennen. Nu kom ik deze notitie tegen, waarin hij reeds bijna een kwart eeuw geleden voorspelde dat niemand in mijn dagboeken geïnteresseerd zou zijn. Hij meent zijn voorspelling misschien te moeten helpen waarmaken. Ik leg zijn mening - en de man zelf - naast me neer. Met Mimi Hofland heb ik van tijd tot tijd nog altijd even plezierig contact, zoals ik dit vroeger met Hofland zelf had.

16 november 1967

Na een diner in Le Chat qui pelote, kregen Peter en ik gisteravond een flinke botsing, die nodig was. Jonathan Raymond denkt er over in een kibboets in Israël te gaan werken. Zoiets zou ik ook hebben willen doen. Hij vraagt wat ik van het plan denk. Maar in zijn volgende brief rept hij er niet meer over. Het doet me veel, wanneer hij eindigt: ‘I think of you often.’ Generaal William Westmoreland is terug in Washington en heeft gezegd dat de situatie in Vietnam ‘more encouraging is, than at any time over the past four years when he was in command there.¹⁰¹ Onbegrijpelijk dat die heren allemaal blijven liegen dat het gedrukt staat.

Kocht Angst en Vrees van professor E.A.D.E. Carp.¹⁰² Wat ik ervan lees tijdens de treinreis boeit me zeer.

101 Fred Farris, Herald Tribune, 16 november 1967.

102 E.A.D.E. Carp, Angst en Vrees, Aula Boeken, Utrecht, 1966.

[p. 180]

17 november 1967

Mijn moeder is kribbig, omdat ik weinig zeg en stil ben. Erik kwam me opzoeken om me op te beuren. Lees in Carp, luister naar muziek en denk non-stop.

18 november 1967

De Vietcong heeft van een Amerikaans bevoorradingscentrum bij Dak To ‘a raging inferno of exploding ammunition’ gemaakt. De United Press meldde dat de hele vallei in lichterlaaie stond. In hun onmacht hebben de Amerikanen nu een scheepswerf in Haiphong gebombardeerd, die tot dusverre was ontzien. Tweederde van die stad schijnt al vernield te zijn.

Heb koortsuitslag op mijn lip, want ik ben constant met Peter bezig, die nog steeds zwijgt. Gerard Croiset belde en stelde voor dat ik mee naar Amsterdam zou gaan om een vermiste man te zoeken. Dat is het laatste waar ik nu aan zou willen denken. Een uur later belde Croiset weer, ‘Waarom gaan we niet met zijn tweeën naar Amsterdam, daar knap je helemaal van op.’ Hij moet precies gevoeld hebben wat er in me om ging. Toch ben ik niet meegegaan.

Minister Luns is in Praag voor een verblijf van vijf dagen. Hij bracht een bezoek aan het terrein bij Austerlitz waar indertijd de driekeizerslag tussen het leger van Napoleon en die van Oostenrijk en Rusland is geleverd. Het Handelsblad meldde dat Luns ‘een groot Napoleonkenner’ is en zijn gastheren verbaasde met wat hij over Napoleon te berde bracht.

Mijn moeder maakte had een strijkkwartetmiddag. Ik hoorde haar bij het vertrek van de gasten zeggen: ‘Ik hoop dat wij dit spelen nog héél lang kunnen volhouden, want wij hebben er zoveel plezier van.’ Mams uitspraak maakte me nog triester.

Eindelijk belde Peter. Hij was met Philip naar De getemde feeks geweest. Hij ging naar Oostelbeers. Ik weet eigenlijk niet meer wat ik moet denken.

Generaal Westmoreland heeft voor de Senaatscommissie van de gewapende strijdkrachten plechtig verklaard, dat de vs in 1969 kunnen beginnen met het geleidelijk terugtrekken van de soldaten uit Vietnam.

Er zit niets anders op dan dat Peter en ik uit elkaar gaan. Love is impossible. Twee weken geleden vond hij het nog moeilijk om te kiezen. Wat moet nu mijn houding zijn? Gerard Croiset vindt dat hij gelijk heeft gekregen, want hij waarschuwde dat Peter bij Philip zou blijven. Richard zei hetzelfde.

[p. 181]

19 november 1967

Vandaag kennen we elkaar zes maanden. Mam betrok mijn verdriet over de situatie op zichzelf. Ik droomde van mijn vader. Hij was op De Vinkenhof en ik haalde hem af.¹⁰³ Hij had geen geld. Hij wilde van mam niet lenen. Ik vroeg of 500 gulden voldoende was. Ik dacht, ik heb nog maar 800 gulden. Vader ging naar zijn werkkamer en was heel eenzaam. Soms denk ik dat mijn vader, omdat hij moest aftreden, omdat hij 71 was geworden, als commissaris bij de acp, en dus ook geen tantième meer kreeg, een hartaanval heeft gekregen uit stress dat hij te oud was geworden om nog geld te verdienen. Mam leeft wel mee over mijn verdriet over Peter, maar zij lijkt zich achteruit gezet te voelen

Peter belde. We zien elkaar vanavond.

103 De Vinkenhof is het voormalige buitengoed van mijn grootmoeder Poslavsky in Bosch en Duin.

20 november 1967

Haalde Peter in Oostelbeers af en ontmoette voor het eerst Philip Nasta. Ik had hem een brief geschreven. Zijn antwoord zit in de post naar Huis ter Heide. Ik ben wel van hem geschrokken, maar wil er niets over zeggen. Peter en ik zaten lang in Oase en vonden elkaar toch weer terug. Hij overviel me met de vraag: ‘Zou jij mij willen zijn, met al mijn problemen, alles?’

‘Ja, meteen, helemaal!’ antwoordde ik zonder de geringste aarzeling.

‘Dat heeft nog nooit iemand zo spontaan en zo duidelijk tegen me gezegd.’

‘Because I love you as myself.’

Hij zei zekerder van mij te zijn dan van Philip, maar de seksualiteit met Philip: ‘Uit dat vraagstuk zijn we nog niet uitgekomen.’¹⁰⁴

Op zo'n moment ben ik sprakeloos.

104 Peter beklaagde zich namelijk herhaaldelijk over één aspect van de avances van zijn vriend Philip Nasta.

21 november 1967

Uitvoerig met het ministerie van Defensie gebeld. Peter kan alleen al met een aanvraag van herkeuring zes maanden uitstel krijgen. Wat zal hij blij zijn. Zal ook psychiater Sengers bellen. Peter belde vanmorgen en zei: ‘Dank je.’ Voelde me zéér door dit gesprek verwarmd. Gisteravond dineerde ik met Sam van Eeghen en Jeff Teske en sprak later een paar uur met Croiset.

[p. 182]

Ben begonnen het Peter-verhaal op papier te zetten.

Gerard Croiset zei: ‘Nu leef je, Wim, nu kan ik je pas helemaal zien.’

Bij Dak To in Vietnam zitten 1.000 Amerikaanse mariniers op heuvel 875 vast en zijn door de Vietcong omsingeld. Hoe krijgen ze het voor elkaar? Ze zijn gek. Lbj heeft voor Thanksgiving vanuit het Witte Huis alle Amerikaanse militairen een boodschap gezonden en hen bedankt ‘to guard our freedom and our safety.’ Zou hij die waanzin zelf geloven?

22 november 1967

De slag om heuvel 875 duurt al 50 uur. Zeshonderd para's van de 173ste Airborne Brigade hebben met vlammenwerpers en andere wapens opnieuw de top van de heuvel bestormd. Er zijn weer 110 soldaten gesneuveld en 150 gewond.

De vs hebben Indonesië 325 miljoen dollar steun toegezegd. Sukarno kon nooit een cent krijgen, en die wilde trouwens geen ‘waterval van dollars’ over zijn land uitgegoten krijgen, om vervolgens naar de pijpen van Washington te moeten dansen, wat Suharto dus volgaarne doet.¹⁰⁵

Minister Luns is onverzoenlijk gebleven jegens een meerderheid in het parlement. De Tweede Kamer verlangt van de minister dat hij een beroep op de vs zal doen namens Nederland, om onvoorwaardelijk de bombardementen op Noord-Vietnam stop te zetten. Hij verdomt het gewoon. De Telegraaf gebruikte het woord ‘onverzoenlijk’ voor Luns, ‘die geen duimbreed van zijn standpunt’ prijs gaf ondanks de meerderheid in de Kamer. Het parlement zit dus duidelijk voor aap en laat zich het ondemocratische wangedrag van Luns welgevallen. Waarom? Omdat hij zo populair is?

Om 21:55 uur belde Croiset of ik nog naar Utrecht wilde komen. Er was een architect op bezoek, die over een industrialisatie project voor de toekomst wilde spreken. Tot middernacht duurde deze séance.

105 Gordon Weil, Herald Tribune, 22 november 1967.

23 november 1967

De commissie voor Buitenlandse Zaken van de Tweede Kamer heeft een regen van moties op het hoofd van Luns doen neerdalen. Maar je moet niet denken dat er een motie van afkeuring bij is over het gedrag van Luns.¹⁰⁶ In de vs gaat dat toch wel anders. Na de onzin die generaal Westmoreland in het Congres

106 De Telegraaf, parlementaire redactie, 22 november 1967.

[p. 183]

verkondigde over het zogenaamd winnen van de oorlog merkte James Reston vandaag in The New York Times op dat de generaal een ‘good case’ bepleitte ‘provided you accept the assumption on which their case rests.’ Dus dat China en de ussr Hanoi in de steek zullen laten wanneer Noord-Vietnam de oorlog zou verliezen. Dit zelfs maar te veronderstellen is Moeder-de-Gans-denken.

Een heerlijke dag met Peter in Amsterdam.

Om 20:15 uur trakteerde hij me op een uitvoering van Das Lied von der Erde door het Brabants Orkest en Hein Jordans in de stadsschouwburg in Tilburg. De muziek greep Peter aan. ‘Mein Herz ist mude (...) Ich weine viel in meinem Einsamkeiten.’ Hoe kwam Mahler er bij Chinese teksten te gebruiken? Het was de eerste keer dat we samen in Peters stad uit waren.

24 november 1967

Het eerste wat mam vandaag vroeg was hoe het concert was geweest. Toen ik wat stil antwoordde vroeg ze: ‘Is er weer wat?’ Ik haastte me te zeggen dat ik nog slaperig was

De 60 kilo zware grafsteen van Lee Harvey Oswald is van zijn graf in Rose Hill, Port Worth gestolen. Zijn moeder zal wel weer in alle staten zijn. Ik herinner me nog toen we er samen stonden.

In Surabaja zijn weer eens 50 marinemensen gearresteerd die ervan verdacht worden pro-Sukarno te zijn. Suharto blijft aan de gang. Hij neemt geen enkel risico. Hij roeit iedere oppositie tegen zijn dictatoriale macht uit.

Vanavond omhelsde ik mam in een opwelling in de keuken. Zij kreeg er tranen van in de ogen. Ik ben ook zo met Peter bezig en besteed niet genoeg aandacht aan haar.

25 november 1967

Joseph Luns heeft nu in een vraaggesprek met Han Hansen van De Volkskrant gezegd, dat Nederland Nieuw-Guinea heeft verloren omdat Robert Kennedy zich door president Sukarno zou hebben laten bedriegen. Luns naait Hansen een oor aan. Hansen herinner ik me al heel lang als een brave meeloper, volgzaam wat betreft de strapatsen van bewindslieden. Geen wonder dat hij ‘de man’ voor die krant in Den Haag is. Dat had Luns eens tegen mij moeten verkondigen! Luns liegt dat jfk in de kwestie Nieuw-Guinea zou zijn omgedraaid ‘op advies van Robert Kennedy’. Laat staan dat John Kennedy na het bezoek van rfk aan Sukarno in 1962 van gedachten zou zijn veran-

[p. 184]

derd. jfk besloot in april 1961 al, nadat hij pas enkele maanden op het Witte Huis was, dat aan het conflict om Irian Barat een einde moest komen.¹⁰⁷ De minister speldde de naïeve Hansen zonder blikken of blozen op de mouw dat indien Robert Kennedy maar niet had ingegrepen Nederland vandaag aan de dag (1967) nog haar ‘stabiliserende invloed op Nieuw-Guinea zou uitoefenen.’ De groep-Rijkens wordt door de man afgeschilderd als een groep zakenlieden, ‘die zich door Sukarno alles liet wijs maken.’ Luns weet niet waarover hij praat, maar er is dus helemaal niemand, die tegen hem in het geweer komt Hij kan al die onzin ongestraft beweren. Ze verschijnt nu onder de banier van de gevierde journalist Han Hansen.

Het schijnt dat Philip Nasta naar mam heeft opgebeld en buitengewoon onbeschoft tegen haar was. Ze vroeg me hem te zeggen niet meer in Huis ter Heide op te bellen. ‘Peter is altijd even keurig en zegt, “U spreekt met Peter”.’ Zoals zo dikwijls voelt mam ook nu aan wat voor vlees zij in de kuip heeft.

Reed zo hard naar Tilburg, dat een politievolkswagen in de buurt van Peters huis moeite had me in te halen om me een bekeuring te kunnen geven.

Fijne avond in Breda. Diner in Asia. Hij had uitstekende kritiek op mijn verhaal. ‘Je moet nog beter de gevoelsontwikkeling schetsen,’ zei hij, ‘en nog diepgaander zijn. Gebruik geen standaarduitdrukkingen en blijf origineel. Je moet nog meer stil blijven staan bij originele gevoelens, dus nog meer psychologie toepassen.’ Hij vroeg opeens, ‘Vertel je Frits van Eeden, dat je over onze relatie gaat schrijven?’ Ik sta op zo'n moment voor een raadsel.

107 De Telegraaf, 24 november 1967.

26 november 1967

Richard schreef een lieve brief. Ik belde hem op.

Roger Peyrefitte publiceerde in 1945 Les Amitiés Particulières, het verhaal van een homoseksuele relatie tussen twee jongens op een rooms-katholieke kostschool. Er is een film van gemaakt. Zou die graag willen zien.¹⁰⁸

108 Time, 24 november 1967.

27 november 1967

Erik van der Leeden kwam naar Huis ter Heide en las mijn manuscript. Hij vond het uniek. Hier ben ik nog allerminst zeker van. We wandelden samen in het bos en gingen naar Amsterdam.

[p. 185]

Toen ik Gerard Croiset vertelde een uur met hoofdredacteur Van der Vet van het Algemeen Dagblad te hebben gesproken, en dat hij me meeviel, zei hij dat ik een correspondentschap voor het ad in New York op het laatste nippertje toch zou krijgen.¹⁰⁹

109 Croiset zou geen gelijk krijgen.

28 november 1967

Vanmorgen ‘zag’ ik in bed dat er een brief van Loet Kilian zou komen. Ik houd nog altijd veel van hem.

Ik noteer dat Henk Hofland in het Handelsblad één der weinigen is, die minister Luns in een hoofdartikel er op wijst dat zijn geheugen hem in de steek laat. Gelukkig, er is tenminste iemand, die aan het onbeperkte gelieg van deze minister paal en perk probeert te stellen. Hofland wijst er op, dat, lang voordat Robert Kennedy zijn fameuze reis naar Jakarta maakte, de Amerikaanse regering ‘niet het minste heil zag in een situatie, die volgens haar tot een tweede Korea - of tweede Vietnam - zou kunnen leiden.’ Er zijn natuurlijk veel meer aspecten aan deze zaak. De Kennedy's hadden Luns' anti-Sukarno-obsessie gewoon door, dit was hen niet alleen door de groep Rijkens uiteengezet, maar tevens door prins Bernhard persoonlijk.¹¹⁰

Ontmoette Gonnie Nikkels-Harberink Numan, die ik had aangeraden zich voor een pijnlijke rug door Gerard Croiset te laten behandelen. Zij vertelde dat hij haar op een zodanige manier tegen zich had aangedrukt dat zij er volkomen misselijk van was geworden en nooit meer voor behandeling naar hem toe wil gaan. Dat zijn dus de verborgen, latente, frustraties van Gerard Croiset. Jammer.

Croiset gaf vanavond een lezing voor studenten. Ook professor Tenhaeff en leden van zijn staf waren aanwezig. Croiset was gewoon steengoed. Jammer dat Peter er niet bij was. De studenten leken me een zooitje. Croiset sprak bijna voortdurend naar mij kijkend en niet naar Tenhaeff, wat ik als pijnlijk ervaarde. De opvolger van Tenhaeff vindt Gerard ongeschikt, omdat hij niet voldoende integriteit zou hebben, wat juist een vitale factor zou moeten zijn, vooral in die positie.

110 Algemeen Handelsblad, 25 november 1967.

29 november 1967

Gesprek met Carel Enkelaar en Ben Klokman. In 1968 zal ik wellicht meer voor de nts in Amerika kunnen doen, maar dat wil ik niet. Ik wil in Nederland zijn. ‘Doe dit nu,’ zei mam, ‘dan kan je geld sparen in New York met je lezingen er naast.’ Geld is het laatste wat me op dit moment bezig houd.

[p. 186]

Het Parool heeft een paginagroot interview met Hans van Lookeren Campagne, die de marine heeft verlaten en nu directeur van de Koninklijke Steenfabrieken van Lookeren Campagne N.V. in Zaltbommel is. Hij zet zich ook in voor Democraten '66. Zal nooit vergeten hoe hij mij in 1958 inlichtte dat Willem Drees, de toenmalige premier, een codetelegram naar de gouverneur op Curaçao zond dat ik tijdens een bezoek van prinses Beatrix als journalist weggehouden diende te worden. Hans was de toenmalige codeofficier.¹¹¹

Mr. J.F. Hartsuiker, officier van Justitie te Amsterdam, heeft een politieonderzoek gelast naar professor B.M.I. Delfgauw, die tijdens een Vietnamdemonstratie heeft gezegd, dat president Lyndon Johnson voor zijn gedrag in Vietnam voor een tribunaal zou moeten worden gebracht. Dat is dus belediging van een bevriend staatshoofd. Justitie is goed gek.

Ontmoette Peter om 18:00 uur in Americain. We gingen naar Thermos. Later zijn we in een aantal tenten geweest, La Ronde, Jamaica, Cosmos, McDonald en Phoenix. We lagen pas om 03:00 uur in bed. Momenten van totale ontmoeting.

111 Hij was een van Hoflands vrienden. Via hem had ik Hans leren kennen. Zie ook Memoires 1957-1959.

30 november 1967

Als spuit elf is mr. G.B.J. Hiltermann dan eindelijk ook in Jakarta gearriveerd. Eindelijk is hij er achter dat Indonesië in een militaire dictatuur is veranderd en corruptie hoogtij viert. Ook Hiltermann schijnt de gang van zaken bij Pertamina te elfder ure in de smiezen te hebben gekregen.

Generaal Eisenhower heeft andermaal gezegd, dat hij zou willen, dat het Amerikaanse leger Noord-Vietnam zou binnen trekken. Hij heeft gemakkelijk praten op zijn boerderij in Gettysburg, Pennsylvania. Hij is bovendien 77 jaar oud.

De nrc meldt dat Nel Oosthout enorm succes heeft gehad met een voorstelling in theater Diligentia. Otto Dijk had speciaal voor haar een monoloog (De Bekentenis) geschreven.

A.C.W. van der Vet ziet toch af van mijn medewerking. ‘Ach,’ zegt Croiset, ‘stap naar De Telegraaf.’

Time wijdt aandacht aan de dagelijkse televisiebeelden uit Vietnam in Amerikaanse huiskamers. ‘And then, all is quiet, and out there in the elephant grass a young recruit lies twisted in the grotesque posture of death.’ De jonge soldaat was pas vier weken bij dit onderdeel en zijn kameraden herinneren zich niet eens zijn naam. ‘Hij had zomersproeten,’ zegt iemand. En de nieuwslezer meldt er bot boven op dat de hoeveelheid dode

[p. 187]

Amerikaanse soldaten in één maand met vijftien procent is gestegen. Het Amerikaanse televisiepubliek kijkt dikwijls maar met één oog naar het nieuws 's avonds, met een glas whisky of wat anders in de hand, moe thuis gekomen van kantoor. Er wordt maar half gekeken naar de vermoorde jongen met de zomersproeten in de jungle van Vietnam. Time: ‘With the realization that war is not John Wayne mowing down Nips at Bataan but a young second lieutenant staring dumbly at his shell-shattered legs, has come a new sense of involvement. Rather than dash of letters to the networks, many people now feel compelled to take up a placard and and demonstrate - both for and against the war.’ Ik denk eerder dat het dag in, dag uit laten zien van de meest verschrikkelijke oorlogsbeelden vanuit Vietnam - hoe verschrikkelijk dit ook klinkt - een déjà vu effect op het Amerikaanse publiek heeft. Time drukt trouwens een meer dan afschuwelijke foto van het oorlogstoneel op de beruchte heuvel 875 af. Een waar inferno.

In een boekwinkel raadde Peter me aan een boekje van iemand over Gabriel Marcel te lezen. In Marcels toneelstuk l'Iconoclaste wordt uitgeroepen: ‘Alléén in waarheid kunnen we vrienden zijn.’ Dat is wel de spijker op de kop. Marcel: ‘Het mysterie is een werkelijkheid waarbij ik zelf betrokken ben. (...) Het rijpen van een graankorrel blijft een geheim, ook als je er alles van weet. (...) De liefde wordt gekend, maar als mysterie, door hen die haar leven. Voor de andere is de liefde maar een probleem dat zij niet kunnen begrijpen. (...) Hoe kan ik een belofte doen, waarbij ik mij bind voor de toekomst?’

Marcel: ‘Echte trouw bestaat niet uit het reproduceren van hetzelfde, maar uit het blijven werken onder vernieuwende inspiratie!’

Een jonge Rus, Viktor Eresko speelt Tchaikowsky. Die jongen beleeft de muziek zeer intens, zonder enig uiterlijk vertoon. Prachtig! Hij glimlacht maar één keer flauwtjes. Charmante bescheidenheid.

1 december 1967

Lang gesprek met Peter. ‘Je zult nog wel eens later denken, waar heb ik me toen zo druk om gemaakt,’ zei hij. Erik van der Leeden adviseerde: ‘Zie Peter een tijdje niet. Je wentelt je in egoïsme en luxe om steeds bij hem te zijn.’

De Manchester Guardian meldt dat er op dit moment 15.000 soldaten in Vietnam zijn gesneuveld. Niet 15.001!

[p. 188]

2 december 1967

Het Bertrand Russell Tribunaal, dat in Roskild, Denemarken bijeen is, heeft Amerika vijfmaal schuldig bevonden aan oorlogsmisdaden. Jean-Paul Sartre noemde Vietnam volkerenmoord. Arme meneer Hartsuiker, die professor Delfgauw zou willen pakken.

Leopoldville in de Kongo heet nu voortaan Kinshasa. Joseph Mobutu pleegde in 1965 een staatsgreep en is nu twee jaar aan de macht. Overal waar de cia een coup organiseert en steunt gaat het spoedig ‘prima.’ ‘Cause for Optimism’, meldt Time vandaag. Hetzelfde recept als Jakarta: de jonge militaire dictator heeft zich omringd met jonge veelbelovende academici. Intercontinental Hotels zal een nieuwe wolkenkrabber neerzetten. Koper, tin, kobalt, industriële diamant, de rijkdommen van Kongo zullen maximaal worden geëxploiteerd. En wie zullen zich ontpoppen als de Ibnu Sutowo's, Maliks, Widjatmiko's en ander gladjakkers van dit Afrikaanse land?

Peter en ik besloten naar de sauna te gaan. We gingen ieder ons weegs, maar na een tijdje miste ik hem. Ik ging op zoek. Toen ik ergens een gordijn opzij schoof trof ik hem aan in actie met een andere blonde kerel. Was upset. Peter had me gezien en kwam me achterna. Het duurde een tijd voor we weer in gesprek raakten. Dat was pas op station Utrecht bij het afscheid. Hij zei eerder dat ik dermate gevoelig over Richard sprak, ‘zoals ik nog nooit iemand over een ander heb horen praten’.

3 december 1967

Diner bij Sam van Eeghen en Jeff Teske. Later bezochten Peter en ik Harry Hagendorn van de nts, die weer direct, nadat ik wegging om te telefoneren, begon te smoezen met Peter, waarom hij niet op bezoek was gekomen, terwijl ik in New York was.

Vanavond logeerden we in Hotel Unique. Joop Maas van de Amigoe di Curaçao schrijft geen geld meer te hebben voor artikelen uit New York. Ga toch maar met J.J.F. Stokvis van De Telegraaf spreken.

Peter wilde dat ik De boeken der kleine zielen kocht. ‘Onze grootste roman, en jij kent hem niet’. ‘Couperus heeft allemaal van die tijdloze figuren, die ook nu zouden kunnen leven. Hij is ook een psycholoog. Hij volgt figuur bij figuur door het hele boek. Het speelt in een Haags deftig milieu in de vorige eeuw,’ zei hij. Intussen merkte hij wel op dat niemand hem nu kent zoals ik dit doe. Hij gaf ook toe veel opener en spontaner te zijn geworden.

[p. 189]

‘Ik heb je toch gezegd, dat ik je in zes maanden zou veranderen?’ zei ik tegen hem.

‘Ja, toen je dat verkondigde, dacht ik, lazer op vent.’

4 december 1967

Gerard Croiset heeft zijn hond Waldo, die hij zes jaar had, laten afmaken. Mevrouw Croiset zei dat scheren van het dier alleen al 20 gulden en dan viermaal per jaar kostte. Ook ziet zij slecht, door haar oogziekte als gevolg van suikerziekte. Ze viel over het dier. ‘Hij werd te duur, Willem,’ werd mij gezegd. Dan laat je zo'n beest toch niet afmaken? Ik maakte duidelijk geschokt te zijn. Was er dan geen ander tehuis voor de hond te vinden?

Er belde een dame uit Georgia op. Croiset vroeg mij te informeren wat zij wilde. Ze vroeg of Croiset vooral vandaag aan haar wilde denken in verband met een financiële kwestie. Zij had bovendien griep. Ik bracht Croiset de boodschap over. Hij nam de telefoon in de hand en zei: ‘I think of you now,’ en hing op. Hij benadrukte dat mijn emoties om Peter niet primair zijn, ‘maar als je ze nodig hebt, jongen, dan doe je het maar, alléén ik ga er langs heen,’ zei hij. Croiset belde Enkelaar. Zij kregen ruzie. Begreep er het fijne niet van.

De Vietcong hebben weer eens raketten afgevuurd op een Amerikaanse wapenopslagplaats, ditmaal bij Long Binh. Er is een vuurzee ontstaan, die volgens een legerwoordvoerder drie dagen zal vergen om te blussen.

Lieve brief van Richard Thieuliette.

Mevrouw Marguerite Oswald stuurt een knipsel uit de Fort Worth Press, waarin melding wordt gemaakt dat ze niet van plan is om de grafsteen, die van Lee Harvey Oswalds laatste rustplaats werd vervreemd, te laten terugplaatsen.

5 december 1967

Een berichtje van tien regels in De Telegraaf maakte melding van het feit, dat oud-president Sukarno thans huisarrest in Bogor is opgelegd. De 66-jarige Bungkarno mag alleen nog met toestemming de straat op. Wie komt hem nu nog te hulp? Wat wil Suharto van hem? Hoe durven zij zich zo jegens deze man te misdragen. Het maakt me woedend. Suharto heeft zelfs gezegd dat een gerechtelijke actie tegen hem nog slechts een kwestie van tijd zal zijn. Gerard Croiset denkt, dat Bungkarno voor de rechter zal komen.¹¹²

112 Dat kwam dus ook niet uit.

[p. 190]

Lees een boek van C.G. Jung over opvoeding.¹¹³ Hij zegt: ‘De wortel van de drang naar weten is angst. Angst is de uitdrukking van een naar binnen gericht libido, dat wil zeggen een van nu af neurotisch geworden introversie.’ Ik weet het niet. Ik betwijfel of Peters angsten hiermee zouden zijn verklaard (of de mijne). Peter vroeg: ‘Zorg je niet voor een kleine attentie voor je moeder vandaag?’ Mam en ik zijn in Driebergen gaan eten. Het speet me voor haar dat ik me zo gedeprimeerd voelde. In Kesteren was Sinterklaas trouwens niet welkom op een School met de Bijbel. Het schoolhoofd, H. van Oostende, zei er niet van te zijn gediend een roomse heilige binnen te halen. Hij vroeg de politie Sint en zijn negen Pieten te verwijderen. De kinderen kregen opdracht er over te zwijgen... Nederland anno 1967.

Mam zei vanavond tegen me: ‘De kinderen zullen vanavond wel bellen,’ ze bedoelde broer Theo en Nel, die in Hotel de Miliano in Breskens logeren. Zij belden niet. Mijn oudste broer in Kaapstad laat helemaal nooit iets van zich horen. Mam zegt hier bijna nooit iets over, maar wat haar zeker verdriet doet. Hij was altijd haar oogappel. Maar zelfs oogappels bestaan alleen bij tweerichtingsverkeer. Deze Sinterklaas eindigde voor mij met tranen. Ik weet niet eens meer voor wie die tranen waren bedoeld, voor Peter, voor mezelf, voor God, de hemel mag het weten.

113 Een aantal boeken in dit deel liggen waarschijnlijk bij Peter, ik kan hier de gegevens dus niet van opzoeken.

6 december 1967

Schreef een reportage over George de Mohrenschildt voor de Haagse Post.

De uitgeverswereld knokt om het dagboek van Che Guevara. Ze minachten de man. Maar ze ruiken geld. Er wordt ‘al’ 125.000 dollar geboden. Er zouden codeboodschappen van Fidel Castro in staan met tekeningen en notities, in totaal 30.000 woorden.

Ontmoette Peter in Amsterdam. Mam had over Hella Haase's Nieuwe Testament gesproken. Hij had het voor haar gekocht. Hij voelde zich super. Voor het eerst sprak hij over de kinderen in zijn klas. ‘Ik noem wel eens woorden en laat ze dan reacties opschrijven. Wim, wat het ene ventje dan zegt of het andere houd je niet voor mogelijk.’ Toen hij nog lessen op de huishoudschool gaf beleefde hij zijn fijnste onderwijzerstijd. Ook had hij lang gesproken met de Moeder Overste van de Zusters van liefde, waar zijn zus Trees bij zit. Zij schijnt niet op haar

[p. 191]

gemak te zijn in het klooster. Peter wil bewerkstelligen dat zij een half jaar gewoon thuis komt wonen.

We waren een paar uur in het dok. Er werd ongegeneerd onder mijn neus op alle mogelijke meer of minder acceptabele manieren op Peter getippeld, tot en met Ronnie Tober toe. We waren pas om 03:00 uur terug in Hotel Unique.

‘Toen ik Philip ontmoette,’ zei Peter, ‘dacht ik, dit is het. Maar nu weet ik het niet meer.’

‘Jij kende dat gevoel op je achttiende: ik ben nu 42.’

Hij vond ook dat Gerard Croiset een enorme invloed op mijn leven heeft. Ik denk van niet. Croiset raadde me bijvoorbeeld aan met Mora Henskens te trouwen. Er is zoveel, waar ik weliswaar naar luister, maar zeker niet doe, omdat hij het zegt. Ja, ik ga naar De Telegraaf omdat hij het adviseerde. Maar ik treed ook in contact met de heer Diemer van De Rotterdammer. Daar weet hij niets van en heb ik ook niet besproken. Ik geloof in Croiset tot op zekere hoogte, nooit helemaal. Hij geeft trouwens zelf toe er heel dikwijls ook naast te zitten.

7 december 1967

Natte sneeuw.

Ook na zo'n heerlijke avond en nacht samen met Peter ben ik toch, zoals vandaag, gedeprimeerd en eenzaam. Ik besef steeds meer dat Peter en ik nooit anders dan platonisch vrienden zullen en kunnen zijn. Ik moet in 1968 dus eigenlijk weer van voren af aan beginnen. Warme gevoelens te over, Loet, Erik, Frits, Richard en nu Peter, maar het zijn vrienden tot hier en niet verder. Wat me ook verbaast is dat Peter al een paar maal heeft opgemerkt enorme zin te hebben een roomtaart in mijn gezicht te kwakken.

In de vs zijn in meer dan tien steden demonstraties tegen de oorlog in Vietnam gehouden. Meer dan 600 mensen werden gearresteerd.

De schrijver Paris Flammonde heeft me benaderd. Richard is namens mij naar hem toe geweest. Hij schrijft een boek over de moord in Dallas en wil zo snel mogelijk al het materiaal krijgen dat ik over George de Mohrenschildt verzamelde.

Henk Hofland wordt hoofdredacteur van het Algemeen Handelsblad. Zal ik hem opbellen?

8 december 1967

Feliciteerde Henk Hofland met zijn benoeming.

Larrio Ekson schrijft me dat zijn hond is overreden: ‘Part of me died also’

[p. 192]

Ontmoette Jaap Drabbe. Frieda Westerman woont in Florida en heeft drie dochters, plus twee kinderen van haar man en diens overleden vrouw. Frieda's nieuwe echtgenoot maakte dus wèl gebruik van de faciliteiten van zijn schoonvader en werkt nu voor Esso. Zo gek hebben ze mij nooit kunnen krijgen. Jan Westerman is al weer gescheiden en staat op het punt opnieuw te trouwen.¹¹⁴

114 Frieda Westerman is de vrouw die ik van 1955 tot 1960 heb gekend en enige tijd mee in een niet-geconsumeerde huwelijkse staat heb geleefd.

9 december 1967

Peter van Leeuwen Boomkamp is overleden. In een aanval van astma, zo werd me verteld. Onvoorstelbaar. Begin jaren vijftig sliepen we wel eens samen. Hij was groot, blond en voor mij buitengewoon aantrekkelijk. Hij is later getrouwd.

Heuvel 875 nabij Dak To is gevallen en de Stars and Stripes is gehesen. Wat een overwinning! Meer dan 200 Amerikaanse jongens zijn er voor gesneuveld en niet minder dan 600 gewond. Dat nog altijd niemand op de idee komt in Washington dat dit waanzin is. In ieder geval heeft Senator Eugene McCarthy (51) uit Minnesota zich kandidaat gesteld voor de Democratische Partij om lbj uit het Witte Huis te verdrijven, om dan de oorlog snel te beëindigen.

Jim Garrison schrijft uit New Orleans.¹¹⁵

Gerard Croiset belde: ‘Ik ben heus wel met je bezig.’ Hij vroeg of ik kwam en dan gingen we een rit maken.

‘Ik heb je toch vanaf het begin gezegd dat Peter geen blijvertje voor je zou zijn,’ aldus Croiset. Ik zei dat ik hem niet meer wilde missen. ‘Je moet er ook zeker geen streep onderzetten, maar door zijn werkzaamheden hier kan hij toch niet met je mee naar New York, wanneer je straks weggaat. Wanneer Peter niet deze karakterstructuur zou hebben, zou je inderdaad een levenspartner aan hem hebben gehad. Peter is zo ontzettend fijn afgesteld, zo goed zelfs, dat zodra hij in aanraking met de wereld komt, wordt hij omgebogen en daar is niets aan te doen. Hij spreekt onwaarheid tegen die vriend in Oostelbeers, maar hij doet het ook tegen jou. Je moet je niet psychisch aan hem ophangen, zoals je nu doet. Beleef gewoon, wat je met hem hebt om het te beleven en laat het daarbij.’

Ik vroeg Croiset wat hij van Richard ‘zag’. ‘Hij is objectiever dan Peter, maar hij is ook niet van smetten vrij. Onwaarheid spreken kan zelfs een prikkel zijn. Dat krijg je er niet uit.’

Croiset liet me een stuk van zijn komende memoires lezen,

115 Gaf de brief aan Carel Enkelaar en heb die dus niet meer.

[p. 193]

over een vrouw, die gek werd, omdat zij een overgeprikkeld lichaam had.

Bezocht Anneke (Kaat) Verrips. Zij vond het niet aardig dat ik de hele zomer maar eenmaal bij haar kwam. Ik vertelde over Peter.

10 december 1967

De Vietcong heeft contact gezocht met de vn, via Algerije. Secretaris-generaal U Thant heeft dit meegedeeld. De regering in Hanoi ontkent het bericht. Het wordt de hoogste tijd.

De procureur-generaal Ramsey Clark heeft de afgelopen twaalf maanden niet minder dan 6.306 jonge Amerikanen in staat van beschuldiging gesteld, omdat zij geen gevolg gaven aan de oproep om dienst te nemen of zonder meer deserteerden. Die jongens stellen zich, terecht, op het standpunt dat alleen het Congres een oorlog kan verklaren en aangezien dit niet is gebeurd heeft het ministerie van Defensie dus niet het recht hen op te roepen, laat staan voor uitzending naar Vietnam. Ze hebben gewoon 100 procent gelijk. Hoe kan het dan dat wanneer ze worden gepakt, ze onmiddellijk worden berecht en in gevangenissen terecht komen?

Lees Ondergang van de Wijsheid van Gabriel Marcel.¹¹⁶ Hij schrijft over ‘geschiedenis, als geestelijk erfgoed.’ De geschiedschrijver, die zich uitsluitend met het opeenstapelen van documenten bezig houdt dreigt in zijn arbeid te verstikken. En de dagboekschrijver? Hangt de waarde van een dagboek niet af van de innerlijke bezieldheid? Zou je belevenissen gaan objectiveren of van een afstand van bijvoorbeeld 25 jaar later beschrijven, beroof je dagboeknotities dan niet de intrinsieke authenticiteit? Ook Marcel benadrukt: ‘Wordt wie gij zijt.’ Is dat nog mogelijk in de wereld van nu?

Willem Burgsma schrijft me dat hij mijn artikel over De Mohrenschildt niet in de hp wil opnemen, ‘omdat er niemand is, die er meer iets van begrijpt.’ Carel Enkelaar zou bovendien protest bij hem hebben aangetekend, want die wil alles wat George en Jeanne op mijn film hebben gezegd exclusief voor de nts houden. De film ligt intussen in een kluis.

116 Ondergang van de wijsheid, Gabriel Marcel, Erven J. Bijleveld, 1965.

11 december 1967

Peter vraagt om hem vanavond bij de kerk in Tilburg te ontmoeten. Ik zond een telegram, dat ik met de trein zou komen vanwege de sneeuw.

[p. 194]

Vanmorgen sprak ik eerst lang en vertrouwelijk met Loet Kilian. Hij blijft een vriend uit een miljoen.

Bezoek mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt in Baarn. We spraken over waarden en wat zij noemde ‘het gevaar van liefhebberen in de ziel van anderen.’ We spraken over Peter. Ik vroeg haar of zij begreep, wat Croiset had genoemd dat Peter zo fijn was afgesteld, dat hij in contact met de wereld omboog. Croisets uitspraak interesseerde haar. Ze zei dat precies aan te voelen. Ze had eens haar handschrift laten lezen. Eén opmerking had haar aangegrepen en als waarheid herkent: ‘Het is jammer dat zij in sommige gevallen niet blind kan zijn.’ Van die opmerking had zij veel geleerd. Zij onderstreepte dat sommige mensen slechts onwaarheid spreken uit angst de ander te kwetsen.

We namen een trein naar Breda, aten samen in De Beurs en haalden koffie in De Drie Keerssen. Peter vertelde over zijn krampachtige relatie met zijn vriendin Adrienne. ‘Ik kan haar niet vertellen over mijn homoseksualiteit,’ zei hij. Ik dacht aan wat juffrouw Boekhoudt ‘een leugentje’ noemde, om niet te kwetsen. We hadden een perfecte avond samen.

Toen ik vertelde dat ik Croiset had gevraagd hoe het verder met hem in zijn leven zou gaan, kon ik onmiddellijk een uitdrukking van angst op zijn gezicht lezen. Het zweet brak hem uit. Hij liet de binnenkant van zijn handen zien. Eerst wilde hij weten of ik hem de waarheid zou zeggen. ‘Ik ben jou, dus natuurlijk doe ik dat,’ zei ik hem. ‘Croiset heeft gezegd, Peter wordt oud in zijn vak.’ Ik zag hem nadenken. Toen antwoordde hij: ‘Nou, je weet, hij heeft in 40 procent van zijn uitspraken gelijk.’

Ging bij Erik en Helga slapen.

12 december 1967

Gisteravond zei Peter plompverloren: ‘Wat voel ik me bij jou toch op mijn gemak.’ Hij legde uit, wat Jungs begrippen anima en animus waren en zei met dédain: ‘Dat krijg je bij de inleiding tot de psychologie.’ Hij sprak over experimenten met speelgoed bij kinderen, om frustraties en agressies te testen. Hij vond dat hij er ook voor zichzelf conclusies uit kon trekken. Vandaag had hij een paar van zijn lessen vooral gericht op het observeren van kinderen.

Ontmoette de hoofdredacteur van De Rotterdammer, maar het ziet er niet hoopvol uit. Ook Bruins Slot had geen belangstelling voor artikelen uit New York. Daarop bezocht ik Goeman Borgesius bij De Telegraaf. Hij zei dat de redactie hem voor gek

[p. 195]

verklaarde dat hij me ontving, temeer er een dik dossier over mij bij de krant bestond. Hij rakelde alles op, o.a. mijn ‘kruistocht’ tegen Luns. Hij dacht dat ik bij televisie thuis hoorde. Hij wenste me veel succes. ‘Ik ben verliefd op mijn krant,’ zei hij nog. Ik vroeg me af waarom hij mij werkelijk had ontvangen. Het snobisme van sommige mensen kent immers geen grenzen.

Mijn oude vriend, de militair Tjalk Tijdens is nu uit dienst. Hij heeft tien maanden door Canada en Amerika gezworven en heeft me in New York gezocht. Hij kan niet goed wennen in Groningen, waar zijn ouders op Stocksterhorn wonen. Hij wil terug naar de vs. Hoop hem spoedig terug te zien.

Overal in de vs verbrandden opgeroepen militairen hun draft cards. In Cincinnati doopten negen jonge Amerikanen hun draft cards in een schaal met bloed, dat door twee studenten van Antioch College werd afgestaan. De president van Yale, Kingman Brewster - ben daarom trots op hem - en ook andere vooraanstaande Amerikanen beginnen steeds meer aan de kant van de opgeroepen studenten en jonge Amerikanen in het geweer te komen. De commissie voor Buitenlandse Zaken in de Senaat, voorgezeten door J. William Fulbright, een man met hersens, heeft een motie aangenomen, dat er paal en perk gesteld dient te worden aan de waanzinnige toestand rond de war powers van Amerikaanse presidenten. Die kunnen feitelijk naar willekeur oorlogen beginnen aan het andere einde van de wereld - en meer dan een half miljoen soldaten inzetten - zonder dat de volksvertegenwoordiging er aan te pas komt.

Het programma Monitor van de nts is een sof. Nu wordt Ed Lautenschlager, die ik nooit een uitblinker vond wanneer ik met hem te maken had, opgevolgd door Harry Hagendorn - een man waar ik me ook weinig illusies over maak. Dat is een typisch ambtelijk in het gareel lopende schipperaar, die zo nodig met alle winden meedraait om vooral in het zadel te blijven. een beetje onfris.

13 december 1967

Dr. Mohammed Hatta, de in Rotterdam opgeleide econoom, heeft een scherpe aanval gelanceerd op het economische beleid van de militairen onder generaal Suharto. De koopkracht van de lonen is nu nog maar gelijk aan de prijs van 22 kilo rijst per maand. Hatta zong een toontje lager na zijn aanvankelijke jubel en hoge verwachtingen over het generaalsregime.

Een 22-jarige student werd in Chicago tot vier weken gevangenisstraf veroordeeld, omdat hij ter waarde van 150 dollar in-

[p. 196]

kopen had gedaan op de creditcard van een ander. Hij ging naar de Cook County gevangenis. Na indeling op een afdeling werd hij onmiddellijk aangesproken door een krachtpatserige neger, die de bijnaam Briefcase droeg, en die hem er op wees dat aangezien de student blank en niet gespierd was, hij bescherming nodig zou hebben. Briefcase zou het geven, indien hij zijn shirt en jas afstond. De student gaf de zaken af. Diezelfde avond kwamen Briefcase en zijn maat naar de slaapplaats van de student en allebei misbruikten ze hem seksueel. Hij werd dus genaaid. De jongen protesteerde, maar kreeg te horen dat een andere jongen, die ook aanvankelijk niet meegaf in brand was gestoken en gedood. In de vier weken dat hij was opgesloten, werd hij iedere week een keer flink door Briefcase en zijn maat te pakken genomen. In de damesafdeling, zo meldt Time gebeurt hetzelfde.¹¹⁷

Het was me gelukt om, via bepaalde contacten, Peter op 15 december een herkeuring te bezorgen, die voornamelijk zal bestaan uit een gesprek met een psychiater die reeds ook van andere bevoegde zijden is benaderd en geïnformeerd. Maar nu eist Philip Nasta dat hij Peter naar Den Haag voor die keuring zal brengen in plaats van ik. Dat is unfair. Philip heeft geen poot uitgestoken om Peter hier vanaf te helpen. Peter begon al door de telefoon met: ‘ik zit met een conflict’. Ik wist het al, maar goed, waar het om gaat is dat hij niet in dienst terecht komt. Ik denk misschien nog steeds teveel aan mezelf en mijn onbevredigde liefdesgevoelens, in plaats van aan Peter, en aan wat hij voelt en wil.

Time wijdde aandacht aan de verhouding ouders-kinderen. De idee ‘nucleaire familie’ is tot stand gekomen. ‘Modern society,’ aldus Yale-psycholoog Kenneth Keniston, ‘demands a technological ego dictatorship, a talent for divided living that requires coolly rational behaviour at work, reserving feeling for home.’ Schizofrener kan het niet. ‘Home is where the heart is.’

Sprak er met Peter over. Hij had me eens verteld als kleine jongen onder de tafel te hebben zitten spelen, toen zijn vader binnenkwam, en hem niet had gezien, en zijn moeder op een bepaalde manier benaderde. Omdat zij wist dat Peter onder de tafel speelde verzette zij zich tegen de avances van dat moment, en er ontstond een situatie, die Peter levenslang van zijn vader vervreemdde. Vlak voor diens dood hebben vader en zoon in het ziekenhuis een soort verzoening tot stand gebracht. Nu

117 Time, 15 december 1967.

[p. 197]

werd Peter pas geboren, toen zijn vader al 61 was; wanneer zijn vader hem uit school haalde riepen zijn vriendjes, ‘je opa is er’. Tegen deze achtergrond zei Peter: ‘De laatste keer, dat ik me kan herinneren, dat mijn vader me wilde pakken om te spelen of om mij op schoot te nemen - dat was dus na de zojuist beschreven ervaring van onder de tafel - ben ik gewoon gevlucht. Ik had op een bepaalde manier een aversie van hem. Dat was het laatste contact, dat ik ooit met hem had.’ Ik besloot meteen de koe bij de horens te nemen.

‘Okay, Peter, luister. Onze verhouding, onze affectieve gevoelens liggen eigenlijk het dichtst bij normale liefdes gevoelens tussen jou en een oudere persoon, je vader, anybody. Wie weet loopt er toch ook bij jou, onbewust, die rode draad van aversie van toen, door je gevoelens jegens mij, als oudere. Je trauma van die jeugdervaring speelt mee in onze relatie.’

‘Wat je zegt is nieuw, inderdaad, maar ik geloof dit nog niet,’ zei hij na enig tijd nagedacht te hebben.

‘Denk er nog eens over na,’ antwoordde ik. ‘Philip is ook ouder, maar een echt diep geestelijk contact hebben jullie niet. En, vanaf het moment dat jullie meer met elkaar praten, waren er ook meteen seksuele problemen.’

Hij gaf overigens toe dat de eerste keer dat wij samen seks hadden, in de sauna op 19 mei 1967, dat lichamelijke contact totaal was geweest, maar hij voegde er aan toe: ‘Toen waren wij ook nog vreemden voor elkaar.’

14 december 1967

De Amerikanen hopen nu op een splijting tussen communisten en niet-communisten in de politieke arm van de Vietcong, de nlf. Ook vice-president Hubert Humphrey heeft in die richting gespeculeerd. Geloof er niets van. Er zou namelijk een dagboek van een vc-guerrilla zijn gevonden waarin dergelijke gedachten zouden zijn vervat. Onzin.

Nu is er een jfk-onderzoeker opgestaan, John Sparrow van de Oxford University, die na alle feiten te hebben bestudeerd, zich achter het befaamde Warren-Report stelt en er zeker van is dat Lee Harvey Oswald in zijn eentje Kennedy vermoordde. Alle anderen hebben ongelijk, inbegrepen Mark Lane, Richard Popkin, Edward Jay Epstein en Harold Weisberg. Sparrow beschuldigt de anderen van ‘foolishness and recklessness’. Zo gaat dat met de heren jfk-onderzoekers onder elkaar. Doe er niet aan mee. Ik stel vast wat ik in staat ben om vast te stellen en verder zoeken ze het maar uit.

[p. 198]

Peter heeft als koning Salomon een besluit genomen. Hij was het eens dat het idioot was om mij van zijn keuringsdag in Den Haag buiten te sluiten. Philip brengt hem er morgen heen en ik haal hem af.

Nam kamer 12 in Hotel Excelsior bij het station in Den Haag om vroeg bij de hand te zijn.

15 december 1967

Was al om 05:00 uur, 06:15 uur, 07:30 uur en 08:30 uur wakker uit nervositeit te laat te zullen komen. Ik wil Peter steunen in zijn gevecht om uit militaire dienst te blijven. Terwijl Peter in het Militair Hospitaal was, dronk ik een kop koffie met Philip Nasta. Ze gaan samen van 19 december tot en met 5 januari naar Thailand. Het ging me door merg en been, maar ik probeerde niets te laten merken. Ik zei tegen Philip: ‘Ik heb eigenlijk maar één bezwaar tegen jou en dat is dat je zegt dat je van Peter houdt, maar je hebt geen enkele moeite genomen om je in hem te verdiepen. Misschien neuken jullie regelmatig, en dat doen wij dus niet, maar wij verdiepen ons in elkaar. Ik denk dat juist dat van blijvende waarde zal zijn. Wanneer Peter woedeaanvallen heeft, zoals je zegt, heb je je dan niet afgevraagd hoe dat kan komen, wat er de oorzaak van was, wat er tussen jullie allemaal onuitgesproken bleef? Wat heb jij, als oudere gedaan, Philip, om Peter zichzelf te laten zien?’

Het gesprek tussen Peter en de psychiater had niet lang geduurd. Had hij een lover? Was hij lid van het dok? Had hij last van klamme handen?

Peter was razend benieuwd wat Philip en ik hadden besproken.

16 december 1967

Cocagne, Eindhoven

Peter stond om 14:00 uur weer buiten. Over drie weken kreeg hij de uitslag. We gingen naar het Scheveningse strand, liepen in de wind en lunchten in de Witte Brug. We doken in een boekwinkel. Hij kocht een boekje van Gide over Dostojewski. Peter: ‘De idioot van Dostojewski is de mooiste analyse die ooit werd geschreven over iemand, die geleidelijk aan gek wordt.’ Later vroeg ik: ‘Waar haal je geloof in God, geloof in alles vandaan?’

‘Dat is niet beredeneerbaar,’ zei hij. ‘Je zou de functieleer van de psychologie moeten lezen: over denkend-voelen en voelend-denken. Je zult het saaie lectuur vinden maar het zou goed voor je zijn.’ We hadden het heerlijk samen.

Om 17:15 uur zette ik hem thuis af.

[p. 199]

19 december 1967

Peter is met Philip op weg naar Frankfurt voor de Kerstvakantiereis naar Thailand. Kon niet slapen. Het was een opportunistische besluit. Hij zei nog dat hij de dijk in Oostelbeers was opgegaan in de hoop dat hij me zou treffen. Hij is dus weg. Het trieste einde van een ‘glorious affair.’¹¹⁸

Peter belde van het station in Eindhoven. ‘Wat lief van je’, riep ik meteen. Mam was hier boos over. Mijn moeder vond Peters escapade naar Thailand in strijd met de ontwikkeling in onze relatie, zoals zij deze had meegemaakt. ‘Hij moet jou toch respecteren als hij om je geeft?’ Zij vond het onbegrijpelijk dat ik achter hem bleef staan. ‘Misschien zijn jullie als kinderen toch te veel beschermd geweest.’ Ik probeerde haar iets meer te vertellen over hoe we elkaar beleefden, maar ik denk dat zij het niet begrijpt.

In De Journalist stond een advertentie dat de gpd een chef Nieuwsdienst zocht. Ik denk er over.

118 Ik schreef in die dagen pagina na pagina vol met zelfbeklag uit pure jaloezie dat hij met een ‘ander’ op vakantie ging. Ik kon me nauwelijks voorstellen dat hij misschien nog steeds echt van die ‘ander’ hield en tussen twee vuren zat.

20 december 1967

Zond het bestuur van de gpd per telegram mijn sollicitatie, omdat ik 8 januari naar New York terugkeer.

Aardige brief van Richards moeder, madame Mougel, uit St. Dizier. Hij was maar twee dagen voor vertrek naar Amerika naar zijn moeder gekomen, wat haar veel verdriet had gedaan. Natuurlijk schrijft hij nooit naar huis, dus waren zijn ouders blij dat ik hen van tijd tot tijd op de hoogte hield. We gaan allemaal door periodes dat we ‘vreemden’ belangrijker denken te vinden dan onze ouders, maar dat zijn slechts aberraties van tijdelijke aard. Hoe afstandelijk mijn verhouding met mijn ouders ook mag zijn geweest, ik heb ze nooit over mijn wel en wee veronachtzaamd. Trouwens, wanneer ik van dichtbij gadesla of op een afstand, welke de lijdensweg tussen ouders en kinderen maar al te dikwijls is, prijs ik me gelukkig, die dans zelf te zijn ontsprongen, zeer bewust trouwens.

Vanmorgen bezocht ik Lex Poslavsky op de W.A.-Hoeve in Den Dolder. Ik zocht in de bibliotheek naar een boek over functieleer. Er stonden boeken om van te watertanden. Toen ik Lex vertelde, welk advies Peter me had gegeven, zei hij ‘Op die manier kan je net zo goed een boek over kristalchemie gaan lezen.’ Hij vervolgde: ‘Altijd weer besef ik dat de wereld met schoften is bevolkt, maar statistisch bevindt zich een onwaar-

[p. 200]

schijnlijk groot aantal schoften in jouw onmiddellijke omgeving. Misschien nodig je deze figuren uit om hun verhalen te spuien. Het is waar dat in jouw maag een brok oppositionaliteit dwars ligt, wat je als journalist uitstekend van pas komt. Dit zet je in Amerika aan het denken en je levert kritiek. Het heeft ook zeker een maatschappelijke functie, alleen je beleeft er persoonlijk meer verdriet dan plezier van.’

Diep in relaties duiken was niet direct neurotisch of deficiënt. ‘Peter schept bij jou niet bewust, maar eerder onbewust een vacuüm, waar jij in gezogen wordt. Of het toeval is dat jij daar instapt, weet ik niet. Peter is gewoon niet in staat om onaangename realiteiten, die niet passen in het moment dat jullie ergens een biefstuk eten, naar voren te brengen. Dat kan hij gewoon niet. Dat komt niet voort uit onbetrouwbaarheid, zoals men soms geneigd is te denken. Het is eerder zwakte. Je moet gewoon tien jaar wachten. Daar is niets aan te doen. Of er met professionele hulp wat aan is te doen is vers twee, vast staat dat het in de vriendschappelijke sfeer niet kan worden opgelost.’ Daarna volgde een persoonlijk advies: ‘Ik zie bij jou twee stukken van je persoonlijkheid. Ze zijn niet met de rest meegegroeid. Je zou die moeten zien te bespoedigen. Daar is misschien geen echte psycho-analyse voor nodig, maar je zou met een psycho-analist kunnen gaan praten. Zulke gesprekken zullen anderhalf tot twee jaar gaan duren. Bepaalde manieren van je sociale contacten zijn gewoon niet goed. Zou je hier niet aan werken en helemaal niets doen, dan zal je tussen je 50ste en 60ste jaar volkomen vereenzamen.’ Ik zei die twee delen verontrustend te vinden, waarop hij geruststellen antwoordde: ‘Ach, Wim, je kent toch de “ambiguity of all things, there are two sides to each story”?’ Hij was bereid contact voor me te leggen met professor J.M.Th. Dijkhuis in Utrecht. Ik vertrok in de overtuiging dat ik dit moest doen.

Van Den Dolder reed ik naar Utrecht en vertelde Gerard Croiset dat ik overwoog gesprekken met professor Dijkhuis te hebben. ‘Als je een dooie pier wil worden, moet je vooral dat doen,’ aldus Gerard. ‘Maar goed, ze zullen toch nooit tot je doordringen. Juist door die oppositiedrang waar je oom, de professor over sprak, wordt jouw scheppende drang gestimuleerd. Het is veel te moeilijk voor Poslavsky of Dijkhuis om jou en Peter, en wat tussen jullie speelt, te doorgronden. Dat zou te diep gaan. Dat kunnen ze niet. Als studieobject is het misschien interessant voor ze. En je moet die studie nog betalen ook. Ik zou het op die gronden maar laten zitten. Wanneer je in analy-

[p. 201]

se zou gaan zou je er misschien wel wat van leren, maar het zou niets oplossen.’

We gingen naar zijn spreekkamer. Ik zag hem enige tijd bezig met een aantal aan defecten lijdende kinderen.

Dat greep mij zeer aan. Zowel die arme schepsels als de vertederende wijze waarop Croiset met ze omsprong. Ze waren soms vergezeld door hun ouders. Later belde Croiset in Huis ter Heide op: ‘Wim, heb je de houding van die ouders gezien? Vergelijk dat nu met wat jij meemaakt.’ Hij hing abrupt weer op. Inderdaad, wanneer je een achterlijk kind hebt, of een kind dat aan toevallen lijdt, yes, what can be done? Ik heb ze gezien. Het beroerde me diep. Maar waarom vergelijkt Croiset dit met wat ik met Peter beleef? Moet ik dankbaar zijn dat Peter niet epileptisch is, of ik zelf? Moet ik dankbaar zijn dat Peter niet blind wordt, zoals mevrouw Croiset, of ik zelf? Hij wil zeggen dat er ergere dingen in de wereld zijn, dan een onbeantwoorde liefde. Dat wist ik dus al.

Na Poslavsky en Croiset reed ik naar Baarn voor een ontmoeting met mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Bij de kruising van de Dolderseweg kwam een Lincoln aanrijden met Beatrix en vier vriendinnen. Zij zwaaide. Ze zat middenin op de achterbank. Jammer dat ik niet met Peter was, of mijn eigen auto had, in plaats van dit huurding.

Aunty leek het een uitstekend idee om gesprekken met professor Dijkhuis te gaan hebben. Zij citeerde de volgende spreuk: ‘Einen Hasz, die man nicht bekämpfen kann lernt man ertragen, Eine Liebe, die man nicht erwiedern kann ist unerträglich.’

Zij meende dat ook al hield men nog zoveel van een ander er altijd een stukje voor jezelf over moest blijven: ‘Want wanneer je volkomen en totaal beslag op een ander wilt leggen houd je juist niets over.’

Toen ik thuis kwam en mam vertelde van de drie gesprekken, zei ze dat ze vond dat Lex Poslavsky gelijk had dat delen van mijn karakter niet voldoende waren ontwikkeld. Meewarig merkte zij op: ‘Als ik de honden niet had, dan zou ik niets meer hebben. Ik kende een mevrouw in Zuid-Afrika, die een Maltezer had, die 17 jaar is geworden. Als het zo door gaat dan overleven de honden mij nog’

Mijn moeder was erg alleen in die tijd. Mijn vader was in 1966 overleden. Mijn oudste broer woonde in Kaapstad en liet nooit meer iets van zich horen. Theo verhuisde naar Zürich, met zijn vrouw, op wie mijn moeder zeer gesteld was. Ik was al maanden in

[p. 202]

gevecht met mezelf over Peter en wanneer ik er echt over wilde praten ging ik naar mijn oom Lex Poslavsky, Gerard Croiset en mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Dit was triest voor haar.
Wie heeft er gelijk gehad? Poslavsky of Croiset? Ik ben nu, in 1990, 65 en zou een vereenzaamde - dus een beetje zielige - figuur moeten zijn. Ik voel me wel alleen en ben veel alleen - ben zelfs het liefste alleen. Dat is waar. Maar ik voel me allerminst vereenzaamd. Mijn relatie met Peter is springlevend. In 1981 is er zelfs een relatie van eenzelfde orde bij gekomen, die na soortgelijke problemen toch uiteindelijk in acceptabele banen werd geleid en eveneens in volle bloei staat. Loet Kilian is nog altijd een vriend, evenals de beeldhouwer Frits van Eeden. Henk Hofland heb ik afgeschreven en op zijn beurt heeft Erik van der Leeden mij afgeschreven. Richard woont in Parijs en houdt zich bezig op de Sorbonne met Sanskriet. Er is altijd nog contact met Jonathan Raymond en er zijn in de jaren zeventig andere vrienden bij gekomen als Casper van den Wall Bake, Tage Domela Nieuwenhuis en Frank Heckman. Voel me eenzaam, zeker, maar ben allerminst een zielig en veronachtzaamd mens.
En wat schoften in mijn omgeving betreft, ik denk dat het boekje Zaken Doen, dat ik in 1986 over mijn ervaringen met Ernst van Eeghen, Gerrit Jeelof (Philips), S. Orlandini (KLM) en Frans Lurvink samenstelde, hier ruimschoots een bevestiging van is. Twintig jaar na het gedenkwaardige gesprek met professor Poslavsky over een gedeelte van mijn persoonlijkheid, het welk niet zou zijn meegegroeid, is dit waarschijnlijk inderdaad nog steeds het geval. Eerlijk gezegd ben ik er blij en tevreden over. Men heeft geen kans gezien mij te corrumperen met de rest van de zogenaamd aangepaste lieden, die elkaar het licht in de ogen niet gunnen, en je besodemieteren waar je bij zit. Ik heb op het fatsoen van Van Eeghen, Jeelof, Orlandini en Lurvink volledig vertrouwd. Ik zag ze als vrienden, of soms, als Orlandini, als gerespecteerde heren uit de samenleving van de tachtiger jaren. Maar weinigen hebben me zo succesvol in de maling genomen als juist deze meer Orlandini, en diens public relations directeur Ron Wunderink. Zij traden als overwinnaars naar voren, want ze hadden mij geld dat mij toe kwam, weten te onthouden. Meneer Orlandini is zelfs als ‘grote Nederlander’ aangezocht om geld bijeen te schrapen, opdat de Gouden Koets op de weg zou blijven, maar in mijn lexicon staan deze figuren genoteerd als de gepatenteerde schoften waar Lex Poslavsky in 1967 reeds aan refereerde.

[p. 203]

21 december 1967

Betekent dit het einde van mijn dagboek? Begon bij Peter de victorie? Dit was, na een loswoelen door de ervaring met Richard, de eerste maal dat ik werkelijk in een homoseksuele relatie ging geloven. Nu weet ik waar ik sta. Dit zal mijn doel zijn. Ik wil een vriend vinden.

Zou professor Dijkhuis orde in deze zogenaamde onvolgroeide chaos kunnen brengen?

In Saigon is meegedeeld dat het aantal burgerslachtoffers in 1967 op 24.000 wordt geschat, waarvan 20 procent kinderen en 55 procent vrouwen.

De Leidse student, Herman Amptmeijer is door de Haagse rechtbank tot vier weken gevangenisstraf veroordeeld wegens majesteitsschennis. Hij had pamfletten uitgedeeld tegen de verhoging van de jaarwedde van het staatshoofd. Een meerderheid van de Leidse studenten was hier tegen in het geweer gekomen.

Erik kwam me halen. We gingen mijn Sunbeam in Eindhoven ophalen, die eindelijk klaar was. Een reparatie van 2.843 gulden.

Op de terugweg stopte ik in Rotterdam bij John van Haagen. Hij was als gewoonlijk op zijn praatstoel. ‘Om Willem Oltmans te kennen zou je al zijn vrienden over de afgelopen twintig jaar op rij moeten zetten met het jaartal om hun nek en dan een film maken. Op het coc zouden ze huilen.’

22 december 1967

Gesprek met professor W.H.C. Tenhaeff. Het psychiatrisch-diagnostisch onderzoek heeft uitgewezen hoe Croiset in wezen is. Croiset denkt slechts aan Gerard Croiset, zo luidde het oordeel. Ook zou zijn mensenkennis niet al te best zijn en waren er dikwijls louche figuren om hem heen, zo meende Tenhaeff. Vroeg me af of hij Carel Enkelaar en mij daar soms ook toe rekende? Hij projecteerde zichzelf maar al te vaak. Om op zijn voorspellingen te bouwen zou levensgevaarlijk kunnen zijn. Tenhaeff bevestigde overigens dat Croiset wel eens andere, dan professionele relaties met vrouwelijke patiënten had. ‘De bbc betaalde de paragnost 3.000 gulden voor diens medewerking aan een programma en mij 200 gulden,’ zei Tenhaeff. ‘Ik heb hem toen gezegd, ik ben maar een “gelernte Arbeiter” en jij hebt de Gabes Gottes!’

Kocht Mahlerliederen voor Kerstmis.

Bracht mam bij het graf van mijn vader. Ik trachtte mij een

[p. 204]

moment het graf van binnen voor te stellen, maar liet die griezelige gedachte meteen weer los.

Ik denk trouwens dag in dag uit aan Peter ergens in Thailand en laat menige traan.

Harry Hagendorn wilde in een Marokkaans restaurant gaan eten, want er serveerde zo'n leuk jongetje. Carel Enkelaar had hem belazerd. Hij zou wel spoedig directeur van de kro worden. Enkelaar had teveel fouten gemaakt. Tegen mij: ‘Ik zie jou wel bij de nts komen. Wij zouden samen grote reportages moeten gaan maken.’ Trouwens, zijn eerste vraag was: ‘Is er iets met Peter?’ Zijn eigen vriendje heet ook Peter, maar is geen 22 maar negentien jaar. Zijn Peter was jaloers geweest, omdat Harry met mijn Peter had proberen te flirten. Kwam volkomen miserabel thuis. Ik kan dat nichtengeklets niet aanhoren.

23 december 1967

Babbelaar Mr. G.B.J. Hiltermann continueert zijn geklets uit Indonesië. Vorige week noemde hij Sukarno zelfs ‘een fantast’. Dat krijg je als je jarenlang probeert bij de man binnen te komen en je, bijvoorbeeld dagenlang in Rome wacht, voor niets. Trouwens bij een journalist als Hiltermann zou het onbegrip door een ontmoeting wellicht nog groter zijn geworden. Zal nooit vergeten, hoe Hiltermann mij op een zeer bepaalde manier onder mijn neus wreef dat hij Indoloog was. Dat was ik niet, maar wie onderzoekt wat Hiltermann in de afgelopen jaren over Nieuw-Guinea schreef, en vergelijkt met wat ik over dit onderwerp in het openbaar heb gezegd, komt er al vlug achter, dat hij de meeste tijd niet wist waar hij het over had en er altijd steevast naast zat.

Vandaag lanceert Hiltermann een bijzonder laaghartige aanval op Emile van Konijnenburg, oud-klm-directeur. In Memoires 1957-1959 heb ik trouwens beschreven hoe ik zelf Hiltermann met Van Konijnenburg in contact bracht. Nu meldt Hiltermann aan zijn lezers dat het aan het ontbijt bij Sukarno altijd ‘een allergezelligste boel was’. Dat had hij van horen zeggen, want zelf was hij nooit door Sukarno uitgenodigd. Volgens Hiltermann liepen voor veel mensen de contacten naar Sukarno via Konijn. Voor mij in ieder geval niet. Toen ik Bungkarno in 1956 op eigen kracht ontmoette, had ik nog nooit van de heer Van Konijnenburg gehoord. Volgens Hiltermann zou de oud-klm-directeur Sukarno teveel naar de mond hebben gepraat en werd hij nu in Jakarta met de nek aangekeken. ‘Informatie’ van een sul.

[p. 205]

Maar al te dikwijls praat het orakel van de toestand-in-de-wereld over mensen die hij feitelijk helemaal niet heeft gekend. Hij kende noch Sukarno, noch Van Konijnenburg. Van Konijnenburg was lang niet altijd eerlijk, maar welke zakenman is dat viel? Tegenover president Sukarno was Konijn buitengewoon openhartig en dikwijls vele malen eerlijker, dan sommige van Sukarno's naaste medewerkers, als de kwade genius dr. Subandrio bijvoorbeeld Vooral gedurende de laatste jaren van zijn regeerperiode, te beginnen in 1960, werd de spoeling steeds dunner. Van Konijnenburg was daarom voor Sukarno een enigermate verfrissende ervaring tussen een gestadig toenemend aantal ja-broers en corrupte vleiers. Wat die ontbijten van Bungkarno betreft, die waren lang niet altijd een gelegenheid waarbij de president ‘grote staatsaangelegenheden’, zoals Hiltermann schrijft, besprak in het bijzijn ‘van (o.a.) beeldschone medewerkstertjes’. Hiltermann gaf klakkeloos door wat kwade tongen hem hadden ingefluisterd, omdat hij zelf nooit aanwezig was geweest. Er werden afwisselend zeer ernstige gesprekken gevoerd, waar ik zelf een aantal malen aan heb deelgenomen, er werden ook grappen gemaakt, bijvoorbeeld door Emile van Konijnenburg. Mijn uitgever adviseerde me zelfs de moppen weg te laten, maar ik vond deze juist tekenend voor Konijn. Het was daarom relevante informatie om te vermelden.

Op een veiling bij Mak van Waay zijn schilderijen van Karel Appel tussen 1.900 en 6.000 gulden verkocht. Een Piet Mondriaan ging voor 8.000 gulden. Anton Heyboer verkocht voor 380 tot 800 gulden; een kleine Breitner 2.000 gulden en drie Jan Cremers, waaronder De flipstand, voor 420 gulden.

Herbert Matthews, die Fidel Castro al vele jaren kent en over hem in de New York Times berichtte - en die ik ook heb ontmoet en geïnterviewd - heeft gemeld dat de Cubaanse leider er zeker van is, dat de cia hem nog steeds wil vermoorden. Hij slaapt zelfs in kamers zonder vensters.

Ontmoette Bertie Hilverdink in Amsterdam. Hij werkt nu bij Elisabeth Arden in Parijs. Hij had bijvoorbeeld de hertogin van Windsor mogen verzorgen, die hem een boek schonk. Zijn affaire met Budd is voorbij. Hij heeft nu een Zweedse vriend.

24 december 1961

Lockheed heeft een nieuw wapen ontworpen, een supergevechtshelikopter, speciaal bestemd voor Vietnam. Het is de AH-56A Cheyenne, die 300 mijl per uur kan vliegen. Het heeft raketten aan boord en is tot de tanden bewapend. Waar die waanzinnige oorlog al niet goed voor is.

[p. 206]

De pianist Byron Janis heeft op het kasteel van graaf Paul de la Panouse het oorspronkelijke manuscript van Frederic Chopins Waltz in G Flat Major, Opus 10, nummer 1 gevonden. Het historische stuk kwam te voorschijn uit een doos waar ‘old clothes’ op stond. De muziek is rond 1833 geschreven.

Lang gesprek met mijn oude vriend John van Haagen in Rotterdam. ‘Jij was de eerste, die in staat was mij een reëel gevoel van schaamte te geven. Wanneer jij er voor zorgde, dat ik mij schaamde, was mijn eerste reactie je af te stoten. Wanneer ik jou vroeger belazerde, bijvoorbeeld door afspraken niet na te komen, bracht ik de moed niet op je de waarheid te zeggen. Ik wilde jouw reactie niet meemaken, niet zien en niet voelen. Vroeger als wij, je vrienden, rot tegen je deden, reageerde je altijd met dat wij “basically” okay waren. Maar daar neem je nu geen genoegen meer mee. Je gaat een nieuwe fase van je leven in. Toen onze vriendschap voor mij te zwaar ging wegen ben ik het huwelijk in gevlucht. Wat deed Erik met Helga? Loet met Tieneke? Wat doet Peter nu met Philip, door mee naar Thailand te gaan? Je zou een relatie moeten nastreven zonder eisen te stellen. Jij wilt volkomen waarheid, maar zolang de mens zichzelf belazert kan dat natuurlijk nooit. Voor Peter ga je niet alleen te diep, maar je stelt bijna onnatuurlijke eisen aan die eerlijkheid. Augustinus heeft gezegd: “God geef me mijn reinheid, maar nu nog niet.” Jij bent voor Peter, die 22 jaar is, onbereikbaar. Stelde je maar eisen. Jij dwingt je vrienden een onzichtbare ladder te bestijgen. Wij kunnen niet voelen waar de geestelijke sporten zitten. Dat gaat drie maanden, maar niet constant. Peter kan die totaliteit van vriendschap niet opbrengen. Ik stelde me zelf in veiligheid en trouwde met Greet om jou kwijt te zijn. Jij was de eerste vriend wiens kleren ik mocht dragen, maar toch was ik niet in staat mijzelf over te leveren. Wanneer je mij met mezelf confronteerde vlekte je mijn vijandigheid tegenover jou op. Wanneer ik mezelf als schoft zag, dan was je mijn tegenstander. Je vergeet dat je vrienden een eigen persoonlijkheid hebben. Zelf sta je als een toren in het leven. Je vrienden willen niet geleid worden en lopen weg. Jij overspoelt ons met liefde, je overvleugelt en verdrinkt onze eigen Ik. Je gaf Peter een eigen Ik. Dit nieuwe gevoel van eigenwaarde tilt nog zwaar voor hem. Er zitten nog teveel consequenties aan vast. Hij kan jouw waarde nog niet opbrengen. Hij schrikt er van. Hij vlucht er voor. Je hebt mij ook opgetild. Ik kreeg zelfvertrouwen. Voor ik jou kende, was ik alleen maar geslaagd als komediant. Door jou kreeg ik schone nagels en tafelmanieren. Jij gaf een versnelde opleiding die onuitwisbaar is.

[p. 207]

Jouw stempel staat op mijn leven. Jij geeft je vrienden een eigen waardegevoel, maar vergeleken bij jou voelen zij zich toch nog waardeloos. Wanneer ik rot deed tegenover jou, dan vond ik mezelf een rotkerel. Hoe dit te overwinnen? Door de factor tijd. Maar tijd maakt ook vele zaken onherroepelijk. Jij grijpt gewoon te hoog, tenminste wat betreft Erik, Peter, Loet en mij. Je wilt ons ook niet zien zoals we zijn. Zoals een vrouw onvermijdelijk eens in de maand menstrueert, zo moet je accepteren, dat een vent van tijd tot tijd andere uitlaten nodig heeft. Dit moet je bij voorbaat accepteren in je relaties met je vrienden. Welk sterk mens heeft niet de pest aan de persoon tegen wie hij oneerlijk was? Hoe meer jij mij een spiegel voorhield, hoe meer ik bang werd voor jou. Je zou ook kunnen zeggen, hoe meer je me eigenlijk dwong rot tegen je te doen. Nu pas kan ik me permitteren eerlijk tegen je te zijn, want ik heb niets meer te winnen of te verliezen. Peter wel. Die wil dat jij een goede mening over hem hebt. Dat hoort bij zijn nieuwe Ik. Een Ik dat hij van jou cadeau heeft gekregen. Maar wanneer je hem dan weer op een leugentje betrapt - wat zwakheid en helemaal geen leugentje is - dan ontneem je hem weer het beetje goud dat je hem zelf hebt helpen vinden. Je pikt altijd vrienden met een persoonlijkheid en je maakt ze tot je vrienden, want jij bent degene, die ze tot je vriend maakt.’

Ik reed John met zijn tweeling, Robbie en Rinnie naar Amsterdam. We liepen wat in de stad, maar alles herinnerde me aan Peter. Reed terug naar Huis ter Heide. Mam wilde me met kerstkransjes verwennen, maar dat bracht me juist tot tranen. Nam mam mee voor een autorit naar Woudenberg, omdat zij zo van die streek houdt. Ik kon geen woord door mijn keel krijgen. Het speet me zo voor haar.

Ik schrijf nu eigenlijk alles wat ik heb te zeggen in een dagboek voor Peter. Ook las ik On becoming a Person¹¹⁹ uit van Carl C. Rogers en prepareerde een uittreksel van enkele pagina's voor Peter. Rogers beschrijft hoe ook hij begon met praktisch werk met kinderen. ‘I found myself drawn to child guidance work, so that gradually, with very little painful re-adjustment, I shifted over into the field of child guidance, and began to think of myself as a clinical psychologist,’ schreef hij. Dit is precies de richting, die Peter in wil gaan. Ik wil alles ondernemen om Peter hierin te stimuleren.

Rogers schrijft: ‘My most fruitful period of work are the times when I have been able to get completely away from what others

119 Carl Rogers, On becoming a Person, Houghton Mifflin Company, Boston, 1961.

[p. 208]

think, from professional expectations and daily demands, and gain perspective on what I am doing. (...) I prize the privilege of being alone.’ Uit mijn hart gegrepen! Rogers: ‘In my relationships with persons I have found that it does not help, in the long run, to act as though I were something that I am not. I have not found it helpful or effective in my relationships with other people to try to maintain a facade: to act in one way on the surface when I am experiencing something quite different underneath why behave for some defensive reason on the surface level one way, while in reality my feelings run in a contrary direction?’

Rogers is voor mij een bron van vitaal belangrijke informatie, vooral nu. Lex Poslavsky zette mij op zijn spoor.¹²⁰ ‘I feel, I have become more adequate in letting myself be what I am. The curious paradox is, that when I accept myself as I am, then I change. We cannot change, we cannot move away from what we are, until we thoroughly accept what we are. Then change seems to come about almost unnoticed. (...) Another result, which seems to grow out of being myself, is that relationships then become real. Real relationships have an exciting way of being vital and meaningful. Real relationships tend to change rather than to remain static. (...) If I let myself really understand another person, that understanding might change me. But we all fear change. To enter thoroughly and completely and emphatically into another person's frame of reference is a very rare thing.’ Al deze passages en nog veel meer heb ik naar Peter in Thailand gezonden.

120 In 1972 zou ik een dag met Rogers doorbrengen in La Jolla, Californië voor mijn interviewboek over de Club van Rome.

25 december 1967

Koningin Juliana spreekt vanwege Kerstmis. De vrouw is een schat, maar ik vrees, dat zij bazelt. ‘Het gaat om ja of nee, om zijn of niet zijn,’ aldus hare majesteit. ‘Er is zoveel om voor te bestaan. Wie niet weet waar te beginnen - wel ga eenvoudigweg leven. Voor wie zelf actief deelneemt aan wat dan ook van al wat onze aandacht vraagt - onze hulp, ons enthousiasme is er mateloos veel te doen. Zo is ergens vlakbij altijd iets of iemand, die ons meetrekt in de grote kring van de mensengemeenschap. (...) Wie lijdt door onzekerheid zoekt naar vastheid maar vindt die nergens. Ik zou durven zeggen: gelukkig niet.’ Werkelijk, aan kerstredes van H.M. is geen touw vast te knopen. Dat niemand haar nu eens zegt er maar beter mee op

[p. 209]

te houden. Maar door de waanzin van de zogenaamde traditie, moet zij een kerstverhaal ophoesten als moeder des vaderlands.

26 december 1967

Sliep tot 11:30 uur, wat nog nooit gebeurt is. Newsweek vraagt: ‘Will of Steel?’ en wijdt een artikel aan Ho Chi Minh. Noord Vietnam ondergaat het meest geconcentreerde bombardement uit de menselijke historie, namelijk sinds februari 1965 werden 675.000 ton bommen boven het land door Amerikanen afgeworpen. Desondanks maken de 18 miljoen mensen in Ho Chi Minh-land een lange neus naar Washington, dat er allemaal niets van begrijpt. Noord-Vietnam heeft nu 8.000 luchtafweerstellingen opgesteld, ook geschikt voor sam-afweerraketten. Er worden steeds meer Amerikaanse toestellen uit de lucht geschoten. Hoe zal de geschiedenis over dit Amerikaanse gedrag in Azië oordelen, wanneer eenmaal maarschalk Ky en de andere marionetten van Washington van het toneel zijn verdwenen?

De nieuwe Indonesische ambassadeur in Nederland, generaal Taswin Natadiningrat, is gearriveerd. Hij zegt dat zijn land niet alleen kredieten nodig heeft, maar ‘ervaring en vakmanschap waar Nederlanders zo trots op zijn.’ In 1957 zaten er 44.000 Nederlanders met die ervaring en vakmanschap in Indonesië. Wij zeiden toen tegen Den Haag, draag Nieuw-Guinea over, of ga tenminste onderhandelen, want de Nederlandse expertise is nodig in dit ontwikkelingsland. Wij hebben de kennis en het vakmanschap. Verstier de band Nederland - Indonesië alsjeblieft niet al was het maar uit eerbied voor de voorvaderen, die in Indië iets groots verrichtten. Maar nee, Luns en consorten moesten alles eerst vernietigen vanwege de fictie Papoea's broeken aan te willen laten trekken en nu zitten we met de gebakken peren. Intussen zwermen Japanners en Amerikanen en anderen, die feitelijk in Indonesië niet thuis horen, naar binnen om Indonesië met behulp van handlanger-generaals verder leeg te plunderen.

Typisch Hollands wordt er nog altijd geredekaveld of Jan Cremer de literatuurprijs van Amsterdam wel of niet moet krijgen. Nu is besloten toch maar van wel. Het Algemeen Handelsblad belde Jan in New York op, die zei dat hij niet omkoopbaar was. Hij werkte aan Jan Cremer III en Made in USA tegelijk.

27 december 1967

Afschrijvingen voor medewerkerschap in New York van de gpd, het Friesch Dagblad (P. Wybenga) en van de vpro. Dispereert niet!

[p. 210]

Hans en Gonnie Nikkels aarzelen niet mij te waarschuwen voor Peter, die zij tout court ‘een hoerenjongen’ noemen. Ik had misschien op moeten staan en weg gaan, maar ze zijn aardig en ze weten niet waarover ze spreken. Ik had ze niet in vertrouwen moeten nemen over mijn gevoelens. Dit oordeel over Peter zegt meer over henzelf dan over Peter. Ontmoette Mora Henskens. Mijn vriendinnen Najwa Sarkis en Penny Hedinah schrijven lieve brieven, maar Peter staat voor mij centraal.

Voelde me zeer verwend om samen met John van Haagen en Erik van der Leeden in restaurant Canton in Rotterdam te eten. John noemt mij ‘een wolkenjager’. Ze leven helemaal mee in mijn gevecht hoe de emoties over Peter te hanteren. Ik moet hem laten beslissen of hij mee naar New York wil. Moet me veel meer terugtrekken, opdat hij niet nog meer naar Philip Nasta wegvlucht. Of, zoals Lex Poslavsky zei: ‘Why the urgency?’

Jim Garrison heeft in New Orleans gezegd dat Lyndon Johnson de waarheid over de moord op jfk voor het Amerikaanse volk verborgen houdt. Garrison is overtuigd dat lbj al vierentwintig uur na de moord in Dallas precies wist wat er was gebeurd. Op 17 september zijn de samenzweerders al bij elkaar geweest. De fbi liet die dag zelfs een intern telegram uitgaan dat op 22 november een aanslag op Kennedy zou worden gepleegd. J. Edgar Hoover had de waarschuwing persoonlijk in ontvangst genomen. Carel Enkelaar is het er mee eens, dat ik Garrison op korte termijn moet filmen. Ik zond hem dus reeds een telegram of 12 Januari a.s. in New Orleans zou schikken.

28 december 1967

Er schijnen zich bij de poorten van Soestdijk en Drakensteyn geregeld mensen te melden, die met de koningin of prinses Beatrix willen spreken. Er is weer in de tuin van het kasteeltje in Lage Vuurse een man gepakt, die op weg was naar Beatrix. Over geestelijke gestoordheid gesproken.

Gesprek met de heer Liao op de Chinese legatie. Hij vond dat ik in 1964 de kans gemist had naar China te gaan, toen de Amerikaanse overheid me bedreigde dat ik mijn emigratiestatus in de vs er door zou verliezen. Vreemd genoeg ben ik er niet rauwig om niet te zijn gegaan.¹²¹

Jan Haak van de gpd verzekert me dat er nog geen opvolger voor André Spoor in Washington is gevonden, die nu naar het Algemeen Handelsblad gaat. Hans Hoefnagels heeft gehoord dat

121 Ik ben er nu in 1990, nog niet rauwig om nooit aan China te zijn toegekomen. Je kunt nu eenmaal niet alles doen.

[p. 211]

er twee kandidaten uit eigen gpd-kring zijn. Dan maar niet.

Lang gesprek met mijn vriend fotograaf Leonard Freed. ‘Denk je dat Brigitte weet wat ik werkelijk denk? Iedereen buiten jezelf,’ meent hij, ‘is “outside world” including your wife!’ Een echtgenote is een compromissituatie, de persoon met wie je leeft, voor wie je zorgt, maar daarnaast zijn. Er andere behoeften. Leonard is bijvoorbeeld zeer bevriend met de beeldhouwer Tajiri. Die totale harmonie, zoals ik die zoek is onmogelijk: ‘You are reaching for the moon, Wim.’

Gerard Croiset zei het enkele dagen geleden nog anders: ‘Waarheidszoekers en waarheidszeggers zoeken zelfbevrediging, precies zoals onwaarheidszeggers bij het uitspreken van onwaarheid een emotie beleven. Leugenaars leven feitelijk aan de hand van de spanningen die onwaarheden scheppen. Wim, wanneer je van alles een bewijs zoekt, of waarheid zoekt, stapel je slechts het ene probleem bij het andere op. Het zal bovendien geen oplossingen brengen.’ Ik zou zonder waarheid, althans tegenover mezelf, of rondom mezelf, niet werkelijk kunnen leven. Totale waarheid is een fictie en alleen voor de Übermensch weggelegd. Maar wanneer ik iets tegen mijn moeder, of tegen Peter zeg, dan heeft dit toch enkel waarde wanneer ik probeer waarheid te spreken?

30 december 1967

Een brief van Peter uit Thailand. Tranen. ‘Na twee dagen overstelpt te zijn met indrukken, even tijd voor Wimmes. Hoe ben je? Ik begin me nu pas te realiseren wat er de laatste twee weken allemaal is gebeurd in een razendsnel en doodvermoeiend tempo,’ schreef hij.

Moet nu naar Frits van Eeden. Lange wandeling in de duinen en de wind gemaakt. Hij vond dat ik met twee benen op de grond diende te staan. ‘Je zou je hart over Peter niet uit storten wanneer je gevoel echt was,’ zei hij. Later met hem en zijn zus Inez in Katwijk gegeten.

Twee Amerikaanse Canberra-bommenwerpers hebben Zuid-Vietnamese soldaten gebombardeerd: vijf doden en 34 gewonden. Wat zeg je tegen de geliefde van de man, die hierbij om het leven kwam? Waarvoor verloor hij zijn leven?

Jim Garrison heeft opnieuw drie mannen als getuige opgeroepen. Twee waren cronies van Jack Ruby, die Oswald doodschoot. Eén van hen heet Loran Hall. Deze Hall was al in oktober 1963 in Dallas aangekomen en verliet de stad pas op de dag van de moord op jfk. Hall had eveneens cia-bindingen.

[p. 212]

In de cavalerie-eenheid van Koningin Elisabeth II is een schandaal uitgebroken, omdat drie soldaten van de Royal Horse Guards werden betrapt op homoseksuele contacten. Haal je de koekoek! Ze lopen dag in dag uit in rijbroeken en laarzen rond en zijn bovendien voortdurend met dieren bezig, zodat een nummer in het hooi van de koninklijke stallen toch onvermijdelijk wordt?

Mr. E.L.C. Schiff, ambassadeur in Jakarta - en mij dus wel bekend - publiceert een public relations-artikel ten behoeve van de generaals in Indonesië in het Algemeen Handelsblad. Het is feitelijk een commercial om meer materiële steun te werven voor de militairen die een coup pleegden en een bloedbad van één miljoen mensen aanrichtten. Hoe werkt het brein van Schiff? Ik ken hem vanuit Washington en in de vn als een brave vazal van Joseph Luns, die zich trouw inspande om vooral te voorkomen, dat Nieuw-Guinea naar Sukarno zou gaan. Wat ik ook nauwelijks te verstouwen vind is dat hij over het ‘parlement’ in Jakarta spreek alsof het te vergelijken zou zijn met een parlement in westerse democratische zin. Schiff verdoezelt opzettelijk het dictatoriale karakter van het regime Suharto. Maar goed, de man doet tenslotte precies, wat hij weet dat meneer Luns graag wil dat hij doet (of zegt). Fijne baan, hare majesteits ambassadeur in Indonesië!

Oudejaarsdag 1967

Maakte een rit met mam naar plekjes van vroeger. We reden naar Maarssen, waar zij werd geboren, toen haar vader bezig was de acf van de grond te krijgen. We passeerden ons vroegere huis Meerwijk. Zij vond dat de oude beuk op het grasveld voor de villa nu te groot was geworden. Later belde ik mejuffrouw Büringh Boekhoudt, mevrouw Röell - de moeder van Inez, dit jaar overleden - en Emile van Konijnenburg. Hij zei Bungkarno nu anderhalf jaar niet meer te hebben gezien. Hoe kan dat? Vorig jaar oktober waren we nog samen bij Bungkarno? Hij wilde verder liever niets over de telefoon zeggen. Hiltermann had hij niet gelezen. Belde Richard Thieuliette op in mijn flat in Kew Gardens.

Een oude dame speelt op televisie twee delen van een pianoconcert van Chopin. Zeer roerend.¹²²

Ik lees in Jung¹²³ dat een verkeerd geleide ontwikkeling van de psyche tot een psychische massaverwoesting leidt, zoals Hiros-

122 Jef en Iet Last zouden me aan haar voorstellen. Ze zou in mijn huis op mijn vleugel voor ons spelen.

123 C.G. Jung, Psychologische beschouwingen, L.J. Veen's Uitgeverij.

[p. 213]

jima. ‘Wanneer de ziel haar evenwicht verliest, verstoort zij niet alleen het evenwicht van de natuur, maar vernietigt zij ook haar eigen schepping.’ Hij wijst er vooral op dat Hirosjima op de eerste plaats een ‘psychische catastrofe’ is geweest. Zo is het natuurlijk ook.

The Overserver noemt Walt Rostow nu de meest felle havik in de lbj-regering. En dat zou hij ook best eens kunnen zijn. Ik zal nooit vergeten dat hij mij in 1961, toen als nationale veiligheidsadviseur van jfk op het Witte Huis verzekerde, dat de vs nooit één vierkante centimeter terrein in Azië aan het communisme zouden prijsgeven. Rostow heeft een idée fixe over het communistische gevaar in de wereld.¹²⁴

124 Zie ook Memoires 1961.

Nieuwjaarsdag 1968

Ging in tranen slapen en stond in tranen op.

Om 14:00 uur belde Gerard Croiset. Hij kende mijn stemming. ‘Je kunt een probleem pas oplossen door het op de tweede plaats te zetten en er afstand van te nemen,’ adviseerde hij. Maar Peter is voor mij niet secundair. Wandelde een uur in de sneeuw in de bossen van De Pan. Ging in Amsterdam naar de film De Samurai met Alain Delon. Schreef vele, vele pagina's, wat misschien ‘lucht’ geeft, maar geen oplossing.

2 januari 1968

Een tweede enveloppe van Peter uit Thailand. Hij kreeg mijn eerste brieven. Ze vertrekken nu uit Bangkok naar Pathya aan de zee. ‘Het klimaat stemt je niet zo tot diep nadenken. Er overvoelt je hier een loomheid, zodat je de hele dag slaperig bent. De Aziatische non-reflexieve atmosfeer doet je een eenling voelen in de massa. Denk veel aan je.’

Gevoelige brief van Richard. Antwoord in twee regels: ‘Je te crois. Je t'aime.’

Ging naar de sauna in Amsterdam. Kon en wilde niets.

3 januari 1968

Droomde van Inez Röell.

De Chicago Tribune heeft een rapport te pakken gekregen dat Jim Garrison in 1951 uit de militaire dienst werd ontslagen als ‘totally unfit for military duty because of mental problems.’ Je zou haast zeggen dat is een aanbeveling. Ze zullen niets nalaten om deze man verdacht te maken.

Maak me zorgen om mam. Zij begint meer er meer op haar

[p. 214]

moeder, grootmoeder Poslavsky te lijken. Mam zegt haar hele leven met anderen rekening te hebben moeten houden, en dat zij de jaren die haar nu resten met niemand meer rekening wil houden. Ze vroeg of ik al mijn boeken wilde weghalen uit de werkkamer van mijn vader, die ik eigenlijk min of meer heb overgenomen. Ik moest mijn spullen maar in de garage opslaan. Ik denk dat dit haar nieuwjaarsresolutie is, omdat zij vindt dat ik me met onzinnige zaken bezighoud, als affecties voor, eerst Richard en nu Peter. Haar houding brengt me nog verder van huis.

Later draaide zij weer bij, deed schone lakens op mijn bed en was lief. Het herinnerde me allemaal aan botsingen vroeger met mijn vader. Wanneer ik naar haar kijk, realiseer ik me altijd weer dat zij mijn moeder is. Dan ben ik diep vervuld van het feit dat zij tot de zeer weinige mensen behoort, die me eerlijk zal zeggen wat zij denkt. Het vreemde van mijn ‘making friends’ is, wat John van Haagen noemde: ‘Wij spreken ook waarheid tegen jou, of althans we benaderen die waarheid zo dicht als maar mogelijk.’ Richard noemde mij altijd een Brooklyn Mama.

4 januari 1968

Bracht een roos op het graf van mijn vader. Ik stond stil voor me uit te staren, in tranen.

Bracht Peters moeder een vergroting van de stemmige foto, die ik een paar weken geleden op een gracht van Peter maakte. Zij leek er blij mee.

5 januari 1968

Peter komt terug. Kon niet slapen. Bovendien zit een muis tussen de snaren van mams piano te donderen.

Time heeft Lyndon Johnson tot man van het jaar gebombardeerd. De man is per ongeluk president geworden en is waarschijnlijk een der grootste klootzakken, die ooit op het Witte Huis hebben gezeten. Met zijn napalm in Vietnamese sawa's! Trouwens, ik heb gelezen dat Dow Chemical, de multinational waar broer Theo nu voor werkt, die napalm vervaardigt, nota bene in het Zeeuwse Terneuzen. Johnsons populariteit is van meer dan 80 procent in 1964 gezakt tot beneden de 40 procent. Waarom moet die kerel Man van het Jaar zijn?

Vergadering bij de nts met Carel Enkelaar, Ben Klokman en Kees van Langeraad. Hagendorn schittert altijd weer door afwezigheid. Croiset heeft steeds gezegd dat mijn werk voor de nts in New York op het nippertje in orde zou komen. Dat is

[p. 215]

wat er nu gebeurt. Ik vang 18.000 gulden per jaar plus 3.800 gulden aan uitgaven voor vaste onkosten.

6 januari 1968

Frits van Eeden opent een tentoonstelling van zijn plastieken, schilderijen en tekeningen, maar ik wil naar Peter in Tilburg. 7 januari 1968

Het terugzien van Peter en mijn stemming zijn niet te beschrijven.

8 januari 1968

Gisteravond waren zijn laatste woorden: ‘Lieve Wim, welterusten’. We zoenden elkaar. Onvergetelijk.

Hij vroeg me dit al eens eerder: ‘Denk je dat je iemand in blinde woede zou kunnen vermoorden?’ Hoe komt hij er bij? Ik kan niet eens schieten.

Hij bracht een koperen kaarsenhouder uit Bangkok voor me mee. Emotionele dagen.

Carel Enkelaar gaf me een brief mee dat ik de nts in New York en Washington dc zou vertegenwoordigen.¹²⁵ Ik voelde in belangrijke mate dankbaarheid, ook jegens Gerard Croiset die zich steeds garant stelde voor dit contact.

125 Zie Bijlage 6 voor de tekst.