Memoires 1966-1967

[p. 238]

New York

15 februari 1967

Kew Gardens, New York

Het blijft zoveel gemakkelijker voor me om naar de thuiskant van de oceaan te vliegen. Een lied van Mendelssohn brengt me in tranen. Mijn gedachten zijn bij mijn ouders. Loet Kilian is nog in Nevada, op de vliegschool. Richard zit bij een ander. Er is niemand om me heen. Wel kwam Larrio naar me toe. Hij was lief en aanhankelijk.

De Amerikanen hebben de bombardementen op Noord-Vietnam hervat. Meneer Johnson heeft het publiek nota bene verzekerd dat hij geen andere keuze had. Verder is er een gigantische rel uitgebroken omdat is uitgelekt dat de cia een aantal internationale studentenorganisaties financierde, inbegrepen een vooraanstaande studentenorganisatie aan de Leidse universiteit. De World Journal Tribune publiceert een uiterst schofterige spotprent van Basset. Sukarno en een levensgrote aap zitten allebei op een boomtak met een half afgekloven banaan in hun hand. ‘I am president of Indonesia... What is your line?’

In een hoofdartikel meldt Frank Conniff dat het steeds duidelijker is waarom er Amerikaanse troepen in Vietnam strijden. De coup van 1965 was in overleg met Peking door Sukarno geïnitieerd teneinde Vietnam in de tang te nemen, met aan de ene zijde Indonesië en aan de andere kant de Chinese Volksrepubliek. Je moet het lef maar hebben.

In het vliegtuig naar Detroit ben ik aan het boek van de politicoloog Arend Lijphart begonnen, The Trauma of Decolonization. The Dutch and West New Guinea, uitgegeven door Yale University Press (1966). Mijn rol staat er vrij uitvoerig in vermeld. Ik vraag me echter af of ik in 1961 inderdaad opzettelijk de groep-Rijkens door de Bilderberggroep heb vervangen. Ik heb beide groepen met elkaar vereenzelvigd, misschien zelfs door elkaar gehaald uit nonchalance op basis van het feit dat zowel Rijkens als prins Bernhard deel uitmaakte van beide organisaties, dus wat deed het ertoe?

Lezing voor de Mott Adult Education Program in Flint, Michigan. Een vreemde groep: jonge mensen, oude mensen, stu-

[p. 239]

denten, advocaten, professoren, en zelfs de plaatselijke ultraconservatieve Birch Society was vertegenwoordigd.

16 februari 1967

Tot dusverre sneuvelden er 7345 Amerikanen in Vietnam. Het is misdadig. Bij de Mekongrivier werden vandaag door de Vietcong tien helikopters neergehaald.

Robert Kennedy heeft, terwijl ik in Huis ter Heide was, een zeer belangrijke rede over Vietnam gehouden. Hij wordt blijkbaar door de oppositie tegen de oorlog als de toekomstige president van Amerika beschouwd.

Gaf een interview voor het televisienieuws vanavond dat voornamelijk over Bungkarno en Indonesië ging. Vervolgens een lezing gegeven op de Flint Community High School.

Pravda heeft de partij in China opgeroepen om Mao Tse-tung van zijn troon te stoten. Wie had gedacht dit nog eens te beleven?

Bij thuiskomst liep ik tegen Jack Spolan aan, de huisbaas. Hij had een glaasje te veel op. ‘I used to hate you, but you are a good tenant’, zei hij, waarop hij mijn hoofd pakte en een dikke zoen op mijn voorhoofd plantte. Ik woon thans tien jaar in dit appartement.

17 februari 1967

Sprak met Santo over de toestand in Indonesië. Hij krijgt momenteel zelfs geen post. Hij maakt zich ernstige zorgen. Hij maakte me attent op een artikel van Horace Sutton in de Saturday Review van 4 februari, een stuk van tien pagina's dat de situatie in Indonesië ‘analyseert’, als gewoonlijk door Amerikaanse bril. Marshall Green is natuurlijk ‘the erudite, articulate, hardhitting American ambassador’, terwijl Green gewoon schaamteloos ‘de plaatselijke cia-chef’ is.

18 februari 1967

Bertie Hilverdink schrijft uit Athene.

Hij maakt het goed en is kennelijk herstellende van de operaties. Zag Mademoiselle met Jeanne Moreau, een akelig, gewelddadig verhaal met een lief Italiaans jongetje in de hoofdrol.

Ontmoette Willebrord Nieuwenhuis in de vn. Hij beklaagde zich over de concurrentie in de journalistiek. Hij en Person ondervonden bij de Voice of America dat ze werden achtergesteld bij Tak en Bolle. Ik zei tegen hem: ‘Er bestaat geen concurrentie tussen journalisten. Misschien bij de handel in citroe-

[p. 240]

nen, maar als journalist komt het erop aan wat je in je hoofd hebt zitten. Het is een gevecht om wiens mind het beste werkt, niet om wie het uitgekooktst is. In the end, mind will always win.’

Ik telefoneerde mam omdat zij nu zo alleen is. Ze was gisteren naar de Wibauts in Apeldoorn geweest. Het gaat goed met haar. Jim Garrison, de officier van justitie in New Orleans, schijnt nog meer arrestaties te willen verrichten in verband met de moord op jfk. Hij zegt dat Lee Harvey Oswald niet alleen opereerde. Interessant. Dat maakt de zaak veel gecompliceerder.

wqxr meldt dat generaal Suharto en zijn medewerkers een belangrijke ontmoeting met Bungkarno in Bogor hebben gehad. Zag bij Santo de nbc-documentaire over Indonesië, samengesteld door Ted Yates. ibm en Bayer sponsorden de uitzending. Dat is andere koek dan de 2500 gulden die ik van de nts heb gevangen. Treurig om kolonel Latief nu in een cel te zien. Volgens Yates werden 500.000 Indonesiërs en 40.000 Chinezen door het leger vermoord. Een professor op Bali vertelde dat pki’ ers zichzelf bij het leger hadden aangemeld, wetende dat zij met zwaarden zouden worden onthoofd. Noch Sukarno, noch Suharto verscheen in de nbc-documentaire, zoals in mijn twee films was gebeurd.

19 februari 1967

In een gesprek met New York Times Magazine verwijst ook Bertrand Russell naar de buitengewoon smerige rol van de cia overal in de wereld en de ‘insane paranoia’ van de Amerikanen jegens de communisten. ‘The cia draws up lists of popular leaders to be assassinated. It invades countries. In Argentina, American tanks smashed the civilian government of Arturo Frondizi. Brutal military putsches have been imposed on Ecuador, Bolivia, Guatemala and Honduras. The United Nations have become a tool of American aggression. In the Congo, mercenary troops acting for Belgian and American interests, have shamelessly killed. The dregs of American militarism have been used for this purpose. Right-wing generals, with us money, have taken control of Indonesia.’ Ik vrees dat lord Russell gelijk heeft. Bertrand Russell is er bovendien heilig van overtuigd dat de befaamde Warren-commissie een gigantisch complot is geweest om wat werkelijk in Dallas gebeurde voor het publiek verborgen te houden. Ook daar heeft hij duidelijk gelijk in.

[p. 241]

20 februari 1967

wqxr meldt dat Bungkarno de eisen van Suharto inwilligt en zal aftreden als regeringsleider, op voorwaarde dat hij staatshoofd zal blijven. Dan kan hij beter helemaal van het toneel verdwijnen. Waarom die voorwaarde?

Voerde in de vn besprekingen met Joan d'Arcy en Bedrich Grunzweig om na te gaan in hoeverre de nts van hun satelliet-faciliteiten gebruik zou kunnen maken. Het is duidelijk dat Carel Enkelaar uitstekende contacten heeft. Zond een memo aan Ben Klokman.

Luister naar Ondine van Ravel. Ik lig in bed en vraag me af hoe het leven in 's hemelsnaam in elkaar zit. Waarom is mijn vader van de ene op de andere dag verdwenen? Het is allemaal erg, erg droevig.

21 februari 1967

Droomde van mijn vader en de honden Keke en Koko. Ik sprak over ze tegen hem. Hij was om een of andere reden erg verdrietig. Hij zei een das nodig te hebben die bij zijn pyjamajasje zou passen. Dromen zijn volkomen onzinnig.

Loet Kilian belde uit Reno. Hij loopt financieel vast. Tieneke is opnieuw in verwachting. Hoe lost hij al die problemen op? Hij neemt te veel hooi op zijn vork.

Adam Malik heeft thans openlijk op Radio Jakarta gezegd dat het vaststaat dat president Sukarno zal worden berecht. De lamstraal beschuldigde Bungkarno opnieuw van medeplichtigheid aan de zogenaamde pki-coup van 30 september 1965. Journalisten hebben Bapak gevraagd of hij naar Tokio zou gaan, omdat Dewi een kind verwacht. ‘I plan to visit the moon. After all,’ zei de president, ‘this is the age of space exploration.’ Toen enkele journalisten bleven aandringen, aldus meldt US News World Report, zei de president: ‘Go to hell with your questions!’ Ik herken Bungkarno maar al te goed. Hij is niets veranderd. Hij verdomt het alleen om het spel van de coupgeneraals mee te spelen.

Ik schreef prinses Beatrix of het mogelijk was dat zij mejuffrouw Büringh Boekhoudt uitnodigde, omdat ik van haar had gehoord dat zij Claus zo graag nader wilde leren kennen.

Senator Russell B. Long van Louisiana zegt dat officier van justitie Jim Garrison inderdaad over nieuwe gegevens in de jfk-moord beschikt. Willebrord Nieuwenhuis is in ieder geval door Richard Schoonhoven naar New Orleans gezonden. Ik zal Carel Enkelaar bericht sturen.

[p. 242]

22 februari 1967

Krantenkoppen berichten dat Bungkarno ‘for the sake of the people, the nation and the state’ zijn presidentiële macht heeft overgedragen aan generaal Suharto. De uitvoerende macht ligt nu bij de generaal. Het is niet duidelijk of Bungkarno staatshoofd zal blijven.

David W. Ferrie, de freelance piloot die volgens Jim Garrison betrokken zou zijn geweest bij de moord op president Kennedy, is dood in zijn flat gevonden. De New York Post brengt het nieuws vanavond over de hele voorpagina in kapitale letters. Garrison begon zijn onderzoek in oktober vorig jaar. Ferrie werd ondervraagd. Deze omstandigheden zijn uitermate verdacht.

23 februari 1967

Op 10.45 uur zou een delegatie van Papoea's in de Overseas Press Club een verhaal afsteken. Ik was als enige journalist gekomen om te luisteren. Wat later arriveerde ook Mary Hornaday van de Christian Science Monitor. Aanwezig waren Nicolaas Jouwe, Herman Womsiwor, en nog twee leden van het anti-Jakarta Papoea Comité. Op het spreekgestoelte stond de slogan ‘One people, one soul’. Op de muur was de Papoea-vlag aangebracht met rood-witte strepen, of was het blauw? Via Mora Henskens wist ik Rozz Bennetts secretaresse, Nancy Blanchard, te bereiken. De delegatie zou om 14.45 uur door Alain Dangearde in het vn-gebouw worden ontvangen. Ik adviseerde hen om een nieuwe persconferentie te arrangeren, ditmaal in het gebouw van de Carnegie Foundation. Ik regelde dit voor volgende week donderdag om 15.00 uur. ‘U bent een engel’, zei Jouwe. ‘We zijn nu zwak en hebben hulp nodig.’ De president van unca, de correspondent van de Press Trust of India, zou de persconferentie bekendmaken.

Intussen werd ik aangesproken door de manager van het Tudor Hotel, waar de Papoea's logeerden. Hij vroeg me er bij Jouwe op aan te dringen te stoppen met 's avonds en 's nachts vrouwen op de gangen en de trappen tussen de etages lastig te vallen en na te lopen. Hij sprak het vrouwelijk schoon in het hotel op ongegeneerde wijze aan met geile praatjes. Ik sprak er met Jouwe over. Hij antwoordde dat hij een vrouw en twee kinderen had en dat een derde kind op komst was.

In New Orleans heeft de patholoog-anatoom dr. Ronald Welsh bekendgemaakt dat David Ferrie een natuurlijke en geen gewelddadige dood was gestorven. Het was geen zelfmoord. Het blijft natuurlijk verdacht.

[p. 243]

Vincent Monnikendam schrijft dat Aad van den Heuvel en Ed van Westerlo prachtige beelden uit Jakarta hadden uitgezonden, maar dat de inhoud van hun reportage ‘journalistiek gesproken beneden nul’ was geweest. Ze hadden alleen in een meute journalisten dicht bij Sukarno kunnen komen en ‘hun vragen werden of niet of nauwelijks, of retorisch beantwoord.’¹⁵³

Al Brust, mijn Sing-Sing-vriend, kwam weer eens langs, ditmaal met zijn jongere broertje Johnny (17), die hij traint ‘to suck cock’. Hij liet een opstel over leren en ‘A letter to a younger brother’ bij me achter.

153 En van de 45 minuten, die ik met Sukarno had gefilmd werden 40 minuten door mijn nts concurrentie weggegooid, en van 30 minuten Suharto (de eerste tv ontmoeting in zijn leven) werden 22 minuten weggesmeten.

24 februari 1967

In zijn luchtpost denkt Erik denkt hardop na over wel of niet naar mij toe komen in Kew Gardens. Hij komt dan natuurlijk met Helga. Hij is hierover nog steeds in verwarring.

Gevoelige brief van Jonathan. Gelukkig zet het contact zich toch voort. Hijstudeert rustig verder en ervaart veel voldoening van zijn cello.

Theo's bedrijf, Dow Chemical, vervaardigt de napalm die in Vietnam wordt gebruikt.

25 februari 1967

Heb Jan Cremer weer eens ontmoet. Hij heeft als ‘hoofdredacteur’ een Jan Cremer Krant van acht pagina's uitgegeven. Hoe krijgt hij zoiets voor elkaar? Zijn boek Ik Jan Cremer is nu opgenomen in ondergrondse pamfletten die pornografie aan de man moeten brengen. ‘Jan Cremer is a bedroom word!’ zegt de brochure. ‘An unprecedented breakthrough in avantgarde erotica.’ Het zal best zo zijn. Ik ben erin begonnen maar kon niet de energie opbrengen de tekst te lezen. Een brief die Gerard van het Reve op 4 januari 1967 aan Jan schreef - en die in de nieuwe krant in fotokopie wordt gereproduceerd - begint als volgt: ‘Fijn Geil Wreed Mandier, Meedogenloos Beest met je mooie onweerstaanbare smoel en je stoere genadeloze benen: ik ben erg blij dat je nieuwe boek is verschenen en zo goed wordt ontvangen...’ Ik zal wel nooit ‘literatuur’ schrijven à la Cremer en Reve, zodat wanneer ik later een boek publiceer, het niet op scholen zal worden aanbevolen. Ik vind de brief van Reve geklets in de ruimte. Misschien komt hij wel klaar van zo'n zin.

[p. 244]

Jan gaat Made in USA schrijven. Jane Mansfield had hem willen meenemen naar Vietnam. Hij blijft dromen.

Ook dr. Martin Luther King heeft nu aangedrongen op het vertrek van Amerikaanse militairen uit Vietnam.

26 februari 1967

Larrio, mijn Indonesische vriend, kwam gisteravond naar Kew Gardens. We sliepen goddelijk samen. Hoeveel mensen worden door de juiste toer in bed bij elkaar gehouden? Dus wanneer de combinatie tussen twee mensen fysiek maar klikt, krijg je er dan ooit genoeg van? We hebben veel plezier. Larrio is zo warm, natuurlijk, en lovable in making love. Op het hoogtepunt zei hij: ‘And I did not want to ejaculate, I hate to come...’

Ontmoette Nicolaas Jouwe en Ben Tanggahma in het Tudor Hotel voor een gesprek van twee uur. Ze gaven me een document van vier pagina's dat ze aan de secretaris-generaal van de vn hadden gericht. Het was mede ondertekend door Herman Womsiwor, Filemon Jufuway, Jeremias Manusaway, Ben Tanggahma, Daniel Hanasbey, Jacob Parare, Vitalis Katua, Cornelis Joku, Said Kinder en Walter Lapon. Er stond boven: ‘most urgent appeal’ en het bevatte een jeremiade tegen Indonesië. ‘Wij hebben groot respect voor Sukarno,’ aldus Jouwe, ‘en bewondering voor de Indonesische leiders. Onze activiteiten zijn niet tegen Indonesië gericht. Indonesië is meer een hinderlijke factor, vandaar die botsing met de autoriteiten in Jakarta. Als er één volk is dat ons kan helpen vrij te zijn, is het juist Indonesië. Zij moeten ons helpen. Indonesiërs zeggen het kolonialisme en imperialisme te haten. Maar wat zij nu in Irian doen is veel erger. Sukarno heeft nooit mensen laten vermoorden. Generaal Suharto heeft alle oppositie laten neerknallen, tot honderdduizenden toe. Ook in Irian hebben fusillades plaatsgehad tegen onze mensen. Van onze 800.000 mensen willen acht op de tien zich vrijmaken van Indonesië. We hebben geen historische binding met Jakarta, anders dan via het Nederlandse kolonialisme. Na Groenland is Nieuw-Guinea, met vijf miljoen inwoners, het grootste eiland ter wereld. Wanneer Indonesië oostelijk Nieuw-Guinea zou inpikken, zou ik morgen naar Jakarta gaan, want dan zijn we eindelijk herenigd.’

Aan het einde van het gesprek vroeg Jouwe of ik misschien nog iets voor de Papoea-zaak zou kunnen missen, al was het maar vijf gulden.

In de flat van Santo werd een bijeenkomst van studenten gehouden. Richard verwelkomde me toen ik kwam. Hij gaf me een zoen op mijn mond, wat me verwarmde.

[p. 245]

Het werd een trieste avond voor mij. Vrijwel unaniem achtte men Bungkarno nu schuldig aan de zogenaamde pki-coup. Hij diende van het toneel te verdwijnen. In Peking zou de lijst van vermoorde generaals zijn gepubliceerd nog voor zij waren gedood. Ik voerde aan dat ik al sinds 1961 wist welke generaals Sukarno wilden afzetten onder aanvoering van Nasution, omdat zij dit zelf wijd en zijd verkondigden, dus dat aangenomen kon worden dat men behalve in Washington ook in Moskou en Peking donders goed wist wat zich in Jakarta tussen de wettige regering en mogelijke coupmilitairen afspeelde. Maar hoe kon het ook anders? De hersens van deze studenten lagen tenslotte al enkele jaren onder een bombardement van anti-Sukarno-propaganda in de Amerikaanse pers. Er viel niet meer over te discussiëren. Zij wisten alles al. Een Indonesische studenten-leider in de vs vroeg me: ‘Tell me, what did Sukarno do for Indonesia in these twenty years?’ Ik moet hem verdwaasd hebben aangekeken. Ik kon mijn oren niet geloven. Wat zijn mensen toch onwetend en kort van memorie. Steeds weer kwam het gesprek terug op de financiële manipulaties en corruptie in het land, ‘ten koste van het volk’. Ook Sukarno's beruchte vrouwen pekara's waren natuurlijk troef. Het was toch heel gewoon dat Nasution contacten met de cia had onderhouden; dat deden alle chefs van staven in de wereld. Dat dit geen antwoord was op mijn tegenwerping dat Nasutions afgezant al sedert 1961 van de daken had geschreeuwd dat hij zijn baas Sukarno zou afzetten, dat ontging deze jonge Indonesische heren. Kwam volkomen gedegouteerd thuis en probeerde met een plaat van Rachmaninov mijn humeur terug te krijgen.

27 februari 1967

Vanuit Genève becommentarieerde C.L. Sulzberger, de fameuze Times-commentator, de gebeurtenissen in Indonesië. Hij vermeldde de honderdduizenden ‘geslachte’ Indonesiërs als gevolg van Suharto's heksenjacht, en stelde het voor alsof Suharto, de sultan en Malik achter de schermen nog steeds worden gedekt en het vertrouwen genieten van ‘de hoogste militair in rang in het land, generaal Nasution.’ De arme Sulzberger zit nog op de cia-lijn dat Nasution de zaak had moeten overnemen, maar dat is typisch Amerikaans ‘wishful thinking’. Het blijft onwaarschijnlijk dat een Sumatraan ooit in Jakarta op de bok komt te zitten, althans voorlopig. Sulzberger heeft de klok horen luiden maar begrijpt niets van Indonesië. In oktober vorig jaar zag ik al aankomen dat de verhouding

[p. 246]

tussen Suharto en Nasution op zijn minst koel was, of niet bestond. De kolom van Sulzberger was dan ook onzin.¹⁵⁴

Toch releveerde hij één detail over de Bung dat me stil maakte. Hij schreef: ‘Eagles are of special interest to Sukarno. As a youngster, Sukarno owned a shotgun and once shot an imperial bird. A friend cruelly cut the wings from it as they still flapped, and Sukarno recalled: “I can never forget the look in that eagle's eyes”.’ Ik ken dat gevoel, ik ken die ervaring als mijn eigen belevenis. Bungkarno voelde dat sterven van die arend tot in het merg van zijn botten. Ik deel dat gevoel. Zou Suharto er wel eens bij zijn geweest wanneer zijn soldaten hoofden afhakten van zogenaamde communisten, en dan bij duizenden tegelijk? Bungkarno blijft mijn vriend, dat staat vast, ook al lijkt hij nu onder te gaan.

De Amerikaanse luchtmacht is begonnen met het afwerpen van mijnen in de rivieren van Noord-Vietnam. Kruisers en torpedobootjagers hebben Vietcong-aanvoerlijnen vanuit zee bestookt. Ook beginnen de Amerikanen zich te beklagen over de aanwezigheid van Vietcong-militairen aan de Cambodjaanse kant van de grens.

Nocturne van Chopin. Moves me deeply. Denk veel over mams alleenzijn. Ik droomde van mijn vader. Ik zag hem, zoals ik dat van hem kende, trekkend aan een sigaar. Zal Theo nu in de bungalow in Huis ter Heide gaan wonen? Ik hoop het. Dan kan ik langer in Amerika blijver om geld te verdienen. Dat is de enige reden, want ik ben liever in Huis ter Heide.

Chopin klinkt als affectie en liefde. Dan dwarrelt ook altijd juffrouw Boekhoudt door mijn hoofd. Het zal triest zijn wanneer zij niet meer leven.

154 The New York Times, 26 februari 1967.

28 februari 1967

Jan Cremer belde. Hij schijnt op een berg aanmaningen van niet betaalde rekeningen te zitten. Hij wil de travellerscheques die hij nog heeft, in een bankkluis opbergen, en vroeg zich af of ze in beslag zouden kunnen worden genomen.

Droomde van Frits. Hij was zongebruind. Toen ik Richard gisteren zoende en zei dat ik altijd van hem zou blijven houden, antwoordde hij met ‘Sssttt!’

Vertrek naar Chicago. American Airlines. Ik ontving een lieve brief van Richards moeder uit St. Dizier, bij Nancy.

Het vliegveld van Chicago wemelde van militairen op weg naar Vietnam, vooral tientallen para's, meestal negers. Ze zien

[p. 247]

er dikwijls sexy en aantrekkelijk uit. Ze dragen hun uniform met meer zorg dan blanken, of zijn het hun lichamen, die dikwijls beter in elkaar zitten? Negers dragen ook rijen onderscheidingen, bijvoorbeeld om te tonen dat ze uitstekende schutters zijn. Ze willen zich natuurlijk bewijzen tegenover de racistische Amerikaanse samenleving.

Het kabaal over de illegale activiteiten van de cia in vrijwel alle sectoren van binnen- en buitenlandse organisaties, politiek en maatschappelijk, neemt dagelijks in hevigheid toe. Er zou een boek over te schrijven zijn. Zelfs de New York Times schrijft dat door de cia-infiltraties ‘the integrity of all overseas activities by American student, scientific, labor and church organizations has been put under a cloud by the impossibility of determining what the outer limits of cia penetration are.’ Ook is uitgebreid in het nieuws gekomen hoe de cia stakingen op touw zette in het buurland van Suriname, om de regering van Cheddi Jagan omver te werpen. Jagan heeft mij al jaren geleden op die activiteiten gewezen. De smeerlapperij komt altijd pas jaren later uit. Wanneer zullen de cia-machinaties in Indonesië boven tafel komen?

1 maart 1967

Des Moines, Iowa

Na een kamer in de ymca te hebben genomen, wandelde ik in de stad. Hier wordt in auto's getippeld en op gigantische schaal, jongens, twee en drie, en meisjes, twee en drie, en je verbaast je over het aantal dure Corvettes en sportauto's waar meestal achttien- of twintigjarigen in rondtuffen. Mustangs, mg's, ze hebben alles wat ze willen. Ik werd door vier jongens in een witte Mustang opgepikt. Ze noemden zichzelf de ‘town lady's’. Een van hen zei: ‘You whore, leave that man to me, you are married.’

‘I am not, Miss Martin, I am divorced now’, was het antwoord.

Ik zat met twee van hen achterin, surprised and disgusted. De jongen naast me legde zijn gebleekte kop op mijn schouder. Ik had echter eerder een blonde jongen gezien in een rode convertible. Ik zag hem later weer. Don, misschien maar twintig jaar, was naar zijn flat gegaan, maar kon niet slapen en was alsnog een gaybar binnengestapt. We gingen naar zijn huis. Hij was bloemist. Hij beschikte over vier kamers. Er waren twee boeken in zijn kamer, een over bloemen en Etiquette van Emy van der Bitts. Zijn moeder wilde dat hij een psychiater raadpleegde, wat dan nu voor 25 dollar per uur gebeurde. Maar in

[p. 248]

werkelijkheid zocht hij een manlijke echtgenoot van 25 jaar of ouder.

Om 13.30 uur sprak ik voor de Des Moines Woman's Club in het auditorium van Hoyt Sherman Place. Ik vlieg via Denver naar San Franscisco. Stop niet om Jonathan Raymond in Boulder te bezoeken, want dit is nu eenmaal zijn wens, geen contact.

Ik lees, zoals altijd in vliegtuigen. Walt Rostow heeft in Chicago gezegd dat de Sovjet-Unie ‘mellows’ en de weg van het communisme aan het convergeren is. Hij zag het einde komen aan een lange lijn van ‘romantische revolutionairen’, die in 1789 was begonnen. De Chicago Tribune fulmineert natuurlijk tegen Rostow. Ik begrijp ook niet goed wat Rostow bedoelt. In het Sunday Magazine van de Times lees ik het volgende: ‘In the words of an anthropologist, the Philippines is an anarchy of families. To be convicted of a crime in that country is almost to be convicted of lack of influence.’ President Ferdinand Marcos werd in 1938 gearresteerd op beschuldiging van doodslag. Hij was toen 21 jaar. In de Tweede Wereldoorlog werd hij de meest gedecoreerde militair in het land. Hij speelt golf op zijn eigen privé-baan. First lady Imelda Marcos was eens Miss Manilla. Is Marcos ook een romantische revolutionair?

De Amerikaanse weekbladen publiceren een ware litanie over Bungkarno's tekortkomingen en wangedrag, in hun ogen althans. Time schrijft: ‘Now he is going: Now he isn't’. De gevechten tussen de militairen en de president worden als ‘een wajangspel’ beschreven. Sukarno zou tegen een van zijn trouwste generaals, Supardjo, hebben gezegd: ‘Beware, if you fail I will cut your throat.’ Bapak zou ermee hebben bedoeld dat hij Supardjo een kopje kleiner zou laten maken indien hij zou falen in het uitvoeren van de communistische coup van 1965, wat geen pki-coup was. De US News World Report maakt het nog bonter, maar is ook nog rechtser en nog meer cia-georiënteerd. Sukarno zou bijvoorbeeld zeven miljoen dollar uit de staatskas hebben ontvreemd, wat de allergrootste onzin is. Hij zou Indonesië de afgelopen achttien jaar (ze zullen twintig hebben bedoeld) hebben geregeerd aan de hand van persoonlijke grillen en willekeur. Je vraagt je af hoe ze het durven te schrijven. Laat maar, het slaat toch nergens op. Het is intussen wel de input die miljoenen Amerikanen en in Amerika studerende Indonesiërs onder ogen krijgen.

Bruno Bettelhem doceert psychiatrie, psychologie en opvoeding aan de universiteit van Chicago. In Look pleit hij ervoor dat kinderen geconfronteerd worden met de problemen van

[p. 249]

geweld, opdat zij kunnen leren dit vraagstuk te hanteren. Homerus stelde al dat geweld het centrale probleem was in een wereld welke ernaar streefde haar beschaving te ontwikkelen. Bettelheim verwijst naar Freud, die geweld als een onuitwisbaar deel van de menselijke natuur bestempelde. Freud: ‘The fateful question for the human species seems to me to be whether and to what extent they will succeed in mastering the disturbance of their communal life by the human instinct of aggression and self-destruction.’

Professor Bettelheim stelt de vraag: ‘What outlets for the human instinct of violence do we provide?’ Generaal Suharto en de zijnen weten waarschijnlijk niet dat Freud bestaat. In hun dolle razernij hebben heel wat Indonesische militairen hun diepste instincten kunnen botvieren zonder dat iemand ze een spiegel heeft voorgehouden.

Sir Julian Huxley schrijft in Playboy opvallend interessant over ‘The Crisis in Man's Destiny’. Huxley: ‘Man is a highly peculiar organism. He is a single joint body-mind, not a body plus a seperate mind or soul, but with a mind on top, no longer subordinate to body, as in animals.’ Hij citeert Konrad Lorenz, die de term ‘pseudo species’ bedacht om aan te geven dat de mensheid zich in elkaar beconcurrerende, afzonderlijke psychosociale organisaties had verdeeld, zoals naties, volkeren, religies en wat dies meer zij. Huxley: ‘Clearly, our first aim must be to demote these pseudo species and recognize the unity of the real species Homo sapiens - in other words, the oneness of mankind. And, pari passu with that, to construct more effective organs of his unity, in the shape of really effective international or preferable supranational institutions.’ Huxley pleit voor ‘denken, handelen en plannen maken’ voor de mensheid in zijn totaliteit. De man heeft meer dan gelijk. Maar hoe dit nobele doel te bereiken?

Jim Garrison in New Orleans heeft weer iemand opgeroepen om verhoord te worden in verband met de moord op jfk, een zekere James Lewallen.

Voor me zit een jonge marinier, kennelijk op weg naar Vietnam. Zijn huid is strak en mooi. Zijn gezicht jong en als dat van een puppy. Hij zit stil voor zich uit te staren. Ik zou hem willen troosten, zijn hoofd in mijn handen willen nemen en een zoen geven. Arme jongen. Totale verkwisting. En toch zei ik vanmiddag, in antwoord op een vraag uit het publiek: ‘Óf we voeren oorlog in Vietnam, óf we gaan er weg. Wat nu gebeurt is half werk.’ Een dame stond op en zei: ‘Amen!’

[p. 250]

2 maart 1967

San Francisco

Bij aankomst in Californië zag ik meteen een kop over de hele voorpagina van de San Francisco Examiner: ‘jfk murder plot arrest’. Jim Garrison heeft de directeur van de New Orleans International Trade Mart, Clay Shaw, laten arresteren in verband met de moord in Dallas. Er schijnt een link te bestaan tussen Lee Harvey Oswald, David Ferrie, en meneer Shaw. Er lijkt beweging in het mysterie-jfk te komen.

Ik ben gisteravond meteen naar het badhuis in Turk Street gegaan om daar de nacht door te brengen. Business was booming. Het wemelde van de kerels. Ik eindige met een krullenbol, Italiaans type met sprankelend witte tanden, zachte huid, heerlijk. Om 09.00 uur was ik, gedoucht en geschoren, gereed om naar 601 California te gaan voor een ontmoeting met de consul-generaal J.A. van Houten, voormalig persattaché in Washington. Het werd een prettig bezoekje. ‘De koffie staat klaar’, zei hij hartelijk. Er zijn soms witte raven in de buitenlandse dienst, we spraken anderhalf uur. Hij vond Ronald Reagan ‘a man to watch’. Hij gelooft niet dat de klm op dit moment moeite moet doen voor landingsrechten in Los Angeles. Hij zag hoe de bankiersfirma's hun activiteiten van de oostkust van de vs naar de westkust verlegden en hij voorspelde gouden tijden voor de westkust, de blik gericht op Azië. Hij voorzag een onbeperkte expansie in de richting van Japan, China, Indonesië, Zuid-Korea en andere gebieden in de Pacific. Dit zou Californië in de toekomst wel eens tot de belangrijkste staat in de unie kunnen maken. We spraken in extenso over de kwestie-Verrips. Hij had tenslotte de manipulaties van Verrips, diens ontmoetingen met ambassadeur Van Roijen, Robert Kennedy et cetera, beroepshalve in Washington gevolgd.¹⁵⁵

Een aantal uren in het park tegenover het St. Francis Hotel in de zon gezeten. Er loopt hier heel wat rond. Veel provo's, lange haren, laarzen, soms ongewassen en vies. Maar het ziet er allemaal sexy uit.

Sir Julian Huxley houdt me nog bezig. Hij zegt in Playboy dat de geest het belangrijkste instrument van de mens is. Daarom is het belangrijk dat we onze ‘mental and psychological organization’ snel verbeteren. ‘Man's primitive fantasy thinking’, schreef hij verder, ‘is always projecting his own ideas, his own

155 Maar waarom deden Paul Rijkens, ambassadeur Van Roijen, Van Konijnenburg, en al die anderen, die Verrips hadden gekend, nooit hun mond open? In ieder geval bleken opnieuw veel van Verrips' verhalen te kloppen (ook al deed Hofland de zaak af met ‘alles gelogen’).

[p. 251]

guilt and his own secret wishes onto someone or something else. Man's unconscious cunning is always inverting justifications for his own passions - supernatural justifications for his own passions - like shifting the blame for his actions onto God, or moral justifications like ascribing his wickedness to his enemies or proclaiming his own group as divinely inspired or chosen.’ Hij geeft ook een beschrijving van ‘reality thinking’. Huxleys these boeit me.

Robert Kennedy heeft een belangrijke rede gehouden, waarin hij opnieuw de regering heeft gevraagd de bombardementen op Noord-Vietnam stop te zetten. In de Senaat stelde de senator uit New York dat men in drie fasen zou moeten testen of Ho Chi Minh de oorlog wil beëindigen of niet: ‘1, aankondigen dat we binnen één week antwoord willen hebben op de vraag of hij bereid is te onderhandelen; 2, beginnen met te praten, dan zou de escalatie van het conflict onder internationaal toezicht kunnen worden stopgezet; en 3, terwijl aan een regeling zou worden gewerkt, zouden beide partijen hun strijdkrachten door een internationale politiemacht kunnen laten vervangen, waarna alle partijen in Zuid-Vietnam, ook de communisten, aan een verkiezing zouden kunnen deelnemen.’ Het klinkt wat utopisch allemaal, maar omdat rfk een vooraanstaande democratische senator is, moeten zijn voorstellen voor Lyndon Johnson en de zijnen een vervelende en ondermijnende aangelegenheid zijn. Minister van Buitenlandse Zaken Dean Rusk antwoordde dan ook meteen dat eerdere pogingen om Hanoi naar de conferentietafel te lokken, reeds allemaal waren mislukt.

Alfred Friendly meldt in de Times dat in Jakarta de portretten van Bungkarno al van de muren in kantoren en ministeries verdwijnen. Triest, maar onvermijdelijk. Ik had alleen nooit gedacht dat het op deze wijze zou gebeuren.

Werd afgehaald door de heren en dames van het Palo Alto Podium, waar ik morgen om 10.30 uur moet spreken. We dineerden met acht personen in l'Ommelette. De conversatie was hopeloos.

3 maart 1967

Drew Pearson komt in zijn column met het verhaal dat Fidel Castro, nadat de cia hem enkele malen probeerde te vermoorden, een tegencomplot organiseerde om Kennedy te laten doodschieten. Robert Kennedy was behalve minister van Justitie die dagen ook belast met de leiding van de cia. Bobby zou zich dus schuldig hebben gevoeld dat hij mogelijk de dood van

[p. 252]

zijn broer op zijn geweten had. Daarom zou hij erover zwijgen. Er zijn bovendien persberichten dat Pascual Gongora, een Cubaan, de fbi op 19 november 1963, dus drie dagen voor de moord in Dallas, meedeelde dat president Kennedy zou worden vermoord. Gongora informeerde de fbi dat Fidel Castro verscheidene moordteams naar Amerika had gezonden. Een verdachter bron is nauwelijks denkbaar.

Earl Warren, de opperrechter van de vs naar wie het fameuze commissierapport is genoemd, heeft op een persconferentie gezegd dat hij over geen enkel feit beschikte waardoor hij zijn mening zou kunnen wijzigen dat Oswald jfk heeft vermoord. Hij weigerde overigens iets over het onderzoek van Jim Garrison te zeggen, omdat hij niet over voldoende informatie beschikte. Je vraagt je af of zo'n man zijn eigen praatjes werkelijk gelooft. Intussen heeft Jim Garrison opnieuw iemand laten oppikken om te worden verhoord, namelijk Dante Marachini (42). Merriman Smith, de Pulitzer Prize-winnaar en journalist van de United Press, schrijft in de San Francisco Examiner dat Garrisons samenzweringstheorie over Dallas op wankele bewijzen rust. We zullen zien. Garrison interesseert me.

4 maart 1967

Begon de dag met mam te schrijven. Na de lezing heb ik gisteren twee kaarsen gebrand in de kerk van St. Thomas Aquinas. Er was gelukkig niemand anders aanwezig.

Gistermiddag ontmoette ik professor Dan Lev in Berkeley, een Indonesiëspecialist. Hij sprak zowel Nederlands als Indonesisch. Hij was zelfs van de Worms en Ibnu Sutowo-affaire op de hoogte. Hij kende al mijn Spiegel-publicaties. Hij had onlangs nog een lange brief gekregen van Oom Sartono, de oud-voorzitter van het parlement. Hij was uitstekend van de zaken in Jakarta op de hoogte. Hij wilde vooral mijn indrukken over generaal Suharto weten. De zaak-Werner Verrips bleek echter een totaal hiaat in zijn kennis, en dat verwonderde me in hoge mate. Zowel Ujeng Suwargana als de vermoorde generaal Harjono had Verrips tegenover hem wel genoemd en geëtiketteerd als ‘een internationale agent’.

Er volgde een ontmoeting met acht van zijn studenten en ook Arend Lijphart was hierbij aanwezig, evenals twee Indonesiërs, een indo en een meisje. Ik sprak twee uur over mijn jongste ervaringen in Jakarta. Er werden uitstekende vragen gesteld. Het Indonesische meisje dacht dat ik door Sukarno's charme was ‘overmeesterd’. Lijphart nam me na afloop mee en ik ontmoette zijn vrouw Eva, een blonde Zweedse, en zijn twee

[p. 253]

prachtige kinderen, een jongen en een meisje, beiden hoogblond. Ze wonen prachtig, op een heuvel. Ik bleef dineren.

De nacht bracht ik opnieuw door in het badhuis in Turk Street. Een neger wilde geneukt worden. Dat heb ik niet gedaan. Dr. Frederick Stern is op dit moment buiten bereik voor een anti-druiperprik. Er liepen werkelijk zalige stukken rond. Het verbaast me soms hoe gefrustreerd de mooiste jongens zijn en hoe lang het allemaal duurt voor er iets gebeurt. In de televisiekamer zijn meestal gangbangs aan de gang, waar vijf of zes jongens met elkaar seks bedrijven, aan elkaar plukken, zuigen en rotzooien. Het is hoogst opwindend, eigenlijk. De verlichting is perfect. Je ziet eigenlijk alleen contouren en glanzende, zwetende lichamen. Soms kruisen je ogen blikken die vol verlangen kijken. Er was één jongen met een absoluut sensationeel lijf. Frits zou hem onmiddellijk in de wacht hebben gesleept, maar hij had akelige, sprieterige benen. Er was een indo, maar als Martin, meer Javaans dan belanda. Hij kreeg een aantrekkelijke jongen te pakken. Omdat ze alleen maar lockers hadden kunnen krijgen, bood ik hen mijn kamer aan om samen een nummer te maken.

5 maart 1967

Nam gistermiddag een treintje naar Palo Alto en logeerde bij mijn vrienden Bill en Marjorie Kellogg. Marjorie vertelde dat omdat ik indertijd een lezing voor het Palo Alto Podium had gehouden met een open gulp, men nu in de bylaws van de club had geschreven dat de persoon die voor de lezing verantwoordelijk was, altijd zou nagaan of de broek van de spreker gesloten was. Het is buitengewoon plezierig weer bij hen te zijn. We spraken tot zeer laat. Ik droomde van Loet en Frits.

Met voldoening maken de Amerikanen in Saigon bekend de afgelopen week 2332 Aziaten in Vietnam te hebben gedood. Er kwamen ‘maar’ 163 Amerikanen om het leven in zeven dagen en er raakten er 919 gewond.

Louis Harris heeft geconstateerd dat zeventig procent van de Amerikanen nog steeds denkt dat Oswald jfk doodschoot. Ik denk dat men het publiek in West-Europa het sprookje van Earl Warren niet zo gemakkelijk op de mouw gespeld zou hebben als in Amerika. Nu zegt ook de Saturday Evening Post in een hoofdartikel dat het gerechtvaardigd is om opnieuw de gang van zaken in Dallas onder de loep te nemen.

6 maart 1967

Ik huurde een auto van Avis en reed naar Carmel om tegen

[p. 254]

14.00 uur een lezing te geven voor de Woman's Club. Ik bracht de nacht opnieuw door in de sauna van Turk Street en sliep weinig. Laat ik maar geen aanvullende details geven over wat er in die hoerenkast zoal gebeurt. Het zou te eentonig worden.

Maakte een autotocht langs de kust met Mrs. Prudence Lynas. Prachtig. We kwamen langs Fort Ord, waar duizenden rekruten, kanonnenvlees voor Vietnam, schietles kregen. Hier leren ze dus hoe in Azië op jacht naar Vietcong-strijders te gaan. Hoeveel jaren zal het nog duren voor de wereld zich de heersende waanzin realiseert? De lezing ging zozo. Maar ik ontmoette Francois van der Wal, een hoogbejaarde heer, indertijd de grote baas van de Factorij, Nederlandse Handelsmaatschappij in Batavia, die werd opgevolgd door de mij bekende heer Zeeman.¹⁵⁶ We hebben in de Pine Inn uitermate gezellig bij een houtvuur zitten praten. Tot tweemaal toe onderstreepte hij dat hij, ondanks al zijn internationale ervaring, nog nooit in zijn leven een lezing als de mijne had gehoord. Dat deed me toch wel goed, want ik geloofde hem. ‘Ik meen dat ik genoeg van de wereld en dit land heb gezien om dit tegen u te kunnen zeggen.’ Hij zou de heer Zeeman over mijn lezing schrijven, en noemde hem zijn beste vriend.

Om 18.00 uur nam ik met Pacific Airlines een vlucht naar Santa Barbara. De ondergaande zon boven de Grote Oceaan was splendid. Zond kaarten naar Erik, Frits en Richard.

Bij aankomst liep ik tegen Bob Gervasoni aan, ook een plaatselijke bloemist, van een van de dertien bloemenwinkels in Santa Barbara. Hij runde de zaak samen met zijn 67-jarige moeder. Hij was op de luchthaven om Craig (22) af te halen, een ex-marinier uit Reno, Nevada, die hij per telefoon had aangenomen als helper. We reden met z'n drieën van het vliegveld naar de stad. Craig was opwindend. Hij was getrouwd, maar dacht over een scheiding. We zagen verschillende bloemenwinkels en aten een steak bij Chuck's. Ik raakte behoorlijk thuis in de bloemenverkoop. Bob pakte uit en trakteerde op kreeft bovendien. Mij vielen intussen de obers op als buitengewoon aantrekkelijk. ‘Dat komt omdat ze allemaal surfen hier’, verduidelijkte Bob.

156 Zie Memoires 1953-1957.

7 maart 1967

Sliep alleen. Bob Gervasoni kwam wel nog mee naar mijn kamer, maar ik raak niet opgewonden van queens.

[p. 255]

Dewi Sukarno heeft het leven geschonken aan een dochter. Wat een drama: hij in Jakarta, zij in Tokio. Ik ken hem goed genoeg om te weten hoe hij dat ervaart. Het leger heeft weer eens 15.000 scholieren en studenten in Jakarta de straat op weten te krijgen. Dit allemaal om Bungkarno voorgoed te kunnen verjagen.

Ik ben een kaars gaan branden in de Basilica of the Lady of the Sorrows. Zal Bungkarno een briefje schrijven om hem ondanks zijn penibele situatie toch te feliciteren met zijn dochter. Generaal Suharto heeft president Sukarno feitelijk verdedigd in een toespraak voor het voorlopige Peoples Consultative Congress. Hij zei met zoveel woorden dat president Sukarno door de pki was geëxploiteerd en om de tuin geleid. Hij deed op de 653 leden van het parlement een beroep erop toe te zien dat toekomstige generaties niet zouden kunnen zeggen dat men de patriottische leiders van het land in 1967 onrechtvaardig had bejegend. Een knap verhaal. Maar wat heeft hij zelf al onder het Indonesische volk aangericht? Een bloedbad zonder weerga in de geschiedenis van het land. Hoe denkt hij zich hier ooit aan te kunnen onttrekken?

cbs toonde vanavond een film van een uur over homoseksualiteit.

8 maart 1967

Cosmas Batubara van de Indonesische kami-studenten, een nul met een grote bek, staat hier vanmorgen in de kranten. Hij heeft gezegd dat de studenten desnoods boven Sukarno en Suharto staan en dat de kami iedere vorm van ‘guided democracy’, zoals door Bungkarno ontworpen, van de hand wijst. Het leger heeft een monster geschapen dat het niet meer in de hand heeft.

Ik maakte een wandeling langs een beek door een bos en plukte een bloem, die ik naar mijn moeder zond. Ik schreef dat ik het liefste een hele bos bloemen voor haar geplukt zou hebben. Ik schreef mam vooral omdat ik wilde dat, nu vader er niet meer is, zij zich bewust is dat haar kinderen veel van haar houden. Ze moet vooral voelen dat wij haar, ondanks onze volwassenheid, wel degelijk nog nodig hebben. In ieder geval geldt dat voor mij. Bungkarno zei indertijd tegen de studenten in Jogjakarta: ‘Vergeet nooit je moeder een bloem te geven!’ Om 14.30 uur sprak ik voor de Woman's Club. Er was eerst een lunch in de Montecito Country Club. De dames gaven me de naam van een huizenmakelaar. Ik vind dit een ideale plek om me later terug te trekken.

[p. 256]

9 maart 1967

Los Angeles

Schreef president Sukarno een briefje vanuit het Statler-Hilton Hotel. Evenals senator Robert Kennedy over diens Vietnam-speech.

Zag Who's afraid of Virginia Woolf met Elizabeth Taylor. Je vraagt je af of dit stuk nodig is geweest. I am all for reality, for facts, for truth, but one can carry it too far. Je hoort Taylor niet anders zeggen dan bastard of son of a bitch en het werkt op mij als de wet van de afnemende meeropbrengst. Waarom een film gemaakt over een arme, gekke vrouw als Martha, die er een complex op na houdt over een nimmer geboren zoon? Waarom een scène filmen over een stel alcoholisten, die twee hele uren moet duren? Waanzin. Ik heb nooit van Burton gehouden. De tweede film was Is Paris Burning? Ook een sof.

Ik vond gisteren in Santa Barbara twee eucalyptusknoppen: een voor Loet, een voor Richard, zoals ik op Nijenrode kastanjes voor Henk Hofland bewaarde.

Carel Enkelaar had me gevraagd een ontmoeting te hebben met Sam Sacks en Bernie Ebbinns van de William Morris Television Agency. Reagan was volgens hen een prul. Robert Kennedy was gevaarlijk. Jim Garrison was gek, en nog meer van zulke enormiteiten. Opmerkingen als: ‘We zouden het niet prettig vinden om jullie van de nts in Nederland voor de rechter te moeten brengen wanneer er iets misgaat’ deden me iedere belangstelling voor verder contact verliezen. Ik doe wat van me wordt verwacht en ik ben weg.

10 maart 1967

Dallas, Texas, Hilton Hotel, kamer 643

In het vliegtuig voelde ik pijn onder mijn oksel en ontdekte een zweer. Op Love Field probeerde ik een eerstehulppost te vinden, maar een politieman adviseerde naar het Parkland Hospital te gaan, hetzelfde ziekenhuis waar jfk in 1963 werd binnengebracht.

Dr. R.G. Greenlee, een jonge kerel met levendige bruine ogen, keek naar de infectie en wilde die openen. Een zwarte verpleger scheerde mijn oksel en maakte de plek schoon met jodium. Ralph Greenlee moest er zelfs tweemaal in snijden, wat onplezierig was en pijnlijk, maar je hoeft maar aan de gi's in Vietnam te denken, die armen en benen moeten missen, en je begrijpt hoe belachelijk je zou zijn er iets van te laten merken. De chirurg nodigde me zelfs uit om voor een borrel mee naar zijn huis te gaan. Het was al tegen middernacht en zijn vrouw en

[p. 257]

kinderen zouden al naar bed zijn. Hij bestuurde een gloednieuwe Ferrari. Zijn villa was ruim en luxueus.

Hij vatte zijn leven als volgt samen: ‘Ik hou van mijn zoon, dat is wat me staande houdt, voor het overige denk ik dat ik aan de heidenen ben overgeleverd.’ Ik vroeg hem hoe het kwam dat zijn ziekenhuis er erbarmelijk smerig uitzag. Het laken op de onderzoektafel had voetafdrukken en was vies. De afval van watten en bloed ligt in open emmers. Hij weet dit aan de lage kwaliteit van ziekenhuishulp. Daarop raakten we in gesprek over de moord op Kennedy.

Tot mijn verbazing vertelde Ralph dat van de doktoren en specialisten die jfk hadden gezien en onderzocht nadat hij zwaargewond was binnengebracht, er niet één van mening was dat de president het slachtoffer was geworden van één moordenaar. De artsen waren het er juist unaniem over eens dat een andere kogel van voren bij de keel van de president naar binnen was gedrongen. Hij walgde ervan dat het Warren-rapport deze kanten van de moord in Dallas niet had behandeld en dat het Amerikaanse volk nu de onzin van de Warren-commissie moest slikken.

Later was Ralph zo vriendelijk me naar het centrum terug te brengen. Ik was geschokt over wat ik had gehoord. Het versterkte mijn twijfel aan de officiële lezing over de dood van jfk Volgens Greenlee wist de hele staf van het Parkland Hospital hoe de vork in de steel zat. Er hebben volgens Greenlee wel degelijk banden tussen Oswald en Ruby bestaan. Onlangs nog had een taxichauffeur, Raymond Cummings, in een televisie-interview gezegd dat hij Oswald, de inmiddels overleden Ferrie, en een derde persoon naar Ruby's nachtclub had gereden. Om 11.00 uur nam ik, als afgesproken met Carel Enkelaar en Gerard Croiset, een Greyhound-bus naar Fort Worth en een taxi naar 4029 Beyers.

Vrijwel meteen toen ik het onderwerp van de moord op jfk en de mogelijke betrokkenheid van een oliebaron en intieme vriend van haar zoon aanroerde, antwoordde Marguerite Oswald: ‘Maar dat is George de Mohrenschildt!’ Ik wist niet wat ik hoorde, omdat Gerards aanwijzingen van een dubbele naam en een Europese afkomst als een bus klopten. De man was zelfs een geoloog! Oswalds bloodbrother in Dallas bleek graaf George de Mohrenschildt te zijn, een telg uit een oorspronkelijk Pools adellijk geslacht.

Mevrouw Oswald liep naar een kastje waarin de 26 (?) delen van het Warren-rapport stonden en haalde deel ix te voorschijn. De Warren-commissie had zowel George als Jeanne de Moh-

[p. 258]

renschildt meer dan uitvoerig gehoord over hun vriendschappelijke betrekkingen met Lee en Marina Oswald. De verslagen namen honderden pagina's in beslag. Ze gaf me een kopie van een brief die George de Mohrenschildt op 12 december 1963 had geschreven aan mevrouw Janet Auchincloss, de moeder van Jaqueline Kennedy. De families kenden elkaar blijkbaar sedert jaren. Jackie Kennedy had als kind tijdens gezamenlijke vakanties op Long Island zelfs op de knie van George de Mohrenschildt gezeten. Opvallend was hoe laatdunkend De Mohrenschildt zich in deze brief over zijn vriend Lee Harvey Oswald uitliet. ‘Oswald is niets anders dan een voorbeeld van het probleem van jeugdcriminaliteit dat als een kanker knaagt aan Amerikaanse jongeren.’

Marguerite Oswald had nooit begrepen wat George de Mohrenschildt en zijn vrouw in haar zoon en diens Russische echtgenote Marina hadden gezien. Vooral het verschil in sociaal milieu was frappant. ‘Waarom zocht hij de vriendschap van mijn zoon? Of was de reden dat hij Lee wilde gebruiken?’ zei ze. We spraken urenlang. De infectie aan mijn oksel was genezende, maar de medicijnen en injectie vermoeiden me zeer. Ik ben in haar huis anderhalf uur gaan liggen en sliep als een blok. Daarna spraken we onvermoeid verder, tot ze mij bij Hotel Texas afzette, waar ik de limousine naar het vliegveld nam. Ik zal extra kopieën maken van dit uitvoerige gesprek, zowel voor Carel Enkelaar als Gerard Croiset.¹⁵⁷

Ik heb alle mogelijke moeite gedaan om een foto van De Mohrenschildt te pakken te krijgen. De Associated Press hier zei dat ‘als’ er een foto was, het negatief ervan in New York was. Ik ben niet in de stemming om plaatselijke kranten af te gaan om te zien of zij misschien een foto hebben. Voor Croiset is dit van vitaal belang, dan ‘ziet’ hij zoveel meer.

Op de plaats waar jfk werd vermoord, was een demonstratie aan de gang van Amerikaanse nazi's in kaki hemden, laarzen en hakenkruisen om de arm. Ze hielden een groot bord in de lucht met daarop ‘Death to red scum’ en waren eigenlijk gekomen als tegendemonstratie op een groep die voor vrede in Vietnam een vredeswake hield. Dit plein in Dallas maakt me altijd weer stil en ernstig. Hoe is het mogelijk dat hier een president, in de volle bloei van zijn leven, van de straat werd geschoten?

Heb enkele malen vergeefs geprobeerd George de Mohrenschildt telefonisch te bereiken. Geen antwoord.

157 Op 12 maart schreef ik een rapport van drie pagina's en verzond dit naar Enkelaar. (Zie tekst op 12 maart 1967).

[p. 259]

Ik ben nog terug naar het Parkland Hospitaal gegaan om dr. Greenlee te vragen opnieuw naar mijn arm te kijken. Een verpleegster zei zeer kortaf dat Ralph gisteravond dienst had gehad. ‘Dat weet ik,’ zei ik, ‘maar ik ben niet geïnteresseerd in gisteravond, maar in nu.’ Dit leidde tot een opeenvolgende uitwisseling van venijn. Zij riep haar supervisor. Ik stond in een rij wachtenden. Daar moest ik uit komen, wat ik weigerde om mijn plaats niet op te geven. Daarop riep de supervisor iemand van de bewaking, die ook nog deputy sheriff was. Ik gaf gehoor aan het bevel van deze zwarte meneer, maar toen hij me vroeg nog één meter verder op te schuiven, weigerde ik dit en zei: ‘Haal je sheriff maar en arresteer me.’

‘I will do just that’, antwoordde de man. Hij ging weg. Daarop arriveerde enkele mensen die me vroegen in de gang te komen. De supervisor excuseerde zich voor het gebeurde, maar de deputy sheriff had al om versterkingen gebeld naar het hoofdkwartier van politie van Dallas. Ik kon de waanzin nauwelijks geloven. ‘Roep ze maar, jullie bescherming is er toch nooit wanneer je ze het meeste nodig hebt.’ Daarop veranderde hij tegenover de anderen zijn verhaal en zei hij, mij slechts gevraagd te hebben in de wachtkamer plaats te nemen. ‘Don't fool me, buster,’ zei ik, ‘you never mentioned a waitingroom.’ Terwijl ik bezig was me in te schrijven hoorden we een sirene, en nog eens drie politiemannen arriveerden. Ik deed of ik ze niet zag en werd rechtstreeks naar Ralph Greenlee gebracht, die er dus wel degelijk was. Waarom heeft de verpleegster dat niet meteen gezegd? De hoofdagent vroeg inmiddels aan de supervisor: ‘Is this the mental case on the loose?’ Een agent begon me te duwen: ‘Will you keep your hands off me?’ riep ik. Greenlee sprak met de aanvoerder van het legertje, legde uit dat ik een lange reis had gemaakt, geïrriteerd was, een infectie had, uit Holland kwam en journalist was, en het hele stel droop af.

Ralph verschoonde het verband maar adviseerde om er na het weekeinde opnieuw naar te laten kijken. Dat komt ervan, al die nachten in San Francisco's Turk Street nauwelijks of niet te hebben geslapen.

Een taxi bracht me naar het vliegveld. De chauffeur bevestigde: ‘We all know in Dallas that Oswald did not kill the President. He was nothing but a perfect decoy. It was a plot, period. We know.’ Ik vroeg of hij zijn collega Raymond Cummings geloofde, die had gezegd dat hij Oswald en Ferrie bij Ruby had gebracht.

‘What would Cummings have to gain by lying about it?’ ant-

[p. 260]

woordde hij. Gisteravond hoorde ik de helderziende Jeane Dickson op televisie zeggen dat het nog een aantal jaren zou duren alvorens zou uitkomen dat jfk in een complot was omgekomen. Precies als Croiset voegde zij eraan toe: ‘It has been for the good of the country, God in his love and wisdom made it part of his plan.’ Gerard Croiset spreekt in soortgelijke termen.

Professor Bernhard Dahm spreekt in zijn boek Sukarno en de strijd om Indonesië's onafhankelijkheid over Bapaks wezenlijk antiwesterse geaardheid. Dahm valt zelfs professor Kahin hierop aan. Hij zegt met zoveel woorden op pagina 205 dat Bungkarno fundamenteel antiwesters was ingesteld. Dat is absoluut onwaar. Verre van dat. Ook Dahm heeft Sukarno dus nooit werkelijk begrepen. De zaak ligt immers veel subtieler dan dat. Het geschrijf van professor Dahm is weer niet genuanceerd genoeg, in tegenstelling tot de avondlucht met zijn tientallen kleurschakeringen waar ik van achter het vliegtuigraam naar kijk. Sukarno was - dit tot mijn eigen verwondering, overigens - niet eens anti-Nederlands. Integendeel, we hadden als Nederlanders een streepje bij hem voor. Dat kunnen wij ons, met onze mentale instelling, helemaal niet voorstellen. Wij koesteren na vijf jaar bezetting eigenlijk nog steeds sterke anti-Duitse gevoelens. Sukarno was meer dan elf jaar door ons opgesloten, zeker. Hij leidde de antikoloniale strijd tegen Den Haag. Zeker. Maar, als alle Indonesiërs, hij maakte scherp onderscheid tussen ‘de’ Nederlander (wiens taal hij perfect beheerste) en het Nederlandse imperialisme, of ‘de’ westerling en het westerse imperialisme. Dahm schrijft onzin, en die onzin staat voor altijd in de boeken opgetekend - onder zijn paraplu van wetenschappelijke geleerdheid.

Dahm eindigt zijn relaas in 1945, wanneer de Indonesische onafhankelijkheid op 17 augustus wordt afgekondigd. Hij doet alsof daarmee de Indonesische vrijheidsstrijd werd afgesloten. Ook dat is niet waar. De Indonesische onafhankelijkheid werd pas een feit op 15 augustus 1962 in New York, met de overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië. En eigenlijk gaat de vrijheidsstrijd zelfs op dit moment in Jakarta nog door, en wel met het uitkristalliseren van de revolutionaire krachten tussen de progressieven rond Bungkarno enerzijds en de behoudende, fundamenteel ondemocratische krachten van het leger anderzijds. Dahm citeert terecht Bungkarno's uitspraak dat Indonesië de grote buit van Azië is. Dáár gaat het nu ook om. Gaan de Japanners en Amerikanen met de buit strijken, via het leger, of wie? Sukarno waarschuwde trouwens (Dahm, pagina 217):

[p. 261]

‘Elke soort kolonisatie vernielt. Elke kolonisatie verwoest en brengt rampen over land en volk dat gekolonialiseerd wordt.’ En deze woorden sprak hij tijdens de oorlog, tijdens de Japanse bezetting, tijdens het Japanse kolonialisme over Indonesië. Kan het nog duidelijker?

Marguerite Oswald woont in een plezierig ruim huisje van 12.000 dollar, waar ze op aanbetaalde. Ze verhuurt één kamer om daarvan de hypotheek te betalen. Er is een garage bij voor twee auto's. Twee dagen geleden had ze nog bezoek van een Italiaanse tv-ploeg van vijf man.

Het is nodig hier eerst iets over graaf George de Mohrenschildt te vertellen. Hij werd in 1911 in de Oekraïne geboren en vluchtte met zijn ouders in 1921 naar het buitenland als gevolg van de communistische revolutie. Hij diende anderhalf jaar in een Pools cavalerieregiment. Later vertrok hij naar België, waar hij onder meer in 1928 aan de universiteit van Luik zijn graad in internationale handelsadministratie behaalde. Veel Russische emigrés en Russische adel waren die dagen in Luik samengetrokken. Mijn grootouders woonden op de Villa des Marronniers, in de Ardennen, twintig kilometer ten zuiden van Luik. Wij brachten als kinderen in de jaren 1928-1938 al onze vakanties in Sprimont door. Later, toen ik George leerde kennen, bleek hij zich de naam der Poslavsky's uitstekend te herinneren. Ik denk zelfs dat die link er in belangrijke mate toe heeft bijgedragen dat we vrienden werden.
In 1949 werd De Mohrenschildt Amerikaans staatsburger, nadat hij voor de oorlog al naar Amerika was geëmigreerd. In 1945 behaalde hij een graad aan de University of Texas in ‘petroleum engineering’. In kringen van Russische emigrés in Dallas en Fort Worth beschouwde men hem als ‘excentriek’ en als ‘een man met zeer uitgesproken meningen’. Zijn vrouw Jeanne werd geboren in Harbin, China, eveneens uit Wit-Russische ouders. Zij emigreerde in 1938 naar New York en werd een succesvolle ontwerpster van sportkleren. Ze huwde George de Mohrenschildt in 1959. Langs deze weg ontmoetten de Oswalds de De Mohrenschildts na terugkeer uit de Sovjet-Unie in Russische kringen in Dallas. George en Lee Harvey waren ‘close friends’ geworden.¹⁵⁸

158 Bovenstaande gegevens werden ontleend aan The Official Warren Commission Report, Doubleday & Company, 1964, pagina's 283-284.

11 maart 1967

Kew Gardens, New York

Bij thuiskomst lag er een overlijdensannonce van mijn oom,

[p. 262]

professor dr. G. Meijer, oud-hoogleraar anorganische chemie te Delft, de man van tante Jetty. Mijn moeder en haar zuster verloren binnen één jaar hun moeder en hun beider echtgenoot. Loet Kilian had boter en melk in de koelkast gedaan en brood voor me gekocht. Hij kwam vertellen dat Bungkarno nu werkelijk helemaal was afgetreden, ook als president.

12 maart 1967

Inderdaad meldt de New York Times vanmorgen dat Bungkarno door Suharto is vervangen, voorlopig als plaatsvervangend staatshoofd. De kami-studenten waren razend, maar Suharto schijnt hun duidelijk te hebben gemaakt dat wanneer Bungkarno à bout portant aan de kant zou worden gezet, hij de veiligheids-situatie in het land niet zou kunnen beheersen. Geen wonder. De aanhang van Sukarno is nog altijd gigantisch, ondanks de door Suharto aangerichte slachting. Bungkarno wil geen nieuw bloedbad, ditmaal om hem. Ik ben hier zeker van. Hij geeft toe om een verdere broederstrijd te voorkomen. Zo is zijn werkelijke karakter. Ik hoor hem nog zeggen bij mijn laatste bezoek: ‘Jullie moeten niet denken dat ik er tuk op ben om president te zijn.’ Er schijnt nog veel onduidelijkheid te bestaan over wat nu de positie van Sukarno precies zal zijn. Suharto heeft gezegd niet helemaal tevreden te zijn met de bewoordingen van het overdragen van Sukarno's regeringsbevoegdheden aan hem, ‘but that is our way of life’, zei hij tegen de Times. Het is inderdaad allemaal volgens Javaanse adat verlopen, met toch uiteindelijk ingebeiteld respect voor ‘de oude heer’.

Dewi Sukarno heeft in Tokio gezegd in april naar Jakarta te zullen terugkeren, ‘of mijn man president is of niet, want hij is tenslotte mijn echtgenoot’.

Voel me ontzettend met Sukarno begaan. In een begeleidend artikel in de Times wijdt Arnold Lubasch over de grondlegger van Indonesië uit in het bekende refrein: dat Bungkarno's bewind eindigde ‘in a swirl of national difficulties’, en natuurlijk had hij Indonesië, ondanks zijn rijke natuurlijke hulpbronnen, ‘to the brink of bankruptcy and chaos’ gebracht. Het lijkt of Bapak op die manier de geschiedenis in zal gaan, en dat is gewoon onjuist. In alle derdewereldlanden die na 1945 ‘vrij’ werden, is het immers misère en ellende, zowel politiek als economisch. Premier Indira Gandhi heeft het evenmin makkelijk op het ogenblik. Wat zou er in Bungkarno omgaan? Hoe zou hij zich nu voelen? De mprskwam bijeen terwijl hij waarschijnlijk in Bogor bij Ibu Hartini was. God mag het weten. Ik leef mee.

[p. 263]

Mam schrijft bezorgd te zijn dat ik me met de jfk-moord inlaat. Zij vindt dat Gerard Croiset en Carel Enkelaar makkelijk praten hebben in Hilversum of Harmelen, maar dat zij mijn escapade naar Dallas met zorg heeft gadegeslagen. ‘Ik vertrouw het niets. Het beste zou zijn de hele Kennedy-geschiedenis te laten waaien.’ Theo en Nel zijn erg lief en zorgzaam voor haar, en dat stelt me zeer gerust.

Ik rapporteerde aan Enkelaar en Croiset dat Gerards beschrijving van Oswalds intiemste vriend klopte. Hij had boven zijn brief-papier staan: ‘George de Mohrenschildt, Petroleum Geologist and Engineer, 1639-40 Republic National Bank Building, Dallas 1, Texas’. In het Warren-rapport wordt vermeld dat George al in de oorlog voor de Franse inlichtingendienst werkte om de Duitsers en Italianen te verhinderen olie in bezit te krijgen. Zijn afkomst gaat terug naar Minsk, waar zijn vader ‘Master of the Nobility’ was. Minsk is bovendien de stad waar Oswald het grootste deel van zijn verblijf in de Sovjet-Unie doorbracht. Ten tijde van de moord op jfk zouden de De Mohrenschildts aantoonbaar op hun sisalplantages op Haïti zijn geweest.

‘Wat opvalt’, schreef ik, ‘is dat George de Mohrenschildt en zijn vrouw Jeanne de enige twee “getuigen” zijn geweest die het in het Warren-rapport voor Lee Harvey Oswald hebben opgenomen. Mevrouw De Mohrenschildt heeft openlijk gezegd dat als Oswald jfk vermoord zou hebben, hij dit gezegd zou hebben, met de redenen erbij. Moeder Oswald beaamde dit tegenover mij en zei: “She is right. I know my son.” Het is dus opmerkelijk dat zowel de moeder als de beste kennis van Oswald, mevrouw De Mohrenschildt, dit staande houdt. Intussen benadrukte Lee zelf, nadat hij was gepakt, met de grootste klem dat hij jfk niet had vermoord en onschuldig was. Hij riep tegen de verslaggevers dat hij recht had op een advocaat, maar werd dus voordien door Ruby vermoord.’

Tot zover enkele passages uit mijn verslag.

13 maart 1967

Droomde van een ontmoeting met Beatrix en Claus. Zou juffrouw Boekhoudt nu op Drakensteijn zijn geweest?

Generaal Supardjo staat terecht in Jakarta. Een communist, Samsi, heeft getuigd dat de generaal in het bezit was geweest van een briefje van Bungkarno waarop stond dat hem onderdak diende te worden verleend. Onmiddellijk na de mislukte coup was de generaal eerst ondergedoken bij een marineofficier, Suwardi. Supardjo verklaarde voor zijn vijf militaire rechters dat

[p. 264]

de zogenaamde coup ‘kinderwerk’ was geweest, en dat men daarom alleen al kon weten dat het niet zijn werk was. Dat soort processen heeft verder niets met ‘rechtspraak’ te maken. Precies als met dr. Subandrio. Dat zijn opgevoerde juridische theaterstukken met een vernisje van recht, maar au fond zo rot als een mispel. Supardjo heeft geen kans.

14 maart 1967

Soms denkt Marguerite Oswald dat, omdat de Kennedy-familie wist dat jfk ernstig ziek was, ze zelf voor een mercy killing hebben gezorgd. Wanneer ze iets dergelijks tegen andere journalisten zegt, wordt het tegen haar gebruikt, en geen wonder dat dan het praatje gaat dat ze crazy is. Ik zie zo'n uitlating veel meer als een moment van zwakte, van zoeken naar verklaringen. Want, en dat merkt ze terecht op: ‘I have to look the part, for having given birth to that boy, the so-called murderer of the President, I must be the monster that people expect me to be.’

Charles Mohr bericht in de Times vanuit Jogjakarta dat het aftreden van Bungkarno vrijwel ongemerkt en kalm is verlopen. Men had vooral op Midden- en Oost-Java felle reacties verwacht, maar na het bloedbad van Suharto zijn de mensen natuurlijk bang en murw. Het leger heeft bovendien Mbah Suro vermoord, een vooraanstaande waarzegger die een legertje aanhangers had van 5000 man en als pro-Sukarno werd gezien. Ook zijn medestanders zijn uitgeroeid.

Jim Garrison heeft Perry Russo voorgeleid, een verzekeringsagent uit New Orleans. Russo getuigde dat hij Clay Shaw en twee metgezellen de moord op jfk heeft horen beramen. Het is te hopen dat Garrison op het juiste spoor zit, anders zitten we met een klassieke boemerang en zijn zij die niet in het Warrenrapport geloven, nog verder van huis.

De Telegraaf heeft Otto Kuijk en fotograaf Anton Veldkamp opnieuw in Sukarno's paleis weten te krijgen, als eerste journalisten sinds de machtsoverdracht van 22 februari. Bungkarno zegt dan ook niets van enig belang tegen deze heren. Hij leest Albert Mol, Jan Cremer en Jules Verne, maar dat wisten we al. Sukarno constateert dat Jan een verlangen heeft naar alles wat geweldig is; geweldige stunts, geweldige lichamen: ‘Het moet wel een heel woeste man zijn’, aldus de president. Veldkamp zegt hem heel goed te kennen en bevestigt dat Jan een rustige jongen is. Ze zijn nadien blijkbaar ook mee naar Bogor geweest en waren getuige van Bapaks culturele avondjes, zoals wij die in oktober vorig jaar meemaakten.

[p. 265]

De weduwe van de vermoorde generaal Yani zegt in een gesprek dat haar man Bungkarno bewonderde. ‘Hij ging voor hem door het vuur. Sukarno was zijn leider. Ze kwamen veel bij elkaar. Misschien te veel... Telkens weer kwam hij onder de bekoring van de persoonlijkheid van de president. Nu denk ik wel eens dat hij hem onder hypnose bracht.’ Mevrouw Yani was bang dat haar man ontgoocheld was gestorven, omdat zijn moordenaars uniformen hadden gedragen van het Tjakrabirawa-regiment, de lijfgarde van Bungkarno.

Voor mij, die president Sukarno tien jaar heeft gekend, staat vast dat het absoluut uitgesloten moet worden geacht dat Bungkarno, aan de hand van welke informatie ook, ooit toestemming kan hebben gegeven om zes van zijn meest vooraanstaande generaals te doden, of te ontvoeren en te vermoorden. Afgezien van het feit dat de president een man als generaal Yani als anak mas beschouwde en wellicht minder vaderlijke gevoelens koesterde voor een man als generaal Nasution (van wie Bungkarno sedert 1961 wist dat hij bezig was plannen te beramen hem af te zetten), acht ik het uitgesloten dat de president hetzij Yani, hetzij Nasution zou kunnen hebben laten doodschieten, onder welke omstandigheden ook. In het verleden, bij opstanden in de buitengewesten, was het ook steeds zijn beleid om via musjawarah en mufakat de problemen op te lossen. De samenzweerders, indien dezen inderdaad in de paleiswacht van het Tjakrabirawa-regiment moeten worden gezocht, kenden Bungkarno minstens even door en door als ik, zo niet nog veel diepgaander. Zij moeten dus geweten hebben dat er met de president geen enkele regeling of overeenkomst mogelijk was die voorzag in een moordpartij om het vraagstuk van de samenzwerende generaals op te lossen. Zij moeten uit woede, uit frustratie, uit onbesuisdheid en vooral uit patriottisme hebben gehandeld. Generaal Suharto en zijn medestanders hebben de schuld van de moordpartij opzettelijk bij de aartsvijand van het leger - de pki - gelegd, en dus bij pro-pki-elementen in het leger. Daarmee werd een botsing tussen legereenheden (bijvoorbeeld: het landleger enerzijds en de luchtmacht en marine anderzijds, of delen van het landleger plus marine en luchtmacht) voorkomen. Tegelijkertijd kon men de pki een genadeslag toebrengen en de hele progressieve, linkse groep in Indonesië buiten gevecht stellen. D.N. Aidit en de zijnen hadden geen enkel belang bij een coup tegen Bungkarno, want het nasakom-concept van de president verleende de pki de constante legitimiteit die zij nodig had. Aidit was veel te slim en gewiekst om ooit een confrontatie met het tot de tanden gewapende leger aan te gaan. De beschuldiging van het leger jegens de

[p. 266]

pki is een even gemene leugen geweest als de voorstelling van zaken dat Bungkarno de hand zou hebben gehad in de moord op zes van zijn generaals en luitenant P. Tendean.

15 maart 1967

Ik heb de knoop doorgehakt en een nieuwe auto gekocht. Loet en ik zijn de wagen gisteren gaan halen. Het is een Sunbeam-Tiger tweedeurs sportauto met een V8-motor. Ik moet er 110 dollar per maand op afbetalen. Ik ben er erg blij mee. Het is zelfs haast ongelooflijk. Loet reed ook. Nu staat de auto helaas buiten in de sneeuw.

Gisteravond zag ik met Santo de film Africa Adio. Het handelde over non-stop massamoord. Ontstellend. En alles ook nog in kleur. Een neger wordt voor iets wat hij misdaan heeft gearresteerd door een wreed kijkende Belg en dan door die blonde kerel pardoes neergeknald. Het was dus een documentaire, zogenaamd gebaseerd op de werkelijkheid. De Afrikaan die door een militair met een mes wordt nagerend. De angst. De doodsstrijd van die neger, die op zijn knieën valt, wordt gefusilleerd en nog een schot na krijgt. Waar is het ontzag of eerbied voor de perfect uitgebalanceerde creatie, het menselijk wezen? De kop van het hert dat recht in de camera kijkt en zonder pardon wordt afgeschoten. Er wordt in die film nauwelijks onderscheid gemaakt tussen Arabieren die bij Zanzibar in de zee worden gedreven om en masse te worden neergemaaid, en een kudde zebra's. Bij de jacht op de zebra's spant men een stalen draad tussen twee jeeps om zodoende de poten van de vluchtende zebra's te breken, een hele kudde tegelijk. Hoe verzin je zoiets? Ik zat in de bioscoop en kon niet anders dan voortdurend mijn hoofd wegdraaien of de ogen sluiten. Ik kon al die slachtpartijen van mensen en dieren niet aanzien. Een dame naast mij deed hetzelfde, wat me minder alleen deed voelen over zo veel ongeremde, onbeschaamde wreedheid in één film bij elkaar geveegd. Santo was ook gechoqueerd, maar bleef naar alles kijken. Ook hij concludeerde dat we er beter aan hadden gedaan de film helemaal niet te gaan zien. Helaas was het mijn keuze geweest.

Hans Hoefnagels, hoofdredacteur van de Haagse Courant, schrijft heel keurig dat Nico Scheepmaker naar aanleiding van zijn kritiek op mijn Orde Baru-films een correctie heeft geplaatst. Ik ben vergeten waar het over ging. Scheepmaker is blijkbaar sportief.

16 maart 1967

Van een brief van vier kantjes van mam kreeg ik tranen in mijn

[p. 267]

ogen. Vooral de beschrijving van toen ze met de honden wandelde en zij door een veel grotere, gevaarlijke hond werden aangevallen. Er werd gevochten, maar het liep met een sisser af. Juffrouw Boekhoudt schrijft het ‘een beetje ondankbaar van het Indonesische volk’ te vinden, zoals Bungkarno nu wordt afgedankt als ‘oud vuil’. Zo is het natuurlijk precies. Sukarno had een onbegrensd vertrouwen in zichzelf en in zijn love affair met het Indonesische volk, zoals hij dat noemde. ‘Hij die op mensen bouwt, bouwt op zand’, waarschuwde Machiavelli.

Bertie Hilverdink heeft zich bij zijn vriend Budd Thompson gevoegd en is in Athene. De groep danst in het Hilton Hotel en gaat vandaar naar Istanbul. Omdat hij zelf niet meer kan dansen, ontwerpt hij nu kostuums voor de Carnival Revue: ‘Les Girls à la Carte’. Ik bewonder de wijze waarop hij zich door zijn fysieke handicap heen slaat.

Richard heeft Africa Adio ook gezien. Hij vond de film ‘atroce’. Hij kon na afloop niet eten. ‘That terrible film made blacks look like animals,’ zei hij. We zagen samen The Deadly Affair, met James Mason. Omdat ik een foto van hem naar zijn moeder had gezonden, zei hij: ‘You made me look like a fool.’

‘Why?’

‘Because I sent nothing.’

17 maart 1967

Robert Kennedy zegt dat hij lbj zal helpen om herkozen te worden in 1968. Geloof er niets van. Al wekenlang hebben de voornaamste columnisten dag in dag uit geschreven over de competitie tussen beide Democraten, vooral inzake hun verschillende denkbeelden over de oorlog in Vietnam. Die twee mannen moeten elkaar haten en intussen voor het oog van de wereld civiele betrekkingen onderhouden. What a dirty game, politics.

Jonathan Raymond schrijft zichzelf uit zijn recente depressie te hebben gewerkt. ‘Since I committed myself to one thing, the study of philosophy, of all things, the one thing I do even passingly well, when that doesn't jive, I truly have nothing left and consequently am disturbed deeply. Of course, I know it is all superficial, but again, one does not rebel at what is inevitable, namely my superficility.’ Ik hou veel van Jono's brieven.

18 maart 1967

Ellsworth Bunker gaat als ambassadeur naar Saigon. Dat is een hele verbetering na Henry Cabot Lodge, die pedante kwast. Zijn tweede man wordt Robert Komer (45), een havik die

[p. 268]

denkt dat de Amerikanen de oorlog nog altijd kunnen winnen. Een vrolijk duo, die twee.

lbj vertrekt naar Guam voor gesprekken met Zuid-Vietnamese leiders.

19 maart 1989

Premier Indira Gandhi heeft ook ernstige problemen met rechtse politieke stromingen, zoals de Jan Sangh Peoples Party. De meerderheid van de Congress Party in het parlement is teruggelopen van 238 naar 50.

20 maart 1967

De advocaat van Jack Ruby (de moordenaar van Lee Harvey Oswald) heeft bekendgemaakt dat de nachtclubeigenaar een diamanten horloge en diamanten ring naliet met een hoed en een kostuum, plus de revolver waar hij Oswald mee doodschoot. Voor dit wapen is door een verzamelaar reeds 50.000 dollar geboden.

John Browning speelt Samuel Barbers pianoconcert.

21 maart 1967

Charles Mohr meldt in de New York Times dat een tegenstander van president Sukarno hem in Soerabaja toevertrouwde: ‘If he walked down the streets of this town today, people would get down and kiss his feet.’ Mohr beschrijft dat de Kali Wadi tussen Jogja en Soerabaja is gebruikt om de slachtoffers van het door Suharto gesanctioneerde bloedbad onder communisten en van communisme verdachte mensen te begraven.

In New Delhi heeft minister van Buitenlandse Zaken M.C. Chagla de regering in verdediging moeten nemen, nadat de oppositie zich erover beklaagde dat er veel te tolerant en laks werd opgetreden tegen intensieve cia-activiteiten in India. Dáár dus ook al. De cia is als een kankergezwel binnen de Amerikaanse overheid. In De Spiegel van 18 maart 1967 heb ik een geconcentreerd overzicht gegeven van cia-inmenging in Indonesië, Ghana, Congo, Brits-Guyana, Algerije, en bijvoorbeeld ook tijdens de oplossing van het Nieuw-Guineaconflict. De besprekingen van lbj op Guam, met staatshoofd generaal Nguyen Van Thieu en premier Nguyen Cao Ky, zijn volgens Johnson natuurlijk buitengewoon constructief geweest. De Vietnamese leiders waren in de wolken. Intussen blijven de berichten van de verschillende fronten rampzalig. Doden, meer doden en nog eens meer doden, aan alle kanten. Robert Kennedy heeft na een verzoenende rede weer een nieuwe aanval

[p. 269]

op lbj geopend. Ik moet altijd weer denken aan de informatie dat jfk juist de oorlog in Vietnam - die in 1963 nog ‘maar’ 2500 Amerikaanse levens had geëist - wilde afbouwen. Wie weet is hij daarom wel vermoord: omdat Johnson, als zuidelijke, reactionaire Democraat, wél bereid was een illegale oorlog op touw te zetten. De hemel mag het weten.

22 maart 1967

Sprak gisteren langdurig met de Indonesische diplomaat Kamil in het vn-gebouw. Volgens hem kon het leger niet anders dan de kami-studenten voor zijn doeleinden inzetten en gebruiken. Ik dacht daar het mijne van. Ik heb diplomaten uit Jakarta ook wel eens anders horen spreken. Diplomaten zijn weerhaantjes. Hoe heb ik me ooit op Nijenrode kunnen inschrijven voor de diplomatieke dienst? Dat was onder invloed van de Schimmel-pennnincks en de charmante voormalige gezant te Washington, Willem van Rappard.¹⁵⁹

Kamil gaf overigens toe dat zij die momenteel het luidste tegen Bungkarno schreeuwen en ageren, vroeger zijn vurigste aanhangers waren. De buitenlandse posten hadden van de regering thans stapels officiële portretten van generaal Suharto ontvangen, met de mededeling: ‘Doe met het portret van Sukarno maar wat je wilt.’ De vijf grondbeginselen van de Indonesische staat - de Pantjasila, door Sukarno ontworpen - zouden wel blijven gelden; dat mocht wel blijven hangen. ‘Dat is nu eenmaal onze Indonesische wijze van handelen’, zei Kamil, die eigenlijk steeds verder in mijn achting daalde. Vroeger was hij voornaamste medewerker van oud-premier dr. Ali Sastroamidjojo, toen deze ambassadeur bij de vn was. Kamil verdedigde de meer dan schandalige uitspraken van Adam Malik. ‘Hij moet wel op die manier praten om vijftig procent van wat hij wil te kunnen bereiken. Vergeet niet, Malik beschikt over een leger van misschien honderd man, zijn naaste medewerkers. Suharto behoeft zich niet van krasse taal te bedienen. Hij kan kalm en zelfs zachtjes spreken, want hij heeft de gewapende strijdkrachten achter zich.’

Voerde besprekingen met Peter van Campen, hoofd van de informatieve programma's van de nts, in het Wentworth Hotel. We gingen naar de receptie van Onno Leebaert, directeur van de Netherlands Tourist Office. Consul-generaal D.A. van Hamel maakte de tactische opmerking: ‘O, u bent meneer Oltmans.’ Ik vond Evelyne Boon aardig. Peter van Campen zei

159 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 270]

nog: ‘Pas op voor Jan Cremer. Hij gebruikt je en laat je vallen wanneer hij je niet meer nodig heeft.’¹⁶⁰ We eindigden voor het diner in de Village.

Tegen 01.00 uur liep ik door de sneeuw naar mijn flat in Kew Gardens, toen ik in de stille lanen een jongen zag die mijn aandacht probeerde te trekken. Ik begon naar hem toe te lopen, maar hij deed of hij me wilde ontlopen. Ging naar de flat, kleedde me om, trok laarzen aan en ging opnieuw op zoek naar hem. Ik vond hem en ditmaal liep hij niet weg. Vanwaar zijn eerdere gedrag? ‘Dat was maar een spelletje’, zei hij. Hij heette Marty, was op 29 mei 1947 geboren en studeerde sociologie in Buffalo, New York. Hij had donkerbruine ogen, droeg versleten jeans en had ronde benen, als een cowboy. ‘I don't like homosexual relations,’ zei hij. Hij wilde kind blijven en niet door de samenleving worden gecorrumpeerd. Daarom speelde hij ook het liefst met kleine kinderen. Hij ging mee. We spraken tot 03.00 uur. Nu ben ik uitgepoept.

160 Daar stak een grond van waarheid in, maar zo is eigenlijk bijna iedereen.

23 maart 1967

Generaal Suharto heeft in de mprs een uitvoerig verslag gegeven van de gebeurtenissen voor tijdens en na 30 september 1965. Ik vind het zeer opvallend dat generaal Sugandhi, Bungkarno's voormalige aide de camp, op 30 september naar de president is gegaan om het staatshoofd mee te delen dat hij over informatie beschikte dat de pki een coup tegen het leger beraamde omdat het leger de pki in de weg zat bij een totale machtsovername. Bungkarno antwoordde Sugandhi dat hij het slachtoffer was van de bekende communistenfobie en dat hij zijn mededelingen nauwelijks hard kon maken. Later die avond woonde de president de sluiting van een congres van technici in het Senajan-stadion bij. Hij keerde eerst naar het paleis terug om daarna, incognito, naar Hotel Indonesië te gaan. Vergezeld door majoor Suparto zou hij Dewi ophalen om met haar mee te gaan naar haar villa Wisma Jaso in Slipi. Om 06.00 uur werd de president in Dewi's huis gewaarschuwd dat er geschoten was bij het huis van generaal Nasution en de woning van Johannes Leimena. Ik vind dit een zeer vreemd verhaal. Hoe wist uitgerekend Sugandhi van een pki-samenzwering? Werd Sugandhi, als voormalige vertrouweling van Bungkarno, ingeschakeld om het staatshoofd iets op de mouw te spelden? Zullen we ooit de waarheid weten? De Jakarta Times heeft alle verslagen van die geschiedenis nog eens opgehaald, uitgerekend rond de dagen dat Suharto zijn president definitief zou afzetten.

[p. 271]

Intussen meldt Reuters vandaag dat president Sukarno (65) de middelbare scholiere Yurike Sanger tot echtgenote heeft genomen. ‘Sukarno chances wives as casual as most men change shirts’, schrijft de Daily News.

Het Times-station wqxr roept om dat prins Norodom Sihanouk van Cambodja, een vriend van Bungkarno, heeft verklaard dat hij door een diplomaat van een bevriend land is gewaarschuwd dat de cia ook tegen hem een complot beraamde. Hij zou nog dit jaar worden afgezet. Sihanouk voegde eraan toe dat hij rekening hield met de mogelijkheid dat de communisten dit verhaal hadden verzonnen opdat hij zich tegen Washington zou keren.

Frank Mankiewicz, de press secretary van Robert Kennedy, schrijft me dat ze bezig zijn om voor half april een interview met de senator uit New York voor me te regelen. Ik moet contact opnemen met Tim Hogan in het kantoor in New York om het plan nader uit te werken. rfk heeft een bureau op 110 East 45 Street. (Zie bijlage 11).

De World Journal Tribune drukt over de hele voorpagina dat ‘lbj aide raps rfk en viet’. De koude oorlog tussen president Johnson en senator Kennedy zet zich vrolijk voort. Intussen is in Saigon bekendgemaakt dat de Amerikanen de afgelopen week 2092 militairen verloren. Bij dit cijfer zijn de gewonden en vermisten inbegrepen. In zeven dagen! Men tracht het bericht te camoufleren door erbij te zeggen dat de communisten 2675 soldaten verloren. Ze zijn allemaal hartstikke gek. Kamil zei vandaag in de vn tegen me: ‘Willem, je kunt Indonesië helpen door de regering van generaal Suharto te steunen.’ Er staan voor mij langzamerhand te veel vraagtekens bij de naam van die man. Ik kende Bungkarno te goed. Mij kunnen ze niet om de tuin leiden.

Officier van justitie Jim Garrison is nog steeds bezig met verhoren van verdachten, zoals Clay Shaw. Thans is ook de advocaat Dean Andrews opgeroepen om te getuigen. The New York Times plaatst het woord ‘plot’ tussen aanhalingstekens. Je zou zeggen: een kind kan op zijn vingers natellen dat Dallas een samenzwering was, maar niet in Amerika. In het Congres rept nooit ofte nimmer ook maar één vertegenwoordiger van het volk over de kwestie-Dallas. Dat zegt toch veel over dit land.

24 maart 1967

De New York Herald Tribune drukt een foto af van een jonge Indonesische vrouw, genaamd Haryati, weer een andere echtgenote van Bungkarno, die inmiddels ‘ex’ was geworden. De

[p. 272]

president heeft altijd zeer weinig aandacht besteed aan zijn imago als het gaat om vrouwelijk schoon. Hij maakt het zijn vijanden al heel lang erg gemakkelijk. Ik herinner me van vorig jaar dat hij zich soms door een vrouwelijke militair liet masseren terwijl we op het terras van het paleis in Jakarta zaten te praten. Hoe ouder hij wordt, hoe minder het hem schijnt te kunnen schelen wat er wordt gezegd. Maar hij vergeet dat er genadeslagjournalistiek om hem heen waart.

Senator Edward Brooke, een neger en Republikein uit Massachusetts, heeft zijn eerste rede voor de Senaat gehouden. Hij steunt Johnsons Vietnampolitiek, wat aanzienlijke aandacht heeft getrokken. Tenslotte sneuvelen duizenden blacks in Vietnam die, democratisch gezien, geen invloed op de oorlog kunnen uitoefenen. Ze zijn nauwelijks in het Congres vertegenwoordigd; nu komt een van hen eindelijk aan de bak en die doet dit. Dominee Martin Luther King heeft dan ook vrijwel meteen meegedeeld zijn campagne tegen de oorlog te zullen opvoeren, ook omdat Vietnam de aandacht steeds meer afleidt van de burgerrechtenbeweging.

De regering van India begint een onderzoek naar cia-activiteiten in het land. Ik zend de informatie hierover naar Bungkarno, maar hoe nu de brief te adresseren? Ik richt de enveloppe aan dr. ir. Sukarno in Bogor. Er is hier verder gedonder ontstaan over de Nederlandse monopoliepositie op de kininemarkt. Het Antitrust and Monopoly Subcommittee in de Senaat houdt zich ermee bezig. Het is allemaal een kwestie van dollars en centen, en Nederland - dat is dus de acf, waarin mijn grootvader een prominente rol speelde bij de oprichting - is de Amerikanen kennelijk te slim af geweest. Ik zend het materiaal aan kolonel Sriamin in Jakarta.

25 maart 1967

Heb senator Edward Brooke een brief geschreven en hem gevraagd hoe hij zich op een dergelijke manier kon laten gebruiken door personen en zaken die er baat bij hebben die belachelijke en verschrikkelijke oorlog in Vietnam steeds maar verder op te voeren.

Richard Thieuliette vroeg me: ‘Would you like to have a child, Wim?’

‘Sometimes I do.’

Later in het gesprek zei hij er soms van te genieten een trio te maken: ‘When two gays are all over you with their hands and mouths.’

Mijn moeder is met Theo en Nel naar mijn grootvader Ilia graaf

[p. 273]

Poslavsky in Luik geweest. ‘Ach, wat is hij een oud en zielig baasje geworden’, schreef ze. ‘Hij leek wel honderd jaar oud maar maakte het vrij goed en wist nog best wie wij waren.’ Ook professor Poslavsky uit Den Dolder is mee geweest. Men heeft nu besloten het huis van grootmoeder Poslavsky aan de Homeruslaan in Zeist te verkopen. Mijn moeder maakt zich zorgen over wat Theo, die er nu in woont, dan zal doen. ‘Hij is altijd erg vaag over zijn plannen’, schreef ze. Ik weet het. Op Theo is geen peil te trekken. Ik heb voor het eerst in twintig jaar een brief aan broer Hendrik in Kaapstad geschreven, maar ik verwacht geen antwoord. Theo schrijft van tijd tot tijd. Broer Hendrik helemaal niet.

Pasen 1967

Vroeger verborg onze vader de Droste-eieren achter het huis en bij de vijver in de tuin. Dan gingen we met zijn drieën zoeken, wat dikwijls gepaard ging met vecht- en huilpartijen wanneer de een er meer vond dan de ander. Ik mis mijn vader zeer. Dat gevoel dat hij er was is weg. Het is pijnlijk. Moet me beheersen mam niet in Huis ter Heide te bellen. Beter op 21 april, vaders sterfdag.

A. Teunis lijkt geïnteresseerd te zijn in een vaste buitenlandcolumn van mij in De Spiegel. Ze hebben de eerste vijftig pagina's van mijn nieuwe boek over Indonesië ontvangen.

Paasdiner bij Loet en Tieneke Kilian.

27 maart 1967

Er zijn nu 423.000 Amerikaanse soldaten aan het knokken in Vietnam. Waanzin. lbj heeft senator Edward Brooke natuurlijk direct in het zonnetje gezet. Hij kan het prima gebruiken, een zwarte politicus die hem steunt terwijl Martin Luther King hem bestrijdt waar hij kan.

wqxr meldt dat Pravda de Indonesische generaals opnieuw ernstig heeft gemaand de vervolging van Indonesische communisten niet te laten voortduren. Spuit elf komt met modder. De Sovjets zijn in deze affaire volkomen belachelijk. Noch Moskou, noch Peking heeft een vinger uitgestoken toen enkele honderdduizenden geloofsgenoten, misschien wel 500.000, door Suharto en de zijnen werden neergemaaid. Pravda maakt zich bespottelijk.

28 maart 1967

Paus Paulus vi heeft een encycliek doen uitgaan: Populorum Progressio, ‘de ontwikkeling van de volkeren’. Hij schijnt een

[p. 274]

lans te breken voor de ontwikkelingslanden, maar zolang het Vaticaan geen lans breekt voor geboortebeperking is die mensheid verloren.

Walter Lippmann is van mening dat er nooit eerder in de Amerikaanse geschiedenis zo'n mate van wantrouwen heeft bestaan tussen de president en zijn regering en de pers. Lippmann, nog altijd de meest lucide en heldere commentator in dit land - met wie ik het ook meestal eens ben - schrijft over ‘the deliberate policy of artificial manipulation of official news’. Hij vervolgt: ‘For this Administration, the right opinions are these who lead to consensus with the leader (lbj), and to create such true opinion it is legitimate to wipe out the distinction between patriotism and patrioteering and to act on the assumption that the end justifies the means.’ Joseph Luns en zijn kliek doen dit al jaren in Den Haag. In Washington is het gelazer eigenlijk pas goed begonnen na de misdadige onderdrukking van de feiten en de waarheid rond de moord op jfk Het hek is van de dam. Lippmann verwijst naar een nieuw boek van James Reston: The artillery of the Press. Moet ik lezen.

Loet Kilian vindt dat mijn manuscript over Indonesië lekker loopt. Jan Cremer wil zijn Amerikaanse uitgever voor de rechter slepen. Hij zegt dat advocaat Frosch niets voor hem heeft gedaan - normale gang van zaken voor advocaten die geen centen vangen.

29 maart 1989

Woonde gisteren de persconferentie van secretaris-generaal U Thant bij in de vn. Na afloop bracht ik hem de groeten over van dr. Ali Sastroamidjojo; hij scheen aangenaam verrast. Hij deed een voorstel om stapsgewijs tot vrede in Vietnam te komen. lbj heeft vandaag bekend laten maken ermee in te stemmen. Punt één van U Thant is: directe besprekingen tussen Washington en Hanoi. Haalbaar? Zelfs sir Anthony Eden, nu lord Avon, waarschuwt voor een verdere escalatie van de oorlog in Vietnam.

Heb bij Wolper's naar mogelijke films voor de nts gekeken. Er was een schitterende documentaire bij over insecten. Mijn vader zou dit hebben willen zien. In de stad ontmoette ik Gary Rountree (20), lang blond haar, bouwvakkerstype, student aan East Lansing University. Nam hem mee naar Kew Gardens omdat hij al om 04.00 uur op moest om naar de luchthaven te gaan. We lagen relaxed op bed, speelden met elkaar, maar geen real involvement. Om 22.30 uur belde mijn Indonesische vriendje Larrio. Hij kwam naar me toe. Toen hij bij het binnenko-

[p. 275]

men Gary op mijn bed zag liggen, draaide hij zich zonder een woord te zeggen om en vertrok even snel als hij gekomen was, als een gekwetste vrouw. Ik kon hem niet eens uitleggen dat er verder niets aan de hand was. Ik was juist blij dat Larrio kwam. Santo maakte me attent op een boeiend interview met Arnold Toynbee in Playboy. Zal het naar Sukarno zenden.

De New York Times publiceerde in tweeënhalve pagina de encycliek van paus Paulus. Words, words, words. Het gaat om geheel andere zaken in de wereld. Zo veel woorden over ontwikkeling en vooruitgang van mensen. Het woord ‘psychologie’ komt er niet in voor.

Schreef een artikel over de spionagediensten en de manier waarop studenten voor hun karretje worden gespannen.

30 maart 1967

Ambassadeur Achkar Marof van Guinea vertelde me dat Thomas Kanza nu doceert aan de London School of Economics.¹⁶¹ Wat zou ik Thomas graag terugzien en weten hoe het met zijn familie in Leopoldville gaat.

In Saigon werd bekendgemaakt dat de afgelopen week opnieuw het hoogste aantal Amerikaanse militairen tot nu toe om het leven kwam, namelijk 274. Ze zeggen gewoon dat Noord-Vietnam 2774 mannen heeft verloren in zeven dagen, dan lijkt het Amerikaanse cijfer minder erg...

Kroonprins Charles (18) heeft in Schotland zijn eerste openbare recital gegeven. Hij speelde Mozart, Schumann en Britten. Ik wist niet dat hij cello speelde.

161 Zie Memoires 1959-1961.

31 maart 1967

Eindelijk heb ik George de Mohrenschildt te pakken gekregen. ‘I would be delighted to appear in your television program’, zei hij. Hij moest eerst naar een petroleumconferentie in Mexico en zou rond 12 april terug zijn.

Ik telefoneerde met Carel Enkelaar. Hij zat tegenover kasteel Drakensteijn te wachten op de komst van de baby van Beatrix en Claus.¹⁶² Ik vertelde hem een ontmoeting met Robert Kennedy te willen regelen waarbij ik tevens De Mohrenschildt ter sprake zou kunnen brengen. Ik stelde voor dat wanneer ik rfk te pakken kreeg, we er een meet the press-film van zouden maken, waarbij de collega's Nieuwenhuis en Schroeder samen met mij voor de omroepen in Hilversum het gesprek zouden voe-

162 Dat zou dus Willem-Alexander worden.

[p. 276]

ren. Carel wilde de achterban van beide heren hierover wel polsen, maar hij waarschuwde dat er zou worden gereageerd in de trant van ‘niet samen met die griezelige figuur Oltmans’. Hij was verder van mening dat nu ik George de Mohrenschildt had benaderd, het dringend noodzakelijk was Robert Kennedy hiervan op de hoogte te stellen. Hij achtte de onderneming van de nts in Dallas, via mij, niet zonder gevaar. Ons gesprek liep lekker. We begrijpen elkaar.

Wandelde in Central Park. Samen met de eekhoorns, duiven en kraaien zijn de nichten uit hun winterholen gekomen. Het is zonnig weer. Ik reed voor het eerst met open kap, ook al is het nog koud.

Richard heeft zijn green card en kan in de vs blijven. ‘When I want something, I get it,’ zei hij. En later: ‘I would like to fuck a policeman, still dressed in his uniform.’ Heb ook wel eens gedacht hoe dat zou zijn.

1 april 1967

Professor Jan Tinbergen bedankt voor mijn gelukwens met zijn Erasmusprijs. Telegram van Carel Enkelaar.¹⁶³

Erik van der Leeden houdt grote schoonmaak. Op elk gebied: ‘Het weten, het geweten, het gevoel, alles. En terwijl ik dus zit te tobben en niet kan schrijven, word jij kwaad, en dat is iets waar ik gloeiend de pest aan heb, je verongelijkte brieven.’ Hij is me erg dierbaar en heeft gelijk.

Ambassadeur Abdullah Kamil, permanent vertegenwoordiger van Indonesië bij de vn, en consul-generaal R. Suhardiman nodigden me uit voor een avond van Indonesische dansen in International House aan Riverside Drive. Ik moest steeds denken aan Bungkarno en zijn kinderen. Ontmoette luitenant-kolonel Marpaung, die over kinabastleveranties begon te spreken. Er waren een paar aantrekkelijke Indonesische boys in de buurt.

163 Zie bijlage nr. 12. Ik kon Robert Kennedy voor een interview voor de nts benaderen.

2 april 1967

U Thant heeft zijn Vietnamvoorstellen een nieuwe draai gegeven. Hij heeft een beroep op Washington gedaan om het vuren eenzijdig te staken en alleen te schieten wanneer Amerikaanse militairen worden aangevallen.

De Yale Law School heeft een rechtszitting georganiseerd waarbij een namaak-Lee Harvey Oswald terechtstond voor de moord op jfk. De clou was dat Oswald zou worden beoordeeld op zijn eigen getuigenis, namelijk dat hij onschuldig was. De jury

[p. 277]

had vooral moeite met de conclusie van de befaamde Warren-commissie dat Oswald in zijn eentje zou hebben gehandeld. Het namaakproces eindigde in een zogenaamde hang jury van zes stemmen tegen zes. Dat is dus wel iets anders dan Earl Warren en zijn club, die Oswald schuldig oordeelden.

Mam kan niet alleen blijven in de bungalow in Huis ter Heide. Ze wordt nu snel oud. Het leven is een drama.¹⁶⁴

164 Bijlage nr. 13. Brief van de president-directeur van de kinine fabriek over mijn pogingen zaken met Indonesië opnieuw te ontwikkelen.

3 april 1967

Sprak 45 minuten met Tim Hogan, de persofficier van senator Robert Kennedy. Het gesprek vond plaats in diens kantoor, achter het postkantoor op Lexington Avenue. Carel Enkelaar vond dit vooral nodig nu ik contact had gehad met George de Mohrenschildt, door Gerard Croiset aangewezen als de architect van de Dallas-affaire. Zonder te veel in details te treden legde ik uit waarom de nts belangstelling had een interview met George de Mohrenschildt te hebben. Ik gaf eveneens te kennen dat we rfk wilden filmen. Hogan benadrukte dat de senator met niemand ooit over de moord in Dallas wenste te spreken.

Hij verwachtte eigenlijk dat de senator mijn mededeling dat ik De Mohrenschildt wilde filmen, zou doorgeven aan het Justice Department. Robert Kennedy was in Albany, waar hij een rede moest houden in de Legislature, maar later keerde hij met het Kennedy-toestel - de Caroline - terug en zou Hogan hem over mijn bezoek spreken en hem mijn verzoeken voorleggen.

Ook in een brief, die ik gisteren ontving, deelde Carel me mee dat de aanwijzingen van Croiset voldoende correct waren gebleken om een bezoek aan rfk te rechtvaardigen. ‘Gerard heeft trouwens tal van plaatsen herkend op de film Rush to Judgement (van Mark Lane), die hier op televisie is verschenen.’ Inmiddels was Enkelaar erin geslaagd een foto van De Mohrenschildt te pakken te krijgen, en Croiset had bevestigd dat hij de man was die hij als organisator van de moord in Dallas had ‘gezien’. Ook zou De Mohrenschildt de wapens voor de in totaal vier opgestelde schutters hebben gekocht. Croiset weet nu ook zeker dat een der moordenaars van achter de schutting op Dealey Plaza heeft geschoten. Enkelaar: ‘Vanuit een televisieprogrammatisch standpunt gezien wil ik de man (George de Mohrenschildt) best op film in voorraad hebben. Ik vraag me echter af hoe dit interview zou moeten verlopen. Je kunt bezwaarlijk

[p. 278]

vragen stellen die een aanduiding geven omtrent je momentele wetenschap, wil je nog veilig in New York terugkomen.’ In zijn brief van 29 maart duidde Carel reeds op een mogelijk gevaar in deze affaire, zoals ook mam zich zorgen maakt. Dat houd me ook wel bezig.

In de vn liep ik opnieuw tegen ambassadeur Kamil van Indonesië aan. Deze keer probeerde hij me wijs te maken dat Bungkarno geestelijk gestoord was, en dat land en volk daardoor in verlegenheid waren gebracht. Kamil kletste uit zijn nek. Tenslotte had ik zes maanden geleden in Jakarta, gedurende een aantal weken, vele uren met president Sukarno doorgebracht. Kamil lepelde de smerige propagandapraatjes van zijn minister op, het sujet Adam Malik. Ik ging er dus lijnrecht tegenin. Kamil zei: ‘Sure, he has his good moments, but...’ Er was dus geen land te bezeilen met deze dienaar van de generaals. Fijn beroep, dat van diplomaat. Verandert het regime, verandert de minister, dan veranderen de praatjes mee.

Telefoneerde Carel Enkelaar om te zeggen dat ik rfk via Tim Hogan had ingelicht, zoals gevraagd. Hij was verder benaderd door De Telegraaf met de vraag of ik de nts in Amerika vertegenwoordigde. ‘Nee,’ had Enkelaar geantwoord, ‘hij voert slechts enkele opdrachten voor mij uit.’

Tim Hogan belde op. Robert Kennedy had hem geïnstrueerd om het aan de Chief of the Criminal Division of the fbi door te geven dat ik De Mohrenschildt had benaderd en dat ik de oliegeoloog wilde filmen. Robert Kennedy had er zelf over getelefoneerd met J. Edgar Hoover, het hoofd van de fbi. Even later werd ik zelf door de fbi opgebeld. fbi-agenten waren op weg naar mijn flat in Kew Gardens.

Na 16.00 uur verschenen twee mannen, J.J. Aherne en J.J. Hauss. Hun telefoonnummer was Lexington 5-7700 Extension 360. Ik zette uiteen dat ik graaf De Mohrenschildt wilde filmen, maar dat mijn televisiebaas in Hilversum van mening was dat ik de autoriteiten diende in te lichten. Ik vertelde verder dat we ook vermoedden dat broer Dimitri de Mohrenschildt was betrokken bij Dallas, en dat we een beschrijving hadden van een sigaren rokende man op de vierde verdieping van het Baker Hotel in Dallas. Ze leken verbaasd en waarschuwden dat indien ik mijn beschuldigingen niet kon waarmaken, ik gerede kans liep om wegens smaad te worden vervolgd. Dat zou betekenen dat ik mijn theorieën voor een jury zou moeten bewijzen. Ik stelde dat ik juist met De Mohrenschildt wilde spreken om die theorieën verder te toetsen.

Tegen 18.00 uur vertrokken beide heren, kennelijk teleurge-

[p. 279]

steld dat ik ze maar beperkte informatie had gegeven. Wanneer ze dieper op de zaken ingingen, verwees ik hen naar Carel Enkelaar in Hilversum, want ik was niet van plan ze wijzer te maken dan strikt noodzakelijk. Ze verzekerden me dat ik vanaf dat ogenblik onder bescherming van de fbi zou staan, ook al zou ik daar verder weinig of niets van merken.

Ik werd door een assistent van Nicolaas Jouwe opgebeld, die vertelde advocaat te zijn. Hij was uit Holland overgekomen om de Papoea-delegatie te komen versterken. Ik zei hem dat ambassadeur Kamil van Indonesië me vanmorgen nog had meegedeeld dat de Papoea's een ernstige fout maakten door op het vn-hoofdkwartier tegen Indonesië te gaan stoken. Ze dienden rechtstreeks met hun grieven in Jakarta aan te kloppen.

4 april 1967

Nederland heeft een centrum-rechts kabinet, met Piet de Jong als premier. Luns blijft natuurlijk voor de zoveelste keer zitten. Ze schijnen niemand anders te hebben voor Buitenlandse Zaken in Den Haag. Zielig.

De Amerikanen hebben hun vijfhonderdste vliegtuig in Vietnam verloren. Tien ervan zijn door Mig's neergehaald. Dr. Martin Luther King gaat zich inzetten voor militairen die weigeren naar Vietnam te worden gezonden omdat zij de oorlog als onwettig beschouwen aangezien deze nooit door het Congres werd bekrachtigd. In de kranten staan voortdurend lijsten van jonge mensen die worden gezocht wegens dienstweigering.

Carel Enkelaar belde dat De Telegraaf vanmorgen weer eens op de voorpagina een artikel over me publiceerde, ditmaal getiteld ‘Oltmans weer bij de nts’. Wie voert daar deze campagne tegen mij? De vuilakken willen voorkomen dat ik fulltime voor de nts ga werken, maar ik ben er zeker van dat dit vanuit andere kwartieren wordt aangezwengeld. Wie precies zitten hier achter? Ik denk dat ik het weet. Maar hoe het ooit te bewijzen, laat staan er iets tegen te ondernemen? Carel zei: ‘Ik heb de zaak hier wel in de hand, wanneer jij je maar aan onze afspraak houdt.’ Ik gaf hem in tien punten een overzicht van de demarche bij rfk. Hij zou met Gerard Croiset overleggen.

5 april 1967

Carel telegrafeert via Western Union dat hij mijn pertinente vragen heeft voorgelegd aan Croiset. Hij zal me zo snel mogelijk informeren.

Disaster. Ik heb een ongeluk gehad gehad. Mijn splinternieuwe auto is een onherstelbaar wrak. De hemel mag weten waarom

[p. 280]

dit allemaal is gebeurd. Ik weet niet eens of ik een verzekering heb die de schade dekt bij een dergelijke botsing. Het ging allemaal zo snel. Ik heb zelf alleen maar een flinke kras op mijn kop.

Het gebeurde gistermiddag. Ik haalde de auto op bij de Chrysler-garage in Manhattan, stopte bij het Indonesische consulaat-generaal om overste Marpaung te ontmoeten, maar hij was er niet en ik reed naar Central Park. Daar ontmoette ik een Amerikaan met een Spaanse moeder, Alfonso Chase. We lagen op een steen in de zon en hij wilde dat ik gedichten van Walt Whitman las. Hij had mooie bruine ogen en we speelden met elkaar. Hij lag onder. Mooie mond en teint. Hij reed mee naar Kew Gardens. We maakten een intens nummer, een brawl die twee uur duurde. Ik reed hem terug naar International House en wilde met mijn manuscript over Indonesië naar Santo gaan, omdat hij een omslag zou ontwerpen. Naast me reed een taxi. Ik maakte aanstalten om naar links af te slaan, naar beneden - nog steeds op Riverside Drive - maar aarzelde een moment. Of de taxi ook aannam dat ik naar beneden zou gaan weet ik niet, maar ik werd gesneden. Ik reed recht in de vangrail. Het was een ramp. De mooie nieuwe auto was in puin. Er waren vrijwel meteen politiewagens met sirenes en knipperlichten, en tot overmaat van ramp had ik mijn rijbewijs niet bij me. Een kraanwagen nam het wrak mee naar 11^th Avenue. Ik voelde me na de klap ellendig. De chauffeur van de kraanwagen insisteerde dat ik me in een ziekenhuis zou laten nakijken. Dat heb ik gedaan. Ik ben naar Kew Gardens Hospital gegaan. Een arts nam mijn bloeddruk op en verzorgde de wond aan mijn hoofd. Hij wilde niet dat ik betaalde, want hij zei goodwill voor zijn land te willen bevorderen.¹⁶⁵

Ik besprak de zaak met Loet Kilian. We moeten wachten op het schaderapport. Mijn verzekering dekt een botsing van dit type. Al Brust, mijn Sing-Sing-vriend, arriveerde voor mijn deur. ‘Biologisch gezien is de betekenis van het leven de productie van baby's. Filosofisch heeft het leven geen betekenis. Leven is gebaseerd op een balans tussen pleasure and pain. Het enige wat je te doen staat is ervoor te zorgen dat jouw leven aan de kant van pleasure blijft,’ en vervolgens citeerde hij Epicures.

Leden van de Koninklijke Marine hebben op het Centraal Station in Amsterdam huisgehouden onder provo's en nozems, en hun haren kortgeknipt. Er schijnt een massale knokpartij te zijn

165 Zie bijlage nr. 14. Telegram naar Enkelaar over mijn ongeluk.

[p. 281]

geweest. The New York Times vertoont een foto waar een Jantje met een sigaret in zijn bek een jongen met lang haar aan het scheren is. En het gebeurde nog in uniform ook. Volslagen mesjogge. Voer voor psychologen.

6 april 1967

Mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt bedankt voor de verjaarsbrief die ik haar schreef. Beatrix heeft mijn suggestie opgevolgd. Aunty schrijft: ‘Een paar weken geleden kreeg ik een briefje van een dierbare oud-leerling, die me vroeg om 's morgens een kopje koffie bij haar te komen drinken op Drakensteijn. Het was een aardig bezoek. Zij was eigenlijk niets veranderd en maakte het uitstekend. Ik maakte ook kennis met haar man, die werkelijk verbazingwekkend correct Hollands praat, al heeft hij nog wat accent. 't Was een prettige man, maar erg gereserveerd. Misschien wel goed als je zo'n spontane vrouw hebt!’ Ook zij eindigde haar brief met een opmerking over het nieuwe kabinet en de mededeling ‘Luns schijnt onvervangbaar te zijn!’

Mijn vriendin Penny Hedinah schrijft uit Jakarta dat er geruchten de ronde doen dat Ibnu Sutowo, president-directeur van Pertamina, nu inderdaad door de overheid wordt verdacht van corruptie. Mijn vriend Diarto schrijft uit Solo dat mijn Spiegel-artikelen van hand tot hand gaan, ‘want het is zeker iets ongewoons dat een Belanda niet anti-Sukarno is’. Hij schrijft dat het nu rustig is op Midden-Java en dat generaal Suharto juist alles heeft gedaan om te voorkomen dat er nog meer slachtoffers zouden vallen. Hij zegt dat zijn kinderen dikwijls naar mij vragen, omdat hij hun over me vertelt. Ik ben helaas nog nooit bij ze op bezoek geweest in Solo.

Arend Lijphart meldt uit Berkeley dat mijn gesprek met docenten en studenten over Indonesië en Bungkarno een succes is geweest. Professor Dan Lev schrijft in soortgelijke termen.

7 april 1967

Eigenlijk was ik zo blij als een kind dat Beatrix inderdaad Aunty naar Drakensteijn uitnodigde en aan prins Claus voorstelde. Ik heb Beatrix een bedankbriefje geschreven en gezegd: ‘You were marvellous to do that.’

Jonathan, mijn dierbare vriend, schrijft: ‘I am filled with an unknown quantity of ignorance, that is to say, I do not realize how empty I am and how filled with nothing. Oh heavens, the inconstancy of my nothings and how they wither, Willem, surely this life is very short, and I therefore ask myself how pre-

[p. 282]

sumptuous it must be to consider my personal vicissitudes terribly important. Yet, since this is my most singular defect, and since it is therefore what makes me an outstanding personality, I have decided to try and make it both productive and entertaining to both others and myself. Consequently, I let my nothings wave about in the air, and now I am a very popular boy. People finally see me. I am exactly like them. In fact, the whole world loves me because I am so banal, so ridiculous. The buy to success lies truly in loving oneself, and in displaying all the absurdities extracted by that.’

Jonathan ontmoette ik een kwarteeuw geleden in een Greyhoundbus naar Chicago en Denver, Colorado. We sliepen tegen elkaar, terwijl de nacht lang en donker was. Hij studeerde filosofie en speelde net als ik cello. Hij was 21 jaar, ik 40. Hij deed me zeer sterk denken aan Frits van Eeden, even groot en breed en met kolenschephanden, en een uitstraling die recht door me heen ging en me verwarmde, in mind en in body. Hoe weet je toch zo diep en zeker dat je een bijzonder ander mens hebt gevonden? Wat is die aantrekkingskracht die je doet handelen zoals ik toen deed? ‘Jono’ kwam naar mijn lezing in Denver de volgende dag. We begonnen toen de hier weergegeven correspondentie. Ik antwoordde altijd meteen, maar bewaarde nooit kopieën. Er waren toen geen kopieermachines in krantenstallen om de hoek, zoals nu. Hij kwam begin jaren zeventig naar Europa. Op een dag stond hij voor mijn neus. We maakten een autoreis naar Zwitserland en Parijs. We hebben al die jaren regelmatig contact gehad. In 1988 was ik bij hem in Chicago, waar hij samenwoont met een vriendin en zijn nu achttienjarige zoon, Adam, die studeert. Deze brief frappeert me zo omdat hij in 1967 kennelijk op een keerpunt was. Hij is timmerman geworden en bouwt. Hij vertelde wel eens op de zestigste verdieping van een in aanbouw zijnde wolkenkrabber aan de buitenzijde bezig te zijn. Ik heb hem geschreven opnieuw met hem een tocht te willen gaan maken, naar de meren in Canada, al zijn brieven mee te nemen en samen na te gaan wat er werkelijk in dit leven met ons is gebeurd, hoe we de mannen werden die we nu zijn. Hij loopt tegen de 45, en ik tegen de 65. Zijn zoon heeft al zijn brieven aan mij over de jaren gelezen. Misschien kunnen we na afloop van onze bijeenkomst Adam bij ons gesprek betrekken, want die jongen staat nog betrekkelijk aan het begin van zijn rit. Hij zou met onze conclusies zijn voordeel kunnen doen.

[p. 283]

8 april 1967

Lezing voor de American Association of University Women in Wilmington, Delaware.

Persattaché van den Bogaert heeft me het Telegraaf-stukje gezonden. Anders is hij niet zo snel met sturen. Hij zal ervan genoten hebben. Het moet Peter Schroeder weer zijn geweest die deze storm in een glas water heeft veroorzaakt. Maar Carel Enkelaar heeft dus gezegd dat ik helemaal niet in dienst kom als nts-correspondent in Amerika, wat hij me intussen wel steeds als mogelijkheid heeft voorgehouden. Ben van Meerendonk schijnt eveneens op de job te azen.

Reizen geeft de gelegenheid tot lezen. Look publiceerde een artikel over Bertrand Russell, met foto's van lord Snowdon, geschreven door Flora Lewis. Russell zou onder invloed zijn gekomen van een jonge Amerikaan, Ralph Schoenman, die de Britse filosoof zou hebben aangezet te verkondigen dat Lyndon Johnson door een oorlogstribunaal moet worden berecht. Russell heeft Schoenman beslist niet nodig om dat te bedenken. Russell schreef een nieuw boek over oorlogsmisdaden in Vietnam. Ik ben het met hem eens. ‘I consider your president a cut-throat of the worst variety’, zei Russell tegen Lewis. Isaac Deutscher, Vladimir Dedijer, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir en Lazaro Cardenas ondersteunen Russell in zijn standpunt. Op 18 mei wordt de filosoof 95 jaar oud, en hij vergelijkt hetgeen Johnson, McNamara, Dean Rusk en hun generaals in Vietnam doen, met het optreden van de nazi's in de Tweede Wereldoorlog. Wat me verder opvalt is wat lord Russell (eveneens) over de moord in Dallas zegt: ‘I am not interested in the Kennedy myth. But an innocent man was framed and gunned down, Lee Harvey Oswald.’ Ook daarmee ben ik het eens.¹⁶⁶ Lee Lockwood is erin geslaagd via Havana naar Noord-Vietnam te komen. Slim. Lifepubliceert zijn reportage met schitterende foto's, door hemzelf genomen. Zijn conclusie is dat Ho Chi Minh ervan overtuigd is stand te kunnen houden tegen het machtige Amerikaanse leger.¹⁶⁷

Ik ben begonnen in The Artillery of the Press van James Reston. Hij zegt voorin: ‘Ideas are much more fatal things than guns’, zoals ook Lenin zei. Heerlijke zinnen als: ‘The United States had a press before it had a foreign policy.’ Wat maakt een uitstekende journalist? ‘The answer is easy. He knows everything. He is aware not only of what goes on in the world today, but

166 Lookmagazine, 4 april 1967.

167 Lifemagazine, Vol. 62, No. 14, 7 april 1967.

[p. 284]

his brain is a repository of the accumulated wisdom of the ages. Moreover, he is somewhat psychic, and is able to sense what the news will be tomorrow, and next month, and even next year.’ Dit boekje van 108 pagina's bevat een schat van informatie over het metier.

Chester Bowles schrijft in The New York Times dat India tegen het jaar 1971 zichzelf kan voeden. Dus over vier jaar 500 miljoen monden vullen? In 1965 produceerde India nog maar 300.000 ton kunstmest. In 1971 zal dit 2,5 miljoen ton zijn. Het zal van de zogenaamde miracle rice moeten komen. 2,2 miljoen hectacre in 1966 zal in 1971 45 miljoen moeten worden, volledig voorzien van irrigatie en gevoed met kunstmest. Bowles, nu ambassadeur in New Delhi, spreekt van een ware revolutie in de 500.000 dorpen van India. Het zal me benieuwen.

Psychiater Samuel Hadden laat in Harpers zijn gedachten de vrije loop over homoseksualiteit. Ik vraag me altijd af of zo'n man zelf homoseksuele ervaringen heeft gehad, en hoe hij anders überhaupt over dit onderwerp een verstandig woord kan zeggen. Sigmund Freud had gelijk toen hij zei: ‘To undertake to convert a fully developed homosexual into a heterosexual is not more promising than to be the reverse.’ Hij wijdt een passage aan ‘beschadigde kinderen’, een onderwerp dat me al jaren bezighoudt. ‘If the father is hostile or rejecting, the son may turn away from masculine behavior. The same thing can happen if a father is absent from home too much or is so weak and passive, that he provides no effective pattern of masculinity with which his son can identify. A hostile, dominating mother becomes a threat to a child, and along with her all women become threatening, potentially castrating figures. Contrariwise, the mother may be sweetly seductive, dominating the life of the child by cajolery and preventing him from making a masculine identification.’

En: ‘A homosexual is prone to be a lonely, aloof individual who has a strong need for contact with another human being, particularly when he is under pressure of any sort. He fears women as castrating, frustrating creatures (an often recurring theme in his dreams).’ Dit is nu toch werkelijk bullshit. Sinds Freud proberen shrinks ons dat castratieverhaal aan te smeren. Wanneer íéts me nooit heeft beziggehouden, dan is het die geprojecteerde angst voor castratie. Ik ben niet bang voor vrouwen, in geen enkele vorm. Ik heb geen werkelijk ‘contact’ met ze en beschouw ze als ‘onbruikbaar’. Eén brief van Jonathan zegt me oneindig veel meer dan uren kletsen met Inez Röell, Micheline Vernier of Frieda Westerman, laat staan Ellen

[p. 285]

Thomassen. ‘Masculinity is what he wants,’ meent dr. Hadden, ‘but since he cannot attain it himself he seeks, in effect, a sexual partner who is an image of what he would like to be himself.’ Hadden slaat de plank gewoon mis. Ik ben niet liever met mijn vrienden omdat ik zoals zij zou hebben willen zijn. Ik wil helemaal geen Wicher van Swinderen zijn, geen Henk Hofland, of Freddy Heath, Bertie Hilverdink, Martin Portier, John van Haagen, Sumarto, Bhaskar, Erik van der Leeden, Frits van Eeden, Jonathan Raymond, en natuurlijk Loet Kilian en Richard Thieuliette of Harisanto. Niet in de verste verten. Het is niet hun mannelijkheid die mij met hen samenbrengt, maar hun menszijn. Het is de manier waarop hun geest functioneert en me aanspreekt, die me van hen doet houden. Bovendien, van mijn vrienden zijn Wicher, Henk, Freddy, Martin, John, Sumarto, Loet en Santo heteroseksueel. Dat is nog altijd het merendeel. De ‘omhelzing’ is of was er met allemaal. Wat doet het er feitelijk toe met wie seksueel contact, als het verlengstuk van die ‘omhelzing’, haalbaar was? De ‘omhelzing’ is misschien vollediger wanneer je wel samen Gods water over Gods akker laat lopen, ook al gebeurt het maar éénmaal.¹⁶⁸

Clayton Fritchey meldt in de Washington Insight dat de Associated Press niet minder dan meer dan dertig medewerkers in Vietnam heeft gestationeerd, waarvan er zestien oorlogscorrespondenten zijn, die vanaf de verschillende fronten rapporteren. Hij zegt verder dat Amerikaanse journalisten in Vietnam, precies als op het thuisfront, verdeeld zijn in voor- en tegenstanders van de oorlog. Dat is dus in strijd met de essentie van de journalistieke taak. Maar oké, ik was ook tegen Luns in de kwestie-Nieuw-Guinea, omdat mijn analyse over de haalbaarheid van die zaak verschilde van die van de heren in Den Haag. James Reston stelt die vraag in The Artillery of the Press. Wanneer een journalist weet dat de minister van Buitenlandse Zaken de kluit zit te bedonderen, ‘Should he print the truth at the risk of wrecking the plans (liever: de leugens) of the Secretary of State? Or should he suppress the truth, betray himself, and deceive the American people?’ Zo is het natuurlijk precies. Luns, evenals Willem Drees en de hele Haagse politieke santenkraam, schatte de ontwikkelingen in Indonesië en de persoon van Sukarno verkeerd in, namelijk aan de hand van de onzin die men zichzelf had aangepraat. Ik verkende het terrein ter plekke en kwam tot andere conclusies. Reston zegt het prachtig: moet een journalist het spel met de leugenaars meespelen en zichzelf

168 Ook met hetero-seksuele vrienden heb ik weleens een seksuele botsing gedeeld.

[p. 286]

verraden en bovendien zijn lezers onjuist informeren? Zeker niet! Althans, ik niet. Oscar Wilde had gelijk toen hij waarschuwde dat presidenten en ministers na een paar jaar van het politieke toneel verdwijnen, ‘but journalism governs forever’. Hij zal journalistiek in de zin van de historie hebben bedoeld. Hanson Baldwin, de militaire medewerker van The New York Times, meldt uit Washington dat minister Robert McNamara thans overweegt slagschepen in te zetten tegen Noord-Vietnam. De man is gek. Slagschepen tegen de Vietcong in zwarte pyjama's, wat zou psychiater Samuel Hadden daarover hebben te melden?

9 april 1967

Carel Enkelaar zendt een vervelend telegram. Hij schrijft dat ik moet afzien van een televisiegesprek met George de Mohrenschildt.¹⁶⁹ Ik heb hem gisteren per telegram gemeld dat ik een vrij pittig auto-ongeluk had gehad en eigenlijk door een taxi van Westside Drive was gedrukt. Het blijft natuurlijk vrij wonderlijk dat dit gebeurde binnen 24 uur nadat de fbi me plechtig had verzekerd dat ik onder de bescherming van de geheime dienst zou staan. En dit na een interventie van rfk bij J. Edgar Hoover zelf. Welke conclusies heeft het team-Enkelaar-Croiset getrokken? Ik belde hem in Lage Vuursche, waar hij nog steeds op de koninklijke baby zit te wachten. Na enig over en weer geklets gaf hij toch toestemming door te gaan met het De Mohrenschildt-project. Hij was het ermee eens dat we onze gezamenlijke vriend Captain John Cronin van de New York City Police ook zouden inlichten. Hij benadrukte: ‘Ik wil jouw leven niet aan die reportage wagen.’ Dat is heel lief, maar ik heb de afspraak met De Mohrenschildt gemaakt en wil die nakomen. Maar wat als mijn auto-ongeluk geen ongeluk was?

Marguerite Oswald telefoneerde uit Fort Worth om te vertellen dat de rol van graaf George de Mohrenschildt werd uitgespeld in een nieuw verschenen boek van Lincoln Lawrence. Ik kan niet alles bijhouden. Ik wil eerst de man zelf spreken.

Bertie schrijft uit Athene. Erik schrijft een lucide verhaal over zijn denken. ‘Iedere keer wanneer ik denk: nu zijn we er, nu weet ik wat ik moet doen, dan komt die vervloekte twijfel weer, en met een dag of wat ligt alles weer in de mist. En dan zoek je weer verder. Ik ben nu door een paar opmerkingen van jou zover dat ik mezelf in de toekomst denk. Dus wanneer ik

169 Zie bijlage nr. 15. Enkelaar (en Croiset) zien af van follow-up inzake George de Mohrenschildt. Later kon ik dit besluit met kracht terugdraaien.

[p. 287]

iets doe, me afvragen hoe het er over zoveel tijd zal uitzien... Ik denk dat ik harder moet worden.’ Ik begrijp hem zo goed. Ik herken de vragen en het tobben. Maar ik ben tegen dat fameuze ‘harder worden’ dat Jonathan noemt, zich aan de banaliteit van de kudde aanpassen en een populaire flapdrol worden. Merci. Not for me.

Ik ben naar Captain Cronin geweest, de vriend van Croiset bij de New Yorkse politie. Ik legde hem de situatie rond De Mohrenschildt uit; vertelde hem wat Croiset had gezegd; en meldde dat ik vrijwel meteen een auto-ongeluk had gekregen. Hij maakte aantekeningen. Het inschakelen van een privé-detective zou minimaal honderd dollar per dag kosten. We overlegden of we samen misschien naar Washington en de fbi zouden gaan. Loet adviseerde: ‘Gewoon De Mohrenschildt filmen, niet te veel naar Holland bellen over hoe en wanneer, gewoon doen.’ Hij zou ook zeker Willebrord Nieuwenhuis erbuiten laten.

Op weg naar Cronin liep ik tegen Dino (16) aan, een leerling van de James Monroe High School en een professionele hustler in zijn vrije tijd. ‘I need the money for my school,’ zei hij, wat ik nauwelijks geloofde. Hij had zijn moeder wijsgemaakt dat hij geld in een drugstore verdiende.

‘They fuck you?’ vroeg ik.

‘Yes, sometimes they do. In the beginning it hurt very much, but I learned to relax and now it is much better. One guy comes over once a month from Boston. He is very gentle and pays me very well.’

En sadisme?

‘Yes, one guy always beats me and bites in my back, but pays also very well.’ We namen afscheid, maar hij bleef me volgen. Ik stopte en vroeg hem waarom.

‘You like my eyes?’ vroeg ik.

‘No, I like all of you.’ Die jongen had eigenlijk twee gezichten: een was hard, bijna wreed en afschrikwekkend; het andere zacht, het liefste smoel in de wereld. Pas wanneer ik hem goena-goena-achtig recht in de ogen keek, keerde zijn lieve gezicht terug. Uiteindelijk had ik ook moeite afscheid te nemen. Zeer veel moeite, zelfs.

10 april 1967

Hoe scherper Martin Luther King stelling neemt tegen de oorlog in Vietnam, hoe krachtiger men zijn piëdestal tracht neer te halen. Zelfs de naacp heeft de houding van King ‘een tactische fout’ genoemd. Ze zijn tegen een samengaan van de burgerrechtenbeweging en de vredescampagnes rond Vietnam.

[p. 288]

Donald Kirk van de McGraw-Hill World News Service schreef zeven pagina's over Indonesië in de New Leader. Kan wel aan de gang blijven met brieven te schrijven of te protesteren tegen al het geklets in de ruimte. ‘Sukarno has literally lost control of his senses’, aldus Kirk. Hij heeft zeker met Malik, Kamil of andere rotzakken gesproken. ‘Sukarno's megalomania - rational at first in terms of Indonesia's struggle for independence - knew no limits... All Americans were spies, all Western correspondents (except an occasional favorite) were necolim agents, all Indonesian political foes were hired hands of the imperialist enemy.’

Er is geen woord waar van wat Kirk schrijft, maar wat zal van al die onzin in de geschiedenisboekjes blijven hangen? ‘He lost himself in his own dreams and became a frustrated zealot in search for a new revolution’, aldus Kirk. ‘He is a spoiled old man’, heeft Adam Malik zelfs gezegd, volgens Kirk. Bungkarno was verre van dat. Alleen een bastard als Malik krijgt zoiets over zijn lippen, terwijl Suharto hem de status blijft verlenen van minister van Buitenlandse Zaken.

De Herald Tribune meldt dat Robert Komer - in de traditie van generaal Van Heutsz - een pacificatiecampagne in Vietnam zal gaan opzetten. Hij geeft deze plannen de naam civil unification programs. Hij noemt het ‘die andere oorlog’, het brengen van politieke stabiliteit op het Vietnamese platteland. Het is natuurlijk bezaaid met soldaten en sympathisanten van de Vietcong, dus dat zal een frisse boel worden.

Ik heb vandaag de dag 58 dollar op de bank staan, ongelooflijk eigenlijk. Heb toch maar weer eens een woedende brief naar de New York Times geschreven. Want Hubert Humphrey keerde terug uit West-Europa - waar hij blijkbaar ook theedronk op Soestdijk - en vertelde de pers dat 75 procent van de West-Europeanen achter de Amerikaanse oorlog in Vietnam staat. Het is natuurlijk andersom: 25 procent staat achter de vs.

11 april 1967

Lieve brief van mam. Ze is kennelijk erg alleen. Het huis van grootmoeder Poslavsky is tijdens een familiereünie leeggemaakt en alle kinderen en kleinkinderen kregen aandenkens. Mijn moeder hield zich afzijdig en beleefde het als een trieste affaire. A. Tennis, hoofdredacteur van De Spiegel, schrijft dat de baas van Pertamina enige dagen in Jakarta heeft vastgezeten om zich voor corrupte praktijken te verantwoorden, maar hij is weer op vrije voeten gesteld. ‘De upi heeft me gebeld om te vragen of Louis Worms het proces tegen ons was begonnen, zoals hij we-

[p. 289]

reldkundig had gemaakt. Dit heeft hij nog steeds niet gedaan en ik weet niet eens waar de goede man zit.’ Hij heeft mijn boek gelezen (‘met veel plezier’), maar hij vindt dat ik er te veel centraal in sta en doe of ik eigenhandig nationale en mondiale geschiedenis heb gemaakt. ‘Ook al zou dit waar zijn, dan werkt dit op den duur irriterend. Er moet dus beslist het een en ander uit.’ Ik moet ook meer de Luns-kant van het Nieuw-Guineaconflict belichten. Alsof die kant niet duidelijk genoeg is!

13 april 1967

Brandde een kaars in St. Patrick's.

Bezocht mevrouw Person, die zei niet te begrijpen waarom de diplomaat Leopold Quarles kanten biezen aan zijn overhemden droeg. ‘Knap, als je zoiets durft te dragen!’ zei ze.

Diner bij de Marescots.¹⁷⁰ François en Jean Noël waren thuis. François was zo nerveus dat hij zelfs bij tijd en wijle stotterde. Ik probeerde erachter te komen waarom. Hij vertelde dat zijn ouders hem, door middel van het achterhouden van zijn zakgeld voor een hele maand, hadden gedwongen zijn lange haren te laten afknippen. Ik werd inwendig razend, en zei, duidelijk genoeg om het iedereen uitstekend te laten horen, dat ik dit het bedrijven van imperialisme jegens eigen kinderen vond. De jongen vertelde verder dat zijn vader hem had gedwongen economie te studeren. ‘My Father wants me to. I must be conditioned to becoming an opportunist, like he is. Ideology or principles do not count. I actually want to go to China this summer. My father does not want me to. He wants me to become an American citizen, but I know, I would have difficulties with Americans...’ Wat een waanzin. Dan heb je alles - een riant apartement op Fifth Avenue, een schitterende maatschappelijke positie - en je zoon spreekt aldus. Ik sprak er met Lilly over waarom zij haar kinderen niet meer vrijheid gunde zolang het nog kon, en dat zij zich toch niet à tout prix aan deze terreur dienden aan te passen. Ik ga haar schrijven.

Een aantal Franse dames waren in de flat bijeen om het Bal des Berceaux voor te bereiden dat zaterdag in de grote balzaal van Hotel Pierre zal worden gehouden. Barones Jaqueline de Gunzburg vroeg me of ik haar wilde begeleiden naar deze liefdadigheidsaffaire voor weeskinderen. Vorig jaar werd 19.000 dollar opgehaald en de haute volée had een leuk avondje uit.

170 Henri Marescot was president Air France voor Amerika: zijn vrouw Lily, een Wassenaarse, was een vriendin.

[p. 290]

De Times meldt uit Saigon dat de Amerikanen weer eens een vergissing bij het bombarderen hebben gemaakt, waardoor in één dorp 105 mensen om het leven kwamen en 200 werden verwond. Zoals in de oorlog gebeurde met het centrum van Nijmegen.

Tim Hogan zegt nu, na alles wat er is gebeurd, dat een interview met Robert Kennedy voorlopig niet mogelijk is. Ze weten natuurlijk dat ik zeker over De Mohrenschildt zou beginnen.

Het Californische blad Ramparts liet bij Loet een boodschap achter dat men geïnteresseerd was in een artikel over de cia, zoals ik dit in De Spiegel publiceerde.

14 april 1967

Carel Enkelaar zendt 625 dollar, wat weer enige lucht geeft. Verder zend hij een kaart met een uiteenzetting van Gerard Croiset, die nadere aanwijzingen geeft over waar verschillende betrokkenen bij de moord in Dallas zich zouden ophouden. Croiset zelf sloot een handgeschreven brief in, die vrij moeilijk is te ontcijferen. ‘Zo, jongen, ben je een beetje een late oorlogsheld geworden? Weet je wel zeker dat het auto-ongeluk niet een akelige samenloop van omstandigheden is geweest? Dit lijkt mij namelijk de waarheid over je ongeluk... We leven allen met je mee.’ Verder raadt hij aan me van De Telegraaf niets aan te trekken. Ook schijft hij: ‘Denk niet dat wij je laf zullen vinden wanneer je de zaak-Kennedy opgeeft. Het is ook jouw taak niet. Jij bent journalist en geen detective. Schoenmaker blijf bij je leest, anders krijg je die leest naar je hoofd en loop je daarmee in het verband’, wat eigenlijk een duidelijke referentie was naar mijn kop na het ongeluk. ‘Jongen, ik verheug mij erop dat straks onverbonden hoofd van jou in Holland terug te zien en sluit met je het beste toe te wensen. Gerard.’

In Jacksonville, Florida zitten vijftig mannen op voltrekking van een doodvonnis te wachten. Een rechter heeft het bloedbad opnieuw uitgesteld.

15 april 1967

Een lieve lange brief van mam. Ze zit met allerlei problemen, ook in verband met het overlijden van mijn grootmoeder. Broer Theo heeft het te druk om zich ermee bezig te houden. ‘Ik zal ook erg blij zijn als je weer terug bent, want er is veel te bespreken en er moet raad worden geschaft.’ Ik antwoordde meteen.

Er zijn 4500 soldaten naar de grens met Laos gevlogen. Ze zul-

[p. 291]

len moeten dienen als een scherm voor zogenaamd pacificatie-werk van meneer Komer in Quangtri, Quangnam, Quangtri en Quangngai. Ze doen maar raak.

Max Tjoa (29), een Indonesiër die ik ontmoette bij een lezing in Ames, Iowa, kwam gisteravond tegen middernacht. Hij is hier voor de Vietnamdemonstratie. Hij is dominee. We lagen tot 01.30 uur in bed te praten en rolden over en bedreven seks. ‘Ik voel me zo vrij met jou’, zei hij. ‘Ik heb dit in geen vijftien jaar, sinds ik Indonesië verliet, meer gedaan.’ Hij was affectionate en zacht, zeer Indonesisch. We zijn eigenlijk de hele nacht door bezig geweest. Een herontmoeting vol verrassingen. Heerlijk. Hij zei veel van zijn driejarig dochtertje te houden. Ik voelde me moreel verplicht om naar de Vietnamdemonstratie bij de vn te gaan. Tenslotte telt iedere demonstrant bij zo'n gelegenheid. Er waren veel meer dan 100.000 personen. Ik zag een groot bord: ‘Children are not for burning’, nogal evident, maar in New York kan je zo'n tekst kwijt. De redevoeringen - van Martin Luther King, Benjamin Spock en anderen - waren weinig inspirerend. Ze hadden bij Bungkarno les moeten nemen. Veel demonstranten waren hippies: lange haren, laarzen, jeans. Ik was natuurlijk ook in jeans en moest tientallen keren mijn perskaart tonen. Politiemensen zien je meteen als provo. Ik droeg de oude legerjas van Loet Kilian. Ook de menigte reageerde eigenlijk lauw op de toespraken. Ik heb voornamelijk urenlang mensen bestudeerd. Alles bij elkaar was het toch een indrukwekkende demonstratie.

Opnieuw ontmoette ik Gary, die met negentien studenten per bus uit East Lansing was gekomen om de demonstratie bij te wonen. Hij is een dagboek begonnen en vroeg me erin te lezen. Ik schreef er zelf ook wat in. Hij maakt dagelijks vijftien minuten notities. Hij bracht me in jeans en laarzen weg naar Hotel Pierre, waar in Rolls Royces de gasten arriveerden voor het Bal des Berceaux. Ik was in smoking. Jaqueline de Gunzburg ontpopte zich als aardig. Ik bleef haar gezicht bestuderen, maar ik kon er geen onaardige trekjes in ontdekken. Haar dochter is getrouwd met de Parijse couturier Jaques Heim. Zij droeg dus ook een Jaques Heim-outfit en zag er prachtig uit. We zaten aan tafel zeven, met twaalf personen. Het zou een avond van leeg geklets worden, maar Jaqueline heeft zeker gevoel voor humor. Beschermheer ambassadeur Charles Lucet had een glaasje te veel op, en aan zijn toespraak was geen touw vast te knopen. Madame la Baronne nodigde me uit voor een ander bal, volgende week dinsdag in het Waldorf.

Max Tjoa lag al in mijn bed toen ik in de vroege ochtend

[p. 292]

thuiskwam. More of the same. Ook hij vond dat de demonstratie ziel en geest miste.

16 april 1967

Larrio belde weer, na lange tijd. Gelukkig. Ik verlang naar hem.

17 april 1967

Een super-Sabre van de Amerikaanse luchtmacht heeft weer eens verkeerd bommen afgeworpen. 14 burgers werden gedood en 25 gewond. Wanneer deze oorlog voorbij is, zullen we nooit weten hoeveel Aziaten daarin het loodje hebben gelegd.

Ik wil mijn oude Triumph, die bij garage Jacobse in Bosch en Duin staat, voor achthonderd gulden aan John van Haagen verkopen. Hij wil de auto meteen hebben: ‘Eindelijk een wagen die bij mijn Ray-Ban past’, schrijft hij.

Richard Nixon heeft in Jakarta gezegd dat Amerika de oorlog in Vietnam zal winnen. Nu er in Jakarta met de cia samenwerkende generaals aan het bewind zijn gekomen, lopen Amerikaanse hoge pieten daar de deur plat. Trouwens, Bungkarno zal Nixon om die uitspraak uitlachen.

18 april 1967

Larrio kwam gisteravond. Ik liep hem naar de metro tegemoet. Hij zag er mieters uit. We hebben veel gepraat. We sliepen eindelijk weer samen en waren very, very close. Ik begin van die jongen te houden. Vanmorgen reed ik hem naar zijn balletklas. Om 13.00 uur gaf ambassadeur J.G. de Beus een lunch in zijn residentie aan 1 Sutton Place North. Ik arriveerde om 12.45 uur en sprak een kwartier alleen met hem. I like him. Tijdens de maaltijd zat ik naast een Mr. Everts, die minister Bot in februari schijnt te hebben geassisteerd in de Amsterdamse conferentie die het Indonesische generaalsregime aan de deviezen moest helpen om vooral steviger in het zadel te komen. Ik zei hem dat ik het weggesmeten geld vond, dat het ging om steun aan coupmilitairen die een gigantisch bloedbad onder tegenstanders hadden aangericht. Deze argumenten lieten de man kennelijk koud. We veranderden van onderwerp. Ook Bernard Person, Willebrord Nieuwenhuis en Hans Koningsberger waren aanwezig. Het was een geslaagde bijeenkomst. De Beus beschikt over een zeer representatieve woning.

De dag werd opnieuw besloten met een fête champètre in de grote balzaal van het Waldorf Astoria Hotel, gearrangeerd door de Fountain House Foundation. Ik ontmoette Jaqueline de

[p. 293]

Gunzburg in haar riante apartement aan 960 Park Avenue. Zij werd begeleid door een oude vriend Willy X., die me aan de heer Labouchère in Cannes deed denken.¹⁷¹ Hij zei mijn handschrift te hebben bestudeerd. Ik was volgens hem teleurgesteld geweest in de liefde en nu bang om opnieuw lief te hebben. Verder zou ik aandacht moeten besteden aan mijn tafeldame, Najwa Sarkis, een Libanese beauty en secretaresse van de Marokkaanse ambassadeur bij de vn, die Jaqueline had voorgesorteerd. Ik danste met Jaqueline, die vertelde twintig jaar met een steenrijke man gehuwd te zijn geweest. Nu was ze alleen en had minder geld, maar was veel gelukkiger. Ik bracht Najwa thuis.

Richard Nixon heeft in Saigon gezegd ervoor te zijn dat het Amerikaanse leger in Vietnam zijn activiteiten opvoert. De kaarten liggen duidelijk: lbj zal dit ook doen, rfk zal de oorlog stopzetten, dus het is te hopen dat bij de presidentsverkiezingen volgend jaar rfk van lbj zal winnen.

Het tegenoffensief tegen Jim Garrison in New Orleans is begonnen. Dean Andrews, die door het bureau van de officier van justitie wordt onderzocht vanwege betrokkenheid bij de moord op jfk, heeft een klacht ingediend en 100.000 dollar schadevergoeding gevraagd. Amram Ducovny en Leen Friedman hebben een toneelstuk geschreven, The Trial of Lee Harvey Oswald, dat in het najaar op Broadway gaat spelen. Hoe moet zijn moeder dit ervaren?

171 Zie Memoires 1925-1953.

19 april 1967

Lunchte in Sacher met mijn lezingenmanager, Bob Keedick.

Ontmoeting met Sal Stern van Ramparts. Hij wil dat ik over de Indonesische affaire van 30 september 1965 een artikel schrijf, waarvoor ik 250 dollar krijg bij inleveren van de tekst en nog eens 250 bij verschijnen. Ik reed hem naar het Algonquin Hotel, in een poging op te scheppen met mijn Sunbeam V8 sportwagen.

Larrio kwam slapen.

20 april 1967

Tientallen gevechtsbommenwerpers van de carrier Kitty Hawk hebben het centrum van Haiphong in Noord-Vietnam gebombardeerd. De lafaards durfden de haven niet aan te vallen vanwege de sovjetschepen die er aangemeerd lagen. In Saigon is bekendgemaakt dat het aantal burgerslachtoffers blijft stijgen.

[p. 294]

Naar schatting worden nu reeds 50.000 oorlogsgewonden in ziekenhuizen in Zuid-Vietnam verpleegd. Zwermen Noord-Vietnamese Mig's leveren gevechten met Amerikaanse jets. Washington geeft toe dat dit de operaties belemmert. Ook beschikken de Noord-Vietnamezen over sam surface to air-raketten. De massamoord in Zuidoost-Azië neemt steeds verder toe. Bungkarno was daartegen. Suharto en de zijnen zijn ervoor, althans, denken alleen aan zichzelf en zullen de Amerikanen geen duimbreed in de weg leggen. Daarom moest Sukarno van Washington weg, werd Marshall Green naar Jakarta gezonden, en werd het lang gekoesterde Nasution-plan uitgevoerd. Suharto was echter de derde hond die er met het been vandoor ging. Nu zijn de Amerikanen in de rug gedekt.

Walter Lippmann publiceert vanmorgen weer een briljante column: ‘How to use responsabilities of power’. Dat is naar zijn mening de cruciale vraag in Vietnam. ‘The real problem is how to extricate the country honorably and decently from the consequences of president Johnson's mistake.’ Ga maar eens na. In 1965 werden 1369 Amerikanen in Vietnam gedood en 6114 gewond. In 1966 werden 5008 Amerikanen gedood en 30.093 gewond. Een kind kan berekenen hoe dat verder zal gaan. Wat daar gebeurt is collectieve waanzin. Sukarno deed er tenminste in felle bewoordingen zijn mond over open. In Den Haag wordt, als brave bondgenoten, gezwegen, want als je er iets over zegt ga je nog de bak in ook. Alleen lord Bertrand Russell kan zich permitteren te zeggen waar het op staat, maar die verklaren ze dan voor gaga omdat hij 95 is, of voor een communist, wat nog gemakkelijker is.

De Associated Press heeft eindelijk een foto te pakken van Dimitri de Mohrenschildt, professor Russische geschiedenis aan Dartmouth College sedert 1957. Ik telefoneerde mijn vriend professor Gervert West in Hannover, die vertelde Dimitri en George de Mohrenschildt te kennen. Dimitri was meer een melancholieke slaaf, maar George was een ‘smooth operator and ladies man’. Informeerde Carel Enkelaar.

J.J. Mons schrijft dat Zomer en Keunings mijn boek over Sukarno en Indonesië heeft afgewezen. ‘Wij hebben er intern een uitvoerige beslissing aan gewijd. Tot mijn spijt moet ik nu meedelen dat de definitieve beslissing afwijzend is. Ofschoon er veel waardering is voor de vele gegevens die u naar voren brengt en ook de vlotte schrijftrant in de smaak valt, wijkt het boek qua onderwerp en strekking te veel af van de andere uitgaven in het fonds.’ A. Teunis biedt aan het manuscript samen nog eens door te nemen om te zien of het is bij te slijpen om de

[p. 295]

bezwaren van uitgevers weg te nemen. Ik denk er niet over. Ze zijn gewoon bang en labbekakkerig. Daniel Lev schrijft uit Berkeley dat hij wil nagaan of het boek in het Engels zou kunnen uitkomen.

Enkelaar telegrafeerde dat ik George de Mohrenschildt nu toch moest filmen, maar hij waarschuwde er eigenlijk geen fondsen voor beschikbaar te hebben. Crazy.

Vanavond een jaar geleden overleed mijn vader. Hij viel dood van zijn stoel. Ik heb mam geschreven en haar om 03.00 uur opgebeld. Ze klonk opgewekt. Ze gaat met een taxi naar vaders graf. Ik had de notaris gevraagd het weinige contante geld dat vader ieder van ons naliet, aan mijn moeder te geven.

‘Dat vind ik niet leuk,’ zei mam, ‘ik wil dat jullie ook iets van hem hebben.’

‘Maar ik heb letterlijk alles al van hem,’ zei ik, ‘dat beetje geld betekent niets voor me.’ Misschien kan ik het voor de tandarts gebruiken. Morgen speelt mam weer strijkkwartet. Theo had geen woord gezegd over zijn plannen. Ik hoorde de honden blaffen.

‘Ik denk aan u,’ zei ik.

‘Ik denk ook aan jou,’ antwoordde ze. Het emotioneerde me zeer.

21 april 1967

Zag bij nbc-televisie een interessante documentaire over Marshall McLuhan: The Medium is the Message. Het is gebaseerd op zijn gelijknamige boek, door Quentin Fiore bewerkt voor televisie. Zou je zoiets het Nederlandse televisiepubliek kunnen voorzetten? Ontmoette vervolgens Basil Thorton en Anne Addison van net-Television, die in Hilversum met Enkelaar en Schüttleheim hadden geluncht. Tussen de middag ontmoette ik Walter van Thiel, de persman van Philharmonic Hall. Hij was in Indonesië geboren, waar zijn vader werkte voor Shell. Hij is een vriendje van Frans Boerlage in Amsterdam. Society-type.

22 april 1967

Mijn artikel voor Ramparts is 27 pagina's lang geworden. God zegene de greep. Ik breng het naar Sal Stern.

Dineerde met Mora Henskens, en ging met haar en Alex van Maarseveen naar Santo, waar we scrabble speelden. Santo vroeg: ‘Is Suharto werkelijk oké?’ Consul-generaal R. Suhardiman had de Indonesische studenten in New York rapporten over 30 september 1965 voorgelezen. Nadat er een impasse

[p. 296]

was bereikt in de besprekingen met Bungkarno op Bogor, zou juist generaal Nasution zijn collega Suharto naar voren hebben geschoven. Santo was ervan overtuigd dat Bungkarno nu effectief politiek geïsoleerd was en geen activiteiten meer zou kunnen ontplooien tot na de komende ‘vrije’ verkiezingen. ‘Dan te bedenken,’ aldus Santo, ‘dat diezelfde consul-generaal ons één jaar geleden vroeg om ter gelegenheid van de 17-augustus-viering enkele minuten stilte in acht te nemen voor het welzijn van Bungkarno.’

‘Zeg me niets over diplomaten, diplomatie behoort tot de meest oneerlijke baantjes in de wereld,’ zei ik.

Svetlana Alliluyeva, de dochter van Josef Stalin, is gisteren op jfk gearriveerd en zal voortaan in de vs wonen. ‘Het is niet mogelijk om te leven en God niet in je hart mee te voeren’, zei ze. ‘I am very happy to be here.’ Ze zal haar autobiografie publiceren bij Harper Row; de vertaling zal worden verzorgd door Mrs. Priscilla Johnson MacMillan, dezelfde schrijfster die zich met de Oswald-affaire bemoeit. Oud-ambassadeur George Kennan schijnt een rol te hebben gespeeld in haar komst naar Amerika, samen met advocaat Edward Greenbaum. Svetlana is met de Indiër Brijesh Singh getrouwd geweest en bracht december vorig jaar diens as naar New Delhi. Aldaar zou ze hebben besloten de Sovjet-Unie de rug toe te keren. Na een rustperiode in Zwitserland was ze nu dan hier.

‘Since my childhood I have been taught Communism,’ aldus een verklaring van haar, ‘and I did believe in it, as we all did, my generation. But slowly, with age and experience, I began to think differently. In recent years, we in Russia have begun to think, to discuss, to argue, and we are not so much automatically devoted anymore to the ideas which we were taught. Also, religion has done a lot to change me. I was brought up in a family where there was never any talk about God. But when I became a grown-up person, I found that it was impossible to exist without God in one's heart.’ Het zal me benieuwen hoe dit overlopen verder zal worden uitgebuit.

In de vn ontmoette ik ambassadeur Lechuga van Cuba. Washington maakt zich momenteel druk over de aanwezigheid van Cubaanse sigaren op de Expo in Montreal.

Liep bij Jan Cremer binnen. Hij is bezig zijn Chelsea Hotel-flat te ontruimen. Hij heeft nu kortsluiting met Hans Sleutelaar en zei: ‘Tot nu toe heeft letterlijk iedereen mij alleen maar besodemieterd.’ Ik geloof het graag. De wolven ruiken immers geld. Hij heeft nu een nieuwe literaire agent, wat Geert Lubberhuizen razend schijnt te maken.

[p. 297]

Sal Stern belde om te zeggen dat Ramparts mijn artikel zou publiceren. Thank God. Hij zal meteen een cheque van 250 dollar zenden.

De generaalscoup in Griekenland had ten doel, zeggen de militairen, te voorkomen dat de voormalige premier Papandreou aan de macht kwam. Ruikt weer naar Washingtondenken. Koning Constantijn (26) is het er niet mee eens en schijnt de generaals niet te willen dekken. Quite coureageous, maar legt hij het dus af?

24 april 1967

Dineerde met Najwa Sarkis (in een zware bontjas gehuld) bij Santo. Ze is aardig, maar een opinie heb ik nog niet. Misschien ben ik wel te achterdochtig. Santo haalde een paar fouten uit mijn Ramparts-artikel, zoals ‘prii’ in plaats van prri. Dat was gisteravond.

Lunch met Lilly Marescot in de vn. Ben zeer op haar gesteld. De Griekse junta heeft reeds minirokken in Athene verboden.

25 april 1967

Middernacht. Erg moe. Ik werd kots- en kotsmisselijk, werkelijk woedend, van dag in dag uit in onze geliefde media te moeten lezen hoe er aan het andere einde van de wereld bij honderden en duizenden bommen boven Azië worden afgeworpen. Het is een onvergeeflijk schandaal, een niet meer uit te wissen misdaad; in ‘onze’ naam, van het Westen, bedreven. Robert Kennedy en sommige anderen protesteerden er vandaag opnieuw tegen. De Amerikanen zijn ordinaire moordenaars van mensen waar zij verder niets over weten en nog minder van begrijpen. Ze laten zich slechts leiden door blinde haat voor communisme. De vraag is of zij met hun cowboygedrag de communisten niet eerder in de kaart spelen dan verzwakken. Nu is generaal William Westmoreland begonnen met de vliegvelden voor Mig's te laten bombarderen. Er is in Vietnam een niet door het Congres gesanctioneerde oorlog aan de gang. Westmoreland heeft een toespraak gehouden voor een jaarlijkse lunch van de Associated Press in het Waldorf Astoria Hotel. Die man is gek.¹⁷²

Gary Rader (23) heeft voor televisiecamera's zijn draft card verbrand, omdat hij weigert in een privé-oorlog van de bonzen in Washington te strijden. Hij werd onmiddellijk gearresteerd en

172 De volledige tekst verscheen in de Times: wat zou ik die rede hier graag hebben afgedrukt.

[p. 298]

in handboeien gedaan, maar medestudenten hebben het geld bijeengebracht om hem voorlopig vrij te krijgen. De boete voor het verbranden van de oproep voor militaire dienst is 10.000 dollar. Hij kan tot vijf jaar gevangenisstraf werden veroordeeld, terwijl hij natuurlijk volledig in zijn recht staat.

Jonathan Raymond schrijft: ‘Spring is coming, and I am beginning to realize the truth of the remark that it is love which makes the world go round...’

26 april 1967

Loet en Tieneke Kilian hebben een dochter.

Gisteren woonde ik een lunch bij waar burgemeester John Lindsay sprak - een beetje een showman, die overigens een uitstekende indruk maakte. Vervolgens een cocktail voor J. den Toom op de Netherland Club of New York, en 's avonds begeleidde ik Lilly Marescot en een vriendin naar Sweet Charity. Onmogelijk tijdverlies. Ik haat musicals.

Tom Wicker merkt terecht in de Times op dat na de jongste redevoering van meneer Westmoreland, waarin hij bijvoorbeeld de protesten tegen de oorlog als ‘unpatriotic acts’ bestempelde, hij nooit meer een serieuze kandidaat voor het presidentschap zal kunnen zijn, zelfs niet voor de Republikeinen.

Robert Kennedy laat mij zijn jongste redevoering over Vietnam in de Senaat zenden. En hij bedankt voor mijn aanmoediging zijn antioorlogsbeleid voort te zetten. In Washington wordt de regering bestookt met kritiek. Gouverneur George Mc-Govern, Robert Kennedy, senator J. William Fulbright en senator Frank Church lanceerden krachtige protesten tegen de nieuwe escalaties in Vietnam.¹⁷³

Woonde een preview bij van de film Skies over Holland. Als Nederlander zijnde hou je van dat land als je die beelden ziet. Het bracht zelfs een stemming over me van alsnog te willen trouwen en kinderen te krijgen. Dat bracht me, de mogelijkheden nagaande, weer bij Ellen Thomassen. Stemmingen! Gevaarlijk ook.

Svetlana Stalin gaf een persconferentie in het Plaza Hotel, onder auspiciën van het advocatenkantoor Greenbaum, Wolff & Ernst. Typisch Amerikaans. Ze heeft snel geleerd, maar wordt natuurlijk geregisseerd. De vraag is door wie. Ze maakte een uitstekende indruk: nogal welbespraakt, duidelijk in haar opinies, en ze sprak zelfs bevredigend Engels. Ze luisterde nauwkeurig naar de vragen, en toch kon ik me niet aan de indruk

173 The New York Times, E.W. Kenworthy, 25 april 1967.

[p. 299]

onttrekken dat zij in handen is gevallen van shrewd crooks. De hal was tot de nok gevuld met belangstellenden. Misschien wel vierhonderd journalisten. Op de vraag of Nikita Khrushchev gelijk had gehad om Stalin van misdaden te beschuldigen, antwoordde ze dat het niet fair was om één persoon, haar vader, van alles de schuld te geven.¹⁷⁴

Dinner bij Nasjwa in haar flat. Daarna woonden we in het (door de cia gesponsorde) Asia House het voorlezen bij uit werk van Raden Adjeng Kartini, uit Letters of a Javanese Princess.¹⁷⁵ Er waren prachtige passages bij. Ook de buitengewoon aantrekkelijke Indonesische student Harry was er weer. Hij is een kunststudent. Ik zou hem veel vaker willen ontmoeten.

174 De volledige tekst uit de Times is in mijn dagboek.

175 W.W. Norton & Company, New York (1964) met een voorwoord van mevrouw Eleanor Roosevelt.

27 april 1967

De dag begint met het bericht dat 37 mariniers zijn gesneuveld tijdens - let wel - de verdediging van een heuvel in Vietnam. Schreef een lange brief aan mam. Beatrix heeft een zoon. Ben blij voor haar. De eerste mannelijke troonopvolger sedert 1884. Tim Hogan bevestigt dat ik, samen met cbs, de Saturday Evening Post en vier bisschoppen, op de lijst sta om een ontmoeting met Robert Kennedy te hebben.

Ik heb er niet aan gedacht dat bij de verkoop ook het invoeren van de Triumph komt, die nu nog op een New Yorks nummerbord in Holland staat. Dat extra bedrag kan John van Haagen niet opbrengen, begrijpelijk, maar ik kan het niet kwijtschelden. Walter Lippmann schrijft dat de oorlog in Vietnam de impopulairste oorlog uit de Amerikaanse geschiedenis is. Hij bekritiseert het geklets van generaal Westmoreland en zegt dat ‘lbj is indeed playing with fire’. Maar wat helpen al deze heldere columns van Lippmann, die zich nu al jaren uitslooft om de rotzakken in Washington gezond verstand bij te brengen?

28 april 1967

Werd opgebeld door Miss Stein van de Netherlands Information Service. ‘I am giving you a scoop’, zei ze. Het had Hare Majesteit behaagd om Sjef van den Bogaert, trouw vazal van Luns en alles wat mislukte in de Nederlandse buitenlandse politiek, tot ridder te benoemen ter gelegenheid van 30 april. De duvel schijt altijd op de verkeerde hoop. Oud nieuws.

Westmoreland hield een korte rede voor de General Assembly in South Carolina en bracht hulde aan de strijdlust en gevechts-

[p. 300]

waarde van zwarte militairen in Vietnam. Het zijn toch werkelijk uitgekookte bastards. Uit South Carolina komt het meeste zwarte kanonnenvlees voor Vietnam. Dat was dus eersteklas public relations. En de zwarten die zich te barsten vechten in Vietnam hopen zo een maatschappelijke status in dit apart-heidsland te verwerven. Lekker allemaal.

29 april 1967

Tieneke komt vandaag met Anuschka thuis. Loet zette rozen neer en was al om 08.30 uur aan het stofzuigen. Ik wilde een plant gaan kopen, maar ze verkopen hier bijna uitsluitend kunstbloemen en kunstplanten. Het zegt toch veel over lbj 's ‘great society’.

De waanzin in Indonesië heeft zich nog eens extra tegen de Chinezen gekeerd, omdat de cia-coup van 1965 volgens de militairen was voorgekookt in Peking. Er zouden nog 250.000 Chinezen met paspoorten uit Peking in Indonesië zijn, terwijl 1, 4 miljoen Chinezen zich lieten nationaliseren. Winkels worden leeggeroofd en Chinezen worden op straat doodgeranseld. De Times meldt dat Suharto en Malik er iets tegen gaan doen. Ik heb geluncht met Bob Anderson van Esso, op de 65ste verdieping van Rockefeller Plaza. Hij leidt alle operaties van het petroleumbedrijf in Zuidoost-Azië. Sinds ons laatste gesprek was hij een paar jaar werkzaam in Japan. Hij gaat in mei drie dagen naar Jakarta. Hij vroeg zich af wat er in Indonesië verder zou gebeuren. Afgelopen november was hij aldaar, en ambassadeur Marshall Green hield een toespraak voor de oliejongens. Andersons analyse loopt vrijwel parallel aan de mijne. Hij heeft geen werkelijk vertrouwen in de afloop van het ‘Orde Baru’-experiment. Hij was er uitstekend van op de hoogte dat Ibnu Sutowo een schurk was. Hij vroeg zich echter af hoe de autoriteiten in Washington zouden reageren op mijn artikel in Ramparts, waarin ik vooral de Amerikaanse subversieve rol in Jakarta aan de kaak stelde. ‘What can they do?’ vroeg ik. Hij gaf me behoorlijk veel aanvullende informatie over de onwettige en schurkachtige praktijken van Ibnu Sutowo.

Lad Johnson arriveerde om 00.30 uur gisteravond en bleef tot 03.00 uur praten. Loet woonde de sessie bij, terwijl Larrio al in mijn bed lag. Ik raak erg op die jongen gesteld. Intussen gaf Lad, als voorzitter van de Indonesische Kamer van Koophandel in Wall Street, interessante en waardevolle informatie, vooral over de corrupte praktijken van Ibnu Sutowo en Pertamina. Hij wist ook te melden dat mijn oude vriend Bert Jilderda, vroeger van de Stanvac in Jakarta, in Nederland was overleden.

[p. 301]

30 april 1967

Bracht lange tijd door met Jan Cremer. Hij blijft een aardige kerel. Hij heeft Jane Mansfield laten schieten - of andersom? Zij zou in een gangster- en maffiakliek zitten. Een advocaat die ze onlangs nog samen bezochten, is gewurgd gevonden. Jan wil erbuiten blijven. Hij zegt, precies als Marguerite Oswald: ‘Iedereen om me heen verdient geld, behalve ik.’ Sleutelaar zou ook oneerlijk zijn geweest. Jan wil naar Europa, maar niet naar Nederland. Hij heeft humor, maar wanneer ik langer met hem samen ben - we gingen eten bij de dochter van Martin Portier, Tuti, en Jos -, dan ontdek ik beslist niet dat vleugje genialiteit waarvan wordt gezegd dat zijn boeken er een uiting van zijn. Hij is nerveus en rusteloos. Aan de bar van Hotel Chelsea zat hij voortdurend te draaien en naar buiten te kijken. Hij zegt ook last te hebben van black-outs, die als een blok op zijn hersens drukken. Ze roepen een verlangen op om weg te lopen.

1 mei 1967

49 mariniers zijn gesneuveld en 168 gewond bij de verdediging van een van die fameuze heuvels van Vietnam. En de idioot Westmoreland verkondigt dat 95 procent van de Amerikanen de oorlog steunt. Het zijn echt bastards met z'n allen. Hoe durven ze dit eigenlijk te doen?

Ik woonde op Pier 40 van de Holland-Amerika Lijn de viering van Hare Majesteits verjaardag bij, ditmaal daartoe uitgenodigd door consul-generaal en mevrouw D.A. van Hamel. Waardeloos, al die Hollandse kak. Van den Bogaert liep zo trots als een pauw met zijn nieuwe ridderorde rond. Hij zal wel nooit toegeven dat hij het ding helemaal niet heeft verdiend. Ik ben vertrokken voor het losbarsten van een driewerf hoera voor H.M. de Koningin.

Lunchte met Dick Rosen in de Grenadier. Hij heeft in dit restaurant geïnvesteerd. Hij is niet langer verbonden aan het bureau van de attorney general in New York, maar is in zaken gegaan. Hij heeft al een jaar een vriend. Hij is zeer anti-lbj en hoopt dat Robert Kennedy zich volgend jaar kandidaat zal stellen voor het presidentschap. Hij adviseerde me om J. Lee Rankin te gaan spreken, de advocaat die de uiteindelijke tekst van het Warren-rapport schreef, vooral om meer over George de Mohrenschildt te weten te komen.

John Hughes heeft een Pulitzer Prize gewonnen voor zijn reportages over de coup in Jakarta. Het is als met Van den Bogaert: het enige wat je behoeft te doen voor een dergelijke on-

[p. 302]

derscheiding is liegen met Washington en de cia en je kunt bogen op een passende beloning.

2 mei 1967

Time wijdt de omslag aan generaal William Westmoreland. Zo gaat dat. En warempel, Newsweek doet hetzelfde. Zo assisteert de ‘vrije pers’ van Amerika bij het hersenspoelen van de kudde om van oorlogsmisdadigers nationale helden te maken. Het beangstigendste is misschien wel hoeveel ‘gedachteloos vrolijken’ er nog in trappen ook.

Verscheepte mijn auto, met enkele hutkoffers en paperassen, naar Antwerpen.

Haastte me terug uit Port Newark en sprak tweeënhalf uur met luitenant-kolonel Marpaung. ‘Pandjaitan en ik waren very close’, zei hij. ‘Mijn moeder was een Pandjaitan.’ Ik dacht: dat zit dan minder prettig, want Pandjaitan was een ‘very close’ vriendje van ex-cia-agent Werner Verrips. Marpaung zat dus ongetwijfeld met Nasution en Ujeng Suwargana op de Sukarno-afzetlijn sedert 1961. Ik zei dat ook, maar de overste bleef proberen mij ervan te overtuigen dat er nooit een raad van generaals (die Bungkarno zou hebben willen afzetten) had bestaan. Ik kende dus uit persoonlijke ervaring alle feiten omtrent het tegendeel. Waar wel voor diende te worden gewaakt was, aldus de overste, dat Bungkarno niet een slachtoffer zou worden van de pki. Eigenlijk dacht ik op dat moment: letten jullie maar op jezelf en pas op dat je niet voor het karretje van de cia en Washington wordt gespannen, met hun ziekelijke communistenfobie.

Het was wel opmerkelijk dat hij zei dat van hogerhand reeds de beslissing was genomen dat Ibnu Sutowo eruit zou gaan. Deze maand zouden bovendien vijftien generaals die corrupt waren en links georiënteerd, worden ontslagen. Hij vertelde verder dat Bungkarno nu wandelingen maakte op de pasar, naar zijn kippen ging kijken en het rustige bestaan van een teruggetrokken president en staatshoofd leidde. Ik vond het overigens ontstellend dat Marpaung blijkbaar niet bedacht dat ik president Sukarno niet alleen reeds tien jaar uitstekend kende, maar hem betrekkelijk kort geleden uitvoerig en langdurig onder vier ogen had gesproken en meegemaakt. Bungkarno had van niemand, en al helemaal niet van op de cia georiënteerde militairen, bescherming of adviezen nodig hoe met de pki om te gaan. Hij wist precies wat voor vlees hij in de kuip had, zowel van links als van rechts.

[p. 303]

Ik werd een halfuur lang vanuit Californië opgebeld, omdat Ramparts een aantal details van mijn artikel wilde verifiëren. Zijn ze zelfs dáár bang om voor Washington bezwarende informatie te publiceren?

3 mei 1967

Larrio sliep bij me, als altijd en nog steeds plezierig. Ik ben zeer op hem gesteld.

Er is vijf uur gevochten om heuvel 811, waarbij 22 mariniers sneuvelden, 69 gewond raakten en 78 Vietcong-strijders om het leven kwamen.

4 mei 1967

Er wordt al voor de elfde dag om heuvel 811 geknokt. In totaal zijn reeds 157 mariniers doodgeschoten en 781 gewond. En hoe gewond? Dat vermeldt het communiqué niet. De New York Post drukt over de hele voorpagina: marines inch up that hill.

In de vn deelde ik Abdullah Kamil mee dat ik in Ramparts zou schrijven over wat ik aan informatie had verzameld over 30 september en 1 oktober 1965. ‘If your analysis is still the same, well, then we will part our ways.’ Ik dacht: to hell with Kamil, en met zijn boss Malik. Dat zijn de leugenaars en geschiedvervalsers. It's their problem, not mine.

Ontmoette Ed van Kan in het Americana. Hij is aardig, draagt een blazer en schrijft met inkt. Hij zit in de problemen met nbc omdat hij altijd met zijn vrouw reisde en navenant rekeningen bij nbc indiende. Hij gaat nu scheiden. nbc zond een spion naar Hongkong om zijn gangen na te gaan en hem erbij te lappen. Henk Hofland was overigens de enige journalist in Nederland die hij van plan was bij een volgende reis op zijn bek te slaan. ‘Hofland doet niet anders dan mij afkraken, en hij kent me niet eens.’ Het schijnt dat Heintje ten Harmsen ter Beek nu niet meer bij het Algemeen Handelsblad werkt, maar zelfs bij Henk Hofland inwoont in de Boticellistraat. Leuk voor Mimi, die vreemde vogel. Ed wil met een Chinese jonk vanuit Hongkong, via de Komodo-eilanden, de Malediven, Ceylon enzovoorts naar New York varen. Er wordt hiervoor een schip gebouwd in Hongkong. Hij onderhandelt met Metro Goldwyn Mayer, maar heeft geen agent. Dat is levensgevaarlijk in New York.

Stapte bij de Marescots binnen. Henry vertelde in Wall Street te hebben vernomen dat er weinig voor nodig zou zijn om twee miljoen soldaten naar Vietnam over te brengen. De 600.000

[p. 304]

man van nu was maar peanuts. Ik verbaas me niet meer over de conversatie van zakentycoons.

Zoon François mag dus niet naar China en gaat nu van de zomer een reis naar Latijns-Amerika maken. Er waren verder een Bulgaarse beeldhouwer en diens vrouw voor het diner genodigd. Haar moeder was ook aanwezig en bleek de echtgenote van een Franse generaal te zijn. Zij had een mop over Sukarno gehoord. Een circus in Londen had een nieuw nummer toegevoegd, namelijk oud-president Sukarno die seks bedreef met veertig vrouwen. De zaal was daardoor uitverkocht. Met de nummers een, twee, drie, vier enzovoorts ging alles goed. Maar bij de twaalfde vrouw was er panne. Hij kon niet meer. Het publiek protesteerde en wilde geld terug. De manager protesteerde bij Sukarno. ‘Why couldn't you do it?’ En de president antwoordde: ‘I don't know, during the rehearsal this afternoon, everything went fine.’ Ze vertelde ook een meneer met een hondje op straat te hebben gezien die het poepje van het beest op een stukje karton schoof.

Ed van Kan schijnt wel eens bij Gerard van het Reve binnen te lopen. Deze had bezoek gekregen van de zedenpolitie, naar aanleiding van de publicatie van zijn fameuze brief in de Jan Cremer Krant. Ed vindt Van het Reve nogal een boer. Dat was mij overigens al heel lang duidelijk, vandaar diens populariteit als volksschrijver.

Vandaag woonde ik ook een repetitie bij van het New York Philharmonic Orchestra met Leonard Bernstein. Ze waren met een symfonie van Sibelius bezig. Ik miste helaas Peter Serkin in een Mozart-concert. Ik zat op het balkon, maar mijn gedachten waren bij de boys op heuvel 811.

5 mei 1967

Heuvel 811 is gevallen. Hoera! Het heeft ‘maar’ duizend doden en gewonden gekost, wordt er nu gezegd, plus natuurlijk een nog groter aantal aan de Vietcong-kant. Het maakt me misselijk.

De overzeese editie van de nrc staat boordevol over de geboorte van prins Alexander. What next?

6 mei 1967

De Daily News roept op: call up 31.000 lazy reserves! Nu worden jonge mensen die de oorlog als belachelijk en misdadig beschouwen, dus als ‘lazy’ bestempeld. Wordt steeds gekker. Gistermiddag liep ik in de Village tegen Doric Wilson aan, een schrijver van toneelstukken, een lekkere kerel in laarzen en een

[p. 305]

leren jack. Hij nam me mee naar zijn flat, maar hij kon niets meer presteren en verontschuldigde zich. Hij had zich eerder op de dag reeds tweemaal aan een andere man gegeven, daarbij ook nog pot rokend. Hij zei ook eens met André Spoor ‘op stap’ te zijn geweest. Interesting.

Diner bij de Bulgaarse beeldhouwer, wiens naam Javachieff is. De Marescots arriveerden opnieuw met de schoonmoeder, vicomtesse De Guillebon. De gay Tunesische houseboy had een zalige couscous klaargemaakt. Die mensen eten duizendmaal lekkerder dan wij, met onze boerenkool met worst.

Later liep ik in de Village tegen een neger aan, Bob Whitehead. Negentien jaar. We gingen naar zijn flat in Brooklyn Heights en hij rommelde net zo lang met me tot ik hem midden in de nacht toch heb genaaid. Intussen was zijn roommate, een melige Amerikaanse (blanke) jongen, bezig met schilderen in de keuken. Bob werd op 10 juni geboren, net als ik.

Dick Rosen heeft voor mij met advocaat J. Lee Rankin gebeld. Hij wilde niet meer over de Dallas-affaire praten. ‘Ik heb er één jaar van mijn leven aan gegeven, en dat is voldoende.’

7 mei 1967

Er wordt toch nog een beetje doorgevochten op heuvel 811. Intussen heeft Hanoi de neergeschoten Amerikaanse piloten door de straten geparadeerd. De foto's staan op de voorpagina van de Times. Militairen leggen in Saigon aan journalisten uit dat het noodzakelijk is om in een guerrillaoorlog linies op te zetten, en daarom waren genoemde heuvels van belang, want de mariniers waren verplicht om een linie te vormen en een lijn te trekken, tot hier en niet verder. Het gaat er volgens deze heren in Vietnam vooral ook om, zo veel mogelijk Vietcong-strijders te doden, en juist niet om terrein te veroveren of te bezetten. James Reston rapporteert uit Yale University, mijn alma mater, dat hij tijdens een paar dagen in New Haven letterlijk niet één student heeft ontmoet die sympathiek stond tegenover lbj of het beleid van de regering in Vietnam. Hij sprak met Strobe Talbott, de jeugdige voorzitter van de Yale Daily News. Talbott en zijn serieuze, idealistische, patriottische en progressieve Republikeinse vrienden, zo constateerde Reston, nemen niet deel aan antioorlogsparades, maar ze zijn unaniem tegen de oorlog.¹⁷⁶

Er is een nieuwe rel uitgebroken over de manier waarop de

176 Strobe Talbott zou het tot commentator van Time Magazine brengen. Ik ontmoette hem voor het eerst in Washington in 1965.

[p. 306]

Amerikaanse spionagedienst cia via Amerikaanse vakbonden geld heeft overgeheveld naar Europese zusterorganisaties. Een voormalige cia-functionaris, Thomas Braden, heeft meegedeeld persoonlijk 50.000 dollar te hebben overhandigd aan Walter Rheuter, de baas van de United Automobile Workers. Het houdt niet op. Het is natuurlijk maar het topje van de ijsberg. Er is duizendmaal meer smerig gedoe aan de gang dan we in de verste verten ooit zullen weten. Als losse flodders komt er bij tijd en wijle iets van bovendrijven. Ter verdediging van de cia wordt zelfs aangevoerd dat Italië, Frankrijk en andere landen de communistische kant op zouden zijn gegaan wanneer de cia geen fondsen zou hebben gestuurd.

Marguerite Oswald belde op om te zeggen dat William Manchesters boek over jfk vol verdraaiingen staat. Ook zijn gesprek met haar is vervalst, ‘because our real conversation is locked away in the National Archives’, zei ze. Ze is woedend op Manchester, die haar zoon ‘de moordenaar’ noemt. ‘I can prove, and I mean I can prove, Willem, that it was not Lee's gun that killed the president.’ Ik vertelde dat ik via Dick Rosen een gesprek met Rankin had aangevraagd, en dat deze geen gesprekken meer voert. Zij betwijfelde of dat waar was, want in mei schijnt er een boek uit te komen waarin Rankin uitvoerig aan het woord komt. ‘They refuse because they know you are in contact with me.’ Dat leek me overdreven. Ze vroeg of ze Dick Rosen zou kunnen schrijven. Ik antwoordde dat ik betwijfelde of dat gepast zou zijn onder de omstandigheden, en voor ik het wist had zij boos opgehangen.

Santo heeft een schitterende omslag ontworpen voor mijn boek. Wanneer ze nu ook maar willen uitgeven. Ik ontmoette de Indonesische schrijver Rendra. ‘I am to the left,’ zei hij, ‘but I don't want Sukarno back.’ Hij verwachtte dat links een comeback zou maken maar in een andere vorm, misschien zelfs nog steeds met Suharto maar zonder de invloed van Nasution, Malik en anderen. Het Indonesische leger, aldus de New York Times, gaat zijn miserabele reputatie bij het volk opkrikken. Suharto schijnt zich er bewust van te zijn hoe impopulair het leger dat Bungkarno afzette onder het volk is. Er werd aangekondigd dat op 20 mei een campagne begint waarbij het leger zal worden ingezet om het wegennet van Java te gaan verbeteren.

8 mei 1967

Ten zuiden van de gedemilitariseerde zone in Vietnam zijn 35 mariniers gedood en 89 gewond.

[p. 307]

Ik ga op 11 mei terug naar Huis ter Heide. Erik zendt een telegram dat hij me van Schiphol komt halen.

Het Vietnamtribunaal van lord Russell heeft in Stockholm de Noord-Vietnamese kolonel Ha Van Lau gehoord. lbj oefent bij monde van Walt Rostow druk uit op premier Tage Erlander.

9 mei 1967

Lees Man's Search for Meaning van de Weense psychiater Viktor Frankl. Hij ontwikkelde de zogenaamde logotherapie: de man die ontroostbaar is vanwege de plotselinge dood van zijn vrouw, wordt de betekenis van lijden uiteengezet. Dat doet het genie Frankl aldus: ‘If he had died prior to his wife, it would have been his dear wife that was presently suffering like he was doing now.’ Dus zegt de logotherapeut vrolijk: ‘Isn't it wonderful that your wife rests in peace?’ Intussen zit de weduwnaar met de brokken, maar geeft hij er niet de voorkeur aan te lijden in haar plaats? Het is wel een drogreden om iemand tot rust te brengen. Helpt geloof in de Heer niet, noch penicilline, dan komt de logotherapie op de proppen.

We weten zoveel. De aarde is rond en we verkenden de oppervlakte van de maan. Maar niemand weet wat er na de dood zal gebeuren. Misschien ontdekken we ook nog wel hoe de doden weer tot leven te brengen, en zullen we dan pas de werkelijke betekenis van het leven kennen. Dit boekje van Frankl onderstreept eigenlijk waarom er gisteren in de Times stond dat het percentage zelfmoorden onder medici opvallend hoog was, en onder psychiaters het hoogste van allemaal.

In de metro

Er zit een absoluut wonder van een Japanse jongen tegenover me, zwarte strakke broek, laarzen, blauwe rolkraag - aantrekkelijk, zeer aantrekkelijk.

Gaf een lezing voor de New Jersey Federation of Women's Clubs in Palmyra, New Jersey. Het was een plush affair, in avondkleding en smoking. Sprak fris van de lever, maar het had nog beter gekund.

10 mei 1967

Dit was de ondertrouwdag van mijn ouders, die altijd werd gevierd. Ik telefoneerde met mam. Theo en Nel kwamen voor het diner. Zij was in high spirits.

De Times meldt dat de provo's erin zijn geslaagd burgemeester Gijsbert van Hall (63) ten val te brengen. Voor een gentleman

[p. 308]

is blijkbaar geen plaats meer in de hoofdstad, maar wie weet is hij ook nog een klootzak. Weet niets van de man. Het lijkt alsof premier Piet de Jong door de knieën is gegaan.

Guruh Sukarno heeft een drag race gehouden met Jimmy Saelan, de zoon van Bungkarno's adjudant. Jimmy zat op een moterfiets, Guruh in een auto. Er was een ongeluk en Jimmy is dood, Guruh gewond.

Nam afscheid van manager Bob Keedick. En drong er opnieuw op aan dat ik de schrijver Robin Moore zou ontmoeten. Ik ben dus, met lange tanden, naar de Jamaica Arms op Second Avenue gelopen, waar zijn uitgever een cocktailparty voor hem gaf. Moore introduceerde me bij Glenn Bryan Smith, een uitgesproken fbi-type met een advocatenpraktijk in Florida. Hij zei voor inlichtingendiensten te hebben gewerkt en was ook eens rechter geweest. Hij toonde, wat ik helemaal verdacht vond, ten bewijze een badge. Hij vertelde dat sommige agenten die niet te vertrouwen bleken, werden gekidnapt en boven de oceaan gedumpt. Hij begon over George de Mohrenschildt in Dallas en noemde hem een schild voor anderen die een plan van president Kennedy hadden moeten uitvoeren om Fidel Castro te vermoorden. Deze moord had twee weken voor de geschiedenis in Dallas moeten plaatsvinden. Oswald was volgens Mr. Smith een undercoveragent van de cia. Hij is naar Cuba gereisd met een vouw die is gevangengenomen en in een Latijns-Amerikaanse gevangenis terechtkwam. ‘They will probably dump her’, zei hij. Vervolgens had hij een advies: ‘Je kunt beter publiekelijk bekendmaken dat wat je weet, en de inlichtingen die je over Dallas hebt, in een bankkluis zijn opgeborgen en zullen worden gepubliceerd op het moment dat er iets met je zou gebeuren. Je bent nu een doelwit.’ Hij voegde eraan toe dat twee van zijn informanten nog in leven waren omdat zij dit advies hadden opgevolgd. Hij zei bereid te zijn naar Holland te reizen wanneer mijn bronnen in de jfk-zaak gereed waren om te spreken. Dat zou dus Gerard Croiset moeten zijn.

Ik verliet het pand in de vaste overtuiging dat ik met een agent had gesproken, iemand van de fbi of cia. Ze hadden mijn lezingenmanager benaderd en zo werd ik via Bob Keedick naar Robin Moore gekanaliseerd, maar in werkelijkheid moest ik deze Glenn Bryan Smith blijkbaar ontmoeten. Wat een smerige intrige.

Ging ten afscheid met Richard naar Santo. Richards ogen zijn voor mij onvergetelijk. Hij wil naar Frankrijk en komt wellicht

[p. 309]

ook naar Huis ter Heide. Hij zal het me laten weten. Reken op niets.

Lunchte met Meline Bolderdijk. Haar vader was de voorganger van Koos Scholtens bij Shell in Indonesië. Ze is aardig. Ze probeerde me te bewegen aandelen te kopen van de uitgeverij Houghton, Mifflin & Company in Boston. Waarom denkt iedereen constant dat ik gefortuneerd ben? Ik heb geen cent.

11 mei 1967

Het is weer zover. Papa Stern nam de proef en ik heb opnieuw een druiper, net nu ik naar Holland moet. Dat heeft Bobby Whitehead me dus geflikt. Altijd wanneer ik een negerjongen neuk. Maar dat zijn ook eigenlijk de enigen die er op blijven aandringen, tot je toegeeft. Dr. Frederick Stern heeft me een miljoen eenheden penicilline gegeven.

Larrio heeft voor het laatst bij me geslapen, maar we moesten seks vermijden. Newsweek meldt dat gedurende 1966 bijna 335.000 gevallen van gonorroe werden geregistreerd. Het zullen er vast veel meer zijn. Ook dr. Stern houdt de problemen van zijn patiënten onder tafel, of liever, hij vult fictieve namen in.

Het slagschip New Jersey is voor de kust van Vietnam ingezet. Een hoofdartikel in The New York Times benadrukt dat Bungkarno altijd van mening was dat Indonesië zeker 250 miljoen mensen kon voeden en dat geboortebeperking niet dringend was, maar dat generaal Suharto nu besloten heeft het geboortecijfer tot drie procent te willen terugdringen. Ik weet eigenlijk niet wat Sukarno's mening was.

Zowel Jan Cremer als Ed van Kan kwam naar de flat in Kew Gardens, omdat ik wilde dat zij elkaar zouden ontmoeten.

Loet Kilian bracht me naar jfk. Ik zal altijd zeer op hem gesteld blijven.