Memoires 1961-1963

[p. 1]

Huis ter Heide

17 november 1961

Isaac Newton, klm flight 642

We zijn opgestegen op weg naar Amsterdam. Vanmorgen was ik om 09.00 uur in het Olcott Hotel. Ambassadeur Zairin Zain¹ lag nog in bed toen ik op de deur van het appartement klopte. Slaperig kwam hij in sarong binnen en ging op de bank zitten. Hij begon met te zeggen, dat ik het memorandum over zijn ontmoeting met Luns nooit naar de Koningin, professor De Quay en Paul Rijkens had mogen zenden, ‘want iedereen is in moeilijkheden geraakt, vooral Paul Rijkens met zijn Bilderbergconnecties naar het Koninklijk Huis. Ik heb je onmiddellijk gedekt door te zeggen dat je memorandum misschien wel onhandig was geweest, maar dat het een zet van mij was, om, als Luns idioot doet, een tegenzet te doen’. De ambassadeur beriep zich op Bob Tapiheru, die bij ons was, als getuige. ‘Ik heb gezegd, toen ze mij kwamen vertellen dat ik jou moest laten vallen’ - en hij benadrukte, dat dit niet door Paul Rijkens was gedaan - ‘dan zullen jullie eerst mij moeten droppen.’ Daarop vroeg de ambassadeur welk programma ik had voor het komend weekeinde. Emile van Konijnenburg had opnieuw de klm aangeboden ontslag te nemen, als gevolg van de Rijkensrellen. Hij had de keuze gekregen een verklaring te tekenen zich niet meer met de kwestie Nieuw-Guinea in te laten òf te vertrekken. Volgens Zain had Konijn in een wilde bui reeds gedreigd af te treden. ‘Het helpt niets,’ aldus de ambassadeur, ‘of Konijn stoer doet. Daar bevordert hij de zaak niet mee. Laat hem die verklaring tekenen. Er moet tijd worden gewonnen. Hij moet vooral geen drastische reacties ontketenen. Timing blijft de belangrijkste factor in dit spel.’ De ambassadeur vroeg me op de man af, of ik namens hem naar Amsterdam wilde gaan om Van Konijnenburg terug op de rails te zetten. Tapiheru zou ondertussen telefoneren, dat ik er aan kwam. Het was noodzakelijk, dat ik persoonlijk naar Van Konijnenburg toe ging. ‘Is hij helemaal niet voor rede vatbaar, zorg er dan voor dat we een aantal Pan American Airways koeriertickets

1 In 1961 Indonesisch ambassadeur in Washington DC.

[p. 2]

van hem krijgen, zoals de afgelopen zomer.’ Dat laatste was nieuw voor me. Dus er werd reeds enige tijd, ook door ambassadeur Zain, op tickets van ‘Pak Klintji’ (Konijn) gereisd. ‘Tenslotte heb ik de betaling van die vijf miljoen aan de klm persoonlijk via Bungkarno geregeld, omdat een van onze ministers de zaak zat tegen te houden’, zei hij. De ambassadeur benadrukte dat ik op dit moment niet voor mijzelf om tickets moest vragen.

‘Je hebt met het zenden van dat memorandum onbegrensde gevaren voor Paul Rijkens veroorzaakt’, vervolgde dr. Zain. ‘Rijkens zelf, maar ook het Koninklijk Huis zouden in de grootste moeilijkheden kunnen komen. Straks komt prins Bernhard zelf in problemen met zijn bezoeken aan Washington en het State Department’.² Ik vertelde dat Hofland mij in juli al had gezegd dat ‘Rijkens bang is, dat hij niet meer op het paleis zal worden gevraagd’. Ik belde Van der Jagt om een klm-ticket voorgeschoten te krijgen, zodat ik vanavond nog kon vertrekken. Ook telefoneerde ik mijn vader in Huis ter Heide en vroeg hem Van Konijnenburg voor mij te alarmeren. ‘Ik zit naar je te kijken,’ zei de ambassadeur, ‘en ik denk aan je vader.’ Hij vroeg me hem te vragen welke soorten en kwaliteiten kinabast de acf nodig zou hebben. Mijn vader was reeds door dr. Zain in contact gebracht met Charles Onishi, president van de Coronado Corporation in New York en Zwitserland, die de mogelijke hervatting van het zakendoen tussen de acf (kininefabriek) en Indonesië weer op gang zou moeten brengen.

2 Dit was de eerste maal dat de ambassadeur openlijk te berde bracht dat ook prins Bernhard in Washington een belangrijke rol had gespeeld, wat ik allang wist, maar niet kon bewijzen.

18 november 1961

Nadat ik had gemeld in het American Hotel in Amsterdam te wachten kwamen Emile en Greet van Konijnenburg onmiddellijk. Hij vertelde: ‘Ik werd eerst binnen geroepen bij Ernst van der Beugel in de aanwezigheid van twee getuigen. Nog nooit ben ik zo vastbesloten en rustig geweest. Baron van Tuyl van Buitenlandse Zaken had een ultimatum naar de klm gezonden om duidelijk te maken, dat ik persona non grata was voor de regering. Ik werd er onder meer van beschuldigd dat ik vrije tickets aan professor Röling³ en Van Randwijk zou hebben gegeven, wat in beide gevallen onjuist was. Baron van

3 Een bekend bête noire van minister Luns, vanwege zijn afwijkende standpunt inzake Nieuw-Guinea.

[p. 3]

Tuyl beklaagde zich erover, dat ik jegens een mijnheer van Air Ceylon een anti-regeringsstandpunt zou hebben verkondigd over de kwestie Nieuw-Guinea.’ Ik kon mijn oren niet geloven. Ik was mij van de burgerlijkheid van Joseph Luns bewust, maar wat ik nu hoorde was van een Hollandse kleinheid die ik zelfs van de minister niet voor mogelijk had gehouden.

‘Ik moet nu een verklaring tekenen,’ aldus Konijn, ‘die er feitelijk op neer komt, dat ik tegen haar (Greet) niet meer mag zeggen wat ik denk. Kan je je iets dergelijks belachelijks voorstellen? Ik heb drie advocaten geraadpleegd, alsmede professor Duynstee, om een behoorlijk antwoord op te stellen. Van der Beugel heeft deze verklaring namelijk persoonlijk geschreven. Ik pieker er natuurlijk niet over zoiets onzinnigs te tekenen. Het bedrijf staat bovendien achter mij.’ Hij noemde hoge klm-pieten die het eens waren geweest dat hij dit stuk niet kon tekenen. ‘Ik ben bereid een normale verklaring te tekenen, dat ik mij van bepaalde activiteiten zal onthouden, niets anders.’ Konijn vervolgde: ‘Ik heb aan alle kanten adhesiebetuigingen ontvangen. Een aantal bedrijven staat klaar om me te helpen. Gooien ze mij er werkelijk uit, dan begin ik pas goed, want dan ben ik eindelijk geheel vrij. Dàn kan ik me echt aan de Nieuw-Guinea-zaak wijden. Bovendien zal ik nog twee jaar vrij kunnen vliegen.’ Hij noemde nog meer financiële voordelen.

Ik zei dat ik het noch moedig noch slim van Paul Rijkens vond, dat hij onverwacht al zijn functies in de Advisory Committee van de Bilderbergconferentie, voorgezeten door prins Bernhard, had neergelegd, hetgeen hij op 15 november in een te New York geschreven verklaring had gedaan. Rijkens wilde iedere schijn vermijden, dat de prins direct of indirect bij zijn Nieuw-Guinea-initiatieven betrokken zou zijn. De prins wàs immers tot over de oren bij de Papoea-affaire betrokken.

Van Konijnenburg: ‘Het is nu totale oorlogsvoering. Je moet het in dit spel hebben van de fouten die anderen maken. De Van der Beugel-verklaring is zo volkomen knots, dat toen ik deze ontving, tegen haar (Greet) zei: “Ik heb een gevoel alsof ik jarig ben.” Ik zat 'm eigenlijk te knijpen, dat ik 'm niet zou krijgen. Dinsdag zal ik antwoorden en dus weigeren.’

Intussen arriveerden na elkaar Henk Hofland en P.M. Smedts, hoofdredacteur van Vrij Nederland in het American Hotel. Henk was van mening dat de Nieuw-Guinea-affaire de Nederlandse politiek totaal had vergiftigd. ‘Het is een soort Brabantse affaire geworden. Je moet de Indonesiërs overtuigen, dat ze België overhalen om Brabant, het land van De Quay, te bezet-

[p. 4]

ten’, zei hij. Hij vervolgde: ‘Waarom is iedereen toch zo bang voor die tweederde meerderheid in de uno? De Papoea's zullen heus niet van de ene op de andere dag genieën worden. Indonesië laat zich nog altijd te veel gelegen liggen aan de legalistische Nederlandse benadering. De beste methode is inderdaad om steeds meer mensen hier publiekelijk te compromitteren. Met volkomen openbaarheid is de zaak het meest gebaat.’ Dit was exact ook mijn beleid vanaf het allereerste begin, vijf jaar geleden. Matthieu Smedts vertelde er gisteren in te zijn geslaagd de heren Burger en Duynstee in Hotel des Indes samen te brengen, ook omdat zij beiden volgende week op een studentenconferentie zouden spreken. Koets van Het Parool zou over het Duynstee-boek schrijven. Waar Henk op liet volgen, meer in de trant van Van Blankenstein, dat Sandberg gek was en dat het mede daardoor niet erg best ging met Het Parool.

Nadat Henk Hofland en Smedts vertrokken waren lunchte ik met de Van Konijnenburgs. Konijn zei uitzonderlijk dankbaar te zijn dat ik was gekomen. Hij mag zelf momenteel niet eens naar Amerika. Zover is het door de sabotage van Buitenlandse Zaken nu gekomen. Eigenlijk heeft de regering een poging ondernomen Paul Rijkens afgelopen week te verhinderen naar de vs te reizen om de Bilderbergconferentie te leiden. Er werd op toegezien dat prins Bernhard met een ander toestel vloog. Konijn en Greet waren het erover eens, dat hij het ultimatum niet zou tekenen. Van der Beugel bevond zich hierdoor in een precaire situatie.

Na de lunch reed sergeant Rudy Müller me naar Martin Portier in ‘Kamp Zeeburg’. Martin lag in fatigues op bed. Ik had zo bij hem willen kruipen. Zijn vrouw Jeanne was in West-Graftdijk driehonderd koeienstaarten aan het knippen voor 1,25 gulden per stuk. Daarop nam ik de trein naar Den Dolder waar mijn ouders me afhaalden. We bezochten mijn grootmoeder Poslavsky en dineerden in het Wapen van Zeist.

Ik telefoneerde met M. van Blankenstein. Hij noemde het gedreig van dr. Subandrio voor de uno ‘niet handig, want het versterkt slechts Luns. Wanneer de resolutie van Nederland geen tweederde meerderheid krijgt, dan is de minister werkelijk aan het einde van zijn Latijn. Hij zal misschien niet aftreden, maar het zal wel het einde van zijn Nieuw-Guinea-politiek zijn’, aldus deze bejaarde politieke commentator. ‘De Quay is onmogelijk geworden en staat volkomen achter Luns’, vertelde hij verder. ‘Daarentegen heeft Bruins Slot vanmorgen weer uitstekend voor de radio gesproken.’ Ook was hij van

[p. 5]

mening dat er geen sprake van zou zijn dat Emile van Konijnenburg weg zou gaan bij de klm.

19 november 1961

Nunspeet

Omdat Erik van der Leeden ziek te bed lag in zijn legerkamp besloot ik, alvorens naar New York terug te keren, hem op te zoeken. We hadden de afgelopen weken uitvoerig gecorrespondeerd⁴. Om 09.06 uur wachtte Erik aan de poort. We namen een taxi naar Hotel Veluwe, waar we een paar uur praatten. Hij hoopte niet gezien te worden, want hij had eigenlijk veertien dagen licht arrest. ‘Voor Helga zou ik dit risico niet hebben genomen, want wanneer ze me pikken ben ik zuur.’ Hij vervolgde: ‘Sinds ik jou ken ben ik me nog meer de nutteloosheid van het bestaan bewust geworden. Ik heb steeds zoveel mogelijk jouw strategie gebruikt.’ Hij hoopte tegen Kerstmis een O5 te krijgen en uit de dienst te komen. Hij wilde een half jaar naar mij in New York komen. Zou dit werkelijk gebeuren? What makes people tick? What makes them love each other? I love Erik. Ik maakte een pelgrimstocht naar het licht in Eriks ogen.

Teruggekeerd in Huis ter Heide arriveerden de heer en mevrouw Van Konijnenburg. Konijn vroeg aantekeningen te maken van de boodschappen die hij aan Zain wilde doorgeven. Hij gaf ook de gewraakte brief van Van der Beugel mee.

Gezien het feit, dat ondanks de aan de heer Van Konijnenburg herhaaldelijk mondeling gegeven instructies te dien aanzien, de K.L.M. op onaanvaardbare wijze gemengd is in het probleem van de Nederlands/Indonesische politieke verhoudingen, draagt de Directie van de K.L.M. de heer Van Konijnenburg thans formeel op zich te onthouden van enigerlei activiteit en van enigerlei meningsuiting met betrekking tot de Nederlands/Indonesische verhoudingen, waaronder de kwestie Nieuw-Guinea begrepen is, en deelt hem mede, dat iedere overschrijding van deze opdracht ten gevolge zal hebben, dat het dienstverband met de heer Van Konijnenburg zal moeten worden verbroken.
Voor akkoord getekend: Den Haag, 8 november 1961.

4 Omdat ik in 1988 helaas geen contact meer met hem heb leg ik mij beperkingen op jegens de weergave van deze zéér bijzondere relatie uit de jaren zestig-zeventig.

[p. 6]

Emile van Konijnenburg gaf me het concept van zijn antwoord aan Ernst van der Beugel mee.

Aan Uw verzoek om de mij op 8 november j.l. als bijlage bij Uw brief no. 587 toegezonden instructie voor akkoord te tekenen, kan ik om de volgende redenen geen gevolg geven.
Het voor akkoord tekenen van deze instructie zou, gelet op de inhoud van de eerste alinea, de erkenning inhouden, dat ik mij niet zou hebben gehouden aan reeds eerder gegeven instructies, die door de K.L.M.-directie ten behoeve van het antwoord van de Minister President in de Kamer als volgt zijn samengevat: ‘dat de genoemde functionaris het uitsluitende mandaat heeft een regeling te treffen voor de schuldverhouding tussen de Garuda Indonesian Airways en de K.L.M., hetgeen betekent, dat de vermenging van politieke en economische belangen werd verboden’.
Ik wens uitdrukkelijk vast te stellen, dat ik mij nauwkeurig aan deze eerder gegeven instructie heb gehouden⁵ en in mijn functie van onderdirecteur van de K.L.M. de grenzen van het mij verleende mandaat niet heb overschreden. Ik ontken dan ook pertinent, dat de K.L.M. door mijn toedoen gemengd is geworden in de tussen Nederland en Indonesië ontstane politieke moeilijkheden.
Men kan van mij niet verlangen, dat ik mij akkoord verklaar met een voorstelling van zaken, welke niet in overeenstemming is met de werkelijkheid. Wat de mij thans voorgelegde instructie zelve betreft, deel ik U mede dat de ‘groep Rijkens’ reeds aan de regering heeft toegezegd zich te zullen onthouden van iedere activiteit en van iedere meningsuiting met betrekking tot de problematiek van de Nieuw-Guinea-kwestie. Ik zou bereid zijn een gelijke toezegging jegens de K.L.M. vast te leggen.
De mij voorgelegde instructie gaat m.i. te ver, voor zover daarin geheel in het algemeen wordt gesproken van de ‘Nederlands/Indonesische verhou-

5 Dit was dus een onwaarheid, zoals deze reportage ampel aantoont.

[p. 7]

dingen.’ Deze omschrijving is zo ruim, dat ik daartegen bezwaar moet maken. Van mij kan niet in redelijkheid worden verlangd dat ik mij zou verbinden tot iets waarvan de portee niet bij voorbaat is vast te stellen en waaronder allerlei aangelegenheden begrepen kunnen worden, die met het geschil over Nieuw-Guinea niets te maken hebben.
Met het bovenstaande hoop ik voldoende duidelijk te hebben uiteengezet, waarom ik de instructie, zoals deze mij is voorgelegd, onmogelijk voor akkoord kan ondertekenen. Ik ben echter gaarne bereid in overleg met U naar een andere voor de K.L.M. en mij aanvaardbare oplossing te zoeken. Met de meeste hoogachting, etc.
E. van Konijnenburg

Ik kreeg ook een brief mee voor professor Mohammed Yamin en een stapel documenten. Mijn moeder schonk thee. Ik bemerkte, dat zij mij een lepeltje gaf met een konijn van de dierenbescherming. Dit waren haar subtiele gestes, waarbij ze nooit iets zei. Zoiets moest je opmerken.

Konijn zei dat hij het ticket van dit weekeinde uit eigen zak zou betalen, omdat hij wist dat ik de reis voor zijn belang had gemaakt. Zelf vond ik alleen al het bezoek aan Erik in Nunspeet deze trip waard. Ook meende Konijn, dat ik gerust aan dr. Zain duizend dollar zou kunnen vragen voor de koeriersdiensten, die later verrekend zouden worden.⁶ Konijn: ‘Wanneer ik dit ultimatum zou tekenen zit Buitenlandse Zaken bij de telefoon klaar om te berichten dat ik weer wat heb gedaan, en dan word ik oneervol ontslagen.’ Hij had verder gehoord, dat Luns gezegd zou hebben: ‘Van Konijnenburg tekent toch uit broodnood.’ Hij herhaalde: ‘De zaak is aan het rollen gekomen, omdat Buitenlandse Zaken Van der Beugel heeft verweten, dat Oltmans twee gratis klm-tickets had gekregen, dat ik in Ceylon over Irian-Barat had gesproken en twee tickets aan professor Röling en Van Randwijk zou hebben gegeven, wat dus niet waar is.’ De heer Rijkens had in New York een aantal foto's van professor Yamin genomen. Ik moest meedelen, dat de foto's zouden nakomen.

Van Konijnenburg: ‘Luns staat of valt met de komende stem-

6 Ik heb dit advies niet opgevolgd, en überhaupt dr Zain nooit één cent gevraagd en nooit geld van hem gekregen.

[p. 8]

ming in de uno over Nieuw-Guinea. Het kabinet mag niet vallen op een belastingkwestie, de woningbouw of kinderbijslag, nee, het kabinet moet om Nieuw-Guinea vallen, anders wordt bij een rooms-rode coalitie weer gezegd, dat Luns voor de kvp terug moet komen. Hij is trouwens al begonnen om de tragedie van een aftreden om gezondheidsredenen voor te bereiden. Hij werd bij vertrek naar de vs gefotografeerd met een plaid om zijn knieën. Zo schijnt hij nu ook achter zijn bureau te zitten. En dan zie je hem in de uno spreken met eerst het innemen van een pil en een glaasje water. Een echec bij die stemming is noodzakelijk voor de kvp om hem te laten vallen. Luns speelt intussen om tijd te winnen en de affaire tot 1962 in de ijskast te krijgen. Er moet straks een stemming komen. De zaak mag vooral niet op ijs. Eén stem te weinig, het kan niet verdommen. Luns moet politiek zijn nek breken.’

Ik vertelde hem dat de afgevaardigde van Liberia in de Verenigde Naties, Dosumu-Johnsonal, in een rede voor de Algemene Vergadering had gesteld, dat Nederland aan het kortste eind zou trekken. Hij zei: ‘If the Netherlands resolution were adopted, it would not be implemented, for we are of the opinion that to attempt to implement the Netherlands resolution without due consideration for the claims of Indonesia, which are supported by the majority of the members of the United Nations, would be a grievous error’.

Dit was een teken aan de wand komende van een belangrijk Afrikaans land.

‘Je kunt tegen professor Yamin zeggen,’ vervolgde Konijnenburg, ‘dat je ons niet in de goot hebt aangetroffen. Er staan advocaten te dringen. De deken van advocaten heeft al gezegd dat dit de mooiste affaire was die hij in jaren had gezien. Je moet aan Yamin vragen hoe het zit nu de acht Indonesische provincies in 24 zijn gewijzigd. Duynstee wil weten of iedere provincie door een territoriaal bevelhebber uit eigen gebied wordt bestuurd. Dan zou dit op Irian-Barat ook kunnen geschieden.’ Konijn zei ook nog dat Indonesië tot op 19 november 1961 een bedrag van f 2.158.544 en 36 cent aan de klm had terugbetaald en vroeg me ambassadeur Zain te verzoeken, hier honderdduizend dollar van te reserveren voor onze operaties.⁷

Mijn vader, mr. ir. A.C. Oltmans, gaf me een brief mee voor dr. Zain over de kinabast-affaire. Het was duidelijk dat de directeur van de acf, de heer C.N. van der Spek, reeds in dit beginstadium manoeuvreerde, om mijn vader als commissaris

7 Klinkt allemaal vrij belachelijk: ik, die er ook een en ander voor deed, heb er in ieder geval nooit één rooie cent van gezien.

[p. 9]

buitenspel te zetten. Ik hoed hem hiervoor en zal de medewerking van Zain vragen. Mijn vader ontvangt rechtstreeks brieven en telegrammen van Zain, waardoor de acf-directie uitstekend begrijpt hem voorlopig nodig te hebben.

middernacht

Na even in Kew Gardens te zijn uitgestapt, nam ik de subway naar Manhattan en ontmoette dr. Zairin Zain in de lobby van het Plaza Hotel. We spraken een half uur. Ik deed verslag van mijn één-nachtje-slapen-bezoek aan Nederland en overhandigde hem brieven en documenten. Hij was geïrriteerd, omdat Konijn definitief uit de klm scheen te zullen treden. ‘You are always first a journalist, I need political information’, zei hij. Voor ik wegging vrijdag had dr. Zain me op het hart gedrukt: ‘Don't mix politics with journalism. Stick to the latter.’ Hij nam alles mee en spoedde zich, zonder een woord van dank te uiten, naar minister Subrandio. Hij nam, terwijl we zaten te praten, een pil. Lig in bed met een Beethoven-pianoconcert. Ik ben uitgeput van alle emoties. Ik kan wel huilen. Ik denk aan mijn ouders, Erik en Martin. Mijn leven is leeg, zeker nadat ik een paar uur met Erik doorbracht. I am in love again. I wish I had someone here to sleep with me.